Mirosław Mazur - Ziołoleczenie bólu głowy

Ból głowy <łac. cephal /~gia, ~ea, ~odynia/> jest to stały, okresowy lub napadowy ból, o różnym:

charakterze (np.: uciskowy, kłujący, tętniący, rozrywający, miażdżący, piekący, wędrujący, opasujący, 
lokalny, rozlany, itp.) 

nasileniu (np.: łagodny, uporczywy, nie do zniesienia, itp.) 

umiejscowieniu (np.: jednostronny, obustronny, w ściśle określonym miejscu czaszki) 

promieniowaniu (np.: do oka, karku, barków, szczytu głowy, itp.) 

długotrwałości (np.: sekundy, minuty, godziny, dni, itp.) 

przebiegu (np.: szybko lub wolno narastający bądź słabnący, nagły i krótkotrwały, ciągły z kilkoma 
maksimami w ciągu dnia, itp.) 

okresie występowania (np.: rano po przebudzeniu, nocą, po obfitym posiłku, bez względu na porę
dnia, itp.) 

obrazie (np.: skojarzony z nudnościami i / lub wymiotami, zaburzeniami orientacji w przestrzeni, 
ogólnym osłabieniem, dysfunkcją wzroku i słuchu, nadwrażliwością na pewne zapachy, uczuciem 
"wewnętrznego gorąca", nadpobudliwością, rozdrażnieniem, smutkiem, ogólnym zniechęceniem i 
przygnębieniem, itp.) i inne nieprawidłowe, przykre odczucia (np.: wrażenie ucisku, rozpierania, 
pulsowania, mrowienia, ciężkości) w części mózgowej czaszki - w okolicach czołowych, skroniowych, 
ciemieniowych lub potylicznych - lub w obrębie oczodołów. 

Może ujawniać się bez wyraźnej przyczyny zewnętrznej (ból "samoistny" - spowodowany procesami 
chorobowymi toczącymi się in vivo) lub w następstwie ekspozycji na rozmaite czynniki środowiskowe 
(np.: hałas, światło słoneczne, wiatr, lotne związki chemiczne, urazy mechaniczne).

Może ulegać zarówno intensyfikacji (m.in. pod wpływem kaszlu, kichania, wysiłku fizycznego, stresu, 
zimna - zarówno otoczenia jak i posiłku - aktu defekacji, różnych leków, czy testów diagnostycznych 
(np.: próby Valsalvy, tj. nasilonego wydechu podczas zamkniętej głośni)) jak i osłabieniu (czynniki 
przynoszące ulgę to przykładowo: ciepło, ciemność, cisza, sen, bezruch, itp.).

I Epidemiologia

Bóle głowy prześladują od czasu do czasu większość ludzi. Niektórzy cierpią jednak z tego powodu 
wyjątkowo mocno, a spora grupa bardzo regularnie, niejednokrotnie przez wiele lat. Ustawicznie 

powtarzające się bóle głowy nękają co najmniej 20% populacji, a u około 50% stwierdza się bóle 
nawracające. W przeważającej większości wypadków nie wiążą się one z istnieniem poważniejszego 
zagrożenia zdrowotnego, ale niemal zawsze pogarszają jakość życia i psychofizyczną sprawność
człowieka. Można jednak przewidzieć kiedy ból głowy zwiastuje wystąpienie lub istnienie groźnej 
choroby wymagającej interwencji lekarskiej. Zwiastunami takimi są najczęściej ostre i silne bóle głowy 
pojawiające się bądź nasilające w trakcie gwałtownych ruchów lub odruchów z towarzyszącymi 
zaburzeniami neurologicznymi (np.: świadomości, pamięci, wzroku, słuchu, równowagi).

II Etiologia

Przyczyny leżące u podstaw bólów głowy są wyjątkowo różnorodne i liczne.

Tradycyjnie przyjmuje się następujący podział:

I Przyczyny wewnątrzczaszkowe:

Nie powodujące zmian w przestrzeni wewnątrzczaszkowej, np.: 

migrena /hemicrania/ 

zespół Méniere'a /syndroma Ménieri/ 

padaczka /epilepsia/ 

bóle głowy Hortona /cephaleae Hortoni/ 

niedokrwienie ścian naczyń krwionośnych i tkanek mózgu (na tle np. miażdżycy tętnic mózgu, 
niedokrwistości). 

Powodujące zmiany w przestrzeni wewnątrzczaszkowej, np.: 

guzy złośliwe, łagodne, przerzuty /tumoris maligni, benigni, metastases/ 

ropnie /abscessus/ 

krwawienia /haemorrhagiae/ 

tętniaki /aneuryjsmatis/ 

wzrost ciśnienia płynu mózgowo - rdzeniowego 

Zmiany zapalne, np.: 

zapalenie mózgu /encephalitis/ 

zapalenie opon mózgowo - rdzeniowych /meningoencephalitis/ 

II Przyczyny zewnątrzczaszkowe:

Choroby szyi, karku, szyjnego odcinka kręgosłupa, np.: 

zwyrodnienie kręgów /spondyloza/ 

zapalenie kręgów /spondylitis/ 

przykurcze mięśni /crampi/, szyi, mialgie 

Nerwobóle nerwów czaszkowych, np.: 

nerwu trójdzielnego, 

nerwu językowo - gardłowego i innych; 

Choroby nosa i zapalenie zatok przynosowych. 

Choroby naczyniowe, np.: 

zapalenie tętnicy skroniowej /arteriitis temporalis cranialis/ 

miażdżyca tętnic - innych niż mózgowe - prowadząca do niedokrwienia mózgu 

Choroby oczu, np.: 

owrzodzenie rogówki 

zapalenie tęczówki /iritis/ 

jaskra /glaucomia/ 

zapalenie nerwu wzrokowego /inflammatio nervi optici/ 

zaburzenia refrakcji /molimina refractionis/ 

Choroby kości czaszki: 

przerzuty nowotworowe /metastases carcinomae in ossibus cranii/ 

szpiczak /myeloma/ 

choroba Paget'a /osteodystrophia deformans/ 

łagodne guzy /Ltumoris benigni/ 

osteochondroza 

III Przyczyny różne:

Choroby układu krążenia: 

niedociśnienie /hypotensio/ 

nadciśnienie /hipertensio/ 

Zatrucia 

azotowymi produktami przemiany materii - mocznica /uraemia/ 

alkoholami / np.: metylowym, etylowym) 

nikotyną

tlenkiem węgla 

cyjankami 

metalami ciężkimi (np.: ołowiem, rtęcią, kadmem, antymonem, arsenem) 

nitrozwiązkami aromatycznymi (np.: nitrobenzenem, dinitrofenolem), 

rozpuszczalnikami organicznymi (np.: benzenem, chloroformem, CS2, CCl4) 

lekami (np.: glikozydami nasercowymi, chinidyną, azotanami (V i III), witaminą A) 

Choroby infekcyjne: 

bakteryjne 

wirusowe 

grzybicze 

pierwotniakowe 

robacze 

Urazy czaszki. 

Zaburzenia psychiczne. 

Hiper - i hipoglikemia: 

a) ketoza /ketosis/ 

b) kwasica /acidosis/ 

Inne choroby ogólne: 

a) miażdżyca /arteriosclerosis/ 

b) niedokrwistość /anaemia/ 

c) czerwienica /erythraemia/ 

d) menopauza /climacterium/ 

Wpływy zewnętrzne, np.: 

długotrwałe przebywanie na słońcu - udar słoneczny /ictus solaris / 

długotrwałe przebywanie w ciągu dnia w zaśnieżonej okolicy przy bezchmurnym niebie (np. w górach) - 
ślepota śniegowa /caecitas nivalis/ i światłowstręt /photophobia/ 

zmiany ciśnienia atmosferycznego - diateza baryczna. 

Obok sporej grupy czynników somatycznych, bóle głowy, mogą być powodowane przede wszystkim 
napięciami psychicznymi. Brak akceptacji ze strony lub w stosunku do otoczenia, stan "milczącego" 
konfliktu, brak odwagi bądź chęci przełamania trudnej sytuacji, rozluźnienia napiętych stosunków, 
wzajemna i tłumiona wrogość, zazdrość czy też agresja wobec bliskich, współpracowników, 
znajomych lub przełożonych, niemożność dostosowania się (np. do nowego otoczenia) lub sprostania 
zobowiązaniom przy równoczesnym braku alternatywnych rozwiązań, trudna sytuacja życiowa czy 
wreszcie rozterki uczuciowe, wewnętrzny konflikt, które muszą być utrzymywane "kurczowo" w 
tajemnicy, pod kontrolą i "maską" pozornej normalności, prędzej czy później przyprawiają o ból 
głowy. Wszystkie negatywne uczucia, nie znajdujące drogi upustu, spiętrzone emocje, zostaną w 
końcu skierowane "do wewnątrz", przeciw własnej osobie i dadzą o sobie znać w postaci przewlekłych 
bólów głowy.

III Postacie kliniczne

Wywiad - w połączeniu z badaniem fizykalnym i pracownianym - pozwala najczęściej, na zaliczenie 
bólu głowy do jednego z pięciu następujących rodzajów:

Ostre, ciężkie bóle głowy w ostrych chorobach o poważnym rokowaniu (np.: zapalenie opon 
mózgowych /meningitis/, guz mózgu /tumor cerebri/, krwiak podtwardówkowy /haematoma 
subdurale/). 

Bóle z napięcia psychoemocjonalnego 

Najczęściej spowodowane skurczem mięśni mających swoje przyczepy w obrębie czaszki. Typowo 
umiejscowione w okolicy potylicznej. Mogą też mieć charakter ucisku opasującego całą głowę. Są
zazwyczaj przewlekłe, nawracające i nie reagują na rutynowo stosowane leki przeciw bólowe. 
Występują po stresach, często łączą się z lękiem lub depresją, ustępują po śnie.

Migrena 

zespół chorobowy 

charakteryzujący się nawracającymi napadami silnych bólów głowy - najczęściej połowicznych, 
nudności i innych objawów towarzyszących i pojawiających się w nieregularnych odstępach czasu i 
trwających wiele godzin;

zwiastowany (w klasycznej migrenie) przez swoiste objawy prodromalne (określanych wspólnie 
mianem "aury") takie jak: 

zaburzenia pola widzenia z barwnymi, ostro zakończonymi krawędziami (pole "ufortyfikowane");

trudności w ogniskowaniu wzroku na określonych przedmiotach;

ogromne łaknienie na niektóre pokarmy;

nadwrażliwość na zapach (hiperosmia) lub światło (fotofobia);

uwarunkowany prawdopodobnie zaburzeniami przepływu mózgowego krwi na tle incydentalnych 
anomalii tonusu błony mięśniowej naczyń krwionośnych (wg jednego z postulowanych 
patomechanizmów wywoływany nagłą wazodylatacją (indukowaną przez serofoninę) poprzedzoną
silnym i długotrwałym skurczem tętnic mózgowych (pod wpływem neuronów noradrenergicznych)).

często występujący rodzinnie - oprócz wrodzonej predyspozycji wymagane jest zadziałanie czynnika 
prowokującego napad (np.: stresu psychicznego, braku snu, niektórych pokarmów).

Histaminowy ból głowy Hortona 

Obejmuje połowę głowy i trwa około 30 - 40 minut. Z reguły występuje w postaci wielu następujących 
po sobie napadów bólów, zwanych zgrupowanymi (ang. cluster headache). Połączony jest z uczuciem 
palenia lub gorąca. Wywołuje go ucisk, nadmiernie poszerzonego - pod wpływem hipersekrecji 
histaminy - łożyska naczyniowego na tkanki mózgu.

Wymaga różnicowania z migreną.

Inne bóle głowy 

Należą tutaj:

a) nerwobóle w obrębie głowy (np.: nerwobóle nerwu trójdzielnego, językowo - gardłowego i inne);

b) bóle głowy w chorobach kości czaszki (np.: chorobie Paget'a /osteodystrophia deformans/;

c) bóle głowy pourazowe;

d) bóle głowy w chorobach ogólnoustrojowych (np.: nadciśnieniu tętniczym /hypertensio arterialis/, 
zapaleniu tętnicy skroniowej /arteriitis temporalis cranialis/, niewydolności oddechowej 
/insufficientia respiratoria/, mocznicy /uraemia /, niedokrwistości /anaemia/, jaskrze /glaucoma/, 
itd.).

IV Patofizjologia

Patomechanizm bólów głowy jest złożony i w wielu przypadkach niejasny. Dotyczy to głównie 
mechanizmów molekularnych i procesów toczących się na poziomie komórkowym, leżących u jego 
podłoża. W chwili obecnej, wiadomo jedynie, że za tzw. psychogenne bóle głowy, odpowiedzialne są
zaburzenia neurotransmisji na poziomie pre -, post - i receptorowym. W skali narządowej za 
bezpośrednie przyczyny bólu głowy przyjmuje się drażnienie wolnych zakończeń nerwowych w 
następstwie:

pociągania żył i przemieszczania zatok żylnych mózgu;

pociągania lub rozszerzania tętnic oponowych oraz dużych tętnic podstawy mózgu;

procesu zapalnego lub ucisku, przez guz, wrażliwych na ból struktur wewnątrzczaszkowych;

skurczu mięśni mających przyczepy w obrębie czaszki lub karku.

Trzeba przy tym pamiętać, że nie wszystkie struktury części mózgowej czaszki wzbudzają wrażenia 
bólowe. Wrażliwe na bodźce bólowe, w obrębie czaszki, pozostają:

zatoki żylne i ich odgałęzienia;

tętnice opony twardej (przednie i środkowe);

krąg tętniczy mózgu (Willisa);

opona twarda u podstawy mózgu

co w pewnym stopniu koresponduje z wyżej wymienionymi zmianami indukującymi zjawiska bólowe 
w obrębie głowy.

Warto także nadmienić, że ból głowy nie jest chorobą lecz jej objawem, ostrzegawczym sygnałem, 
informującym nas o zaburzeniu równowagi wewnątrzustrojowej czyli homeostazy, nie tylko - z racji 
swego umiejscowienia - w obrębie czaszki i pobliskich części ciała, ale również w strukturach dalej 
położonych, co wynika z faktu, że żywy organizm stanowi całość, tak strukturalną, jak i funkcjonalną. 
Skutkiem tego procesy chorobowe toczące się w jednym organie bądź tkance nie pozostają bez 
wpływu na pracę wszystkich pozostałych. Ta prosta zależność ma niebagatelne znaczenie dla każdego 
postępowania terapeutycznego; chociażby dla omawianego tu leczenia bólu głowy.

V Uwagi ogólne o leczeniu i zapobieganiu bólom głowy

Ból głowy bezpośrednio generują zmiany w jej obrębie (albo najbliższym sąsiedztwie, tj. szyi lub 
karku) lecz przyczyny tych zmian nie zawsze muszą mieć podłoże neurologiczne. Z tego powodu 
kuracja tej dolegliwości zależeć będzie od jej specyfiki patognomonicznej, a więc będzie miała na celu, 
w pierwszym rzędzie, zwalczanie choroby podstawowej, w której ból głowy może być tylko 
symptomem towarzyszącym. Postępowanie w tym względzie może mieć charakter zarówno 
zabiegowy (np. operacja chirurgiczna) jak i farmakologiczny. W większości przypadków bólów głowy, 
zwłaszcza uwarunkowanych zaburzeniami w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, to ostatnie 
odgrywa najważniejszą rolę, a przy tym umożliwia często uzyskanie działania ukierunkowanego.

Profilaktyka i terapia tzw. pospolitych bólów głowy jest jednak zagadnieniem nieco szerszym, 
zahaczającym również o wszystkie te aspekty, które wspólnie określa się mianem zdrowego trybu 
życia. Nie ujmując znaczenia, w etiopatogenezie bólów głowy, rozmaitych - często bardzo poważnych - 
schorzeń somatycznych, trzeba wiedzieć, że zwykłe nieprzestrzeganie zasad codziennej, ogólnie 
pojętej, higieny, może zaowocować bólem głowy. Ot chociażby niedostatek snu, brak aktywności 
ruchowej, długotrwałe przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach (szczególnie w połączeniu z 
intensywną praca umysłową, np. w trakcie sesji egzaminacyjnej, posiedzeń, itp.), długotrwała i 
monotonna praca zwłaszcza wymagająca skupienia i precyzji, nadużywanie napojów kofeinowych (np. 
kawa, herbata, cola), papierosów, niekontrolowane przyjmowanie tzw. proszków od bólu głowy, 
niewłaściwe odżywianie się zarówno w sensie jakościowym (np. spożywanie potraw wysokosolnych 
lub bardzo pikantnych) jak i jakościowym (głodzenie się - ostatnio bardzo modne wśród nastolatek w 
krajach wysokorozwiniętych - lub objadanie się - chyba nie mniej powszechne - bądź też spożywanie 
zbyt obfitych kolacji), wielogodzinne oglądanie telewizji albo praca przy komputerze, czy wreszcie 
tłumione napięcia emocjonalne i przedłużający się stres psychiczny, wcześniej czy później doprowadzą

do powszechnie znanych dolegliwości takich jak: trudności w koncentracji, rozdrażnienie, ciągłe 
zmęczenie, światłowstręt, szum w uszach i oczywiście ból głowy.

Ponieważ ziołoleczenie bólów głowy jest metoda niespecyficzną - przynajmniej w odniesieniu do 
większości stosowanych ziół - przyniesie ono wymierne efekty tylko pod warunkiem wyeliminowania 
niewłaściwych - m.in. wyżej wymienionych - nawyków i przyzwyczajeń oraz unormowania trybu życia. 
W przeciwnym razie, gdy - nawet systematycznie stosowane - zioła nie będą działały, możemy mieć
pretensje tylko do samych siebie. Jeśli zaś, zniechęceni do naturalnych środków leczniczych sięgniemy 
po leki syntetyczne, miejmy na względzie różnorodne działanie niepożądane jakie mogą i najczęściej 
ujawniają się przy ich stosowaniu.

Osoby notorycznie cierpiące z powodu bólu głowy, a przy tym przyjmujące preparaty roślinne 
powinny pamiętać przede wszystkim o:

regularnym wysypianiu się (co najmniej 7 godzin, z czego przynajmniej jedna godzina powinna 
przypadać na poprzednią dobę) i spożywaniu posiłków (dotyczy to zwłaszcza osób, którym zalecono 
dietę) - lekkostrawnych (wskazane są potrawy jarskie, zwłaszcza na śniadanie i kolację) i nieobfitych;

odpowiednim, do warunków pogodowych ubiorze (zwłaszcza jesienią i zimą), aby zmniejszyć ryzyko 
sezonowych infekcji dróg oddechowych, w których ból głowy będzie się nasilał;

unikaniu zbyt długiego przebywania na słońcu w okresie lata (także dlatego, że niektóre zioła działają
fotosensybilizująco, wzmagając niekorzystny wpływ szczególnie promieniowania nadfioletowego) 
oraz wysoko w górach bez okularów ochronnych;

rezygnacji, ograniczeniu do niezbędnego minimum lub ewentualnie stosowaniu surogatów używek 
(np. kawy bezkofeinowej);

unikaniu sytuacji stresowych oraz dążeniu do ich polubownego rozwiązania

W zwalczaniu i zapobieganiu bólom głowy pomocne mogą okazać się także:

spacery na świeżym powietrzu;

ciepła kąpiel przed nocnym spoczynkiem;

kilkunastominutowy odpoczynek w pozycji leżącej w cichym i zacienionym pomieszczeniu (należy przy 
tym starać się wyłączyć wewnętrznie, zapomnieć o dręczących nas problemach);

zimne kąpiele rąk i stóp;

masarz (np.: stóp, dłoni, karku, pleców);

zimne i / lub gorące okłady na czoło i kark;

techniki relaksacyjne;

akupunktura lub akupresura.

Reasumując, aby skutecznie się leczyć, należy najpierw ustalić przyczyny bólów głowy. W razie 
dolegliwości wzbudzających swoją intensywnością i częstotliwością nasz niepokój zwrócić się o pomoc 
do lekarza. W końcu, gdy ten wyeliminuje podłoże organiczne bólów (patrz:  Etiologia) i nie 
znajduje ¿adnych "namacalnych" tego przyczyn postaraæ siê rozprawiæ z samym sob¹, wewnêtrznymi 
napiêciami, konfliktami z otoczeniem i problemami w miejscu pracy b¹d  nauki. Nie nale¿y próbowaæ 
"prze³kn¹æ" bólu g³owy za pomoc¹ tabletek czy proszków - takie postêpowanie oznacza ignorowanie 
d¹¿enia organizmu do ponownego ustalenia równowagi pomiêdzy napiêciem a odprê¿eniem. Bólom 
g³owy zapobiega bowiem wszystko to czego celem jest ¿ycie w równowadze z sob¹ i otoczeniem.

VI Zio³olecznictwo

Mo¿liwo ci farmakoterapii w schorzeniach neurologicznych, w tym tak¿e w bólach g³owy, pozostaj¹ 
ci¹gle ograniczone. Przy tym podawanie - zw³aszcza d³ugotrwa³e, w schorzeniach przewlek³ych - 
leków syntetycznych niesie ryzyko rozmaitych, niejednokrotnie powa¿nych objawów niepo¿¹danych 
(uszkodzenie w¹troby, nerek czy ¿o³¹dka, zaburzenie uk³adu kr¹¿enia i krwi, uzale¿nienie i inne). W tej 
sytuacji wartym rozwa¿ania staje siê uzupe³nienie leczenia farmakologicznego bólu g³owy tzw. 
metodami naturalnymi, na które sk³adaj¹ siê m.in.:

fitoterapia

aromaterapia

psychoterapia.

Psychoterapia, czyli postêpowanie psychologicznie ukierunkowane, maj¹ce na celu wyeliminowanie 
lub przynajmniej zmniejszenie dolegliwo ci psychicznych oraz somatycznych poprzez wp³yw na 
psychikê, znajduje coraz wiêcej zwolenników, w ród osób nêkanych ustawicznymi bólami g³owy. Jest 
to metoda szczególnie popularna w krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Ma ona 
charakter zarówno indywidualnych konwersacji (pacjenta z psychoterapeut¹) jak i zajêæ grupowych, 
w których d¹¿y siê g³ównie do roz³adowania wewnêtrznych napiêæ i zmiany nastawienia do 
rzeczywisto ci, u³atwiaj¹cego dostosowywanie siê, a przez to redukcjê potencjalnych stresów 
zwi¹zanych z trudnymi sytuacjami dnia powszedniego.

Podobne, choæ mo¿e nie id¹ce a¿ tak dalece, cele zak³ada sobie aromatoterapia (wzglêdnie 
aromaterapia). Metody terapii zapachami uwzglêdniaj¹ m.in.:

inhalacje (olejków eterycznych, naparów zio³owych, dymu powstaj¹cego przy powolnym spalaniu 
surowców olejkowych - pojedynczych lub ich mieszanek);

sen lub odpoczynek na aromatyzowanych poduszkach;

k¹piele, np.: 

Rp. 

Serpylli herb. Juniperi fr.

Salviae fal.

Calami rhiz. aá 100,0 

M.f. species

D.S. Na ka¿d¹ k¹piel braæ 7 ³y¿ek mieszanki, zalaæ dwoma litrami wody, gotowaæ 10 minut pod 
przykryciem, odstawiæ na 30 minut, przecedziæ. Wlaæ odwar do gor¹cej wody w wannie i k¹paæ siê 
15 minut co drugi dzieñ w przypadkach histerii);

masa¿e (z u¿yciem wysokogatunkowych olejów ro linnych, np.: migda³owego, oliwkowego, 
brzoskwiniowego, jajoba, avocado), najlepiej extra vergine - z pierwszego t³oczenia na zimno - z 
dodatkiem odpowiednio dobranych olejków eterycznych);

kompresy (suche i wilgotne, ciep³e i zimne, nas¹czone kilkoma kroplami jednego b¹d  wiêcej olejków 
eterycznych) na czo³o i skronie;

ok³ady (pacjent le¿y owiniêty lub przykryty ciep³ym kocem lub rêcznikiem przesyconym okre lonym 
aromatem);

nowoczesne postacie leków (np.: kapsu³ki z olejkiem eterycznym, aerozole).

Aromaterapia nale¿y do bardzo starych technik terapeutycznych, praktykowanych jeszcze w 
staro¿ytno ci. Ju¿ wtedy znano koj¹cy wp³yw olejków eterycznych w stanach nadmiernego 
pobudzenia nerwowego. Wiedziano, które z nich u³atwiaj¹ koncentracje, kojarzenie i zapamiêtywanie, 
które pozwalaj¹ przezwyciê¿yæ uczucie zmêczenia, znu¿enia, apatii czy te¿ przygnêbienia i smutku. 
Znano i wykorzystywano ich dzia³anie przeciwbólowe, a tak¿e przeciwzapalne, znosz¹ce obrzêki i 
u mierzaj¹ce gor¹czkê. Wykorzystywano tak¿e ich silne dzia³anie antyseptyczne w bólach g³owy na tle 
schorzeñ nosa i zatok. Spo ród wielu olejków eterycznych znawcy tematu polecaj¹ w bólach g³owy 

przede wszystkim dwa:

olejek lawendowy (Oleum Lavandulae);

olejek miêtowy (Oleum Menthae)

jako rozja niaj¹ce umys³ i u mierzaj¹ce ból, a przy tym bezpieczniejsze od popularnej aspiryny czy 
paracetamolu. Ka¿dy z tych olejków nale¿y nanie æ w ilo ci dwóch kropel na zimny kompres i 
przy³o¿yæ do czo³a, skroni lub ty³u g³owy - tam, gdzie boli.

Je li przyczyn¹ bólu g³owy jest zapalenie zatok warto wykonaæ inhalacje z dodatkiem dwóch kropli:

olejku eukaliptusowego (Oleum Eukalypti);

olejku lawendowego (Oleum Lavandulae);

olejku rozmarynowego (Oleum Rosmarini).

Oprócz w/w w terapii napiêæ i zwi¹zanych z nimi bólów g³owy mo¿na stosowaæ tak¿e:

olejek go dzikowy (Oleum Caryophylli);

olejek ja minowy (Oleum Jasmini);

olejek rumiankowy (Oleum Chamomillae);

olejek melisowy (Oleum Melissae);

olejek kwiatów pomarañczy (Oleum Neroli);

olejek sanda³owcowy (Oleum Santali Ostindici);

olejek ró¿any (Oleum Rosae).

Jak dotychczas w wymienionych  rodkach nie stwierdzono farmakologicznie czynnych sk³adników o 
dzia³aniu uspokajaj¹cym, anksjolitycznym, czy przeciwbólowym. Faktem jednak pozostaje 
obserwowany w eksperymentach na zwierzêtach (m.in. Macht i Ting (1927), Hanisch (1982)) i 
do wiadczony przez wielu ludzi ich wp³yw w wy¿ej wymienionych kierunkach. Do æ wspomnieæ i¿ 
istnieje spora literatura naukowa omawiaj¹ca szczegó³owa problem terapii zapachowej w chorobach 
psychosomatycznych. Istniej¹ hipotezy, i¿ specyficzny wp³yw zapachów (dzi  rozumianych jako 
pojedyncze cz¹steczki zwi¹zków chemicznych i ich mieszaniny) na centralny system nerwowy, odbywa 
siê poprzez jego najstarsze filogenetyczne struktury tworz¹ce tzw. uk³ad limbiczny (syn. uk³ad 
brze¿ny, uk³ad r¹bkowy), w sk³ad którego wchodz¹ struktury mózgowia zaanga¿owane w³a nie w 
percepcjê zapachu (m.in. opuszki wêchowe (bulbi olfactorii)). Bior¹c za  pod uwagê fakt, i¿ uk³ad ten 

uczestniczy w kierowaniu zachowaniem popêdowo - emocjonalnym - posiadaj¹c przy tym po³¹czenie z 
niemal ka¿da struktur¹ mózgu - wydaje siê logiczny, zwi¹zek pomiêdzy charakterem wyczuwanego 
zapachu, a naszym nastrojem, zachowaniem, prac¹ serca, rytmem oddechowym, a nawet aktywno ci¹ 
uk³adu immunologicznego i wieloma innymi procesami fizjologicznymi. W³a ciwe funkcjonowanie 
uk³adu nerwowego, b¹d  co b¹d  warunkuje równowagê czynno ciow¹ ca³ego ustroju - i to zarówno 
w sensie fizycznym jak i psychicznym.

W koñcu zio³a i preparaty zio³owe mog¹ stanowiæ cenne uzupe³nienie, a w wielu przypadkach 
alternatywê leczenia farmakologicznego bólu g³owy. Znajduj¹ one zastosowanie w bólach:

neurogennych, warunkowanych zmianami biochemizmu tkanki nerwowej mózgu, powstaj¹cymi w 
efekcie skumulowanego wp³ywu czynników stresogennych (patrz  Etiologia) b¹d  pospolitych 
schorzeñ infekcyjnych górnych dróg oddechowych (np. grypa), wzglêdnie ³agodnych stanów 
zapalnych w obrêbie twarzoczaszki (ból zêba);

naczyniopochodnych, wywo³anych zmianami podatno ci  cian i przekroju wewnêtrznego ¿y³ i têtnic 
mózgowych determinowanych wahaniami ci nienia atmosferycznego, procesami mia¿d¿ycowymi, 
zaburzeniami sekrecji neuromediatorów wazodylatacyjnych lub konstrykcyjnych;

reogennych, tj. wywo³anych zwiêkszon¹ lepko ci¹ krwi upo ledzaj¹c¹ jej sprawny przep³yw w obrêbie 
mózgu, utrudniaj¹c¹ wymianê gazow¹ oraz od¿ywczo - detoksykacyjn¹, lub

miogennych, spowodowanych wzmo¿onym i d³ugotrwa³ym napiêciem miê ni szkieletowych maj¹cych 
swoje przyczepy w obrêbie g³owy, szyi oraz karku.

Z praktycznego punktu widzenia  rodki ro linne stosowane w tych stanach, nie tylko dla u mierzenia 
bólu mo¿na podzieliæ na trzy grupy:

rodki przeciwbólowe (remedia antineuralgica);

rodki psychotropowe (remedia neurotropica);

rodki zapobiegaj¹ce chorobom naczyñ mózgowych (remedia antisclerotica).

rodki przeciwbólowe (remedia antineuralgica)

Do grupy tej nale¿¹ zio³a wywieraj¹ce dzia³anie analgetyczne wg ró¿nych mechanizmów.

Mo¿na je stosowaæ, celem z³agodzenia lub u mierzenia:

napiêciowych bólów g³owy, tzw. twardego tonusu;

neuralgicznych bólów g³owy;

bólów g³owy w przebiegu chorób przeziêbieniowych;

bólów migrenowych;

innych bólów o lokalizacji  ród - i oko³oczaszkowej (np. zêbów, ran, oczu, miê ni).

Oto kilka z nich:

kora wierzby (Cortex Salicis) - protoplasta niesteroidowych leków przeciwzapalnych z aspiryn¹ na 
czele; stosowana od niepamiêtnych czasów w schorzeniach reumatycznych, pospolitych zw³aszcza na 
terenach wilgotnych i ch³odnych (np. wyspy brytyjskie), gdzie zreszt¹ wystêpuje najobficiej jej  ród³o - 
wierzba (Salix sp.) - dwupienne drzewo lub krzew z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae); surowcem 
jest kora dwu - trzech letnich ga³¹zek, g³ównie z gatunków wierzba bia³a (S. alba), wierzba purpurowa 
(S. purpurea) i wierzba krucha (S. fragilis), zbieranych na wiosnê ze stanu naturalnego; warto æ 
lecznicza tego surowca wynika z synergistycznego dzia³ania wszystkich substancji czynnych - g³ównie 
glikozydów fenolowych, flawonoidów i garbników; fenolozydy (m.in. salicyna, populina, fragilina) po 
hydrolizie, uwalniaj¹ alkohol salicylowy, który utlenia siê w organizmie do kwasu salicylowego - 
zwi¹zku warunkuj¹cego powszechnie znane dzia³ania: przeciwzapalne (antphlogisticum), 
przeciwgo æcowe (antirheumaticum), przeciwgor¹czkowe (antipyreticum), przeciwzlepne 
(antiaggregativum) - hamuj¹ce agregacjê p³ytek krwi, napotne (diaphoreticum), powstrzymuj¹ce 
osteolizê i oczywi cie przeciwbólowe (antidolorosum); kora wierzby zwiêksza nieznacznie dobow¹ 
diurezê (flawonoidy) oraz wywiera s³abe dzia³anie przeciwbakteryjne i  ci¹gaj¹ce (garbniki) posi³kuj¹ce 
wp³ywy zwi¹zków salicylowych; wskazaniem do jej stosowania s¹ g³ównie ró¿ne postacie go æca, np. 
przewlek³e postêpuj¹ce zapalenie wielostawowe (poliarthritis chronica progressiva), niektóre 
schorzenia gor¹czkowe (np. zapalenie migda³ków podniebiennych (angina) oraz nie¿yty ¿o³¹dkowo - 
jelitowe o etiologii bakteryjnej - którym nierzadko towarzysz¹ bóle g³owy.

k³¹cze lepiê¿nika (Rhizonia petasitiolis) - ro lin¹ macierzyst¹ jest lepiê¿nik ró¿owy (Petasites officiualis 
Moench <Petasites hybridus (L.) Gaerth., Meyer et Scherb.> wieloletnia ro lina zielna z rodziny 
z³o¿onych <Astrowatych> /Compositae <Asteraceae>/, zbli¿ona pokrojem zewnêtrznym do podbia³u 
pospolitego /Tussilago Farfara L./ i z tej przyczyny, czêsto omy³kowo zbierana - ten ostatni stosowany 
jest g³ównie jako  rodek wykrztu ny, przeciwzapalny i spazmolityczny w schorzeniach dróg 
oddechowych; badania w³a ciwo ci leczniczych lepiê¿ników, prowadzone g³ównie w Niemczech 
wykaza³y, ¿e sk³adniki czynne (m.in. petazyny - zwi¹zki z grupy seskwiterpenów o w³a ciwo ciach 
spazmolitycznych wywieraj¹ wp³yw uspokajaj¹cy na o rodkowy uk³ad nerwowy i tonizuj¹cy na 
czynno ci uk³adu autonomicznego, powoduj¹cy rozkurcz miê ni g³adkich w obrêbie naczyñ 
krwiono nych i oskrzeli; preparaty zawieraj¹ce zagêszczony wyci¹g z korzenia lepiê¿nika daj¹ korzystne 
efekty terapeutyczne m.in. u pacjentów z migren¹ oraz w stanach skurczowych  cian naczyñ 
wieñcowych i oskrzeli.

ziele z³ocienia (Herba Parthenii) - z³ocieñ <wrotycz, rumianek> maruna /Chrysanthemum 
<Tanacetum, Matricaria> parthenium (L.) Bernh./ nale¿¹cy do rodziny Z³o¿onych /Compositae/ jest 

bylin¹ pochodz¹c¹ z obszarów Ba³kanów, Azji Mniejszej i Kaukazu, spotykana obecnie niemal w ca³ej 
Europie i na innych kontynentach. By³ hodowany ju¿ w  redniowieczu (w przyklasztornych ogrodach) 
i wykorzystywany do zwalczania moli, mrówek i innych owadów paso¿ytuj¹cych w gospodarstwach 
domowych. Generalnie - nie uwzglêdniaj¹c oczywi cie plantacji prowadzonych na potrzeby przemys³u 
zielarskiego - jest ro lin¹ zdzicza³¹, typowym sk³adnikiem flory rumowisk, przychaci czy starych 
cmentarzy, gdzie czêsto koegzystuje z rumiankiem bezpromieniowym /Matricaria matricarioides 
(Less.) Porter/, bylic¹ zwyczajn¹ /Artemisia vulguris (L.)/ i wrotyczem pospolitym /Tanacetum vulgure 
(L.)/. Ro lina ta by³a u¿ywana od dawna w medycynie ludowej. Wewnêtrznie, kwitn¹ce ziele 
stosowano w zaburzeniach trawiennych i menstruacyjnych, zewnêtrznie w obrzêkach i st³uczeniach 
oraz jako insekticidum (sk³adnik proszku perskiego) ze wzglêdu na zawarto æ tzw. piretryn. Napar z 
li ci zalecano do p³ukania jamy ustnej po ekstrakcji zêba, a sok ze  wie¿ego ziela do dzi  stosuje siê w 
Anglii w profilaktyce i terapii migreny i artretyzmu. Codzienne przyjmowanie od 3 do 5 li ci ro liny 
zmniejsza nie tylko czêstotliwo æ, lecz równie¿ intensywno æ bólu. Podjête w latach 80 - tych 
badania laboratoryjne nad sk³adem chemicznym z³ocienia i jego dzia³aniem leczniczym, wykaza³y, 
w ród wielu sk³adników olejku eterycznego, obecno æ czynnego biologicznie laktonu 
seskwiterpenowego - partenolidu. Substancja ta dzia³a spazmolitycznie na miê nie g³adkie naczyñ 
krwiono nych, czyni¹c je mniej wra¿liwe na dzia³anie wazotropowych neuroprzeka ników (m.in. 
noradrenaliny, acetylocholiny, bradykininy czy eikozanoidów). Ponadto wykazuje on w³a ciwo ci 
cytostatyczne, antybakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwzapalne i hipolipemiczne. Warto podkre liæ, 
i¿ mimo du¿ej aktywno ci biologicznej zwi¹zków czynnych, wystêpuj¹cych w z³ocieniu, nie 
stwierdzono dotychczas objawów chronicznego zatrucia w czasie d³ugotrwa³ego stosowania 
wyci¹gów czy  wie¿ych li ci (niektórzy pacjenci z objawami migreny, przyjmuj¹ profilaktycznie li cie 
ro liny regularnie ponad 10 lat).

"czarci pazur" /Tuber Harpagophyti/ - surowiec pozyskiwany jest z rosn¹cych na pó³pustynnych 
terenach pustyni Kalaharii (Afryka Po³udniowa) i Namibii (Afryka Po³udniowo - Zachodnia), 
niepozornych bylin, o swoistym wygl¹dzie, z gatunków: hakoro l rozes³ana /Harpagophytum 
procumbens/ i hakoro l Zeyhera /Harpagophytum Zeyheri/ z rodziny Po³apkowatych /Pedaliaceae/. 
Sk³ada siê z bulwiastych, spichrzowych korzeni przybyszowych, niezwykle twardych po wysuszeniu - 
dlatego wstêpnie rozdrabnianych po zbiorze. Stosowany jest w medycynie ludowej Afryki jako lek 
przeciwreumatyczny, a tak¿e w schorzeniach nerek i pêcherzyka ¿ó³ciowego. Prowadzone w latach 50 - 
tych badania (Zorn, 1953, 1954, 1958) potwierdzi³y jego aktywno æ przeciwzapaln¹, a wyniki 
eksperymentów klinicznych z u¿yciem liofilizowanego wyci¹gu z Harpagophytum procumbens 
(Zimmermann, 1971) wskaza³y na mo¿liwo æ zastosowania ro liny w przewlek³ych, zapalno - 
degeneracyjnych schorzeniach stawów i tkanki ³¹cznej oko³ostawowej, co zasta³o nastêpnie 
potwierdzone w leczeniu klinicznym. Postuluje siê tak¿e stosowanie tego surowca w nerwobólach i 
bólach g³owy - jednak czê æ badañ kliniczno - farmakologicznych potwierdza, a czê æ kwestionuje 
analgetyczne dzia³anie surowca.

sporysz /Secale cornutum/ - jest to forma przetrwalnikowa bu³awinki czerwonej /Claviceps purpurea 
Tul./, grzyba z klasy Workowców /Ascomycetes/, paso¿ytuj¹cego na ró¿nych gatunkach traw, g³ównie 
na ¿ycie /Secale cereale/. Na potrzeby przemys³u farmaceutycznego surowiec (fioletowo - czarne, 

ró¿kowate skleroty o d³ugo ci do 2 cm) pozyskuje siê ze sztucznie zaka¿anych plantacji zbo¿owych, 
przy okazji oczyszczania ziarn ¿yta, które uleg³y samoistnemu zainfekowaniu zarodnikami 
konidialnymi b¹d  te¿ z hodowli saprofitycznych na sztucznych po¿ywkach. Sporysz jest od dawna 
znanym surowcem alkaloidowym, który dawniej powodowa³ czêste zatrucia, nieraz  miertelne jako 
zanieczyszczenie m¹ki. Pod wzglêdem fibochemicznym jest bardzo bogaty i z³o¿ony - w lecznictwie 
jednak, najwiêksze znaczenie maj¹ prawoskrêtne alkaloidy indolowe, pochodne kwasu lizergowego, 
szeroko stosowane m.in. w ginekologii, endokrynologii, onkologii i neurologii - w tej ostatniej w 
opanowywaniu ostrego napadu (lub zapobie¿eniu zagra¿aj¹cemu) migreny stosowana jest ergotamina 
w postaci 9,10 - dihydropochodnej (pozbawionej wp³ywu kurcz¹cego na macicê), rzadziej za  
kompleks alkaloidów lizergowych (Extractum Secalis cornuti fluidum). Nie zaleca siê przy tym, 
stosowania sporyszu na w³asn¹ rêkê, gdy¿ jest to  rodek silnie dzia³aj¹cy i przyjmowanie go bez 
dostatecznej wiedzy i w sposób niekontrolowany grozi ciê¿kimi powik³aniami a¿ do zej cia 

miertelnego w³¹cznie. 

W za³¹czeniu do powy¿szego mo¿na poleciæ kilka mieszanek zio³owych:

Rp. 1

Salicis cort. pulv

Polygoni avic. herb. aá 20,0

Urticae fol.

Millefolii herb. aá 10,0

Betulae fol. 20,0

Harpagophyti tub. pulv. 10,0

M.f. species

D.S. 2 - 3 razy dziennie szklankê naparu z ³y¿ki zió³

Rp. 2

Primulae rad.

Lavandulae flor. aá 20,0

Rosmarini fol.

Valerianae rad. aá 15,0

Berberidis cort.

Tanaceti parth. herb aá 10,0

Menthae pip. fol. 5,0

M.f. species

D.S. 1 - 2 szklanek odwaru dziennie, sporz¹dzonego z 1 ³y¿eczki zió³.

Rp. 3

Agrimoniae herb.

Alchemillae herb. aá 10,0

Anthemidis anth. 15,0

Chamomillae anth. 25,0

Salicis cort.

Fraxini cort. aá 20,0

Sambuci fr.

Bidentis tripartitae herb. aá 30,0

M.f. species

D.S. Odwar z 3 ³y¿eczek na 2 szklanki wody, gotowaæ 5 minut, odstawiæ, przecedziæ i piæ 1/2 - 2/3 
szklanki 2 - 3 razy dziennie, np. po jedzeniu.

Rp. 4

Rosmarini fol.

Ulmariae flor.

Sambuci flor.

Arnicae flor.

Tiliae inflor. aá 15,0

M.f. species

D.S. 3 razy dziennie szklankę naparu z łyżki ziół.

Większość przedstawionych powyżej surowców roślinnych wywiera wpływ wielokierunkowy, m.in. na 
układ trawienny - wzmagając wydzielanie soków trawiennych (żołądkowego i trzustkowego - m.in. 
ziele rzepiku, ziele przywrotnika, koszyczek rumianku szlachetnego, kwiatostan lipy, ziele krwawnika), 
śliny, żółci (m.in. kora jesionu, liść mięty, kwiatostan lipy, ziele krwawnika) oraz śluzu jelitowego, 
pobudzając motorykę jelit i znosząc ich nadmierną spastyczność (m.in. liść mięty, koszyczek rumianku, 
korzeń kozłka, ziele krwawnika). Pobudzają one czynności detoksykacyjne wątroby (m.in. liść brzozy, 
liść pokrzywy), wzmagają dobową diurezę i salurezę (m.in. ziele rdestu ptasiego, koszyczek arniki, 
kwiatostan lipy, ziele uczepu trójdzielnego, liść brzozy, liść pokrzywy) - przyspieszając eliminację
toksycznych substancji z tkanek i krwi. Regulują przemianę materii co m.in. polepsza procesy 
kojarzeniowe i pracę mózgu. Działają spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, a 
przez to poprawiają przepływ krwi, perfuzję tkanek i narządów, w tym mózgu oraz ich zaopatrzenie w 
tlen i substancje odżywcze. Wywierają też wpływ przeciwzapalny (m.in. korzeń lukrecji, korzeń
pierwiosnka, korzeń wierzby, ziele krwawnika, korzeń hakorośli, kwiat wiązówki) oraz przeciwbólowy 
(m.in. kora wierzby, owoc i kwiat bzu czarnego, kora berberysu, koszyczek rumianku szlachetnego). W 
końcu większość z nich wywiera także potwierdzony eksperymentalnie lecz nie wyjaśniony wpływ 
ośrodkowy - uspokajający i nieznacznie tonizujący (m.in. kwiatostan lipy, owoc bzu czarnego, liść
rozmarynu, ziele maruny, kwiat wiązówki, kora berberysu, kwiat lawendy, korzeń kozłka).

Dodać jeszcze należy, iż skuteczność terapeutyczna przedstawionych tutaj receptur zależeć będzie od 
podłoża bólu i osobniczych predyspozycji tj. indywidualnej podatności pacjenta na działanie 
składników czynnych ziół, a także to, że mieszanki te działają w sposób kompleksowy - trudno więc 
doszukiwać się jednoznacznego mechanizmu działania warunkującego - nie tylko - efekt 
przeciwbólowy.

Środki psychotropowe /remedia neurotropica/ 

Jest to chyba najbardziej znana, szerszemu ogółowi, grupa ziół o działaniu neurotropowym. 
Większości z nas nie obce są takie nazwy jak waleriana, dziurawiec czy melisa. Należą tu surowce 
roślinne, wywierające zarówno wpływ pobudzający (stymulujący ośrodkowy napęd 
psychomotoryczny) jak i uspokajający (tłumiący nadmierne pobudzenie nerwowe), w niewielkich 
ilościach ogólnie regulujący i normalizujący prace ośrodków korowych i podkorowych mózgu, a tylko 
w dużych dawkach lub w pewnych sprzyjających okolicznościach, ujawniające działanie 
neurotoksyczne z różnymi tego następstwami o charakterze ogólnoustrojowym. Tradycyjnie dzieli się
je na dwie grupy:

środki psychotropowe hamujące /remedia psycholeptica/ 

a) środki uspokajające /remedia sedativa/

b) środki kojące /remedia ataractica/ 

środki psychotropowe pobudzające /remedia psychoanaleptica/ 

a) środki psychotoniczne /remedia psychotonica/

b) środki antydepresyjne /remedia antidepresiva/

W odróżnieniu od leków syntetycznych, mających przeważnie jednoznacznie zdefiniowany profil 
farmakologiczno - terapeutyczny, surowce roślinne, zawierające zawsze kompleksy różnych - często 
wywierających wielokierunkowy wpływ - związków chemicznych, z reguły wiążą obydwa podtypy 
działania należące do jednej z w/w grup (np. uspokajające z kojącym).

Pierwszą grupę reprezentują m.in.:

korzeń kozłka - /Radix Valerianae/ - rośliną macierzystą jest gatunek zbiorowy wielopostaciowy - 
kozłek lekarski /Valeriana officinalis/ z rodziny Kozłkowatych /Valerianaceae/, spotykany na niżu i w 
górach Europy, Azji i Ameryki Północnej, w miejscach wilgotnych; surowiec stanowi właściwie kłącze z 
licznymi, splątanymi, łatwo łamliwymi korzeniami o grubości 2 - 3 mm, podłużnym prążkowaniu i 
bardzo charakterystycznym zapachu Korzeń kozłka wykazuje przede wszystkim działanie uspokajające 
wskutek hamowania procesów emocjonalnych i motorycznych w ośrodkowym układzie nerwowym u 
osób ze wzmożoną pobudliwością. Kwestia, które składniki czynne rośliny, odpowiadają za to 
działanie pozostaje od lat nierozstrzygnięta - pierwotnie sugerowano wpływ olejku eterycznego, 
potem "swoje pięć minut" miały wyizolowane w końcu lat 60 - tych irydoidowe triestry - tzw. 
walepotriaty (Thies, 1968), w końcu odkryte nieco wcześniej (Borkowski, Lutomski, 1961) alkaloidy 
monoterpenowe; obecnie przyjmuje się wersję najbardziej "bezpieczną" z możliwych, że wpływ 
sedacyjny warunkują wszystkie w/w - i inne nie wspomniane tu - zespoły substancji; przetwory z 
omawianego surowca zmniejszają też napięcie mięśni gładkich, szczególnie naczyń krwionośnych - 
obniżając nieznacznie ciśnienie krwi i poprawiając jej przepływ narządowy - a w mniejszym stopniu 
niektórych organów wewnętrznych, np. żołądka i jelit; zastosowanie obejmuje w pierwszym rzędzie 
stany napięć nerwowych, wyrażających się uczuciem niepokoju, zmniejszeniem koordynacji 
czynnościowej, rozproszeniem uwagi, poczuciem zagrożenia, rozkojarzeniem, trudnością zasypiania, 
także w niektórych zaburzeniach psychosomatycznych i związanych z nimi dolegliwościach, np. 
przyspieszonym biciu serca, pulsowaniu w skroniach, bólu i lekkich zawrotach głowy i zaburzeniach 
naczynioruchwych skóry; ponadto jako spasmolyticum w bolesnych skurczach żołądka i jelit na tle 
nerwowym oraz w stanach zmożonej spastyczności obwodowych naczyń krwionośnych (3).

ziele dziurawca /Herba Hyperici/ - dziurawiec zwyczajny /Hiperycum perforatum/ z rodziny 

Dziurawcowatych <Socznych> /Hypericaceae/ <Guttiferae>/ jest wieloletnią roślina zieloną lub 
drobnym krzewem, rosnącą w wielu rejonach świata na półkuli wschodniej i zachodniej - bardzo 
często spotykany w Europie Środkowej i basenie Morza Śródziemnego. Znany i stosowany od dawna 
w medycynie ludowej, do Farmakopei Polskiej trafił w jej czwartym wydaniu. Surowcem wg FP IV jest 
wyłącznie ziele dziurawca zwyczajnego, zebrane w początkowym okresie kwitnienia, o 
charakterystycznie, punktowo przeświecających liściach (zbiorniki olejku eterycznego - jasne kropki i 
hiperycyny - ciemne kropki). Ziele dziurawca zawiera różnorodne związki czynne i jest jednym z 
najbardziej wszechstronnych surowców, stosowanych zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie. 
Największe znaczenie ma jego wpływ leczniczy w schorzeniach przewodu pokarmowego, szczególnie 
żołądka, wątroby i dróg żółciowych, w których wykazuje działanie przeciwskurczowe, żółciopędne, 
regulujące przemianę materii, uszczelniające naczynia krwionośne, sokopędne, wiatropędne, 
przeciwzapalne, łagodnie ściągające i bakteriobójcze oraz pobudzające regenerację błony śluzowej. 
Stwierdzono również wpływ tonizujący ziela dziurawca na układ nerwowy w stanach depresji. Dawne 
źródła zalecają podawanie wyciągów z omawianego surowca w lekkich zaburzeniach czynnościowych 
i urazowych (którym towarzyszą bóle i zawroty głowy, poczucie rozkojarzenia, apatia) psychozach 
okresowych, zaburzeniach równowagi nerwowej, a u dzieci w moczeniu nocnym i nyktyfobiach. 
Surowiec działa też uczulająco na światło oraz sprzyja zabliźnianiu się ran, odmrożeń, oparzeń i 
owrzodzeń skóry i błon śluzowych.

liść melisy /Folium Melissae/ - wyciągi z melisy lekarskiej /Melissa offiacalis/ - byliny z rodziny 
Wargowych <Jasnotowatych> /Labiatae <Lamiaceae>/ - obniżają próg wrażliwości ośrodkowego 
układu nerwowego i wywierają działanie uspokajające przypisywane obecności olejku lotnego - tym 
silniejsze im więcej go przejdzie do ekstraktu. Działanie ośrodkowe jest na tyle silne, że można 
niejednokrotnie zaniechać podawania leków syntetycznych lub ewentualnie zredukować ich dawki - 
szczególnie korzystne wyniki uzyskuje się u osób starszych. Napar z liści melisy wskazany jest jako lek 
uspokajający w stanach ogólnego pobudzenia nerwowego i związanej z tym bezsenności, uczuciem 
niepokoju, neurastenii, dystonii nerwowo - krążeniowej, uporczywych bólów głowy, a nawet zaburzeń
rytmu serca i nagłych zmian ciśnienia tętniczego. Ponadto surowiec działa korzystnie w zaburzeniach 
gastrycznych objawiających się brakiem łaknienia, wzdęciami i bólem brzucha oraz w chorobie 
wrzodowej.

kłącze tataraku /Rhizoma Calami/ - rośliną macierzysta jest tatarak zwyczajny /Aconis calamus/ z 
rodziny Obrazkowatych /Araceae/ - wieloletnia roślina zielna, typowy składnik przybrzeżnych wód 
stojących pospolicie występująca w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Istotnym składnikiem surowca 
jest olejek eteryczny, zawierający m.in. aromatyczny fenol - azaron, w postaci mieszaniny izomerów, 
cis - trans, spośród których odmiana cis wykazuje wyraźny wpływ uspokajający i tonizujący na 
centralny system nerwowy. Dlatego kłącze tataraku bywa spotykane jako składnik ziołowych 
mieszanek o właściwościach sedacyjnych i łagodzących bóle głowy. Prócz tego wywiera on działanie 
pobudzające wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, przeciwskurczowe na mięśnie gładkie 
przewodu pokarmowego oraz przeciwzapalne, ściągające i antyseptyczne (co wykorzystuje się m.in. w 
bezsoczności, niestrawności, nieżytach żołądka i jelit, wzdęciach, a pomocniczo w chorobie 
wrzodowej żołądka i dwunastnicy, zaś zewnętrznie do płukania gardła, jamy ustnej i w schorzeniach 
skóry).

kwiat lawendy /Flos Lavandulae/ - znany i używany od czasów starożytnych surowiec dostarczający 
cenionego w perfumerii olejku eterycznego. Do celów leczniczych wykorzystuje się różne odmiany 
hodowlane gatunków: lawenda szerokolistna /Lavandula spica/ i lawenda wąskolistna /Lavandula 
vera/ z rodziny Wargowych /Labiatae/ - krzewinek z obszaru śródziemnomorskiego - obecnie 
uprawianych w licznych krajach Europy. W zastosowaniu wewnętrznym surowiec ma nieznaczne 
właściwości uspokajające - jest skuteczny w niektórych zaburzeniach ze strony układu nerwowego, 
np. nerwicach wegetatywnych, neurastenii, migrenach, napięciowych bólach głowy - najczęściej jako 
komponent mieszanek wieloskładnikowych. Kwiat lawendy rozkurcza mięśnie gładkie w obrębie 
przewodu pokarmowego i dróg żółciowych działając jako typowy środek wiatro- i żółciopędny, 
pobudza też sekrecję soku żołądkowego i trzustkowego. Kąpiele i ciepłe okłady wywołują łagodne 
przekrwienie, znoszą ból i wpływają ogólnie kojąco i relaksująco, a przy tym wspomagają leczenie 
zropiałych ran.

szyszki chmielu /Strobili Lupuli/ - chodzi tu o żeńskie kwiato- i owocostany (pokrojem zewnętrznym 
przypominające szyszki - stąd nazwa) chmielu zwyczajnego /Humulus lupulus/, dwupiennej, pnącej 
byliny z rodziny Morwowatych /Moraceae/ (lub wg Wettsteina z rodziny Konopiowatych 
/Cannabaceae/), rozpowszechnionej w strefie umiarkowanej Eurazji i Ameryki Pn. Jest to roślina o 
dużym znaczeniu gospodarczym, uprawiana w wielu krajach europejskich do celów piwowarskich 
(owocostany) a także na potrzeby przemysłu farmaceutycznego (żywica - lupulina), tkackiego (roczne 
pędy) oraz likierniczego i kosmetycznego (olejek eteryczny). Właściwym surowcem są włoski 
gruczołowe, otarte z żeńskich kwiatostanów i owocostanów chmielu, zawierające żółtą, żywicowatą
wydzielinę o intensywnym zapachu i gorzkim smaku. Surowiec wykazuje wyraźne działanie 
uspokajające i hipotensyjne, wskutek depresyjnego wpływu na czynności kory mózgowej oraz 
obniżania pobudliwości ośrodków podkorowych - najsilniej działają w tym względzie związki żywicowe 
i olejek eteryczny. Polecany jest w stanach zmęczenia i wyczerpania nerwowego, nadmiernej 
drażliwości, napięciowych bólach głowy, trudnościach w zasypianiu, a także zbytniej pobudliwości 
płciowej i zaburzeniach menstruacyjnych. Ponadto wzmaga on czynności trawienne, umożliwia lepsze 
wykorzystanie składników pokarmu i tym samym wpływa wzmacniająco na organizm. Ułatwia 
również usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii i ksenobiotyków z tkanek i krwi. 
Wykazuje tez silne działanie bakteriobójcze (obejmujące liczne szczepy, w tym penicylinooporne) oraz 
słabe estrogenne (ujawniające się u kobiet przyjmujących regularnie lecznicze dawki wyciągu z 
surowca).

ziele serdecznika /Herba Leonuli/ - wyciągi z surowca (roślina macierzysta serdecznik zwyczajny 
/Leonuns cardiaca/ z rodziny Wargowych /Labiatae/) mają wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, 
przeciwdziałają tworzeniu ognisk niekontrolowanych wyładowań potencjałów czynnościowych i tym 
samym łagodzą stany epileptyczne, wywierają również wpływ uspokajający zbliżony do ekstraktów z 
korzenia kozłka. Ich wpływ ośrodkowy, uwidacznia się też w pracy układu autonomicznego - preparaty 
z surowca obniżają ciśnienie krwi, zwiększają przepływ wieńcowy, przeciwdziałają stanom 
nerwicowym serca oraz znoszą stany skurczowe jelit. Dlatego ziele serdecznika poleca się jako lek 
wspomagający w nadpobudliwości nerwowej (np. związanej z okresem przekwitania), napadowych 

zmianach rytmu serca, początkowych objawach choroby wieńcowej i nadciśnieniu tętniczym, którym 
nierzadko towarzyszą bóle głowy, zwłaszcza w części potylicznej. Surowiec korzystnie oddziałuje w 
atonii jelit spowodowanej skurczem mięśni gładkich z takimi objawami jak bóle brzucha, zaparcia, 
nudności, uczucie pełności i brak apetytu.

kwiat maku polnego /Flos Roeados/ - surowiec pochodzi z gatunku Papaver rhoeas (mak polny) z 
rodziny Makowatych /Papaveraceae/. Zawiera jako główny alkaloid readynę z grupy tzw. 
papawerubin, a ponadto alkaloidy izochinolinowe, śluz i antocyjany. Wykazuje bardzo słabe działanie 
przeciwkaszlowe (dlatego stosowany jest w mieszankach łagodzących kaszel i ułatwiających 
odkrztuszanie), a u dzieci, młodzieży i osób starszych, powoduje niekiedy przejściowe uspokojenie, a 
nawet senność - z tego względu używany jest per se lub częściej w połączeniu z innymi ziołami w 
łagodnych nerwicach wegetatywnych i bezsenności.

ziele dymnicy /Herba fumariae/ - rośliną macierzystą jest dymnica pospolita /Fumaria officinalis/ z 
rodziny Makowatych /Papaveraceae/. Zawiera ona zespół alkaloidów izochinolinowych składem 
zbliżonych do występującego w soku mlecznym jaskółczego ziela /Herba Chelidonii/. Wywiera silny i 
bardzo specyficzny wpływ na wątrobę i drogi żółciowe, określany mianem amfoholerycznego. W 
zależności od stanu fizjologicznego tych narządów, zwiększa ilość wytwarzanej żółci do poziomu 
fizjologicznego w stanach łagodnej niewydolności wątroby (np. po steroidoterapii), natomiast przy 
nadmiarze żółci hamuje cholegenezę. Zmniejsza wydatnie napięcie mięśni gładkich przewodów 
żółciowych i zwieraczy (Lütkensi'ego i Oddi'ego), także jelit, przywracając ich prawidłowa perystaltykę. 
Interesującym jest fakt, iż wyciągi z ziela znoszą bóle migrenowe występujące u osób z zaburzeniami 
czynności wątroby i pęcherzyka żółciowego - dlatego preparaty z dymnicy podaje się zarówno w 
migrenie typowej jako adiuvans alkaloidów sporyszowych, jak i migrenie pochodzenia trzewnego.

ziele męczennicy /Herba Passiflorae/ - pnącze Ameryki międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej, 
spotykane też na kontynencie azjatyckim i australijskim /głownie z gatunku Passiflora incarnata 
(męczennica cielista) z rodziny Męczennicowatych [Passifloraceae]/ obfitujące w substancje o 
działaniu psychotropowym przypisywanym m.in. alkaloidom indolowym (harman, harmina, 
harmalina) oraz pochodnym γ-pironu (maltol) - wykazuje wpływ depresyjny na korę i struktury 
podkorowe mózgu. Zioło lub wyciągi stosowane są obecnie do wyrobu preparatów recepturowych i 
specyfików (np. Passispasmin) o działaniu uspokajającym, kojącym i przeciwbólowym.

ziele ruty /Herba Rutae/ - rośliną macierzystą jest ruta zwyczajna /Ruta graveolens/ z rodziny 
Rutowatych /Rutaceae/ silnie aromatyczna bylina z rejonu Morza Śródziemnego. Kwitnące ziele ruty 
(czasem sam liść /Folium Rutae/) jest surowcem o bardzo złożonym składzie (alkaloidy, olejek 
eteryczny, furanokumaryny, flawoniody, lignany), a przez to - wielokierunkowym profilu działania. 
Najważniejsze jest spazmolityczne i żółciopędne działanie związków alkaloidowych i furokumaryn. 
Ponadto obserwuje się słabe działanie uspokajające i fotouczulające. W lecznictwie stosuje się
suszone ziele lub wyciąg w złożonych preparatach fabrycznych lub galenowych w nadpobudliwości 

nerwowej, uporczywych bólach głowy i objawach niepokoju.

kłącze i kwiaty grzybieni białych /Rhizoma et Flores Nymphaeae Albae/ grzybienie białe /Nymphaea 
alba/ z rodziny Grzybieniowatych /Nymphaeaceae/ to wodna bylina, o bardzo grubym kłączu - 
płożącym się w mule dennym stojących zbiorników wodnych (stawy, jeziora) - i dużych okazałych 
kwiatach barwy śnieżnobiałej - obecnie, w Polsce, znajduje się pod ochroną. Zawiera 
seskwiterpenowe alkaloidy o uspokajającym działaniu (deoksynufarydyna) oraz spazmalitycznym i 
hipotensyjnym (m.in. neotiobinufarydyna). W lecznictwie zastosowanie ma stabilizowany sok ze 
świeżych kwiatów grzybieni. Intrakt, dzięki zawartości w/w związków zmniejsza ogólne pobudzenie 
nerwowe wskutek tłumienia niektórych ośrodków nerwowych w korze mózgowej - wywiera m.in. 
wpływ hamujący na sferę płciową, głównie u mężczyzn i w mniejszym stopniu u kobiet oraz 
umiarawiający na serce - przypuszczalnie uwarunkowany działaniem ośrodkowym. Obserwowane 
niekiedy działanie przeciwskurczowe i nasenne jest raczej reakcja osobniczą na zasadniczy wpływ 
neurodepresyjny. Zaleca się go w lekkich stanach niemiarowości i w napadowej tachykardii, w 
zespołach nerwicowych, pobudzeniu psychicznym, trudności w zasypianiu, napięciowych bólach 
głowy i w stanach lękowych. Ponadto w pobudzeniu na tle seksualnym, nimfomanii /histeria 
libidinosa/, zmazach nocnych /pollutio nocturna/.

korzeń arcydzięgla /Radix Archangelicae/ - należy do grupy najbardziej wszechstronnie działających 
surowców roslinnych. Pozyskiwany jest z niezwykle rzadkiego u nas w stanie naturalnym gatunku z 
rodziny Baldaszkowatych <Selerowatych> /Umbelliferae/ <Apiaceae>) - arcydzięgla litworu 
/Archangelica officinalis/ - spotykanego niekiedy w Karpatach, Tatrach i Sudetach. Pobudza procesy 
wydzielania i wydalania w całym organizmie (m.in. wzmaga czynność gruczołów potowych, stymuluje 
wydzielanie śluzu oskrzelowego oraz w obrębie przewodu pokarmowego nasila sekrecję śliny, soku 
żołądkowego i trzustkowego, oraz produkcję i przepływ żółci w drogach żółciowych, działa 
moczopędnie, niekiedy nawet obserwuje się wzmożenie krwawień miesiączkowych) - można go więc 
traktować jako tzw. "czyszczący krew" (depurativum), gdyż różnymi drogami usuwa z organizmu 
szkodliwe produkty przemiany materii. Wywiera także działanie spazmolityczne (w obrębie przewodu 
pokarmowego) i hipotensyjne, a dzięki właściwościom przeciwbakteryjnym zmniejsza nadmierną
fermentację jelitową. Korzeń arcydzięgla (dzięki zawartości kumaryny, m.in. angelicyny) wykazuje 
również słaby wpływ ośrodkowy, zmniejszając wrażliwość kory mózgowej oraz ośrodków 
wegetatywnych w pniu mózgu i rdzeniu przedłużonym, głównie ośrodka naczynio - ruchowego. 
Omawiany surowiec stosuje się głównie w zaburzeniach czynności przewodu pokarmowego (m.in. 
bezsoczności, zaburzeniach motoryki jelit i dróg żółciowych) przebiegających z bólami brzucha, 
wzdęciami, aerofagią, uczuciem pełności, brakiem apetytu, odbijaniem, skłonnością do nudności i 
wymiotów. Również w niektórych reakcjach nerwowych, np. w nerwicy wegetatywnej, braku 
łaknienia na tle nerwowym u dzieci i młodzieży (anorexia hysterica), zawrotach i bólach głowy 
związanych z zaburzeniami trawiennymi, a nawet w pewnych dolegliwościach serca. Zewnętrznie w 
postaci kataplazmów, w zapaleniu nerwów obwodowych, gośćcowych, bólach stawowych i 
mięśniowyuch.

liść bobrka /Folium Menyanthidis/ - surowiec stanowią całe (trójlistkowe) liście bobrka trójlistkowego 
/Menyanthes trifoliata/ z rodziny Bobrkowatych /Menyanthaceae/ - wieloletniej rośliny zielnej, 
występującej na półkuli północnej, tworzącej nieraz zwarte łany na brzegach płytkich jezior i stawów, 
na torfowiskach i innych wilgotnych stanowiskach. Liść bobrka jest typowym surowcem goryczowym. 
W jego skład wchodzą m.in. gorzkie laktony irydoidowe - loganina, swerozyd, foliamentyna, 
mentiafolina - częściowo w formie glikozydowej. Bobrek używany jest jako amarun i stomachicum, dla 
pobudzenia czynności wydzielniczej żołądka i wzmożenia łaknienia. W medycynie ludowej stosowany 
był jako antipyreticum (środek przeciwgorączkowy), metabolicum (środek pobudzający i regulujący 
przemianę materii) oraz tonicum (środek wzmacniający) w tym również neurotonicum (m.in. w 
nadpobudliwości nerwowej, dręczących snach, trudnościach w skupieniu uwagi i zapamiętywaniu 
oraz migrenach). 

Podobne do liści bobrka działanie neurotonizujące wykazują również:

korzeń goryczki /Radix Gentianae/ 

korzeń i ziele mnieszka /Radix cum Herba Taraxaci/

ziele drapacza /Herba Cnici benedicti/

ziele komosy piżmowej /Herba Chenopodii/

Wpływ ten ujawnia się jednak najwyraźniej w odpowiednio zestawionych mieszankach ziołowych 
(oraz przy równoczesnym przestrzeganiu zaleceń wymienionych w rozdziale "Uwagi ogólne o leczeniu 
i zapobieganiu bólom głowy").

asafetyda /Asa foetida/ - jest to wysuszony sok mleczny, wyciekający przy nacinaniu grubych, 
mięsistych korzeni azjatyckich bylin Ferula asa foetida /Scorodosoma foetidum Bunge/ oraz kilku 
innych pokrewnych gatunków Ferula z rodziny Baldaszkowatych /Umbelliferae/, są to rośliny 
występujące na pustyniach i stepach Iranu, Afganistanu i Tadżykistanu o grubym, palowym korzeniu. 
Sam surowiec ma postać gładkich bryłek i ziaren, z zewnątrz brunatno-żółtych (miejscami fioletowych) 
o przełomie połyskującym, początkowo białym, na powietrzu jednak szybko czerwieniejącym, a w 
końcu brunatniejącym. Zapach gumożywicy jest dość nieprzyjemny, zbliżony do czosnkowego, smak 
gorzki i drapiący. Główne składniki czynne asafetydy to: olejek eteryczny (zawierający m.in. związki 
disulfidowe - warunkujące nieprzyjemny zapach), żywica (z charakterystycznymi estrami kwasu 
ferulowego), śluz (silnie pęczniejący w wodzie) i sole mineralne. Asafetyda jest prastarym kadzidłem i 
ulubioną przyprawą ludów wschodu. W Europie spopularyzowali ją Arabowie i szkoła Salernitańska. 
Stosowano ją jako sedativum i spasmoliticum w histerii, nerwicach i padaczce.

korzeń zgrzynu /Radix Rauwolfiae/ - surowiec stanowią korzenie tropikalnych krzewów /Rauwolfia 
serpentina (L.) Benth, Rauwolfia canescens/ i drzew /Rauwolfia vomitoria Afzel/ z rodziny 
Toinowatych /Apocynaceae/, występujących w Azji Pd. - Wsch. /R. serpentina/, Afryce równikowej /R. 
vomitoria/ oraz Ameryce środkowej i południowej /R. canescens/. Zawierają one zespół około 
trzydziestu alkaloidów indolowych, gromadzących się głównie w korze. Część alkaloidów działa 
ośrodkowo sedatywnie (rezerpina, rescynamina, dezerpidyna), część zaś obwodowo (ajmalina, 
sarpagina). Zastosowanie surowca jest trojakie - jako środka obniżającego ciśnienie tętnicze krwi (np. 
w nadciśnieniu samoistnym), jako środka działającego regulująco w zaburzeniach rytmu serca (np. w 
częstoskurczu napadowym, komorowym i nadkomorowym) oraz jako środka uspokajającego w 
chorobach psychicznych (np. schizofrenii). Obecnie praktycznie nie stosuje się go per se (ze względu 
na zmienny skład jakościowo - ilościowy alkaloidów oraz szereg niebezpiecznych działań
niepożądanych rozwijających się w toku jego stosowania), a jedynie wyizolowane, pojedyncze 
alkaloidy, tj. rezerpinę (głównie w nadciśnieniu nerkopochodnym oraz ajmalinę - głównie w 
częstoskurczach napadowych w formie wlewu dożylnego).

kava kava lub po prostu kava, to nazwa jednego z gatunków pieprzu - Piper methysticum z rodziny 
pieprzowatych /Piperaceae/ - uprawianego od wieków na wyspach Melanezji, Polinezji i Mikronezji, a 
także nazwa psychoaktywnych napojów sporządzanych przez wyspiarzy z podziemnych organów tej 
rośliny. W fitoterapii europejskiej, stosuje się tabletki zawierające suche, standaryzowane wyciągi z 
kłączy, korzeni i dolnych części łodyg rośliny. W badaniach farmakologicznych i klinicznym wykazano, 
że związki te mają działanie uspokajające, nasenne, przeciwdrgawkowe, spazmolityczne i 
przeciwlękowe. Zaleca się ich przyjmowanie w przypadkach chronicznych lęków, napięcia 
psychicznego i niepokoju - ale nie o podłożu psychotycznym - którym towarzyszą zaburzenia snu, 
napięcia mięśniowe, przewlekłe bóle głowy, a także w zaburzeniach seksualnych, klimakteryjnych itp. 
przebiegających z podobnymi objawami. Mechanizm działania głównych składników czynnych 
surowca - tzw. kava - laktonów (pochodnych ε-styrylo-γ-metoksy-α-pironu) został tylko częściowo 
poznany. Wykazano m.in. że związki te mają powinowactwo do swoistych miejsc wiążących w obrębie 
receptorów GABA działając synergistycznie z ich endogennym agonistą - kwasem γ-aminomasłowym 
(GABA) - nasilając tym samym procesy hamowania miedzyneuronalnego, czym tłumaczy się ich 
działanie sedatywne. Możliwość ich użycia w leczeniu bólów głowy można uzasadnić m.in. ich 
działaniem miejscowo znieczulającym zbliżonym siłą do wpływy kokainy oraz aktywnością H3 - 
przeciwhistaminową.

bulwa korzeniowa i ziele kokoryczy /Bulbus et Herba Corydalis/ - surowiec otrzymywany jest z 
rosnącej w Polsce kokoryczy pustej /Corydalis bulbosa (L.) DS.<C. cava Schweig et Koerte>/ z rodziny 
Makowatych /Papaveraceae/. Zawiera alkaloidy izochinolinowe, w tym bulbokapninę, działającą
narkotycznie na jądra podkorowe mózgu - znosi pobudliwość ruchową, nie wpływając na napięcie 
mięśniowe. Znana z lecznictwa ludowego jako środek uspokajający i w dużych dawkach odurzający. 
Nie jest stosowana w ziołolecznictwie oficynalnym.

Spośród zaś roślinnych środków psychopobudzających, w terapii bólów głowy istotniejsze znaczenie 
będą miały jedynie surowce kofeinowe, a spośród nich zwłaszcza:

zarodek Cola /Embrio Colae/ - surowiec pochodzi z drzew należących do rodzaju 

Cola (z gatunków m.in. Cola acuminata [Schott et Enden], Cola vera [K. Schumann] i Cola habbayi 
[Corn]) z rodziny Zatwarowatych /Sterculiaceae/ pochodzących z tropikalnej Afryki Zachodniej, a 
szeroko uprawianych, również w Ameryce Południowej, na Antylach, Tahiti, Jamajce oraz w Indiach i 
Azji Pd. - Wsch. Otrzymuje się go przez wyłuszczenie nasion z owocni i pozbawienie łupiny nasiennej. 
Świeże nasiona (zwale orzechami cola lub guru) spożywane są przez krajowców jako pokarm i używka 
o właściwościach podniecających, odświeżających i lekko narkotycznych. Działanie surowca związane 
jest głównie z obecnością kofeiny (do 2,7%). Rozszerza ona naczynia opon mózgowych, zwiększa 
dopływ krwi do mózgu, działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy - wzmagając transmisję
miedzyneuronalną, antagonizując procesy hamowania nadmiernej aktywności komórkowej poprzez 
kompetycyjną blokadę receptorów adenozynowych - zwłaszcza na ośrodki zlokalizowane w korze 
mózgowej, aktywizując sprawność myślenia, polepszając koncentrację, i usuwając znużenie. W 
niewielkim stopniu podnosi ciśnienie krwi oraz przyspiesza czynność i wzmaga kurczliwość serca. 
Objętość wyrzutowa ulega jednak zmniejszeniu wskutek utrudnienia rozkurczów. Rozszerza naczynia 
krwionośne skóry, serca i mięśni szkieletowych, a obkurcza łożysko naczyniowe jelit, powodując 
przemieszczenie krwi z jamy brzusznej do mięśni skóry i mózgu. Działa moczopędnie (wzmagając 
filtrację kłębuszkową wskutek wazodylatacji w obrębie ciałek nerkowych /corpusculi renalis/), 
upośledzając mechanizmy zagęszczenia moczu w kanalikach nerkowych oraz zwiększając ilość wolnej 
(tzw. nie związanej z białkami) wody we krwi, głównie poprzez wzmożenie przepuszczalności 
śródbłonka naczyń włosowatych i ułatwienie przenikania chlorków i wody z tkanek do światła naczyń. 
Nasila wydzielanie soku żołądkowego i motorykę jelit. Nieznacznie rozluźnia oskrzela ułatwiając 
respiracje, a pobudzając ośrodek oddechowy w dawkach leczniczych jedynie w stanach jego 
zahamowania sprawia, że oddechy stają się szybsze i głębsze. Pobudza przemianę materii oraz 
wpływa na ośrodek termoregulacji - zwiększając ciepłotę ciała. Zwiększa wydolność i siłę skurczu 
mięśni szkieletowych, przy czym na mięśnie osłabione i zmęczone kofeina działa silniej niż na 
wypoczęte. W lecznictwie wykorzystuje się ośrodkowe działanie zarodków Cola, podając je 
(sproszkowane lub w postaci wyciągów alkoholowych) jako swoiste psychoanalepticum w stanach 
wyczerpania fizycznego i psychicznego, znużeniu pracą umysłową, senności, trudnościach w 
kojarzeniu, bólach głowy oraz niewydolności krążenia w przebiegu chorób gorączkowych.

Podobne działanie będą wywierać również:

nasienie kawy /Semen Coffeae/

liść herbaty /Folium Theae/

nasienie paulini /Semenguaranae/

liść ostrokrzewu paragwajskiego /Folium Mate/

wykorzystywane w krajach Europy i oby Ameryk jako składniki tradycyjnych proszków od bólu głowy. 
Trzeba jednak pamiętać, iż środki te przyjęte w zbyt dużych ilościach mogą doprowadzić do ostrego 
zatrucia charakteryzującego się silnym pobudzeniem psychicznym i ruchowym. Pojawia się gonitwa 
myśli, niepokój, szum w uszach, błyski światła w oczach, zawroty głowy, nudności i długotrwała 
męcząca bezsenność. Dochodzi do zaburzeń rytmu serca, bólów brzucha i biegunek. Występuje 
drżenie mięśniowe, a niekiedy nawet drgawki kloniczne.

liść tytoniu /Folium Nicotianae/ - roślina macierzystą jest tytoń szlachetny /Nicotiana tabacum/ z 
rodziny Psiankowatych /Solanaceae/. Wieloletnia roślina zielna pochodząca z Ameryki Pn. i 
Środkowej. Substancją czynną surowca jest nikotyna - agonista jonotropowych receptorów 
cholinergicznych, zlokalizowanych w obrębie płytek nerwowo mięśniowych, zwojów wegetatywnych 
oraz ośrodkowego układu nerwowego. W małych dawkach surowiec wywołuje pobudzenie 
psychiczne, wzmaga odruchy rdzeniowe oraz bardzo silnie aktywizuje wszystkie ośrodki 
autonomiczne. Działanie na korę mózgową zależy w pewnym stopniu od jej stanu. W stanach 
zahamowania, depresji i znużenia działa pobudzająco, zaś przy podnieceniu może działać nieznacznie 
uspokajająco. W większych dawkach działa porażająco na centralny i obwodowy układ nerwowy, 
wywołując ogólnoustrojowe zaburzenia aż do zapaści włącznie. Dlatego dziś tytoniu nie stosuje się w 
lecznictwie. Ma on jedynie znaczenie jako roślina przemysłowa uprawiana do produkcji papierosów 
oraz środków owadobójczych. Tradycyjnie używali go jednak rdzenni mieszkańcy obu ameryk (żując 
świeże liście lub paląc wysuszone) jako swoiste psychotonicum, przeciwdziałające zmęczeniu, 
znużeniu i głodowi.

nasienie dreki /Semen Arecae/ - są to oczyszczone i odpowiednio spreparowane nasiona indyjskiej 
palmy Areca catechu z rodziny Palm /Palmae/ hodowanej w Indochinach, na Wyspach Sundajskich i 
Filipinach. Największa część surowca zużywana jest na Malajach jako używka zastępująca krajowcom 
tytoń. Surowiec zawiera zespół alkaloidów tetrahydropirydynowych zbliżonych budową i 
włościowściami do nikotyny. Żucie nasion Areki znosi uczucie znużenia, senności i rozbicia, a ponadto 
wzmaga łaknienie i czynności wydzielnicze w obrębie przewodu pokarmowego. Współczesne 
lecznictwo Europejskie wykorzystuje surowiec sproszkowany lub wyizolowaną żeń- arekolinę, główny 
alkaloid nasion, w weterynarii, jako taenifugum i środek przeciw przywrom.

nasienie kulczyby /Semen strychni/ - surowcem są dojrzałe, wysuszone nasiona południowo-
azjatyckiego drzewa z rodziny Połatowatych /Loganiaceae/ - kulczyby wroniego oka /Strychnos nux 

vomica L./. Zawierają one zespół alkaloidów indolowych (2 3,5%), którego dominującym 
komponentem jest strychnina - jedna z najsilniejszych trucizn roślinnych. Strychnina antagonizuje 
zaangażowane w procesy hamowania postsynaptycznego receptory glicynergiczne Gly A. W ten 
sposób sprzyja ona niekontrolowanemu szerzeniu się potencjałów czynnościowych, szczególnie w 
rdzeniu kręgowym warunkując ogólne pobudzenie psychoruchowe. W małych dawkach (0,5 - 3,0 mg) 
wzmaga intensywność odruchów rdzeniowych, napięcie mięśni prążkowanych i czynności narządów 
zmysłów. Wzrasta subtelność słuchu, smaku, węchu, dotyku i widzenia (m.in. wzrok zaostrza się, 
wzrasta zdolność rozróżniania barw (szczególne niebieskiej), rozszerza się pole widzenia). Przyspiesza 
przebieg procesów kojarzeniowych w korze mózgowej. Pobudza również ośrodek oddechowy, 
naczynioruchowy i jądra przywspółczulne w krzyżowej części rdzenia kręgowego. Subiektywnie 
odczuwa się poprawę samopoczucia, przyrost sił i energii i zwiększoną ruchliwość. Podana doustnie, 
w postaci nalewki, wzmaga (ze względu na gorzki smak) wydzielanie soku żołądkowego. Strychninę i 
przetwory kulczyby stosuje się m.in. jako środek ogólnie tonizujący (wzmacniający, podnoszący 
napięcie) układ nerwowy, mięśniowy i krążenia w stanach wyczerpania, podciśnieniu i zapaści. 
Działanie to niestety jest przejściowe i mija w kilka godzin od przyjęcia leku, ale już to przemijające 
działanie tonizujące wpływa bardzo dodatnio na psychikę chorego, pozwalając mu łatwiej znosić
okresy znużenia i wyczerpania. Należy jednak pamiętać, że strychnina, na skutek bardzo powolnej 
eliminacji z ustroju ulega kumulacji w organizmie. Dlatego przetwory z kulczyby i strychninę stosuje 
się w dodatkach leczniczych w ciągu 4 - 5 tygodni, a następnie - podobnie jak w preparatach z 
naparstnic - robi się przynajmniej miesięczna przerwę.

kamfora /Camphorum/ - spotykana niegdyś w aptekach naturalna kamfora, tzw. laurowa albo 
chińska, jest stearoptenem olejku otrzymywanego z drzewa Cinnamomum camphora (Nees et 
Eberm.) z rodziny Wawrzynowatych /Lauraceae/, pochodzącego z południowych Chin i Tajwanu. Dziś
już takiej kamfory nie spotykamy - została bowiem wyparta przez kamforę syntetyczną. Kamfora 
posiada działanie pobudzające oraz w pewnym stopniu kojące i antyseptyczne. Przez długi czas 
uchodziła w lecznictwie za cenny lek rzeźwiący (także w zapaści w postaci zastrzyków olejowych) 
stosowany głównie zewnętrznie do nacierań (Unguentum camphoratum Linimentum ammoniato - 
camphoratum; Spiritus saponato - camphoratus) lub doustnie (Spiritus camphoratus, Acetum 
camphoratum). Podobne, pod względem farmakologicznym działanie wykazuje również d-borneol - 
stearopten olejku eterycznego kamforowca wonnego /Dryobalanops camphora (Cal.)/ z rodziny 
Dipterocarpaceae, rosnącego w stanie naturalnym na Borneo, Sumatrze i pobliskich wyspach - gdyż w 
ustroju ulega stopniowo utlenianiu do d-kamfory.

Bardzo silne rzeźwiące i podniecające działanie wywierają piżmo /Moschus/ - wysuszona wydzielina 
gruczołów samca piżmowca /Moschus moschiferus (L.)/ - małego, bezrogiego przeżuwacza z 
wysokogórskich rejonów Azji Środkowej - i cybet /Cibethum/ - podobnie jak piżmo, obdarzona 
niezmiernie intensywnym zapachem wydzielina zewnętrznych gruczołów przypłciowych samców 
afrykańskich i azjatyckich drapieżników z rodziny Łaszowatych /Viveridae/ z rodzaju cyweta /Viverra/ 
(m.in. V. civetta). Dawniej piżmo stosowano w lecznictwie jako swoiste analepticum i excitantum, 
zwłaszcza w połączeniu z ambrą /Ambra grisea/ w zapaściach w postaci proszków z cukrem lub 
nalewki - Tinctura Moschi. Dziś, w lecznictwie europejskim, zostało ono całkowicie zarzucone, lecz 

nadal ma olbrzymie znaczenie w przemyśle perfumeryjnym jako doskonały utrwalacz zapachów. To 
samo dotyczy również cybetu.

Spośród omówionych tutaj naturalnych środków neuroaktywizujących, w zasadzie, jedynie surowce 
kofeinowe uważane są tradycyjnie za remedia analgetica do stosowania przy bólach głowy. Wchodzą
one - a właściwie wchodziły - w skład szeregu preparatów recepturowych - głównie wymieniony na 
początku zarodek kola /Embryo Colae/ - znanych pod ogólna nazwą - "proszki od bólu głowy". 
Obecnie używa się raczej, tak w aptekach jak i w przemyśle, czystą kofeinę łącząc ją głównie z 
niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, potencjalizującymi efekty jej działania, wywierającymi 
przy tym działanie własne - osłabiające transmisję nocyceptywną , a poprzez to tłumiące czucie bólu.

Pozostałe surowce, głównie ze względu na znaczną toksyczność, stosowane są lub były w lecznictwie 
europejskim rzadko bądź wcale - jeśli już to tylko w ściśle zdefiniowanych stanach chorobowych - 
nigdy zaś w pospolicie występujących bólach głowy na tle przeciążenia systemu nerwowego, 
względnie innej etiologii. Tym niemniej, mogą one - i wielu chorych potwierdza takie działanie - 
zmniejszać, a nawet całkowicie eliminować bóle głowy towarzyszące schorzeniom, w których zostały 
zaordynowane (np. podciśnienie czy przedawkowanie środków nasennych (np. barbituranów) w 
których stosowano nalewkę z kulczyby /Tinctura Strychni/ - dos. ther. 0,3 - a obecnie złożone 
preparaty zawierające w swym składzie azotan (V) strychniny - dos. ther. 0,001 - 0,002 - w postaci 
kropli).

Opisane powyżej surowce stanowią najczęstsze składniki różnorodnych preparatów recepturowych 
oraz specyfikowych wykorzystywanych jako łagodnie działające leki w schorzeniach rozwijających się
na tle przeciążenia systemu nerwowego, których dominującym objawem jest ból głowy.

Jako uzupełnienie powyższego warto przytoczyć kilka przepisów:

Rp. 1

Syzygi arom. gem. 5,0

Berberidis fruct.

Auranti flor. aá 10,0

Menyanthidis fol. 15,0

Hyperici herb. 20,0

M.f. species

D.S. 2 szklanki naparu dziennie z łyżeczki ziół.

Rf.

Agropyri rhiz.

Calami rhiz.

Melissae fol.

Jasmini flor.

Valerianae rad. aá 10,0 

M.f. species

D.S. 2 razy dziennie napar z łyżki ziół

Rp. 2

Callunae flor.

Lupuli strob.

Archangelicae rad.

Menthae pip. fol.

Asperulae herb.

Mellisae fol. aá 10,0

M.f. species

D.S. Napar z łyżki stołowej ziół na szklankę wody. Pić dwie szklanki naparu dziennie.

Rp. 3

Rutae herb. 5,0

Calami rhiz.

Crataeg infl.

Valerianae rad.

Leonuri herb. aá 15,0

Rhoeados fl. 10,0

M.f. species

D.S. Napar z dwóch łyżeczek na szklankę wody. Pić 2 - 3 razy dziennie.

Rp. 4

Colae trae.

Crataegei trae.

Valerianae trae.

Auranti trae. aá 10,0

M.f. guttae

D.S. 3 - 4 razy dziennie po 15 - 20 kropli.

Rp. 5

Hyperici intr. 40,0

Nymphae intr. 15,0

Condurango extr. fl. 10,0

Passispasmini ad 200,0

M.f. mixturae

D.S. 2 razy dziennie po łyżce stołowej.

Rp. 6

Valerianae rhiz. 20,0

Lupuli strob. 10,0

Melissae fol.

Crataegi infl. aá 20,0

Menthae pip. fol.

Chamomillae anth.

Millefolii hb. aá 10,0

M.f. species sedativae (wg FP V, supl. I)

D.S. Odwar z łyżki stołowej ziół na szklankę wody. Pić dwie szklanki dziennie.

Rp. 7

Valerianae rad.

Ononidis rad.

Salicis cort.

Sambuci fl.

Ulmariae fl.

Tiliae infl.

Helianthi fl.

Hyperici hb.

Thymi hb. aá 50,0

M.f. species

D.S. 3 razy dziennie, po szklance, 20 minut przed jedzeniem w nerwobólach, napar z czubatej łyżki 
uprzednio lekko podgrzany.

Środki zapobiegające chorobom naczyń mózgowych /Remedia autisclerotica/ Jest to grupa, jak na 
razie nie liczna. Intensywne badania fitochemiczne, farmakologiczne i kliniczne prowadzone na 
przełomie ostatnich dwudziestu lat, wykazały interesujące i bardzo cenne z leczniczego punktu 
widzenia właściwości niektórych surowców roślinnych w schorzeniach ośrodkowego układu 
nerwowego na tle zaburzeń przepływu krwi. Jednym z jej przedstawicieli jest miłorząb japoński <m. 
dwuklapowy> /Ginkgo biloba/ - dwupienne drzewo z podgromady nagonasiennych /Gymnospermae/ - 
relikt ery mezozoicznej - dziś w stanie naturalnym, spotykany jedynie w górskich lasach południowych 
Chin. 

Eksperymentalne prace laboratoryjne oraz próby kliniczne potwierdziły skuteczność
standaryzowanych wyciągów z liści miłorzębu w zaburzeniach czynności mózgu i narządów zmysłu z 
licznymi objawami towarzyszącymi (m.in. bóle i zawroty głowy, uczucie ucisku wokół mózgoczaszki, 
szum w uszach, zaburzenia słuchu i mowy, niedowłady, stany depresyjne, apatia, rozkojarzenie, 
agresywność, osłabienie koncentracji, zapominanie, uczucie znużenia) o etiologii naczyniowej. 
Sugeruje się również możliwość profilaktyki, a nawet terapii ostrych udarów mózgu i przejściowych 
ataków niedokrwienia. Systematyczne przyjmowanie preparatów z omawianego surowca zmniejsza 
częstotliwość i nasilenie głównych objawów ośrodkowych, bólów i zawrotów głowy oraz szumu w 
uszach. Wyciągi z Ginkgo biloba są także skuteczne w schorzeniach tętnic obwodowych o różnej 
genezie oraz wykazują korzystny wpływ na krążenie wieńcowe. Mechanizm leczniczego działania liści 
miłorzębu wiąże się głównie z poprawą parametrów reologicznych krwi, za co w dużej mierze 
odpowiada antagonizowanie receptorów dla czynnika aktywującego płytki krwi <ang. plathelet 
activating factor, PAF> - substancji blisko tysiąckrotnie silnej pobudzającej agregację płytek krwi od 
tromboksanu A2 (TXA2) (już przy stężeniach 10 -11 mol/dm3), a ponadto zwiększającego 
przepuszczalność naczyń włosowatych i kurczącego mięśniówkę oskrzeli.

Kolejnym przykładem może być krokosz barwierski (Carthamus tinctorus) - jednoroczna (rzadziej 
dwuletnia) roślina zielna z rodziny Złożonych /Compositae/ - jedna z częściej stosowanych w 
medycynie Dalekiego Wschodu, m.in. jako środek poprawiający krążenie krwi. W kilku pracach 
chińskich autorów opisano jego działanie hamujące agregację płytek krwi, rozszerzające naczynia 
krwionośne oraz korzystny wpływ w stanach niedokrwienia mózgu.

Podziemne części dzięgla chińskiego /Angelicea sinensis/ z rodziny Baldaszkowatych /Umbelliferae/ 
również oddziałują na naczynia krwionośne i agregację trombocytów. W badaniach na pacjentach z 
ostrym udarem mózgu stwierdzono wpływ poprawiający profil reologiczne krwi.

Winkamina i pokrewne jej alkaloidy indolowe, wyizolowane z barwinka pospolitego /Vinca minor/ z 
rodziny Toinowatych /Apocynaceae/, szczegółowo badane w Polsce na przełomie lat pięćdziesiątych i 
sześćdziesiątych (Hano, Maj, 1957; Maj, 1956; Maj i wsp., 1960; Szczeklik i wsp. 1957; Kaczmarek i 
wsp., 1962) wykazują działanie hipotensyjne oraz wpływają na lepsze ukrwienie i dotlenienie mózgu. 
Obecnie stosowane są w postaci preparatów fabrycznych (np. Devincan) w zaburzeniach mózgowo - 
naczyniowych i nadciśnieniu tętniczym.

Jemioła pospolita /Viscum album/ z rodziny Gązewnikowatych /Loranthaceae/ jest drobną, wiecznie 
zieloną rośliną - półpasożytem drzew iglastych (sosna, jodła) i liściastych (brzoza, topola, lipa). 
Surowiec ten jest bardzo interesujący z fitoterapeutycznego punktu widzenia, ze względu na 
wielostronność swojego działania. Przy tym, do dziś, nie są znane do końca substancje i mechanizmy 
odpowiedzialne za poszczególne kierunki jego aktywności biologicznej (obecnie dużą rolę przypisuje 
się białkom i glikoproteinom, szeroko badanym w ostatnich latach). Oprócz proponowanego od 
niedawna potencjalnego działania przeciwnowotworowego i adaptogennego, ziele jemioły wywiera 
też korzystny wpływ w chorobie nadciśnieniowej (towarzyszą jej często bóle głowy, zwłaszcza w części 
potylicznej), a także zmianach miażdżycowych, zaburzeniach krążenia mózgowego, oraz krwawieniach 
z narządów rodnych (menorrhagia), płuc i nosa. Bywa stosowana w złożonych preparatach 
recepturowych, najczęściej w postaci intraktu. Dawniej sporządzano również wodne wyciągi, 
zalewając dwie łyżki surowca szklanką przegotowanej, letniej wody na przeciąg kilku godzin 
(najczęściej na całą noc), które zalecano pić rano i wieczorem.

Wyciągi z kwiatostanów głowgu /Crataegus oxyacantha L., C. monogyna Jacquin (Rosaceae)) działają
spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, głównie wieńcowych, wykazując przy tym 
słaby wpływ inotropowy dodatni i chromotropowy ujemny. Ponadto, surowiec obniża ciśnienie żylne 
(przeciwdziałając obrzękowi płuc) oraz poprawia krążenie mózgowe (co ma znaczenie zwłaszcza u 
ludzi starszych). Zaobserwowano, że wyciągi z głogu wykazują wyraźnie działanie sedatywne, 
odpowiadające połowie aktywności przetworów z Radix Valerianae oraz, że są w stanie zwiększyć
filtrację kłębuszkową w nerkach. Kwiatostan głogu i jego przetwory mają zastosowanie głównie w 

geriatrii, poza łagodnymi schorzeniami mięśnia sercowego i naczyń wieńcowych, także w 
upośledzeniu krążenia mózgowego z towarzyszącymi objawami, jak zawroty i bóle głowy, ogólne 
zmęczenie, zaniki pamięci.

W bólach głowy występujących na tle schorzeń naczyń krwionośnych, korzystnie będą działać również
surowce roślinne z grupy vasotonica i hioplipemica. Pierwsza z nich łączy środki, których ostatecznym 
efektem działania jest wzmocnienie struktury śródbłonka /endothelium/ oraz tkanki łącznej właściwej 
stanowiącej zrąb ścian naczyń krwionośnych, zmniejszenie przepuszczalności - zwłaszcza drobnych 
naczyń krwionośnych i zahamowanie nadmiernej proliferacji miocytów gładkich w błonie środkowej 
oraz rozkładu kwasu hialuronowego (i innych składników istoty podstawowej tkanki łącznej) w 
obrębie ściany naczyniowej. Reprezentują je m.in.:

surowce saponinowe, np. kwiat, liść, kora, nasienie kasztanowca /Flos, Folium, Cortex et Semen 
Hippocastani/, kwiat pierwiosnka /Flos Primulae/, korzeń przewiercienia /Radix Bupleuri/;

surowce antocyjanowe, np. owoc borówki czarnej /Fructus Myrtilli/, kwiat bławatka /Flos Cyani/, 
owoc aronii /Fructus Aroniae/, owoc winnej latorośli /Fructus Vitidis vinferae/ - świeży /recens/ i 
suszony /siccatus/, czyli rodzynka /passula/ - z odmian o ciemnych, fioletowych owocach (np. Petit, 
Verdot, Pinot Noir czy Tourgina Nacional) oraz czerwone wina (które są, bądź co bądź, najbogatszymi 
źródłami wszystkich znanych autocyjanidyn - pelargonidyny, cyjanidyny, delfinidyny, petunidyny, 
peonidycyny i malwidyny oraz olbrzymiej ilości najrozmaitszych związków fenolowych (flawonoidów, 
garbników katechinowych i wolnych katechin, stilbenów, depsydów i wielu innych wykazujących, 
potwierdzonych w szeregu badań klinicznych wpływ m.in. przeciwmiażdżycowy, 
naczyniouszczelniający, hipotensyjny, pobudzający przemianę materii i procesy trawienne czy 
zapobiegający procesom degeneracyjnym ścian naczyń krwionośnych w przebiegu cukrzycy), kwiat 
malwy czarnej /Flos Malvae arboreae/, kwiat hibiskusa /Flos Hibisci/, owoc róży dzikiej <szypszyny> 
/Fructus Cynosbati/, owoc żurawihy /Fructus Oxycocci/, owoc borówki czerwonej (brusznicy) /Fructus 
Vitis - idaeae/, owoc borówki bagiennej (łohyni) /Fructus Uliginosi/, owoc porzeczki czarnej /Fructus 
Ribis nigri/, owoc poziomki i truskawki /Fructus Fragariae vescae et F. hybridae), owoc maliny 
/Fructus Rubi idaei/, owoc jeżyny /Fructus Rubi fruticosi), owoc bzu czarnego (Fructus Sambuci).

surowce witaminowe (obfitujące w wit. C oraz zawierające w mniejszych lub większych ilościach wit. 
A), np. wszystkie wyżej wymienione surowce antocyjanowe, a także owoc morwy /Fructus Mori/, 
owoc rokitnika /Fructus Hippophaës/, kwiat arniki /Flos Arnicae/;

surowce flawonoidowe, np. ziele gryki /Herba Fagopyri/, ziele ruty /Herba Rutae/, ziele fiołka 
trójbarwnego /Herba Violae tricoloris/ - zawierające rutynę wywierającą wpływ uszczelniający na 
naczynia włosowate i żyłki, kwiatostan głogu /Infl. Crataegi/, kwiat kasztanowca /Flos Hippocastani/ - 

bogate w wolną kwercetynę (mającą silne właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne oraz 
zdolność hamowania aktywności hialuronidazy), korzeń i liść pietruszki /Radix et Folium Petroselini/ - 
zawierające diosminę przeciwdziałającą obrzękom i podwyższającą tonus żył, owocnia pomarańczy 
/Pericarpium Aurantii/, liść mięty pieprzowej /Folium Menthae piperitae/ - z charakterystycznym 
flawanonem - hesperydyną - znanym czynnikiem kapilarnym P oraz przeciwdziałającym utlenianiu 
witaminy C.

Druga, z wymienionych, grupa wpływa korzystnie na profil lipidowy surowicy krwi, obniżając, 
generalnie, stężenie lipoprotein LDL i VLDL, cholesterolu, podwyższając poziom lipoprotein HDL, 
spowalniając, hamując, a w korzystnych przypadkach nawet cofając proces aterogenezy naczyń
krwionośnych, głównie tętnic, zapewniając w ten sposób efektywniejszy przepływ krwi i 
skuteczniejszą perwuzję tkanek i narządów. Surowce te mobilizują ponadto przemianę materii oraz 
regeneracje tkanki łącznej, oraz zapobiegają procesom uszkadzającym błony komórkowe. Należą tu 
m.in.:

surowce sulfolenkowe, np. cebula czosnku ogrodowego /Bulbus Allii sativi/, cebula cebuli /Bulbus Allii 
cepae/

surowce olejowe (bogate w niezbedne nienasycone kwasy tłuszczowe; NNKT), np: nasienie 
ogórecznika /Semen Boragini/, nasienie wiesiołka /Semen Oenotherae/, nasienie słonecznika /Semen 
Helianthi/;

W uzupełnieniu do powyższego można przytoczyć kilka receptur:

Rp. 1

Rosae fr.

Salviae fal. aá 20,0

Primulae fl.

Helianthi fl. aá 10,0

M.f. species

D.S. Odwar z 2 łyżek ziół na 2 szklanki wody gotować 3 minuty pod przykryciem, odstawić na 5 minut, 
pić 1.2 szklanki 2 - 3 razy dziennie.

Rp. 2

Rutae herb.

Angelicae sinen. rad. aá 10,0

Urticae dlioicae herb. 20,0

Crataegi infl. 15,0

M.f. species

D.S. 2 - 3 razy dziennie napar z 1 łyżeczki ziół.

Rp. 3

Ginkgo bilobae trae

Crataegi trae aá 20,0

M.f. quttae

D.S. 25 - 30 kropli 3 razy dziennie.

Rp. 4

Allii sativi succ. 15,0

Visci intr.

Nymphae intr.

Valerianae intr. aá 5,0

M.f. quttae

D.S. 20 - 3- kropli 3 razy dziennie.

Rp. 5

Fagopyri extr. 10,0

Ginkgo bilobae trae 25,0

Hippocastani intr. 5,0

Arnicae trae 5,0

M.f. quttae

D.S. 3 razy dziennie po 30 - 35 kropli

Rp. 6

Bupleuri rad.

Angelicae sinen. rad. aá 10,0

Menthae pip. fol.

Hippocastani fl. aá 15,0

Cynosbati fr. 20,0

Vincae minor. herb. 5,0

M.f. species

D.S. Odwar z 3 łyżek na 2 szklanki pić dwa razy dziennie.

Rp. 7

Carthami tinct. extr. fluid. 40,0

D.S. 3 razy dziennie 20 - 25 kropli.

Na koniec kilka uwag natury ogólnej. Rozległość tego artykułu, może budzić w co bardziej 
niecierpliwych czytelnikach, zniechęcenie do uważnej lektury, a ilość przytoczonych opisów, 
klasyfikacji i receptur, przyprawić mniej odpornych o przysłowiowy ból głowy. Autor, mając na 
względzie te potencjalne ewentualności, pozwala sobie zaproponować, by zgodnie ze starożytną
sentencją "ne quid nimis", wdrażać się w problem stopniowo.

Po drugie, problem leczenia bólów głowy z wykorzystaniem surowców roślinnych nie jest tak dobrze 
zdefiniowany jak fitoterapia innych schorzeń, ot, chociażby przewodu pokarmowego, wątroby i dróg 
żółciowych czy układu oddechowego. Wynika to po części z braku dostatecznej wiedzy na temat 
patomechanizmów bólów głowy, a po części mechanizmów działania substancji czynnych ziół
mających tutaj zastosowanie. Zwraca uwagę fakt, że przeważająca część z opisanych wyżej leków 

zielarskich wykazuje wyraźną predylekcję do działania gastro-entero- i hepatropowego. Czy zatem, 
normalizacja funkcji układu trawiennego, mogłaby wpływać korzystnie na stan ośrodkowego układu 
nerwowego? Biorąc pod uwagę niezwykle złożoną strukturę sieci neuronalnych w obrębie trzewi 
brzusznych i ich stały kontakt z mózgiem poprzez rdzeń kręgowy, przedłużony i śródmózgowie - 
hipoteza ta nie jest pozbawiona podstaw. Tym niemniej, zagadnienie pozostaje nadal nie 
rozstrzygnięte - przynajmniej dla współczesnej nauki. Dlaczego? Dlatego, że medycyna ludowa 
upatrywała właśnie w niedomogach, zwłaszcza wątroby i pęcherzyka żółciowego, a także żołądka i 
śledziony oraz w tzw. "słabości krwi" - główne przyczyny bólów i zawrotów głowy. A wiejscy zielarze 
stosowali w tych przypadkach zioła pobudzające trawienie, wzmagające wydzielanie żółci, czy tzw. 
"czyszczące krew" opierając swą praktykę na obserwacji i wieloletnim doświadczeniu, nie wdając się
w szczegółowe analizowanie problemu, wykorzystując tylko rodzime rośliny i uzyskując często 
zadziwiająco dobre rezultaty. Zalecali przy tym jarskie ale gotowane i urozmaicone pożywienie bez 
nadmiaru soli i ostrych przypraw i uregulowanie trybu życia. Współczesna medycyna zaś przyczyny 
bólów głowy poszukuje tylko w obrębie mózgu, bądź szerzej - czaszki. Owocuje to, w zrozumiały 
sposób, postępowaniem terapeutycznym ukierunkowanym ściśle na tę część naszego organizmu. Czy 
słusznie? Cóż - aby nie popadać w skrajność przyjmijmy założenie, iż jest to droga przynajmniej w 
pięćdziesięciu procentach słuszna.

Bibliografia:

Tatoń J., Czech A., Diagnostyka internistyczna (wyd. II), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W - wa 1008; 

Moszczyński P., Kiedy boli głowa, w: Wiadomości Zielarskie 7,8/99 

Corazza V. Daimler R., Ernest A., Podręczna encyklopedia zdrowia, KSIĄŻNICA, Katowice 1993; 

Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury (wyd. V), COLLEGIUM MEDICUM UJ, Kraków 1996; 

Kohlmünzer S., Farmakologia (wyd. IV), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W - wa 1993; 

Borkowski B., Zarys farmakologii (wyd. II), PZWL, W - wa 1970; 

Muszyński J., Farmakognozja, PZWL, W - wa 1957; 

Lutomski J., Alekiewicz J., Leki roślinne w profilaktyce i terapii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W - wa 
1993; 

Ciołkowska - Paluch G. Złocień maruna - roślina o działaniu przeciwmigrenowym, w: Wiadomości 
Zielarskie 7,8/99 

Ożarowski A., Łańcucki J. Gąsiorowska K., Leki roślinne Informator, Zjednoczenie Przemysłu 
Zielarskiego HERBAPOL, W - wa 1978; 

Muszyński J., Roślinne leki ludowe, LSW, W - wa 1955; 

Danysz A., Farmakologia i receptura (wyd. VI uzup.), PZWL, W - wa 1965; 

Lüllmann H., Mohr K., Ziegler A., Bieger D., Kieszonkowy atlas farmakologii, Wydawnictwo Lekarskie 
PZWL, W - wa 1995;