GRECKI JĘZYK, język indoeur. grupy kentumowej. Wyodrębnia się nast. etapy rozwoju j.g.:
mykeński (XV- XIII), archaiczny (XII-VI), klasyczny (V-IV), hellenist. (IIII prz.Chr.), cesarstwa
rzym. (I-VI po Chr.), bizant. (VII-X),średniow. (XI-XV), nowoż. (XV-XVIII), nar. Odrodzenia
Grecji (od XIX w.). Indoeuropejskie ludy mówiące po grecku zaczęły się osiedlać od pocz. II
tysiąclecia prz.Chr. na Płw. Bałkańskim, na Wyspach Egejskich i azjat. wybrzeżu M. Egejskiego.
Pierwsze odczytane pismo gr. (ok. 1450 - ok. 1200), zw. Linearnym B, dokumentuje jednolity
dialekt achajski, który stal się językiem (z naleciałościami in. dialektów, zwł. jońskiego) Iliady i
Odysei. Kilkakrotny napływ różnych plemion gr. na Płw. Bałkański (II tysiąclecie prz.Chr.) i ich
usytuowanie geogr. poświadczone jest m.in. utrwaleniem się pewnych dialektów w okresie
archaicznym; użycie niektórych stało się wtedy normą dla określonych gatunków lit., np. e o l s k i -
dla liryki monodycznej, d o r y c k i - chóralnej, j o ń s k i (najbardziej wyróżniający się w epoce
archaicznej) - dla elegii oraz prozy filoz. i historiograficznej. W epoce klasycznej największe
znaczenie miał dialekt a t t y c k i , w którym powstały pierwsze tragedie i komedie, mowy sądowe i
polit., dialogi filoz., dzieła historiograficzne; wraz ze wzrostem znaczenia Aten stawał się znany
także poza Attyką. Po bitwie pod Cheroneją (338 prz.Chr.) uformował się uniwersalny j.g.,
nazwany dialektem wspólnym, k o i n e (jego podstawą był dialekt attycki, a zauważalne są także
wpływy in. dialektów oraz języków obcych); stał się on językiem administracji imperium
Aleksandra Wielkiego; mówili nim na co dzień Grecy oraz ludzie in. ras w pd.-wsch. Europie,
Małej Azji, Syrii i Egipcie, w pn. Afryce i w zach. koloniach gr. na pd. Europy; charakteryzowało
go wzbogacone słownictwo i uproszczona gramatyka (zanikały np. dualis, optativas, dativas
właściwy); nie był tworem jednolitym w użytku codziennym ani w literaturze. Nowy etap rozwoju
j.g. datuje się od 30 prz.Chr. (wszystkie kraje zamieszkane przez Greków i zhellenizowane znalazły
się pod panowaniem Rzymu); koine mówiona uległa ewolucji naturalnej, natomiast w wielu
tekstach pogańskich dokonano sztucznej restauracji dialektu attyckiego epoki klasycznej. Czysty
attycyzm kultywowali przede wszystkim zwolennicy wymowy popisowej, należący do nurtu tzw. II
sofistyki (rozkwit w II i III w. po Chr.); gr. literatura chrześć, (także NT) zachowała w epoce rzym.
dialekt koine. Umiarkowany wpływ attycyzmu zauważyć można dopiero w dziełach wielkich
mówców chrzęść. 2. pol. IV w. (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Jan Chryzostom). W epoce
bizant. Język „poprawny", k a t h a r e w u s a , kontynuuje koine lit., a język „ludowy" demotike -
koine mówioną. Język „poprawny" był oficjalnym językiem Kościoła i dworu ces., ludzi
wykształconych. W tym okresie j.g. wzbogacił swój zasób leksykalny (liczne złożenia i
zapożyczenia), nastąpiły znaczne zmiany w gramatyce; język przybierał formy barokowe,
szczególnie w tytulaturze. Bilingwizm bizant. utrzymał się przez nast. etapy ewolucyjne j.g. aż do
czasów nowożytnych. Język „poprawny" jest w Grecji XX w. językiem oficjalnym Kościoła
prawosł. i państwa oraz częściowo piśmiennictwa nauk.; literatura piękna natomiast rozwijała się od
XIX w. przede wszystkim w języku demotycznym. Obecnie mówi po grecku ponad 8 min ludzi. J.g.
zawdzięcza swą ekspansję takim wydarzeniom społ.-polit. jak: wędrówki ludów indoeur. w II
tysiącleciu prz.Chr., kolonizacja helleńska wybrzeży M. Śródziemnego i Czarnego (VIII-VI w.
prz.Chr.), podboje Aleksandra Wielkiego (334-323 prz.Chr.), wyodrębnienie się wsch. cesarstwa
rzym. ze stolicą w Konstantynopolu (od 330 po Chr.), upadek Konstantynopola (1453).
Prawdopodobnie już ok. 1100 prz.Chr. Grecy przystosowali do swego języka protokananejskie
pismo piktograficzno-akrofoniczne, oznaczając po raz pierwszy w dziejach świata odrębnymi
znakami nie tylko spółgłoski, lecz i samogłoski; z niego wywodzą się wszystkie dzisiejsze alfabety
kultury europejskiej. J.g. należy obok hebr. i aram. do języków —> biblijnych (3; 4,4°); napisane w
nim (w dialekcie koine) zostały wszystkie kanoniczne księgi NT, a ze ST - Mdr i 2 Mch (ok. 250 -
ok. 150 prz.Chr. przetłumaczono w Aleksandrii hebr. księgi ST). Koine NT poświadcza zanik
optativus i dualis, przejście dyftongu „ai" przed czystą samogłoską w „a", „ei" w „e"; występuje w
nim jońskie „ss", zamiast attyckiego „tt" (np. glossa), zawiera doryzmy, jonizmy, latynizmy, liczne
semityzmy oraz kilka wyrazów pochodzenia egip. i pers.; nie występują tu, poza nielicznymi
zdaniami, periody; w składni przeważa układ parataktyczny (polisyndetyczny i asyndetyczny).
„Mówiony" styl NT charakteryzuje się m.in. częstym użyciem spójników kai oraz oti, zdań
względnych, rozpoczynaniem wypowiedzi od struktur imiesłowowych; świadczą o nim też

parentezy, niezamierzone anakoluty, elipsy, rozwinięty paralelizm, często pojawiająca się antyteza;
z figur myśli występują m.in. pytania retor., ironia, praeteritio, prodiorthosis, epidiorthosis.
Słownictwo NT zawiera neologizmy oraz liczne neosemantyzmy. Język NT bliższy jest koine
używanej na co dzień przez ludzi prostych. Pisarze chrzęść, (ojcowie Kościoła, egzegeci i
apologeci) aż do ok. 200 posługiwali się wyłącznie j.g. (dzieła w języku łac. powstawały później,
najpierw w pn. Afryce, potem w Rzymie). Od początku istnienia Kościoła w okresie cesarstwa
rzym. i w epoce bizant. pisarze gr. i mówcy chrzęść, posługiwali się pod wpływem NT dialektem
koine, nie ulegając modnemu aż do IV w. wśród pogan attycyzowaniu. Ich wybór umotywowany
był także nieznajomością martwego już dialektu attyckiego przez ogól chrześcijan, którym obce
były zasady retoryki. Te same względy zadecydowały również o wyborze języka liturg.; w
zhellenizowanym imperium rzym. j.g. przeważał początkowo w liturgii nad językiem łac. (do końca
III w.). Od IV w. Zachód rozwinął w liturgii i piśmiennictwie Kościoła język ł a c , natomiast
Wschód kat., a później prawosławny - j.g.
A. Meillet, Aperçu d'une histoire de la langue grecque, P 1913, 1965; M. Zerwick, Graecitas
biblicae exemplis illustratur, R 1955; T. Milewski, O językach literackich starożytnej Grecji, w:
Grecja współczesna i starożytna, Kr 1960, 89-100; E. Vilborg, A Tentative Grammar of Mycenaean
Greek, Acta Universitatis Gothoburgensis. Göteborgs Universitets Arsskrift LXVI, Gt 1960;
Righetti I 155-161; J.A. Jungmann. Liturgie der christlichen Frühzeit bis auf Gregor den Grossen,
Fri 1967; N. Schneider, Die rhetorische Eigenart der paulinischen Antithese. T 1970; A. Garzya,
introduzione alla storia linguistica di Bisanzio, Na 1972; J. Humbert Histoire de la langue grecque,
P 1972; J. Frösen. Prolegomena to a Study of Greek Language in the First Centuries A.D. The
Problem of Koine and Atticism, He 1974; R. Popowski, Struktura semantyczna neologizmów w
Listach św. Pawia z Tarsu. Lb 1978; J. Naveh, The Greek Alphabet. New Evidence, BA 43 (1980)
22-25; M. Negri, Miceneo e lingua omerica. Fi 1981.