2A Cechy monarchii patrymonialnej
Termin monarchia wywodzi się z języka greckiego (monos- jedyny, pojedynczy;
archio-władztwo) i oznacza formę ustroju, w której władzę sprawuje jednostka, dożywotnio,
samodzielnie lub wespół z innymi instytucjami państwa.
Drugi człon określenia wywodzi się od łacińskiego terminu patrymonium, oznaczającego
ojcowiznę, majątek spadkowy.
Monarchia patrymonialna była więc formą ustrojową, w której
monarcha (cesarz, król, książę) traktował państwo jako własność rodu, z którego pochodził;
monarcha uznawał państwo za własność;
monarcha interes własny i rodowy utożsamiał z interesem państwa jako całości. W zasadzie
władza monarsza była w tym okresie władzą dziedziczną, dlatego monarcha dzielił państwo
między swoich synów. Prawo własności rodu przenoszone było w dziedzinę prawa
publicznego;
w jej obrębie powstawały pewne szczególne formy organizacyjne, jak ustrój lenny, powodujący
rozdrobnienie feudalne, czy zjawisko rozbicia dzielnicowego;
władca uważa się za właściciela państwa i na odwrót: państwo w oczach prostego mieszkańca
utożsamiane było z osobą władcy, który w nim rządził;
monarcha jest dla swych poddanych władcą patriarchalnym;
do monarchy należała reprezentacja państwa na zewnątrz (wypowiadani wojny, zawieranie
pokoju, traktaty międzypaństwowe, stosunki z kościołem), oraz pełnia władzy wewnętrznej
(zwierzchnictwo nad siłą zbrojną, zapewnienie poddanym bezpieczeństwa, zwierzchnictwo nad
organizacją skarbową, sądownictwo).
brak podziału na skarb państwa i skarb monarchy, ponieważ traktowanie całego kraju jako
własności panującego uzasadniało opłaty lub daniny dokonywane przez poddanych
Monarchia patrymonialna pojawiła się jako forma ustrojowa po Wielkiej wędrówce ludów, w
Polsce objęła okres państwa pierwszych Piastów, czyli X-XIII wiek.
3A Cechy Monarchii Stanowej
Epoka, która powstała w XIII/XIV wieku nazywana jest monarchią stanową. ( Bo to było tak,
że doszło do ogromnej anarchii. Monarchia patrymonialna dawała się w kość wszystkim.
Królowi, ponieważ możnowładcy bardzo na niego cisnęli. Możnym też się nie podobało,
ponieważ przywileje nie dawały im korzyści takich, jakie powinny. Znaczenie rycerstwa było
marginalizowane, a ciągle powoływano ich na wojnę. Itd.)
Trzeba było przezwyciężyć rozdrobnienie feudalne, w czym monarsze miało pomóc
społeczeństwo. W Polsce chodzi o ramy od zjednoczenia państwa przez Władysława Łokietka i
jego koronację w 1320 roku do czasu gdy w połowie XV wieku stan szlachecki zyskał
zdecydowaną przewagę i ustrój przeobraził się w formę mieszaną, tzw. „rzeczpospolitą
szlachecką”.
Cechy:
podział społeczeństwa na odrębne stany ( ale nie można zapomnieć o tym, że na wspólnej
podstawie językowej, etnicznej, gospodarczej tworzyło się poczucie wspólnoty narodowej), w
Polsce stany to: szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, chłopi, natomiast wyodrębnionych
prawnie żydów nie traktowano jako osobnego stanu
ogólna koncepcja społeczeństwa opierała się na charakterystycznym podziale obowiązków:
duchowieństwo modliło się, rycerze walczyli, mieszczanie dostarczali towarów, chłopi orali
ziemię.
społeczeństwo składało się ze stanów, a pojęcie stan oznaczało wyodrębnioną grupę ludzi,
posiadających jednakowe prawa i przywileje oraz (wyższe stany) określony udział w władzy w
państwie.
istniała hierarchia stanów, wyższe stany ludzi pochodzenia szlacheckiego, niższe plebejusze
przynależność do stanu miała charakter dziedziczny, nabywana przez urodzenie (wyjątek
duchowieństwo)

`

monarcha bojąc się buntu jakiegoś stanu, daje mu przywileje, przywileje stają się b. częste.
druga ważna rzecz to ta, że powstaję zgromadzenia stanowe (razem łatwiej wymusić coś na
władcy) w Polsce nazwa Sejm Walny
państwo stanowe to państwo pluralistyczne. monarcha dzieli się swoją władzą ze stanami.

przemiana w przekonaniu. częściej myśli się o państwu jak o wspólnym dobru. państwo jako
organizm (to chyba jasne, coo?), przekonanie wśród legistów, że państwo jako organizacja ma
swoje prawa i obowiązki oraz swą wolę , musi mieć zatem organ, który by tę wolę realizował i
jest to MONARCHA (od Boga władza, tylko przed Bogiem odpowiedzialny).
władcy nie przysługiwało już prawo dzielenia państwa między synów, lub zbywania
jakichkolwiek jego terytoriów
A4 Główne przywileje szlacheckie
1374 – przywilej koszycki nadany przez Ludwika Węgierskiego.
Przywilej znosił podatek poradlny do wysokości 2 groszy od łana, zwalniał z przymusu budowy
oraz modernizacji zamków, przydzielał odszkodowania za uczestnictwo szlachciców w
wyprawach zagranicznych, gwarantował wykupienie szlachcica gdyby dostał się do niewoli
podczas zagranicznej wyprawy, gwarantował obsadzanie urzędów krajowych tylko i wyłącznie
przez Polaków, natomiast urzędów ziemskich tylko i wyłącznie przez mieszkańców tej ziemi.
Przywilej koszycki został nadany za wyrażenie przez

szlachtę

zgody na koronowanie Jadwigi

będącej córką Ludwika Węgierskiego.
1388 - przywilej piotrkowski
Władysław Jagiełło - król musiał wykupić szlachcica do niewoli, jeśli ten dostał się do niej poza
granicami kraju; wypłata żołdu w wysokości 3 grzywny od kopii podczas wyprawy
zagranicznej; niepowierzanie zamków osobom obcej narodowości
1422 - przywilej czerwiński
Władysław Jagiełło - zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku;
nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; sądy miały sądzić według prawa pisanego; król
musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety Okoliczności; podczas wyprawy
przeciwko krzyżakom pod czerwińskiem
1423 - statut warcki
Władysław Jagiełło - szlachta mogła wykupić majątki sołtysów "krnąbrnych i nieużytecznych" i
sama wyceniała wartość sołectw; ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi; taksy
wojewodzińskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemieślnicze w
miastach. Był prawną podstawą rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce
1430, 1433 - przywilej jedlneńsko-krakowski
Władysław Jagiełło - nietykalność osobista i majątkowa szlachty (Neminem captivabimus nisi
iure victum - "nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowego"); tylko szlachcic mógł zostać
dostojnikiem kościelnym
1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie
Kazimierz Jagiellończyk - potwierdzenie dotychczasowych praw dla szlachty; król nie mógł
wydać nowych praw, nakładać nowego podatku i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody
sejmików ziemskich; przywilej stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu Okoliczności; na
wojnie z krzyżakami (wojna 13-letnia)
1456 - przywilej korczyński
Kazimierz Jagiellończyk - gwarantował, że w sprawach dotyczących losów danej ziemi zawsze
o zdanie będą pytani jej dygnitarze
1496 - statuty piotrkowskie
Jan Olbracht - ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi (tylko jeden chłop w roku mógł
opuścić wieś, tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do
miasta; jeśli był to jedynak, nie mógł opuścić wsi); zwolnienie szlachty z opłat celnych na
towary własne i sól; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; wprowadzenie taks
wojewodzińskich na towary miejskie
1505 - konstytucja "Nihil novi"
anulowanie przywilejów Senatu z 1501; nowe prawa i podatki mogą być stanowione tylko za
zgodą Sejmu i Senatu. Zapewniał że nic nowego bez zgody szlachty nie może się wydarzyć. Był
prawną podstawą parlamentaryzmu i podstawą sejmu. Okoliczności; na sejmie w Radomiu,
wzrost znaczenia magnaterii.
1520 - sejm w Toruniu i Bydgoszczy
ustalono wymiar obowiązkowej pańszczyzny w wysokości minimum jednego dnia z łanu w
tygodniu; swoboda żeglugi po Wiśle dla szlachty; ograniczenie praw sądów miejskich w razie,

gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście był szlachcic
1573 - artykuły henrykowskie
Henryk Walezy - w 21 artykułach zagwarantowanao "złotą wolność" szlachecką i tolerancję
religijną; wolna elekcja; władza ustawodawcza sprowadzona do dwuizbowego sejmu
zwoływanego co 2 lata na 6 tygodni (sprawy podatków, cła, pospolitego ruszenia); kontrola
senatu nad polityką zagraniczną; 16 senatorów rezydentów miało kontrolować działalność
króla; prawo szlachty do rokoszu jeżeli król złamie prawo. Okoliczności; wolna elekcja
1578 - oddanie szlachcie sądownictwa apelacyjnego w ręce Trybunałów Koronnego i
Litewskiego (1581) przez Stefana Batorego zakończyło proces kształtowania się przywilejów
szlacheckich
1425 - Przywilej brzeski (wydany w Brześciu Kujawskim) Władysław Jagiełło. Król potwierdza
dotychczasowe przywileje szlacheckie i rozciąga je na szlachtę ziem, które dotychczas z pełni
przywilejów nie korzystały (kujawska, dobrzyńska i ruska). Okoliczności; W zamian za uznanie
syna Jagiełły, Władysława, następcą tronu,
1518 - Zygmunt Stary - Uznanie przez króla pełnej jurysdykcji szlachty nad poddanymi. Odtąd
chłop podlegał wyłącznie sądownictwu swego pana - sądownictwo patrymonialne. W dobrach
ziemskich obowiązuje sądownictwo patrymonialne.
A5 Ewolucja struktury państwa polskiego (XV-XVIII wiek) [analizować z punktami 6-17]
Od II połowy XV wieku do końca wieku XVII – Rzeczpospolita szlachecka
Nie było w Europie innego tak demokratycznego państwa! Po unii lubelskiej mamy państwo
polsko-litewskie – Rzeczpospolitą Obojga Narodów i jest to państwo wielonarodowe.
Państwo szlacheckie przeżywało ewolucję:
1) 1454-1648 demokracja szlachecka
1454- przywileje nieszawskie (wraz z nimi szlachta otrzymała wszystko co mogła chcieć->
potem umacnianie) potwierdzone przez nihil novi (1505)
1648- początek kryzysu Rzeczpospolitej
Od 1399 była monarchia elekcyjna, a w czasach jagiellońskich (1386-1572) była to elekcja w
ramach dynastii.
Od 1573 wolna elekcja (obierani przez zjazdy, a nawet sejmy) -> wolna elekcja viritim-
powszechna (wolność przybycia, każdy osiadły szlachcic mógł zostać królem)
W okresie tym jest szczególny status osobisty szlachty (nietykalność osobista, nietykalność
majątkowa, szczególna ochrona prawna), zespół uprawnień w płaszczyźnie politycznej (wyższe
urzędy wojskowe, uczestnictwo w instytucjach politycznych, prawo do udziału w sejmie
elekcyjnym)
Przywileje szlacheckie i uchwały sejmowe ograniczały władzę króla.
Monarcha:
->król głową państwa (prawo do utrzymywania stosunków z obcymi państwami, naczelny wódz
armii polskiej, szef całej administracji Rzeczpospolitej);
-> rola monarchy jako prawodawcy (inicjował projekty konstytucji, modernizacja projektów
ustaw sejmu) - szlachta uznawała prawo monarsze
* sankcja królewska- jeśli król nie podpisze konstytucji to jej nie ma
* rola monarchy w zakresie wykładni prawa – ustalał treść;
->samoistny ustawodawca w sprawach mu podległych:
* regulował status mieszkańców królewszczyzny
*opieka nad ludnością żydowską
*prawo górnicze (wszystko co pod ziemią – własność monarchy)
Ustrój Rzeczpospolitej był w pełni akceptowany przez szlachtę.
Wielowyznaniowość! Król musiał być katolikiem.
Liczył się interes polityczny, społeczny, ale nie było dyskryminacji ze względu na kulturę.
Wielka szkoła kultury politycznej -> umiejętność dochodzenia do kompromisów.
2) 1648-1763 oligarchia magnacka
Od Zygmunta III Wazy nieufność szlachty wobec monarchy.
Do kryzysu Rzeczpospolitej przyczyniło się:
*myśl, że rzeczy doskonałych się nie poprawia i nie reformowano systemu

http://notatek.pl/cechy-monarchii-patrymonialnej-opracowanie?notatka