M

AŁGORZATA

M

AZURKIEWICZ

Kamien´ piorunowy
w polszczyz´nie i kulturze ludowej
(Szkic hasła do Słownika ludowych
stereotypów je˛zykowych)

Nazwa k a m i e n´ p i o r u n o w y posiada w polszczyz´nie ludowej spora˛ grupe˛ synoni-
mów i równowaz˙ników semantycznych

1

: kamien´, kamien´ piorun´ski, kamyj piorunów,

kamien´ od pioruna, kamien´ spadły z nieba; kamyszek piorunowy, kamyszek od pioruna,
kamyszek gromowy, kamyszek grzmotowy; kamyszczek piorunowy; kamyczek z pioruna;
kamien´ uraz´ny; pra˛dek; pra˛tek, pra˛tek Boz˙y, pra˛tek piorunowy; pra˛t, pra˛t od pioruna;
pre˛cik, pre˛cik od pioruna; strzała, strzała piorunowa, strzała z pioruna, strzała od pioruna;
strzałka, strzałka piorunowa, strzałka od pioruna, strzałka Boz˙a; palec, kamienny palec,
diabli palec, palec diabła, czarci palec, palec czarta, palec Boz˙y, palec Pana Jezusa; palec
Berkuna (Z

˙ mudz´); paluszek Boz˙y, paluszek Pana Jezusa, paluszek Matki Boskiej, paluszek

czarta, diabli paluszek; diabli paznokiec´, czarci paznokiec´, złego paznokiec´; laska pioru-
nowa; klin, klin od grzmoty, klin piorunowy; kula piorunowa, kula od pioruna; kulka, kulka
piorunowa; piorun, iskra z pioruna, grom, grzmot; kamionowy piorun; (rzad.) krzemien´,
skrzemien´, skałka, rupiec´, giega

2

.

Wie˛kszos´c´ spos´ród tych nazw to dwuczłonowe zestawienia, w których jeden z członów

okres´la przedmiot przez wyznaczenie jego poje˛cia nadrze˛dnego (funkcjonuja˛cego czasem
jako samodzielna nazwa tego przedmiotu), a drugi człon akcentuje zwia˛zek tego przed-
miotu z piorunem, diabłem, rzadziej – Bogiem i s´wie˛tymi.

Podstawe˛ onomazjologiczna˛ pierwszego, głównego członu nazwy: k a m i e n´, p r a˛-

t e k, s t r z a ł a, p a l e c, l a s k a, p a z n o k i e c´, k l i n, k u l a stanowia˛ przewaz˙nie
cechy wygla˛du przedmiotu: wydłuz˙onego i zaostrzonego na kon´cu (kula ma tu znaczenie
nie bryły geometrycznej, ale pocisku).

Lud opisuje kamien´ piorunowy w sposób naste˛puja˛cy: to próntek, tak’i okróngły

próntecek, f s´rotku jurke ma (KupWe˛gSłow22); Taki kamien´ piorunowy, szeroki na dwa
palce, jest długi i bardzo se˛katy, i pe˛ka na krzyz˙ w obłoku, zaczym uderzy gdzie w dom
albo drzewo. (Kolb46kal46etn); (...) kula. Taka w mierze taki jakby mój palec, tak szwaj

owata (BiłgElnr58); No tak jakies´ dziesin´c´, dwanas´cie centymetry tak jakby wosk (...)
(BiłgElnr58); (...) tak wygła˛dała (strzała piorunowa) jak u krowy róg (TN419BKsie˛z˙-
pol1984AD). Mówia˛ o nim takz˙e w ten sposób: Kiedys´ byli takie jak kamyczki. Nazywali
z˙e to kula piorunowa (BiłgElnr58).

Potwierdzaja˛ to opisy etnograficzne (np. MoszKult2, 623etn., Wisła6, 400etn., Mazu-

ry), a takz˙e objas´nienia słownikarzy; niektóre z nich bliz˙ej precyzuja˛ barwe˛ strzały pioru-
nowej: „kamien´ wielkos´ci i kształtu palca, koloru brunatnego” (Szym3,363), (kamien´
piorunowy to) znajdywany mie˛dzy opoka˛ lub na czystem polu kamien´ cienki, piramidalnie
zakon´czony, dwa do trzech cali długos´ci maja˛cy, koloru bursztynowego, który po rozła-
maniu gwiazdkowy odłam do s´rodka koncentruja˛cy sie˛, pokazuje” (Kolb17Lub78nr8etn.),
„(piorunowy kamyszczek) to lancetowaty kamien´ bursztynowego koloru, szkielet dawne-
go z˙yja˛tka belemnit” (Ba˛kSłow117 słowniczek ok. Kramska).

Cechy nie dotycza˛ce wygla˛du sa˛ wymieniane rzadko. Kamien´ piorunowy jest ostry

(TN437AKrasiczyn1985HM) lub ma ostry koniec (Kolb46Kal461etn.), w przeciwien´-
stwie do wosku jest cie˛z˙ki (BiłgElnr58), ale trudno okres´lic´ jego twardos´c´. Mówi sie˛, z˙e
kula piorunowa jest twarda – ‘Moz˙e nawet nie kaz˙dy kamien´ taki twardy jest’ (BiłgElnr58),
ale moz˙na spotkac´ i takie porównanie: ’i to w podobien´stwie było – no ja wiym jakby to
nazwac´? Mie˛tki kos´ci’ (BiłgElnr58). Za ceche˛ istotna˛ dla kamienia piorunowego wypada
wie˛c chyba uznac´ jedynie ostros´c´, pozostaja˛ca˛ zreszta˛ w s´cisłej korelacji z jego kształtem,
a takz˙e etymologia˛ słowa k a m i e n´.

Etymologii tej warto przyjrzec´ sie˛ w tym miejscu dokładniej. Franciszek Sławski

w „Słowniku etymologicznym je˛zyka polskiego” mówi o kamieniu co naste˛puje

3

: „Do-

kładnego odpowiednika ie. nie ma. Najbliz˙ej stoja˛: lit. akmuo, akmens, łot. akmens ‘ts’.
(’ak – men), stind. ás´ma, ás´man – ‘kamien´, skała, niebo’ (według Reichelta IF XXXII
23–57 sklepienie niebios pojmowano w najdawniejszych czasach ie. jako kamieniste),
awest. asman – ‘ts. ’ (*ak’ – men –), gr.

ακµων

‘kowadło; niebo’ (ie.

*

ak – men – albo

*

ak’ – men –). (...) Podstawa˛ tych wszystkich wyrazów jest ie. rdzen´

*

ak’–,

*

ok’ – ‘ostry’

(p. ostry, osełka, oset), por. identyczne budowa˛ lit. ašmuo, łot. asmens ‘ostrze’. (...) Inna˛
formacje˛ (– mer –) reprezentuja˛ wyrazy germ. (nagłosem bliskie słow.): stgniem. hamar,
niem. Hammer ‘młot’ (nazwa narze˛dzia pochodzi wie˛c z okresu kamiennego), stnord.
hamarr tez˙ ’skała’. Pod wzgle˛dem semantycznym kamien´ wie˛c to pierwotnie ‘cos´ ostrego’;
(...)”. Tomasz W. Gamkrelidze i Wiaczesław W. Iwanow szczególnie podkres´laja˛ zwia˛zek
kamienia i nieba w je˛zykach indoeuropejskich

4

: „W je˛zyku indoeuropejskim samo słowo

‘kamien´’ oznacza takz˙e i ‘niebo’, rozumiane jako ‘kamienne sklepienie’: por. stind. asman
– ‘skała’, ‘kamienne narze˛dzie’, ‘kamienny młot’, ‘kamien´ Gromowładcy’, ‘niebo’; por.
awest. asman – ‘kamien´’, ‘niebo’” (podkr. MM)

Znaczenie etymologiczne drugiego członu nazwy k a m i e n i a p i o r u n o w e g o

jest równie interesuja˛ce, chociaz˙ do dzis´ be˛da˛ce przedmiotem dyskusji

5

. Niewa˛tpliwie

słowo p i o r u n – podstawa onomazjologiczna nazwy – jest zwia˛zane z nazwa˛ boga nieba
i błyskawicy – Peruna / Perkuna (s´wiadczy o tym takz˙e nieco zniekształcona z˙mudzka
nazwa kamienia piorunowego – p a l e c B e r k u n a). „Spos´ród etymologii dwie szcze-
gólnie zasługuja˛ na uwage˛: wg Brücknera Perun jest co do pochodzenia identyczny z litew.
Perkunas (a dalej z Fjorgyn i łac. quercus ‘da˛b’, celt. Hercynia silva), z˙e jednak rodzima
postac´ *Perkyn: uległa wpływowi czasownika pero (pol. piore˛), przechodza˛c przez postac´
Peryn: na Perun: (od «boga de˛bu», i oczywis´cie gromu, na boga «bija˛cego», domys´lne –
gromami). Wg Iwanowa juz˙ w dobie ie. istniały dwa warianty imienia róz˙nia˛ce sie˛
obecnos´cia˛ lub nieobecnos´cia˛ – k –. Dowodem jest dla niego (jak wczes´niej dla A. Goet-
zego i R. Jakobsona) hetycki wyraz perunaš ‘skała’ i wzmianka w pies´ni o Ullikumi, z˙e

150

skała porodziła bogu Kumarbi syna, podobnie jak Fjorgyn miała porodzic´ Tora. Por. w tym
zwia˛zku wierzenia słow. o tzw. strzałkach piorunowych (belemnitach), nazywanie gór
«górami Peruna», a na Litwie – Perkuna. Z drugiej strony moz˙na nawia˛zywac´ wspomniane
wyrazy do grec.

κεραν

‘piorun’, przekształcenia starszego

*

peraunós. Zaginie˛cie nazwy

u cze˛s´ci Słowian moz˙na tłumaczyc´ prawem tabu, jak i agitacja˛ misjonarzy chrzes´c”

6

.

Do ciekawych wniosków doszli w swojej pracy Issliedowanija w obłasti sławianskich

driewnostiej Wiaczesław W. Iwanow i Władimir N. Toporow

7

. Dokonali oni rekonstru-

kcji mitu o bogu piorunów, Perunie – Perkunasie, walcza˛cym ze swoim przeciwnikiem,
Z

˙ mijem. Z˙mij chował sie˛ przed Perunem pod istotami z˙ywymi (człowiekiem, koniem,

krowa˛ i in.), drzewem i kamieniem, został jednak pokonany i skrył sie˛ w wode˛, oczysz-
czaja˛ca˛ ziemie˛. W wyniku analizy tego mitu atrybutami Peruna okazały sie˛ góra, da˛b,
niebo, czterodzielnos´c´, kon´, wóz, bron´ kamienna i metalowa, topór, młot, strzała, grom-
ogien´. Kamien´ jest wie˛c tu atrybutem, narze˛dziem i bronia˛ bóstwa, co ma s´cisły zwia˛zek
z przytoczona˛ wyz˙ej etymologia˛ słowa k a m i e n´.

W materiale polskim nie ma tak bezpos´redniego powia˛zania mie˛dzy kamieniem i Pe-

runem, ale bardzo wyraz´ny jest zwia˛zek kamienia piorunowego i pioruna. W niektórych
okolicach kamien´ piorunowy bywa całkowicie utoz˙samiany z piorunem i posiada jego
włas´ciwos´ci. Mówia˛ na przykład, z˙e „P i o r u n, jest to wielki ognisty kamien´”
(Lud12,65Ropczyce), (piorun) „to taki kamien´, strzałka muzio” (SzyfZwycz157Warmia
i Mazury) oraz z˙e „P i o r u n jest to k a m i e n´; posiadanie takiego kamienia sprowadza
do domu szcze˛s´cie”(ZWAK11,3,3okol. Sławkowa, pow. olkuski, etn.). Strzałka pioruno-
wa ‘to iiskra pérunova skamen´aua” (KupSłow68), a w niektórych regionach obowia˛zuje
nawet zakaz dotykania jej re˛ka˛: „N

´ e berˇ tego w ra˛ka˛, bo to je grˇmot, ješ bé ce mogło ocˇe

vépaléc” (KupSłow70Kaszuby), „Kiedy dotkniesz sie˛ czasem piorunowej strzałki (bele-
mitu), to zaraz strzeli w ciebie” (Wisła4, 109wies´ Krynice, Lubelskie, etn). Uwaz˙ano, z˙e
kamien´ piorunowy mógł uderzyc´ w dom i spowodowac´ poz˙ar (Kolb46Kal46etn.) lub tez˙
w drzewo (TN419BKsie˛z˙pol1984AD, BiłgElnr58) i /lub wpas´c´ głe˛boko w ziemie˛. Infor-
mator opowiadał: „Kiedys´ byli takie jak kamyczki. Nazywali z˙e to kula piorunowa.
Drzewo uobdzierała, to z˙e kula. Z

˙ e uona jidzie – tam siedem metry w ziemie, a póz´nij

wychodzi co rok wyz˙y, póz´nij za te pare lat dochodzi na wirzch” (BiłgElnr58). Wierzenie
to jest szeroko rozpowszechnione, róz˙nie okres´lana bywa tylko głe˛bokos´c´, na jaka˛ wpada
w ziemie˛ strzałka (np. 7 łokci, 7 metrów, 40 arszynów) i czas, po jakim wychodzi na
wierzch (np. 7 lat, 40 dni, 15 lat) (zob. BiłgElnr58, KupSłow68, MoszKult2, 492etn.,
ZWAK9,3,60 Pin´czowskie, etn.). Sporadycznie spotyka sie˛ przekonanie, z˙e „(...) tuz˙ za
tym kamieniem (piorunowym) leci cze˛sto (choc´ nie zawsze) drugi kamien´, co sie˛ gromem
nazywa (do kartacza kuli podobny), na te˛ sama˛ strone˛, jak i tamtem kamien´, co zapali, to
ten drugi zaraz w niego bije i gasi, bo to dobry kamien´” (Kolb46Kal461Sieradz, Szadek,
etn.).

W zebranym materiale daja˛ sie˛ odnalez´c´ s´lady mitu zrekonstruowanego przez W. Iwa-

nowa i W. Toporowa, przy czym zachodzi dos´c´ daleko posunie˛ta modyfikacja tego mitu.
Miejsce Peruna moga˛ zaja˛c´: Pan Bóg, Archanioł Michał, s´w. Eliasz, płanetnicy, zas´ Z

˙ mija

– szatan, niegrzeczne dziecko, Turcy, latawiec; np. „Piorun jest gromem, którym Archanioł
Michał razi szatanów; przyczem kryja˛ sie˛ one przed jego pociskiem do domów, cerkwi
i w z˙ywe stworzenia. Archanioł Michał niezwaz˙aja˛c na to, ciska strzały piorunowe za nimi
i niszczy szatanów wraz z ich schroniskiem” (Kolb34Chełm255przypisy); „Tamz˙e (w
Chełmskiem) strzały piorunowe lud nazywa kulami, któremi S

´ . Eljasz (sic!) strzela do

szatanów.

– Gdy budynek lub stóg spali sie˛ od pioruna, to znaczy, z˙e djabeł został trafiony i ubity,

151

a jes´li nie, to S

´ . Eljasz chybił. Najpewniejsze schronienie djabłu od tych pocisków jest pod

kamieniem, bo od niego kule sie˛ odbijaja˛” (Kolb34Chełm255przypisy); „Kaz˙dy płanetnik
ma od Boga Najwyz˙szego przykazane, aby w cia˛gu j e d n e g o r o k u wybił t r z y
d z i e w i e˛ c i latawców. Sta˛d jedni z p ł a n e t n i k ó w strzélaja˛ do latawców w powie-
trzu z fuzyj p i o r u n o w y m i l a s k a m i, a drudzy za tymi strzelcami płanetnikami
chmury na powrozach cia˛gna˛” (ZWAK9,3,60koło Kielc, etn.); „Gdy grzmi groz˙a˛ dzie-
ciom: «Jez˙eli be˛dziecie niegrzeczne, Bóg zabije was kula˛ z nieba! »” (Wisła8,
721Rogoz´no, etn.). Ostatnie przykłady pochodza˛ z pies´ni ludowych (w zebranym materia-
le sa˛ to jedyne wysta˛pienia omawianych tu nazw w pies´niach):

Bodaj ci, hultaju
słon´ce nie s´wieciło,
Kiedys´ mnie nie kochał,
zwodzic´ mie˛ nie było.
Bodaj cie˛ zabiły
piorunowe strzały,
Bodaj cie˛ nieszcze˛s´cia
za mnie spotkały.
(ZWAK2,3,108Lubicz; por. Kolb42Maz225nr1820)
(O wojnie Sobieskiego z Turkami)
Zobaczywszy Bóg Najwyz˙szy,
z nieba wysokiego
spus´cił na nich dyszcz kamienny,
wybił do jednego.
(Krzyz˙Kuj1, 188nr642Bieganowo, pow. Aleksandrów Kuj. pies´n´ hist.)
Znane jest takz˙e wierzenie, z˙e kamienie piorunowe spadaja˛ na ziemie˛ w czasie grzmotu

(Szym3,363) lub z˙e „stšałka taka, to z poruna. Stšałka spada s puwetša na droge, porun jo
zrobi” (KupSłow68). Cze˛ste jest przekonanie o tym, z˙e strzałka piorunowa powstaje
z piasku i z˙wiru stopionego w wyniku uderzenia pioruna (np. BiłgElnr58, Ba˛kSłow82,
Wisła8, 721Rogoz´no etn., KupSłow68, Kolb46Kal1470etn.) lub tylko „w miejscu uderze-
nia piorunu” (MAAE10,132Wola Zgłobien´ska, etn.; MAAE10, 128Słocina, etn.).

Odmienne od przytoczonych jest wierzenie, z˙e kamienie piorunowe sa˛ przynoszone

przez wiatry: „(...) kamienie piorunowe, co spadły, to w ziemi i na polu lez˙a˛, moz˙na je
znalez´c´, one tam cze˛sto po sto lat w ziemi sa˛ i rosna˛. A jak w górze «w chmurach»
powstana˛ takie wichry, takie tan´ce, to te wichry wcia˛gaja˛ nazad do siebie choc´by najwie˛-
ksze kamienie, a potem przy deszczu z hałasem puscaja˛, a to pe˛ka i spada na ziemie˛”
(Kolb46Kal461etn.). Zapis ten, aczkolwiek jednostkowy, jest zgodny z przekazami mó-
wia˛cymi o tym, z˙e kamienie zostały przyniesione przez wiatr

8

.

S

´ wiadomos´c´ ludowa przypisuje wie˛c czasem kamieniom piorunowym takz˙e odwrotny

kierunek ruchu: od dołu ku górze, i to nie tylko z wne˛trza ziemi ku jej powierzchni (por.
wyz˙ej), ale równiez˙ z powierzchni ziemi ku niebu. W takim przypadku strzałka piorunowa
bywa jednak przenoszona do nieba przez wiatr (Kolb46Kal461etn.) lub płanetnika, tj. przez
tych, którzy spowodowali jej znalezienie sie˛ na ziemi: „Laska piorunowa, kiedy wyleci
przy wystrzale z fuzyi płanetnika, zapada sie˛ w ziemie˛ na s i e d é m łokci głe˛bokos´ci;
potém co rok o jeden łokiec´ podnosi sie˛ w góre˛, a po upływie siedmiu lat juz˙ sie˛ znajduje
na saméj powierzchni. Kiedy ja˛ który z płanetników spostrzez˙e, w swym przelocie po
szlakach chmur, to lotem błyskawicy spuszcza sie˛ na ziemie˛ i do dalszego uz˙ytku z soba˛
zabiera” (ZWAK9,3,60Pin´czowskie, etn.).

Wierzenia, zwia˛zane z nazywaniem strzałek piorunowych palcem Pana Jezusa, palcem

152

diabła itd. (por. wyz˙ej), których brak w zebranym materiale z ziem polskich, odnalez´c´
moz˙na łatwo na terenach ruskich. Warto je tu przytoczyc´, gdyz˙ wyjas´niaja˛ one wspomniane
nazwy i tłumacza˛ niektóre zastosowania kamieni piorunowych. „Białorusini, nazywaja˛c
belemnity identycznie jak Wielkorusini (czarcie palce), opowiadaja˛, z˙e czarci traca˛ palce,
bija˛c sie˛ ze soba˛ po nocach” (MoszKult2,623etn.); „Tak belemity, znane u Wielkorusów
pod nazwa˛ «czarcich palców» (...), sa˛ przez nich przypisywane niekiedy wodnikom; albo
tez˙ lud prawi, z˙e sa˛ to palce wiedz´m i czarowników, poodłamywane podczas wzajemnych
kłótni i walk” (MoszKult2,623, etn.); „Niektórzy Litwini znów nazywaja˛ belemnity «pal-
cami łaumy», tj. istoty w rodzaju naszej boginki (...) Obok tego istnieje na Litwie wersja,
według której belemity sa˛ to brodawki piersiowe łaum albo kauków (k a u k a s), tj. istot
w rodzaju naszych kras´niaków itp. Sta˛d nazwy dla wspomnianych skamielin: l a u m é s
albo k a u k s p e n n i s” (MoszKult2, 623, etn. i przyp.2); „O Legin´cach kaukaskich
wiemy, z˙e gdy w którejs´ z ich chat ma nasta˛pic´ poród, natenczas mieszkan´cy poszukuja˛
u sa˛siadów palca mitycznej z˙en´skiej istoty, odpowiadaja˛cej łaumie czy bogince, zwanej
u nich a l p a b; wierza˛ bowiem, z˙e ów palec zdobyty jakoby przez odcie˛cie go bogince,
schwytanej niegdys´ przez człowieka odstrasza, owego demona od połoz˙nicy. Otóz˙ niemal
napewno chodzi tu o piorunowa˛ strzałke˛ w postaci belemnita” (MoszKult2, 623–624 etn.).

Kamienie o tak niezwykłym pochodzeniu musza˛ miec´ tez˙ niezwykłe włas´ciwos´ci.

Przede wszystkim chronia˛ człowieka, który posiada taki kamien´, od pioruna (SzyfZ-
wych157Warmia i Mazury, etn.; MoszKult2, 491etn.), kładzie sie˛ je wie˛c w progu nowej
budowli (Wisła3, 496Sieradz, etn.), umieszcza pod dachem domu (GieyMit65), wkłada do
kolebki niemowle˛cia (Wisła3,496Sieradz etn.), gdy zas´ zbliz˙a sie˛ burza, biora˛ kamien´
piorunowy, obracaja˛ go trzykrotnie, wymawiaja˛ czarodziejskie zakle˛cia i ciskaja˛ nim
w drzwi izby (Wisła3, 496Sieradz etn.). Na uwage˛ zasługuje zwyczaj eston´ski pocierania
głowy w czasie pierwszego grzmotu kamieniem piorunowym, co ma nadac´ głowie twar-
dos´c´ kamienia i zabezpieczyc´ człowieka przed uderzeniem pioruna (MoszKult2,492etn.);
na ziemiach polskich zwyczaj ten jest znany, bez precyzowania, tez˙ ma byc´ to kamien´
piorunowy. Strzałka piorunowa chroni tez˙ przed złymi mocami (MoszKult2, 491etn.;
GieyMit65) i takz˙e z tego powodu bywa wkładana do kolebki niemowle˛cia. Ponadto
kamien´ piorunowy chroni przed kula˛, jez˙eli nosi sie˛ go pod pacha˛ (Wisła14,757pow.
Pułtusk, etn.). Sporadyczne sa˛ pos´wiadczenia kładzenia strzałki piorunowej do dziez˙y, aby
lepiej rósł chleb (Wisła3,496 Sieradz, etn.), pocierania nia˛ zaczarowanej strzelby (Wisła
14, 756 pow. Lipno, etn.), pocierania nia˛ lemiesza, którym nalez˙y przyorac´ oset, aby wie˛cej
nie rósł (KupSłow69).

Druga grupa wierzen´ dotyczy leczniczych włas´ciwos´ci, przypisywanych kamieniowi

piorunowemu, którym pociera sie˛ chore miejsce, albo który sie˛ trze i podaje choremu do
wypicia z woda˛, wódka˛ lub mlekiem; bola˛ce miejsca zasypuje sie˛ czasem proszkiem
z utartego kamienia. Zastosowanie strzałki piorunowej dotyczy zwłaszcza naste˛puja˛cych
dolegliwos´ci: bólu brzucha i głowy, poderwania, chorób oczu (u ludzi i zwierza˛t), ran
i wrzodów, cie˛z˙kiego porodu, uroku, febry, otrza˛s´nienia, przestrachu, łamania w kos´ciach,
plucia krwia˛ i krwotoków, brodawek, bólu ze˛bów, tracenia mleka przez krowy

9

.

Wobec tak istotnych cech kamienia piorunowego nie moz˙na sie˛ dziwic´ temu, z˙e

znalezienie i posiadanie go jest uwaz˙ane za szcze˛s´cie i dar losu (Wisła3,495–496Sieradz,
etn.; ZWAK11,3,3okol. Sławkowa, pow. olkuski, etn.; GieyMit65).

Czes´c´, jaka˛ otaczano strzałke˛ piorunowa˛, wyraz˙a sie˛ takz˙e w zachowanych resztkach

zakazów jej uz˙ywania i dotykania (SzyfZwycz157Warmia i Mazury, etn.; Mosz-
Kult2,490–492etn.; MoszAtlas3nr4; KupSłow70Kaszuby; Wisła4, 109wies´ Krynice, Lu-
belskie, etn.).

153

Kamien´ piorunowy zatem w polszczyz´nie i kulturze ludu polskiego to kamien´ taki jak

palec, zaostrzony na kon´cu, o którym sa˛dzi sie˛, z˙e spada na ziemie˛ z nieba jako postac´
pioruna lub razem z piorunem, albo tez˙ powstaje ze stopionego piasku, gdy piorun uderza
w ziemie˛. Moz˙e byc´ narze˛dziem walki bogów, Boga i s´wie˛tych przeciwko złym mocom,
a jego uderzenie – forma˛ kary. Uwaz˙a sie˛, z˙e chroni człowieka od piorunów i złych sił,
a odpowiednio uz˙ywany moz˙e przywrócic´ mu zdrowie. Znalezienie strzałki piorunowej
jest uwaz˙ane za szcze˛s´cie.

Przypisy

1

Zebrany materiał nie pozwala na precyzyjne odróz˙nienie od siebie synonimów i równowaz˙ników semanty-

cznych nazwy kamien´ piorunowy, dlatego w tym artykule sa˛ one opisywane ła˛cznie.

2

Podane nazwy sa˛ udokumentowane w kartotece do Słownika etnolingwistycznego oraz w pracy W. Kupi-

szewskiego, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii je˛zyka polskiego. Warszawa 1969. W tym opra-
cowaniu znajduje sie˛ tez˙ opis geograficznego zróz˙nicowania wyste˛powania tych nazw na polskim terytorium
je˛zykowym.

3

F. S ł a w s k i, Słownik etymologiczny je˛zyka polskiego, T.2. Kraków 1965, s.37–38

4

T. W. G a m k r e l i d z e, W. W. I w a n o w, Indoewropiejskij jazyk i Indoewropiejcy. Riekonstrukcija

i istroriko-tipołogiczeskij analiz prajazyka i protokultury. T.2. Tbilisi 1984, s.667.

5

Por. np. A. B r ü c k n e r, Słownik etymologiczny je˛zyka polskiego. Warszawa 1957, s.414; W. W.

I w a n o w, K etimologii baltijskogo i slawjanskogo nazwanija groma, „Woprosy jazykoznanija” 1958/3, s.101–
111; W. W. I w a n o w, W. N. T o p o r o w, Issliedowanija w obłasti sławjanskich driewnostiej. Moskwa 1974,
s.3–30, 75–102; H. Ł o w m i a n´ s k i, Religia Słowian i jej upadek (w. VI–XII). Warszawa 1986, s.99–109; i in.

6

Słownik staroz˙ytnos´ci słowian´skich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych

do schyłku wieku XII. Red.: W. K o w a l e n k o, G. L a b u d a, T. L e h r – S p ł a w i n´ s k i, T.4. Wrocław
1970, s.65.

7

W. W. I w a n o w, W. N. T o p o r o w, op. cit., s.4–179.

8

M. M a z u r k i e w i c z, Kamien´: dzieło Boga czy diabelska sprawka? „Akcent” 4 (26) 1986, s.53.

9

Kamien´ piorunowy jako lekarstwo (ogólnie): MoszKult2,491etn., Wisła3, 496Sieradz, etn., Wisła20,

61Łowicz, etn., Kolb46Kal470etn., MAAE10, 132Wola Zgłobien´ska, etn., KultludMiW439etn., SzyfZ-
wycz157Warmia i Mazury, etn., BiłgElnr58; od boles´ci: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., BiegLecz184, Wisła
20, 61Łowicz, etn., MAAE10, 140Wola Zgłobien´ska, etn., Kolb17Lub78nr8etn., BiłgElnr58; od poderwania:
MoszKult2, 491etn., BiegLecz230, Wisła8, 721Rogoz´no etn., Wisła 20,61Łowicz, etn. – KupSłow68; na choroby
oczu: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., Wisła8, 721Rogoz´no, etn., Wisła 14, 466 etn., KupSłow68, BiłgElnr58;
na rany i wrzody: Wisła 14, 466etn., KupSłow68, KupWe˛gSłow22, Kolb42Maz 320etn.; dla ułatwienia porodu:
MoszKult2, 491etn., Kolb7Krak146nr27d, etn.; od uroku: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., Kolb17Lub78nr8etn.;
na febre˛: Wisła14,466etn.; przeciwko otrza˛s´nieniu: Kolb17Lub78nr8etn.; na przestrach: Wisła12,59Przeworsk,
etn., KupSłow68; na łamanie w kos´ciach: Lud8,57Krotoszyn, etn.; na plucie krwia˛ i krwotoki: BiegLecz96; na
brodawki: BiegLecz129; na ból ze˛bów: KupSłow68; gdy krowy traca˛ mleko: GieyMit65, MoszKult2,491etn.

Rozwia˛zanie skrótów cytowanych z´ródeł

Ba˛kSłow – P. Ba˛k, Słownictwo gwary okolic Kramska na tle kultury ludowej. Wrocław 1960.
BiegLecz – H. Biegeleisen, Lecznictwo ludu polskiego. Kraków 1928.
BiłgEl – Materiały biłgorajskie. [w:] Etnolingwistyka’84. Wyd. UMCS, Lublin (w druku)
GieyMit – A. Gieysztor, Mitologia Słowian. Warszawa 1986.

154

O. Kolberg, Dzieła wszystkie, Wrocław 1961
Kolb7Krak –– t.7 Krakowskie III
Kolb17Lub – t.17 Lubelskie II
Kolb34 – Chełm t.34 Chełmskie II
Kolb42Maz – t.42 Mazowsze VII
Kolb46Kal – t.46 Kaliskie – Sieradzkie

Krzyz˙Kuj1 – B. Krzyz˙aniak, A. Pawlak, J. Lisakowski, Kujawy. T.1. Kraków 1974
KultludMiW – Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków. Wrocław 1976.
KupSłow –W. Kupiszewski, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii je˛zyka polskiego. Warszawa

1969.

KupWe˛gSłow – W. Kupiszewski, Z. We˛giełek-Januszewska, Słownictwo Warmii i Mazur. Astronomia

ludowa, miary czasu i meteorologia. Wrocław 1959.

Lud – „Lud”. Rocznik. Lwów-Kraków–Wrocław 1895-1967.
MAAE – „Materiały Antropologiczno-Archeologiczno-Etnograficzne”. Kraków 1896–1919.
MoszKul – t2 K. Moszyn´ski, Kultura ludowa Słowian. T.2, cz.2. Kraków 1939.
SzyfZwycz – A. Szyfer, Zwyczaje, obrze˛dy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Olsztyn 1975.
Szym3 – M. Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łe˛czyckim. T.1–8. Wrocław 1962–1973.

Tas´my z Archiwum Etnolingwistycznego Zakładu Je˛zyka Polskiego UMCS w Lublinie
TN419BKsie˛z˙pol1984AD – tas´ma nr 419 str. B Gorajec inf. Antoni Dolina
TN437AKrasiczyn1985HM – tas´ma nr 437 str. A. Krasiczyn inf. Henryk Mazuryk

Wisła – „Wisła. Miesie˛cznik geograficzno-etnograficzny”. Warszawa 1887–1922.
ZWAK – „Zbiór Wiadomos´ci do Antropologii Krajowej”. Kraków 1877–1895.

155

156