DrugaKsięgaKronik

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WstępdoKsiągKronik

Tedwieksięgi,któreteksthebrajskinazywaDibreHajjamim(wydarzenia

dni),aWlgzaLXX-Paralipomena(rzeczyopuszczone),stanowiływoryginale
jednąksięgę.Obecnieuważasięnawet,żeobieKsięgiKronikstanowiłytylko
częśćjeszczewiększegodzieła,obejmującegorównieżKsięgęEzdraszai
Nehemiasza.Nazwa"Kroniki",przyjętawwiększościnowożytnychjęzyków,
pochodziodśw.Hieronima,którynazwałje"Kronikącałejhistoriiświętej".
KsięgibowiemopisujądziejecałejludzkościodAdamaipoczątkówNarodu
Wybranegoażdozakończenianiewolibabilońskiejwr.538przedChr.,podając
wieleszczegółów,którewinnychksięgachSTzostałyopuszczone.

Zaznaczyćjednaknależy,żeKronikiniesądziełemhistoryka,leczteologa,

którywprzeszłościswegonaroduszukałświatłaiwzorówdlareligijnegożycia
swoichwspółwyznawców,opuszczając,modyfikująclubdodającto,co
odpowiadałojegokoncepcjiidealnejspołecznościteokratycznej.Takie
doskonałewzorywidziałAutorwpostaciachDawidaiSalomona,imteż
poświęciłwiększączęśćswegodzieła.

OdAdamadoDawidasątoprawiesamerodowody,zaczerpniętezkodeksu

kapłańskiegoPięcioksięguiksiągJozuego,SamuelaiKrólewskich,
przedstawionewświetlekorzystnymdlapokoleniaJudy,przodkówDawida,
LewitówimieszkańcówJerozolimyipomyślanejakoodpowiedniwstępdo
dziejówDawida(1Krnrozdz.1-9[->1Krn1,1]).Szczegółowozaśopisanejest
panowanieDawida(1Krnrozdz.10-20[->1Krn10,1])ipanowanieSalomona
(2Krnrozdz.1-9[->2Krn1,1])zpominięciemwszystkichwydarzeń
kompromitującychtychkrólów,jakcudzołóstwoDawidazBatszebąi
zamordowaniejejmężaUriasza(2Sm2,2-17),niewiernośćSalomonawobec
Pana(1Krl11,4-8),apopodzialekrólestwa-tylkokrólówjudzkichzdynastii
Dawidowej,zeszczególnymuwzględnieniemkrólówwiernychprzymierzuz
Panem,pobożnychireligijnychnawzórDawida,jaknp.EzechiasziJozjasz,
którzydbalioświątynię,kapłanówilewitów(2Krnrozdz.10-36[->2Krn
10,1]).

1-2Krnzostałynapisaneponiewolibabilońskiej(2Krn36,22n).Według

tradycjiizraelskiejautoremichbyłEzdraszpojegopowrociezgrupą
wygnańcówbabilońskichwr.458przedChr.Najprawdopodobniejjednak
autorembyłnieznanylewitazpóźniejszegookresu:350-250przedChr.,skoro
pierwszaksięgaznajedenaściepokoleńpoZorobabelu(1Krn3,19-24)i
pozwalasobienaanachronizmwzwiązkuzmonetąperską,darejkiem(1Krn
29,7).1-2KrnpowstałyjednakniepóźniejniżwIIIw.,ponieważSyracydes

(200-180przedChr.)wykazujejużzależnośćodnich(por.Syr47,11z1Krn
16,4;1Krn23,30-32;1Krn25,1-7).

Historycznawiarygodność,potwierdzonawwielupunktachprzeznajnowsze

badania,niemożebyćpodawanawwątpliwość.Materiały,któreAutorzebrał,są
wistocietesame,cowinnychksięgachhistorycznychPismaśw.,tylko
przedstawionezpunktuwidzeniateologa-deuteronomisty.Oprócztradycjiustnej
kronikarzużywałróżnychźródełpisanych,zarównobiblijnych(zob.wyżej),jak
ipozabiblijnych.Zpozabiblijnychznałprzynajmniejczternaścieźródeł,które
wprawdzieniezachowałysiędonaszychczasów,aleAutorjewymienia:w1
Krn4,22;1Krn9,1;1Krn27,24;1Krn29,29;2Krn9,29;2Krn12,15;2Krn
13,22;2Krn16,11;2Krn20,34;2Krn24,27;2Krn25,26;2Krn26,22;2Krn
27,7;2Krn28,26;2Krn32,32;2Krn33,18n;2Krn35,25nn;2Krn36,8.Były
todziejekrólówjudzkichczyizraelskichorazpismaniekanoniczneośmiu
proroków.

Autorowiprzyświecałpodwójnycel:religijnyipolityczny.Chciałon

nawrócićswoichreligijnieobojętnychwspółwyznawców,wykazując,że
pomyślnośćiszczęścieIzraelitówzależałoodichlojalnościwzględemBoga,od
wiernościnaroduwobecprzymierzazPanem,odposłuszeństwaPrawu
Mojżeszowemuiwiernegoprzestrzeganiaprzepisówobrzędowych,
obowiązującychwświątynijerozolimskiej.Wskazujączaśnaświetnąprzeszłość
królestwaDawidowegoipodkreślającznaczeniedynastiiDawidaiobietnicznią
związanych,pragnąłAutorpodnieśćnaduchuswychrodaków.Choćpo
powrociezniewolibabilońskiejnieuzyskalioninarodowejniepodległości,to
przecieżBógmożewskrzesićnowegoDawida,bylebyIzraelicipozostaliwierni
Bogu.

WLXXiWlgKsięgiKroniknastępująbezpośredniopoKsięgach

Królewskich,wBibliihebrajskiejzaśnasamymkońcujakoostatnieztzw.
Ketubim,czyli"Pism",stanowiącostatnieksięgiświęteST.

WodtworzeniutekstuoryginalnegoKronik,którymadużoniedokładnościi

skażeńwzachowanymtekściemasoreckim,znaczneusługioddająstarożytne
tłumaczeniaLXXiWlg,ponieważzostałyonedokonaneztekstuhebrajskiego
spółgłoskowego.

2Krn1

SALOMON

SalomonskładaBoguofiaryinawłasnąprośbęotrzymujeod

Niegomądrość

UmocniłsiępotemSalomon,synDawida,wswojejwładzy

królewskiej,aPan,Bógjego,byłznimibardzogowywyższył.

1,1-9,31TerozdziałyzczasówpanowaniaSalomonarelacjonująjedyniebudowęświątyni,cokończydziełozamierzoneprzezDawida.Cieniepanowaniapominiętomilczeniem,ana

początkuinakońcu(rozdz.1i9)uwypuklonobogactwoichwałęSalomona—owocebłogosławieństwaBożego.

1,1-18Pominąwszymilczeniemzamieszkidynastyczne,którewybuchłypośmierciDawida(1Krl2),kronikarzzaczynaopowieśćopanowaniuSalomonasnemwGibeonie(rozdz.1).To

zasięganieradyBogawGibeonieusprawiedliwiaontym,żebyłtamNamiotSpotkania(por.1Krn16,39+)orazdodanytutajołtarzpustynny(por.w.5).Kronikarzpodkreślawtensposóbciągłośćz
instytucjamimozaistycznymi.—MądrośćotrzymanawGibeonieleżyupodstawchwałySalomona.

PrzemówiłwówczasSalomondocałegoIzraela,do

tysiącznikówisetników,dosędziówidowszystkichksiążątcałego
Izraela,naczelnikówrodów.

PoszedłpotemSalomoniznimcałe

zgromadzenienawyżynę,którajestwGibeonie,ponieważtambył
NamiotSpotkaniazBogiemsporządzonyprzezMojżesza,sługę
Pańskiego,napustyni.

1,3.WyżynawGibeonie.Położonywodległościok.6,5kmnapółnocnyzachódodJerozolimy,Gibeon(El-Dżib)znajdowałsięwgórzystejkrainieBeniamina.Miastomiałokilka

okolicznychźródełorazrozbudowanysystemtunelidostarczającychwodę,coczyniłojeważnąosadą.Miejscekultulubwyżyna,naktórejSalomonzłożyłolbrzymiąofiaręz1000zwierząt(1Krl3,4),
mogłoznajdowaćsięnacypluzwanymNebiSamwil,leżącymok.1,6kmnapołudnieodGibeonu.OznaczeniumiastaświadczyumieszczenieonimwzmiankinaliściemiastSziszakazokresujego
kampaniiwPalestynie.KultnawyżynachniebyłzakazanyprzezbiblijnegoautorawokresieprzedwzniesieniemświątyniwJerozolimieipojawieniemsię„grzechuJeroboama”(zob.komentarzdo1
Sm10,8;1Krl12,28-31).

1,3.NamiotSpotkania.Zob.komentarzdoWj27,21i33,7-10dotyczącywzniesieniaNamiotuSpotkaniaijegowykorzystywaniawokresiewędrówkiIzraelitówprzezpustynię.O

oddzieleniuNamiotuSpotkaniaodArkiPrzymierzaczytamyjedyniewtejnarracji.

JednakżeArkęBożąprzeniósłDawidzKiriat-Jearimnamiejsce

przezsiebieprzygotowanedlaniej,rozbiłbowiemdlaniejnamiotw
Jerozolimie.

1,4.Kiriat-Jearim.WKiriat-JearimprzechowywanoArkęPrzymierzapozwróceniujejprzezFilistynów(1Sm7,1-2).MiastotoutożsamiasięzTellel-Acharpołożonym14,5kmna

północnyzachódodJerozolimy.Hipotezataniejestjednakpotwierdzonaprzezdowodyarcheologiczneiwzmiankipozabiblijne.ZwiązekzobozemDanawSdz18,12umieszczajeogólnienatym
obszarze(zob.komentarzdoSdz13,25).Znajdowałobysięwówczaswodległościzaledwie9,5kmodGibeonu.

TamprzedprzybytkiemPanaznajdowałsięołtarzzbrązu,który

wykonałBesaleel,synUriego,synaChura.DoPanaporadęposzedł
Salomonwrazzezgromadzeniem.

1,5.Ołtarzzbrązu.Zob.Wj38,30i39,39,gdzieomówionobudowęołtarzazbrązuorazmiejsce,wktórymzostałumieszczonyprzedNamiotemSpotkania(zob.też2Krl16,14).

UmieszczenieNamiotuSpotkaniaiołtarzazbrązuwGibeonieiprzeniesienieArkiPrzymierzadoJerozolimywskazujenaistnieniedwóchważnychośrodkówreligijnychwokresiepoprzedzającym
wzniesienieświątyniwJerozolimie.

1,5.Zasięgnięcieradyprzezzgromadzenie.Zasięganieradyoznaczazwykleradzeniesięwyroczniprzezzadawaniepytańbóstwu.Tutajjednakniepodanożadnegopytania,niewskazano

goteżwsposóbpośredni.Przekonywająceodczytanietekstułączyposzukiwania(„zasięganierady”)raczejzołtarzemniżzwyroczniąodPana.Miałobytosensprzedrozpoczęciembudowyświątyni
opisanymwnastępnychrozdziałach.Przedpodjęciempracbudowlanychnadnowymsanktuariumważnebyłozgromadzenieprzedmiotówzwiązanychzdawnymprzybytkiem.Zaszczególnieświęty
uważanoołtarz,którybyłużywanyprzezsamegoAaronakilkawiekówwcześniej.Jeślichodziłoozasięganiewyroczni,miałaonaprzypuszczalniezwiązekzpragnieniemwzniesieniaświątyni.Prac
takichnierozpoczynanobezuzyskaniakonkretnegowyrazuBoskiejaprobaty(zob.komentarzdo2Krn2,1).

WszedłtamSalomonprzedobliczePananaówołtarzzbrązu,

którynależydoNamiotuSpotkania,ikazałzłożyćnanimtysiącofiar
całopalnych.

1,6AutordeuteronomistycznyKrlskładanieofiarpozaświątyniąprzekonywającotłumaczyłfaktem,żetawtedynieistniała(1Krl3,2)iżejeszczepowszechniebyłoprzyjęteskładanieofiar

nawyżynach.Kronikarzuprawomocniasanktuariumiofiaryzakładając,żenamiotiołtarzpustynnyznajdowałysięwGibeonie(por.w.3orazpodanetammiejscaparalelne).

1,6.Tysiącofiarcałopalnych.PodwzględemwielkościofiarętęmożnaporównaćdomasowejofiaryzłożonejwWj24,5-8i1Krl8,5.Takolbrzymialiczbaofiartowarzyszyłazwykle

zawarciuważnegoprzymierzalubnawiązaniunowegozwiązkuzJahwe.Wielkiestosyofiarprzedstawionenaegipskichmalowidłachgrobowychmogą,przynajmniejpodwzględemilości,stanowić
paralelędorytuałupoświęceniaBogu,któregoprzykładembyłyofiaryzłożoneprzezSalomonawGibeonie.

TejtonocyukazałsięBógSalomonowiirzekł:Prośoto,co

mamcidać.

1,7.Bożapropozycja.Podczasotrzymywaniasennegoprzesłaniaocharakterzesłownym(zob.komentarzdo1Sm3,4-10)częstodochodziłodorozmowymiędzybóstwemikrólem.Sen

stanowiłpotwierdzeniejegokrólewskiejwładzylubprzedsięwzięcia,którezamierzałdokonać.

ASalomonodrzekłBogu:Tyśokazywałmojemuojcu,

Dawidowi,wielkąłaskę,amnieuczyniłeśwmiejscejegokrólem.

1,8.UznanieprzezSalomonaBożejopieki.Podobnąfrazęmożnaznaleźćwdokumentachiwypowiedziach,wktórychkróluznawałbóstwo,osadzającegonatronie.Naprzykład,król

Chetytów,MuwattalliII,wskazujenaswojąmałośćwporównaniuzeswoimojcemijegoosiągnięciami.Następnieoddajecześćbóstwu,któregowywyższyłoiumieściłonatronie.

Teraz,PanieBoże,niechsięwypełniTwojesłowodanemojemu

ojcu,Dawidowi,boTysprawiłeś,iżjestemkrólemnadnarodemtak
licznym,jakprochziemi.

Terazudzielmimądrościiwiedzy,abym

mógłwystępowaćwobectegoludu;któżbowiemzdołasądzićtenlud
Twójtakwielki?

WówczasodpowiedziałBógSalomonowi:

Ponieważtojestwtwoimsercu,anieprosiłeśobogactwo,oskarbyi
chwałę,aniośmierćtych,którzycięnienawidzą,aniodługieżycie,
aleprosiłeśdlasiebieomądrośćiwiedzę,abysądzićmójlud,nad
którymustanowiłemciękrólem,

przetodajęcimądrośćiwiedzę,

ponadtoobdarujęciębogactwem,skarbamiichwałą,jakichniemieli
królowieprzedtobąiniebędąmielipotobie.

1,7-12.Wylęgarniesnów.ChociażwefragmencieDrugiejKsięgiKronikniewspomnianoośnie,informacjionimdostarczatekst1Krl3.Wstarożytnościpielgrzymiczęstopodróżowalido

świątyń,byzłożyćofiaręispaćprzedołtarzemwnadzieiotrzymaniasnubędącegoprzesłaniemodbóstwaczczonegowtymmiejscu(zob.komentarzdoRdz28,13-15i1Sm3,3).Miejscebyłozatem
bardzoważnedlaotrzymaniaweśnieteofanii(przykłademsenugaryckiegokróla-herosa,Kereta).Wwizjibóstwobudziłoczcicielaiwzywałogodouważnegowysłuchaniaprzesłania.Spośródlicznych
przykładówzliteraturyBliskiegoWschoduwymienićmożnaopowieśćoasyryjskimkróluAsurbanipalu,któremuukazałasięboginiIsztar,orazoneobabilońskimwładcyNabonidzie,któryujrzałw
całejchwaleMardukalubSina.

1,12.Obdarzeniemądrością.KrólowieBliskiegoWschodumielibyćludźmimądrymi,zwykleteżprzypisywaliswojąmądrośćdarowibogów.WAsyriikrólSargonpodawałsięza

najmądrzejszegowładcęświatadziękidarowibogówEaiBelet-ili.BógAszurzapewniłSennaherybaweśnie,żejegomądrośćprzekraczatę,którajestudziałemmędrców.Asurbanipalchlubiłsię,że
jestnietylkoczłowiekiemwielkiejwiedzyimądrości,leczrównieżmawiedzętechnicznąipotrafidebatowaćzuczonymi.SwojąwielkąmądrośćprzypisujeSzamaszowiiAdadowi.

OdszedłwówczasSalomonzwyżyny,którajestwGibeonie,

sprzedNamiotuSpotkania,doJerozolimyipanowałnadIzraelem.

PowiększyłnastępnieSalomonliczbęrydwanóworazjezdnych,tak

żemiałtysiącczterystarydwanówidwanaścietysięcyjezdnych.
RozmieściłichwmiastachrydwanówiprzykróluwJerozolimie.

1,14.RydwanyikonieSalomona.Zgromadzenietakwielkiejliczbyrydwanówwskazuje,żeSalomonpragnąłwywrzećnasąsiadachirywalachwrażeniewielkiejpotęgimilitarnej.W

przypadkukonfliktównarówninachiszerokichprzestrzeniachrydwanytowarzyszyłyoddziałompiechotyikawalerii.Siałyoneprzestrachwszeregachnieprzyjaciółistanowiłyruchomąplatformędla
łuczników.Olbrzymialiczbarydwanów,którewedługrocznikówasyryjskichbrałyudziałwbitwiepodKarkar(853przedChr.;zob.komentarzdo2Krn22,1),wskazuje,jakwielkąrolęprzypisywaliim
wodzowiestarożytnychwojsk.OddziałrydwanówSalomonaniebyłtaklicznyjak2000rydwanów,któreAchabwystawiłpostroniesojuszuzachodniegowewspomnianejbitwie.WXIIIw.przedChr.
Chetyciiichsprzymierzeńcyzebrali2000rydwanów,bystawićczołaRamzesowiIIwbitwiepodKadesz.

1,14.StajnieSalomona.ArcheolodzyodnaleźlizabudowaniastajninacałymobszarzestarożytnegoIzraela(wMegiddo,Tellel-Hasi,Lakisz,Beer-Szebie,Chasor);wskazujetona

powszechnewykorzystywanieoddziałówrydwanówwarmiiIzraelaiJudy.Jednolitystylarchitektonicznytychbudowli(długasalapodzielonawzdłużnatrzyrzędykolumnami,wyposażonaw
pojedynczedrzwi)wskazujenadbałośćowzględyfunkcjonalneoraznajednolityprogrambudowlany.Wstajniachznajdowałysięniskiekamiennekolumnyzotworaminapętaorazdużepłytkie
kamienneżłoby(podobnedoprzedstawionychnamonumentachasyryjskich).Dużezabudowaniabyłykoniecznedotrzymaniaiszkoleniarumakówbojowych.WstajniachwMegiddo(datowanych
głównienaokrespanowaniaAchaba)mogłosiępomieścić480koni.Pouwzględnieniuinnychstajniodnalezionychprzezarcheologówotrzymamyprawie800zagróddlakoni.

ZłożyłzaśkrólsrebraizłotawJerozolimiejakkamieni,a

cedrówtakwiele,jaksykomorwSzefeli.

1,15.ZłotoSalomona.NatematdanychdotyczącychzłotaDawidaiSalomonazob.komentarzdo1Krn22,14.

Konie,któreposiadał,SalomonsprowadzałzEgiptuizKoa;

wędrownikupcykrólasprowadzalijezapieniądzezKoa.

1,16zEgiptuizKoa.BJ:„zMusurizCylicji”.Podobniejakw1Krl10,28,wBJtakżetutajskorygowanomicrajim,„Egipt”,namucur,amiqwe’(„zgromadzenie”?)namiqqoweh,„z

Cylicji”(Koatojejdawnanazwa).

1,16.Koa.Koa,położonananizinachpołudniowo-wschodniejTurcjiiznanawźródłachklasycznychjakoCylicja,osiągnęłarozkwitpoupadkuimperiumChetytóww1200przedChr.,

stającsięważnymośrodkiemhandlowym.Oprócztego,żeKoawystępujejakopartnerhandlowySalomona,wrocznikachasyryjskichczytamy,żebyłajednymzpaństwuczestniczącychwbitwiepod
Karkar(853przedChr.),pojawiasięteżnainskrypcjiAzitawadazKaratepe(schyłekVIIIw.przedChr.).

PrzybywaliiprzywozilizEgiptu:rydwanyzasześćsetsyklów,

koniezaśzastopięćdziesiąt.Taksamozaichpośrednictwem
sprowadzanojedlawszystkichkrólówchittyckichiaramejskich.

1,16-17.HandelzEgiptem.Wydajesię,żeSalomonodgrywałrolę„pośrednika”międzyEgiptemaAnatoliąwhandlukońmiirydwanami.Fenicjaniestworzyliwiększośćpołączeń

handlowychidostarczylistatki,którymiprzewożonotowarypocałymbasenieMorzaŚródziemnego.MającFenicjanzapartnerówhandlowychiuwzględniającstrategicznepołożeniepaństwana
obszarzełączącymAfrykęiAzję(zob.jegohodowlekoniw2Krn8,3-4),Salomonsłusznieoczekiwał,żewokresiewzględnegopokojuIzraelzgromadzisporeśrodkifinansowe.JużwokresieAmarna
znakomitewierzchowcesprowadzanozEgiptu.ŹródłaasyryjskieichetyckieodróżniajądużekoniedostępnewEgipcie(konienubijskie)odwłasnychkonidrobniejszejbudowy.

1,17.Cenarydwanówikoni.Nastarożytnychinskrypcjachcenajednegorydwanuwynosiła60-100syklów.Ztego,żeSalomonzapłaciłwielokrotniewięcej,wynika,żeniebyłyto

zwyczajnerydwany,leczwozyużywanepodczaspokazówiuroczystychprocesji.IchistnieniejestszerokopotwierdzonewEgipcieiMezopotamii.Tenluksusowy,jaknaoweczasy,środektransportu
byłbogatozdobionyróżnymirodzajamizłotaidrogocennymikamieniami.WlistachzAmarnywspominasięorydwaniekrólaMitanni,ozdobionymzłotemowadzeponad300syklów.Równiewysoka
byłacenakonia,leczzadobregowierzchowcanietrzebabyłopłacićhorrendalnychsum.Źródłachetyckiepodają,żekoniadorydwanumożnabyłonabyćza20syklów.Znanesąrównieżprzykładyz
SyriiiBabilonu(jużodpoczątkuIItysiącleciaprzedChr.)-tamzawierzchowcapłacono200-300syklów.

1,17.WymianahandlowazChetytamiiAramejczykami.Abyotrzymaćkonieirydwanydrogąlądową,Chetyci(zob.komentarzdo2Krl7,6)iAramejczycymusielinawiązywać

kontaktyzSalomonemijegofenickimipartneramihandlowymi.WXIiXw.przedChr.AramejczycywykorzystalisłabośćAsyriiiBabiloniiiutworzylimałepaństwa,np.Damaszek(zob.komentarz
do1Krl11,23-25).Zdającsobiesprawę,żeAsyryjczycymogąponowniedojśćdopotęgi(takjaktomiałomiejscewIXw.przedChr.),mieszkańcyCylicjiiAramuszkoliliitrzymalipodbroniąsilne
armienawetwsytuacjiinflacyjnegowzrostucen.

RozkazałteżSalomon,abywybudowanodomdlaimienia

Pańskiego,adlaniegosamegopałackrólewski.

2Krn2

Ostatnieprzygotowaniadobudowyświątyni

OdliczyłpotemSalomonsiedemdziesiąttysięcymężczyzndo

dźwiganiaiosiemdziesiąttysięcydowydobywaniakamieniaw
górach,anadzorcównadnimi–trzytysiącesześciuset.

2,1.WznoszenieświątyńnaBliskimWschodzie.NapoczątkuIItysiącleciaprzedChr.Gudea,władcaLagasz,otrzymałweśniepoleceniezbudowaniaświątynidlaboginiNingirsu.W

starożytnymtekścieopisano,jakgromadziłmateriały(drewno,kamienie,złotoisrebro),anastępnienajmowałrobotników.ZpowodupodjętegotruduGudeadostałobietnicędługiegożyciai
pomyślnegopanowania.Podobneszczegółypojawiająsięponadtysiąclatpóźniej,gdyAssarhaddonotrzymałpolecenieodbudowaniasłynnejświątyniEsagilawBabilonie.Innąinteresującąrelacjęo
wznoszeniuświątynimożnaznaleźćwepiceugaryckiej,wktórejbógBaalbudujesobiedom.Ponowniepojawiasięmotywgromadzeniamateriałów,siłyroboczejiuroczystychobchodówpo
zakończeniudzieła.

2,1.Pracaprzymusowa.Dopracyprzymusowejprzyrobotachpublicznych,takichjakwznoszenieświątyń,branoludzinapodstawiedokumentówspisowych.Zważywszynadużąliczbę

robótpublicznychzapanowaniaSalomona,wydajesię,żedopracyzmuszanorodowitychIzraelitówimieszkającychwkrajucudzoziemców.Potwierdzatofakt,żenadzorcąrobotnikówzpokoleń
JózefabyłJeroboam(1Krl11,28),orazwzmiankaoukamienowaniuprzezpokoleniapółnocneinnegonadzorcyrobotników,Adonirama(1Krl12,3-4).Wykorzystywaniepracyprzymusowejbyłoznane
wSyriijużw2poł.IItysiącleciaprzedChr.Przestępstwamającezwiązekz„pracąprzymusową”wytkniętowoskarżeniu,wysuniętympodadresemneobabilońskiegokrólaNabonidanaCylindrze
Cyrusa.

2,1.Mężczyźnidodźwigania.Podobniejakwkażdymzespoleitutajistniałpodziałnarobotnikówwykwalifikowanychiniewykwalifikowanych.Mężczyźniwyznaczenido„dźwigania”

byliprzypuszczalnieniewykwalifikowanymiosiłkami,którychużywanodoprzenoszeniakamieni,drewnaimateriałóworaznarzędzibudowlanych.Ztekstówmezopotamskichwynika,żetakąciężką
pracęwykonywalizwyklejeńcywojennilubniewolnicy.Wsytuacjigdydociężkichpracwykorzystywanowłasnychobywateli,wyznaczeniedotegoalboinnegozadaniazależałoodposiadanych
umiejętnościlubpochodzeniaspołecznego.

2,1.Mężczyźnidowydobywaniakamienia.Zparalelnegotekstuz1Krl5,15-18[BT:1Krl5,32]wynika,żepotrzebowanokamieniarzydowydobywaniakamieniazeskałyorazlepiej

wyszkolonychfenickichGibalitów(zByblos),którzyobrabialikamiennebloki,używanepóźniejdowznoszeniaświątyni.Kamienneblokiodłupywanozeskały,wycinającrowkioszerokościok.60cm,
abywyznaczyćkrawędziebloku.Następniewdolnyrowekwbijanodrewnianeklinyinasączanojewodą.Pęczniejącedrewnoodrywałodolnączęśćgłazu.Chociażzajęcietoniewymagałowielkiej
umiejętnościzestronyrobotników,musielipracowaćpodnadzoremwyszkolonegokierownika,którywiedział,gdzienależywyciąćrowki,byuzyskaćnajlepszeblokikamienia.Wnastępnymstadium
blokomnadawanowstępnykształt.Późniejprzystępowanodowłaściwychprackamieniarskich,polegającychnastarannymociosaniupowierzchniinadaniublokowiwłaściwychproporcji.Pracę
wykonywanoztakwielkąprecyzją,żedołączeniablokówniepotrzebabyłozaprawy.WegipskimutworzeokreślanymmianemSatyrynarzemiosłaopisanowykrzywioneplecyiudakamieniarzy,
którzytracilizdrowie,obrabiając„kosztownekamienie”budowli.Pracękamieniarzyprzedstawiononapanelachściennych,zdobiącychpałacSennacherybawNiniwie.

2,1.Ilośćsiłyroboczej.Wszystkichrobotników,którychliczbawynosiła153600(w.17-18),podzielononatrzygrupy:mężczyzndodźwigania,mężczyzndowydobywaniakamieniaw

górachikierowników.Liczbypodanewtekściemogąodzwierciedlaćcałkowitąliczbęrobotników,którychwykorzystanowciąguwielulatbudowyświątyni,niezaśzatrudnionychwdanymmomencie.
Asyryjscyibabilońscykrólowiepozyskiwalizwyklesiłęrobocząwwynikuprowadzonychkampaniiwojennych.Czasamicelemoperacjiwojskowychbyłowręczzdobyciepotrzebnejsiłyroboczej.W
jednymzestarożytnychdokumentówczytamy,żeAsurnasirpalzdołałzgromadzićprawie50000robotnikówdopracywmieścieKalhu.

NastępnieprzesłałSalomondoHurama,królaTyru,takiesłowa:

Uczyń,jakuczyniłeśmojemuojcu,Dawidowi,przysyłającmu
drewnocedrowe,bywybudowaćmudomnamieszkanie.

Otoja

budujędomdlaimieniaPana,Bogamego,abyMugopoświęcić,aby
palićprzedNimwonnekadzidło,składaćnieustanniechlebyiofiary
całopalnerankiemiwieczorem,wszabatyiwdninowiuksiężyca,w
świętaPana,Boganaszego,itonawiekiwIzraelu.

2,3Wyrażeniateopisująkultsprawowanywnamiocie,zgodnieztekstamikapłańskimiPięcioksięgu.
—ofiarycałopalne.Takteksthebr.WBJ:„ofiarowywaćofiarycałopalne”,zagrec.
2,3.Paleniekadzidła.Zob.komentarzdoWj30,7-8,wktórymomówionosposóbwykorzystywaniakadzidławNamiocieSpotkaniaorazwskazanodowodynastosowaniekadzidław

innychkrajach.SpalaniekadzidłabyłotypowymelementemkultubogównacałymBliskimWschodzie,koniecznośćtamusiałabyćwięcHiramowiznana.

2,3.Poświęconychleb.Zob.komentarzdoKpł24,5-9natematcotygodniowegoofiarowywania„chlebówpokładnych”.OfiaratasymbolizowałaobecnośćBożąajednocześnieobietnicę

płodności,zawartąwprzymierzu.NaBliskimWschodzieczęstoumieszczanopokarmprzedwizerunkamibogów,chociażzwyczajIzraelitówróżniłsięodpraktykiludówsąsiednich(zob.komentarzdo
Kpł1,1-2).

2,3.Szabaty,dninowiuksiężyca,święta.Zob.komentarzedoLb28i29,wktórychomówionokalendarzreligijnyIzraela.Chociażobchodzenieszabatubyłoczymśwyjątkowymdla

Izraela,zachowywaniedninowiuksiężycaorazdorocznychświątmusiałobyćznaneHiramowiiFenicjanom.

Domten,któryjabuduję,będziewielki,albowiemnaszBóg

większyjestodwszystkichbogów.

2,4.PodstawatwierdzeniaowyższościJahwe.Podobnetwierdzeniaowyższościwłasnychbóstwopiekuńczychznaleźćmożnawrocznikachasyryjskich(bógAszur)orazwbabilońskiej

opowieściostworzeniuEnumaElisz(bógMarduk).Byłatotypowaretorykadokumentówwewnętrznychwszystkichstarożytnychludów.Gdyjakiśnaródogłaszałwyższośćwłasnegoboga(bogów)nad
bogiem(bogami)innegoludu,twierdzenietoopierałosięzwyklenawyższościmilitarnejlubinnychdowodachpotęgi.Wypowiedzitakiemiałynajwiększąwiarygodność,gdypadałyzustludzi,którzy

czciliwcześniejinnychbogów,terazuważanychjednakzaniższych.ByłotakwprzypadkusłówRachab(nawiązującychdozwycięstwamilitarnegoIzraelitówipotężnychdziełJahwe;Joz2,11)oraz
wyznaniaNaamana(związanegozuzdrowieniem;2Krl5,15).

KtóżzdoławybudowaćMudom,skoroniebiosainajwyższe

niebiosaniemogąGoogarnąć?Kimżejajestem,abywybudowaćMu
dom,choćbytylkopoto,bypalićprzedNimkadzidło?

Przyślijmi

terazmądregoczłowieka,abyumiałwyrabiaćprzedmiotyzezłotai
srebra,zbrązuiżelaza,zpurpury,karmazynuifioletowejpurpury,
abyumiałrzeźbićiwspółpracowaćzartystami,którzysązemnąw
JudzieiwJerozolimie,którychprzygotowałmójojciec,Dawid.

2,6Kronikarzłączyteksty1Krl5,32i7,13-15zreminiscencjaminatematbudowynamiotu(Wj26,1;31,2n).
2,6.Sprowadzanierzemieślników.GdyAsyryjczycylubBabilończycyprowadzilikampaniewojennedlapozyskaniasiłyroboczej,głównymcelembyłozdobyciewykwalifikowanych

rzemieślników(zob.listęludzi,którzyposzlinawygnaniew2Krl24,14.16).Zjednejstronyistniałowiększezapotrzebowanienarzemieślników,niżmógłichdostarczyćlokalnyrynek,oprócztego
jednakpewneludylepiejodinnychopanowałyokreślonetechnologiezpowoduposiadanychbogactwnaturalnych.Wskładcechurzemiosłwchodzilizwykleczłonkowierodów,którerozwinęływłasne
technikiwytwarzaniaorazmetodyhandlu,trzymanewtajemnicyiprzekazywanezpokolenianapokolenie.Umiejętnościtakiebyłypożądane,zaśwymianahandlowapowodowała,żerzemieślnicy
cieszylisięwielkimwzięciem.

2,6.Purpura,karmazynifioletowapurpura.Byłytonajrzadziejspotykaneinajbardziejpożądanebarwnikiwświeciestarożytnym,zwyklebardzodrogie.Wykorzystanojedo

udekorowaniaprzybytkuiozdobieniaszatkapłańskich.„Niebieska”barwajestobecnierozumianajakobłękitna/purpurowalubfioletowa.Barwnik,zktóregouzyskiwanotenkolor,byłjednymz
głównychtowaróweksportowychFenicji.Wytwarzanogoześlimakówrozkolców(Murextrunculus)żyjącychwpłytkichwodachprzybrzeżnychMorzaŚródziemnego.Starożytnąwytwórniętego
barwnikaodkrytowDornapółnocnymwybrzeżuIzraela.Chemicyszacują,żedowyprodukowaniajednejuncjiczystegobarwnikapotrzebabyłojednejczwartejmilionaślimaków.Substancjętę
wykorzystywanodowytwarzanianajświętszychprzedmiotówkultu.

Nadeślijmiteżdrewnacedrowego,cyprysowegoisandałowego

zLibanu,wiembowiem,żesłudzytwoiumiejąwycinaćdrzewa
Libanu.Otomoisłudzybędąrazemztwoimisługami,

2,7isandałowego.WBJtenwyrazpozostałnieprzetłumaczony:„ialgummim”.W1Krl10,11tengatunekdrzewanazywasięalmuggimimówisięojegoimportowaniuzOfiru,aniez

Libanu(por.2Krn9,10).

2,7.Rodzajedrewna.Drewnocedroweicyprysowewykorzystywanozwykledowytwarzaniabelekiinnychelementówkonstrukcji.Byłotozgodnezestandardem,wyznaczonymprzez

innychwładcówBliskiegoWschodu,np.królaBabilonuNabuchodonozora,podczaswznoszeniamonumentalnychbudowli.Drzewosandałowe,októrymczytamyw1Krl10,11-12,toczerwonedrewno
sandałowcasprowadzanezOfiru(drzewotowystępowałowIndiachiCejlonie),uważanezaluksusoweistosowanedowytwarzaniamebli,ponieważnadawałosiędopolerowania.DrewnozDrugiej
KsięgiKronikmogłobyćgreckimjałowcem,wykorzystywanymdowykonywaniazdobieńzpowodupięknychsłojówicenionymdlaswegopięknegozapachu;byłoodpornenarobakiipleśń.Żelazne
siekieryidwuręcznemiedzianepiłybyłygłównyminarzędziami,używanymidoprzygotowywaniadrewna.Sprzętyzegipskichgrobowcóworazegipskiemalowidłagrobowedostarczająwielu
informacjinatemattychiinnychnarzędzi.

abyprzygotowaćmidrewnowwielkiejilości,albowiemdom,

któryjabuduję,będziewielkiibudzącypodziw.

Aotodajęna

wyżywieniedladrwali,twoichsługścinającychdrzewa,dwadzieścia
tysięcykorswymłóconejpszenicy,dwadzieściatysięcykor
jęczmienia,dwadzieściatysięcybatwinaidwadzieściatysięcybat
oliwy.

2,9nawyżywienie.Zatłumaczeniamistarożytnymi,gdziema’akolet.Teksthebr.:makkôt,„uderzenia”.
2,9.Zapłatadladrwali.Chociażzapłata,któramiałazostaćwypłaconafenickimdrwalom,byłazgodniezumowąopartanawartościcałegoprzedsięwzięcia,możnaprzyjąć,żekażdy

robotnikotrzymywałdniówkęlubcodziennąracjężywnościowązaswójtrud.Chociażrobotnicycimoglinależećdocechudrwali,przypuszczalniebyliwśródnichrównieżhupshu(robotnicy,októrych
wspominasięwlistachzAmarny,Nuziidokumentachasyryjskich),którzymusieliotrzymywaćcodziennewynagrodzenie,byprzeżyć.Liczba125000buszlipszenicyijęczmieniaoraz120000
galonówwinaioliwywystarczyłabynatrzyletnieracjeżywnościowedla6000-8000robotników.

NatoodpowiedziałnapiśmiekrólTyru,Huram,iwysłałjedo

Salomona:PonieważPanumiłowałswójlud,ustanowiłciebienad

nimkrólem.

NastępniemówiłHuram:BłogosławionyPan,Bóg

Izraela,któryuczyniłniebiosaiziemię,którydałkrólowiDawidowi
synamądrego,roztropnegoirozumnego,takiżbędziebudowałdom
dlaPana,adlasiebiepałackrólewski.

Posyłamciobecniemądrego,

roztropnegoczłowieka,Hurama-Abi,

synapewnejkobietyspośród

DanitekizojcaTyryjczyka.Umieonwyrabiaćprzedmiotyzezłotai
zesrebra,zbrązuizżelaza,zkamieni,zdrewna,zczerwonejiz
fioletowejpurpury,zbisioruikarmazynu;[będzieon]wykonywał
wszelkierzeźbyiobmyślałkażdyprojekt,jakibędziemudany,razem
ztwymiartystamiizartystamimegopana,atwegoojca,Dawida.

2,13.Rzeźby.Rzeźbywykonywanozkościsłoniowej,muszli,kamieni,kamieniszlachetnych,drewnairóżnegorodzajumetali.Rzeźbiarzenadawalikształtorazgrawerowaliszlachetnei

półszlachetnekamienie,wytwarzającznichpieczęcieiinsygnia.PieczęciecylindryczneipieczęciestemplowebyływykorzystywanenacałymBliskimWschodziewceluidentyfikacji,używanoich
równieżdooznaczaniaoficjalnychdokumentówiumów.Wświątyniwielesprzętówipaneliwymagałopraczdobniczych.

Terazwięcniechprzyślemójpanswoimsługompszenicęi

jęczmień,oliwęiwino,októrychmówił.

Myzaśbędziemywycinać

drzewazLibanustosowniedotwejpotrzebyisprowadzimyje
morzemnatratwachdoJafy,tyzaśkażeszjedostarczyćdo
Jerozolimy.

2,15.Drewnosprowadzanenatratwach.HandelbalamicedrowymizLibanujestdobrzepoświadczonywźródłachegipskich(odczasuStaregoPaństwaażdoVIIIw.przedChr.)i

asyryjskich.WpewnymokresieTiglat-PileserIIInakazałwstrzymaniehandlupomiędzyFenicjanamiaichegipskimiifilistyńskimipartnerami,obawiającsię,żezbudująsilnąflotęlubpowiększąswe
bogactwo.Transportowaniekłóddrewnanapołudnie,wzdłużwybrzeżaPalestyny,wymagałowiązaniaichwtratwy(trzebajebyłospławiaćbliskobrzeguzobawy,byniezostałyrozerwaneprzez
sztorm)lubprzewożeniastatkami.Asyryjskiereliefyukazująstatkifenickiewyładowanepobrzegikłodamicedrowymilubholująceje.NapłaskorzeźbachzpałacuSargonaprzedstawionotratwyzpni
cedrowychspławianewdółrzeki.Drewnomiałopóźniejposłużyćjakomateriałbudowlany.Metodatazostaławykorzystanajuż2000latprzedChr.podczaswznoszeniaświątyniprzezGudeę.W
starożytnościnajbliższymportemJerozolimybyłaJafa,tamteżzwyklewyładowywanokłody.ZTyrudoJafybyłoprawie160km;szlaklądowyzJafydoJerozolimyliczyłok.56km.

PoliczyłwięcSalomonwszystkichmężczyznobcoplemieńców,

zamieszkałychwziemiIzraela,wedługspisujegoojca,Dawida.
Znalazłosięichstopięćdziesiąttrzytysiącesześciuset.

2,16-5,1Mimowagi,jakąkronikarzprzywiązujedoświątyni,bardzoskracaonopisKrl(zmieniającwniektórychmiejscachpewneszczegółyiliczby).Bardziejinteresujegokultniż

konstrukcje,którezresztąwznanejmuświątyni,wzniesionejpowygnaniu,niemiałyjużSalomonowegoprzepychu.

2,3-16.Korespondencjakrólewska.IstniejewieleprzykładówkorespondencjikrólewskiejpochodzącejzBliskiegoWschodu,m.in.zawierającejprośbęomateriałybudowlane(np.cedry

Libanu)iprzedmiotyluksusowe;niebrakrównieżnotdyplomatycznych.List,któryprzewoziłegipskikapłanWenamon(XIw.przedChr.),zawierałprośbęokłodycedru.Pojawiasięwnimrównież
wzmiankaodługofalowym,wielopokoleniowymzwiązku,łączącymfaraonazkrólamipaństwwybrzeżafenickiego.KrólowieMariregularniepisywalidoswoichwasaliisprzymierzeńców,
wymieniającinformacjeizawiadamiającootrzymaniuzamówionychlubzakupionychtowarów,zwierzątorazsurowców.WtymkontekściewymianalistówpomiędzySalomonemaHiramem,chociaż
nieodznaczającasięstylemtypowymdlapozabiblijnejkorespondencji,wskazujenaistnienietypowychstosunkówhandlowych.

Siedemdziesiąttysięcyznichprzeznaczyłdodźwigania,

osiemdziesiąttysięcydowydobywaniakamieniawgórach,atrzy
tysiącesześciusetnanadzorców,abydopilnowalipracyludu.

2,16-17.Obcasiłarobocza.Zob.komentarzdo2Krn2,1,gdzieomówionowykorzystywanieobcejsiłyroboczej.

2Krn3

Budowaświątyniijejwystrój

WreszcieSalomonzacząłbudowaćdomPańskiwJerozolimie

nagórzeMoria,którazostaławskazanajegoojcu,Dawidowi,w
miejscu,jakieprzygotowałDawidnaklepiskuOrnanaJebusyty.

3,1.GóraMoria.OkreślenietomanacelupołączeniemiejscaprzyszłejświątynizofiarązIzaaka(zob.komentarzdoRdz22,2),nawetjeśliuczynionotojedyniezewzględówformalnych.
3,1.KlepiskoOrnanaJebusyty.Zob.komentarzdo2Sm24,18-25,gdzieopisanonabycieklepiskaOrnanaprzezDawida.Klepisko,podobniejakbramamiejska,byłoważnymmiejscem

prawnym,wktórymdokonywanorozdziałuziarna,rozstrzyganospory(zob.1Krl22,10)iwktórymmógłsięukazywaćBóg(zob.Sdz6,36-40).Klepiskoznajdowałosięnazewnątrzmurówmiasta,na
wzniesieniu,bypodmuchywiatrumogłyzabieraćplewy.Wświeciestarożytnymwybórmiejscanaprzyszłąświątyniębyłbardzoważnąsprawą,zwykleteżczynnośćtapochłaniaławieleczasuienergii.
Wierzono,żepołożenieświątynimusiwskazaćsamobóstwo.Wobecnymtekścieniepojawiasiętenmotyw.Miejsceświątynibyłojużoddawnawskazaneprzezświętetradycjeisłużyłocelomkultu.
Budowniczowieniezasięgająteżwyrocznianinieprosząowskazaniemiejscawprzesłaniuodbogów.

Zacząłzaśbudowaćdrugiegodniawdrugimmiesiącu,w

czwartymrokuswegopanowania.

3,2Wtekściehebr.po„wdrugimmiesiącu”powtórzone„drugiego”(dnia?),cowBJpominiętojakodittografię.
3,2.Chronologia.BudowęświątynirozpoczętonapoczątkupanowaniaSalomona,wpołowielat60.Xw.przedChr.(960przedChr.).Drugidzieńdrugiegomiesiącaprzypadałnawiosnę,

kiedyzakończyłysięjużokresdeszczowyiwczesneświęta.Pierwszydzieńmiesiącabyłprzypuszczalnieświątecznymdniemnowiu,pracęrozpoczętowięcdrugiegodnia.

WymiarybudowydomuBożego,daneprzezSalomona,były

następujące:długośćwmierzestarożytnejsześćdziesiątłokci,
szerokość–dwadzieściałokci.

Sień,którabyłaprzedgłówną

budowląświątyni,miałaszerokościdziesięć,adługościstosowniedo
szerokościświątyni–dwadzieściałokci,wysokościzaś–trzydzieści
łokci.Wewnątrzpokrytojączystymzłotem.

3,3-4.Wymiaryświątyni.TekstDrugiejKsięgiKronikopisującyfizycznewymiaryświątynijestniepełny,zawierateżinformacjeodbiegająceodpodanychw1Krl6,2(60łokcidługości,

20łokciszerokości,30łokciwysokości).KsięgaKronikniepodajewysokościgłównejbudowli,jednakwwersecie4wskazuje,żesieńmiaławysokość20łokci.Wymiarybudowliwłaściwejmogłysię
więcodnosićdofundamentów.Pojawiasięteżpewnezróżnicowaniewwarstwieterminologicznej,możnatojednakwytłumaczyćzmianami,któredokonałysięwsferzejęzykanaprzestrzenilat.Łokieć
„wgmiarystarożytnej”byłniecokrótszyodstandardowejmiaryzPwt3,11.Wprzeciwieństwiedoopisówmezopotamskichświątyń,mającychprzynosićchwałęwładcy,któryjezbudował,tekst
biblijnyniezawierawystarczającejilościinformacji,byczytelnikzdołałsobiewyobrazić(acodopieroprecyzyjniezrekonstruować)budowlę.

3,4.Sień.SieńbyłanajbardziejzewnętrznączęściątrójbryłowejświątyniwJerozolimie.TakiplanbudowlibyłzgodnyzestylemświątyniwTainatorazzinnychmiejscSyriiiFenicji.

Wydajesię,żebyłaonaraczej„przybudówką”niżintegralnączęściąkompleksu-wprzeciwieństwiedodwóchintegralnychelementówświątyniwłaściwejnieposiadałateżdrzwi.Kształtemnajbardziej
przypominaławielkipodwórzecpałacowy(zob.1Krl7,12).PodczasgdygłównasalawewnętrznaiMiejsceNajświętszestanowiły„domJahwe”,sieńprzypominałatradycyjnyelementarchitektoniczny
BliskiegoWschodu,będącpodwórcem,przylegającymdogłównychpomieszczeńmieszkalnych.

Wielkidomnatomiastwyłożyłdrewnemcyprysowym,pokrył

dobrymzłotem,ponadtoprzyozdobiłnawierzchupalmamii
łańcuchami.

3,5.Palmyiłańcuchy.WykorzystaniemotywupalmywmonumentalnychbudowlachBliskiegoWschodujestnajwyraźniejwidocznenamalowidłachściennychzpałacuwMari,

pochodzącychzokresupanowaniaZimri-Lima(VIIIw.przedChr.).Palmabyłasymbolempłodnościorazźródłemdaktyli-ważnegotowaruiproduktużywnościowegowcałymregionie.Motyw
łańcuchazostałrozwiniętywopisieDrugiejKsięgiKronik;wopisiezPierwszejKsięgiKrólewskiejzdobionjedyniegłowicekolumnzbrązu.Wświątyniachegipskichpalmaikolumnywkształcie
lotosuwyrażająkoncepcję,zgodniezktórąświątyniastanowiodzwierciedlenieziemskiegomikrokosmosu,będącegodomenąbóstwa.

Iwyłożyłteżdlaozdobytendomdrogocennymikamieniami,a

złotobyłozłotemzParwaim.

3,6.ZłotozParwaim.ChociażParwaimtonajprawdopodobniejnazwamiejsca,jegopołożeniepozostajenieznane.Sugerowano,żeParwaimoznaczaJemenlubpółnocno-wschodnią

Arabię,trudnojejednakpołączyćzkonkretnymmiejscem.Jegokojarzeniezezłotemmogłonawiązywaćdostandarduczystościprzezetymologiczneogniwołączącegozparim(„młodebyki”)lubpara
(„drzewemprzynoszącymowoce”).Wobydwuprzypadkachkolorkrwilubowocumógłprzyczynićsiędouznaniategozłotazakruszecszczególnejpróby.

Złotempokryłbelki,progi,ścianyidrzwidomu,anaścianach

wyrzeźbiłcheruby.

3,7.Rzeźbionecheruby.Opispłaskorzeźbściennychodpowiadapodanemuw1Krl6,29.TeskrzydlatepostaciesymbolizująceobecnośćBożązostaływyszyterównieżnazasłonachoraz

zasłonieodgradzającejŚwięteŚwiętychwprzybytku(Wj26,1).InskrypcjaAgum-kakrime,pochodzącaz2poł.IItysiącleciaprzedChr.,opisujejegodaryizbudowanieprzybytkudlabogówMardukai
Sarpanitum.Drzwitegoprzybytkuzostałyozdobionepostaciąrogategowęża,wołu,psa,człowieka-skorpionaikilkudemonów,m.in.opiekuńczychdemonówlahmu.Współczesnaświątyniw
JerozolimieświątyniawAinDara(Syria)posiadarównieżlicznerzeźbyprzedstawiającesfinksyilwy.

ZbudowałteżMiejsceNajświętsze;długośćjegowynosiła

dwadzieściałokcistosowniedoszerokościdomu,aszerokośćjego
równieżdwadzieściałokci.Pokryłjedobrymzłotem,owadze
sześciusettalentów.

3,8MiejsceNajświętsze.BJ:„ŚwięteŚwiętych”.Kronikarzzastępujetutajtermin„debir”(zostawiagojednakww.16i4,20—takBJ)z1Krlnazwą„ŚwięteŚwiętych”,użytąwEz41,3-4

wwizjiprzyszłejświątyniorazwWj26,34;itd.wopisieprzybytkupustynnego.Nazwataweszłapóźniejwpowszechneużycie.

3,8.Sześćsettalentówzłota.PokryciestosunkowoniewielkiegoMiejscaNajświętszegoilością600talentówzłotabyłobyprzesadą.Bardziejprawdopodobnewydajesię,żezkruszcu

wykonanocienkiekuteblachy,którymiudekorowanowszystkieścianywewnętrzneświątyni.Natematilościzłotazob.komentarzdo1Krn22,14.

Ciężarzaśgwoździ–pięćdziesiątsyklówzłota.Takżeigórne

pomieszczeniapokryłzłotem.

3,9.Gwoździe,pięćdziesiątsyklów.Tentrudnyteksthebrajskinależyprzypuszczalnieodczytywaćwznaczeniu,żedoprzybiciadościanzłotychinkrustacjiużytożelaznychgwoździo

wartości50syklówzłota.Gwoździeważące50syklówbyłybyzbytciężkie,zaśzłotychgwoździowadze50syklówbyłobyzbytmałodowykonaniapracy.

WMiejscuNajświętszymuczyniłdwacheruby,dzieło

wyrzeźbioneartystycznie,ipokryłjezłotem.

Skrzydłacherubów

rozciągałysięnadwadzieściałokci.Jednoskrzydło,sięgającedo
ścianyprzybytku,miałopięćłokci;drugieskrzydło,dotykające
skrzydładrugiegocheruba,równieżmiałopięćłokci.

Podobniei

skrzydłodrugiegocherubasięgałościanyprzybytkuimiałopięć
łokci,askrzydłodrugietakżemiałopięćłokciidotykałoskrzydła
pierwszegocheruba.

Skrzydłatychcherubówrozciągałysięna

dwadzieściałokci.Stałyonenanogach,ztwarzamizwróconymiku
przybytkowi.

3,10-13.Rzeźbionecheruby.TewolnostojącefigurywykonanezdrzewaoliwnegopełniłyrolęstrażnikówlubopiekunówMiejscaNajświętszego(por.1Krl6,23-28),podobnądotej,którą

wykonywaływogrodzieEden(Rdz3,24).Podkilkomawzględamiarchitekturastarożytnychświątyń(jakorezydencjilubsaliaudiencyjnejbóstwa)BliskiegoWschodunawiązujedoogrodu.Skrzydlate
postacieozłożonejbudowiestałyobokkolumnprzypominającychstylizowanedrzewa(zwyklepalmydaktylowe),szczególniewświątyniachzobszaruSyro-PalestynyigórnegoEufratu.Podobniejak
wprzypadkucherubów,okrywającychskrzydłamiArkęPrzymierzaznajdującąsięwMiejscuNajświętszym,tepokrytezłotempostaciebyłysymbolemBogaistanowiłyrodzajJegotronu.Wikonografii

BliskiegoWschodutronykrólówibóstwsączęstootoczoneskrzydlatymipostaciamiozłożonejbudowie.KananejskimodpowiednikiembogaburzyBaalabyłapostaćbyka,naktóregogrzbiecieczęsto
stałapodobiznabóstwa(por.Ps18,10,wktórympojawiasięobrazJahwe„cwałującego”nacherubie).Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoWj25,18-20.

Sporządziłtakżezasłonęzfioletowejpurpury,zeszkarłatu,z

karmazynuizbisioru,następniewyszyłnaniejcheruby.

3,14Jesttozasłonaprzybytku,októrejmowawWj26,31.JejmiejscewświątyniSalomonazajmujądrewnianedrzwizwyrzeźbionyminanichcherubami(1Krl6,31-32),któreznówsą

wymienioneprzezkronikarza.

3,14.Zasłona.Zgodniezrelacjąumieszczonąw1Krl6,31-32dwieczęściświątyniSalomonabyłyodsiebieoddzielonedrewnianymidrzwiami,obitymizłotemipłaskorzeźbami

przedstawiającymicheruby,drzewapalmikwiaty.AutorDrugiejKsięgiKrólewskiejopisujerównieżzasłonę,któraspełniałarolędrugiejbariery.Planarchitektonicznystarożytnychświątyńwymagał
oddzieleniaświętychpomieszczeńodświataświeckiegoorazjegonieczystości.

Postawiłpotemprzedświątyniądwiekolumnyowysokości

trzydziestupięciułokci,agłowicanaszczyciekażdejznich
pięciołokciowa.

Wyrzeźbiłteżłańcuchy,jaknaszyjnik,idałjena

głowicękolumny.Wykonałnastępniestojabłekgranatuizawiesiłje
natychłańcuchach.

3,16.Łańcuchijabłkagranatu.JabłkogranatubyłosymbolempłodnościnaBliskimWschodzieorazwobietnicachprzymierza(Pwt8,8).Starożytnereliefyprzedstawiająberłaokształcie

jabłkagranatu,noszoneprzezkrólówikapłanówskładającychofiary.Odnalezioneniedawnojabłkogranatuwykonanezkościsłoniowej(stanowiąceprzypuszczalniegórnączęśćtakiegoberła)zawiera
hebrajskąinskrypcję„własnośćświątyniPana”,cowskazuje,żebyłoonoużywaneprzezkapłanów.

PrzedMiejscemŚwiętymwzniósłtekolumny,jednązprawej

strony,drugązlewej,inadałprawejimięJakin,lewejzaśimięBoaz.

3,15-17.Wolnostojącekolumny.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo1Krl7,15-22.Sposóbrozmieszczeniakolumnmożnaporównaćdoukładuarchitektonicznego

świątyńwSychem,ChasoriTyrze.

2Krn4

Sprzętyświątynne

Uczyniłteżołtarzzbrązu,długinadwadzieściałokci,szerokina

dwadzieściałokci,anadziesięćłokciwysoki.

4,1Wtekstachparalelnych1Krl8,64i9,25niesąsprecyzowanewymiarybrązowegoołtarzaświątyniSalomonowej.Kronikarzpodajetubyćmożeliczbyodnoszącesiędoołtarza

kamiennego,któryznajdowałsięwświątynipowygnaniu.

4,1.Ołtarzzbrązu.Dowykonywaniarzeźbionychprzedmiotówbrązzaczętowykorzystywaćwokresiekrólestwa.Opisanatutajplatformaofiarnabyłakwadratowa,obokurównym9m-

doołtarzaprowadziłystopnie.Podobniejakinneołtarzestanowiłaonasymboliczny„stółBoży”,naktórymskładanoofiarywpodzięcezadarypłodnościpochodząceodJahwe(zob.1Krl8,64i2Krl
16,14).Olbrzymierozmiaryplatformyiołtarzawykluczają,bystanowiłyonepojedynczyodlew.Przypuszczalniewykonanojezdrewnaiobitobrązem(porównajmniejszyołtarzopisanyw2Krn6,13).

Następniesporządziłodlewokrągłego„morza”ośrednicy

dziesięciułokci,wysokościpięciułokciioobwodzietrzydziestu
łokci.

Podnimbyłydokołaodlewyrozchylonychkielichów

kwiatowych,dziesięćnajedenłokieć,opasującychto„morze”w
krąg;wjegoodlewiebyłyrazemodlanedwarzędyrozchylonych
kielichówkwiatowych.

Stałoononadwunastuwołach.Trzy

zwracałysiękupółnocy,trzykuzachodowi,trzykupołudniowi,trzy
nawschód.Morzetoznajdowałosięnadnimiugóry,awszystkieich
zady[zwracałysię]dowewnątrz.

Grubośćjegobyłanaszerokość

dłoni,abrzegjegobyłwykonanyjakbrzegkielichakwiatulilii.Jego
pojemnośćwynosiłatysiącbat.

4,2-5.„Morze”.„Odlewmorza”(zob.1Krl7,23-26)maparalelewpostaciasyryjskichreliefówzokresupanowaniaSargonaII(VIIIw.przedChr.).Przedstawiononanichdwamasywne

kotły,spoczywającenapodstawiewkształcieprzednichnógwołu,stojącychuwejściadoświątyniwMusasir.Morze,podobniejakkadźzprzybytku(Wj30,18-21)idziesięćkadzi(w.6),służyło
kapłanomdowykonywaniaablucji.Oprócztegoprzypisywanomurównieżpewnefunkcjesymboliczne.WrazzdwunastomawołamisymbolizującymidwanaściepokoleńIzraelaorazzuwagina
ogromnerozmiary(13,5mobwodu)mogłoonoprzywoływaćobrazJahwejakoBoga-StwórcyorazPanawładającegochaosemziemskichwód.WtensposóbJahweprzyćmiewałkananejskiebóstwa,
JammaiBaala,orazbabilońskiegobogaMarduka,którebyłybóstwamimorzaiburzy(zob.Ps29,10;104,1-9;Iz51,9-10).

Sporządziłteżdziesięćkadziipostawiłichpięćpoprawej

stronie,apięćpolewej,abyobmywaćwnichto,coprzygotowanona
całopalenie.„Morze”natomiastsłużyłokapłanomdomyciasięw
nim.

4,6.Kadzie.Archeolodzyodnaleźliwykonanyzbrązustojak,pochodzącyzXIIw.przedChr.,naktórymstałatakakadź.Byłonwyposażonywkołaiozdobionywizerunkamiskrzydlatych

postaciozłożonejbudowie(zob.1Krl7,29).

Sporządziłtakżedziesięćzłotychświeczników,zgodniez

przepisamionich,iumieściłjewMiejscuŚwiętym,pięćpoprawej

stronie,pięćpolewej.

Sporządziłponadtodziesięćstołówikazałje

umieścićwMiejscuŚwiętym,pięćzprawejstrony,pięćzlewej,a
ponadtostozłotychkropielnic.

4,8.Stoły.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychrolistołówichlebazob.komentarzdoKpł24,5-9.
4,8.Kropielnice.Otychzłotychnaczyniachwspomnianorównieżw1Krl7,50;autorDrugiejKsięgiKronikdodaje,żebyłoichsto.Funkcjakropielnicniejestdokładnieznana,mogłybyć

jednakużywanedoczerpaniawodyzkadzi(w.6)lubzbieraniakrwiofiar(zob.Wj24,6.8;27,3).

Wybudowałnadtodziedzinieckapłańskiiwielkidziedziniec

orazbramydoniegowiodące,którepokryłbrązem.

4,9dziedzinieckapłański.WmiejscuparalelnymzKrlrozróżnionojedynie„dziedziniecwewnętrzny”i„wielkidziedziniec”.Kronikarznajprawdopodobniejuwzględniazwyczajesobie

współczesne.

4,9.Układdziedzińców.TenutrzymanywstylufenickimtrzyczęściowyplanbudowlidostrzecmożnarównieżwświątyniwAinDarawpółnocno-zachodniejSyrii.Wtensposóbświęte

pomieszczeniazarezerwowanebyływyłączniedlakapłanówioddzieloneodpozostałychczęścikompleksuświątynnego,któremogłyprzylegaćdobudowliświeckich.

Morzezaśumieściłzprawejstrony,wkierunkupołudniowego

wschodu.

SporządziłteżHuramkotły,łopatkiikropielnice.Tak

ukończyłpracę,którąmiałwykonaćwświątyniBogadlakróla
Salomona,amianowicie:

4,11.Kotły,łopatkiikropielnice.ListęprzedmiotówkultowychwykonanychprzezHiramakończąte,któremiałyzwiązekzofiaramiispalaniemkadzidła.Łopatkidokadzidłaodkryto

podczaspracwykopaliskowychprowadzonychwTelDan(zob.Kpł16,12-13).Kotłysłużyłydoprzechowywaniapopiołuzkadzielnicy,zaśwkropielnicachtrzymanokrewofiar(Wj38,3;Lb4,14).
Wszystkietesprzętyumożliwiaływłaściwepostępowanieztym,copozostałopozłożeniuofiar.Usuwaniepopiołuorazwłaściwezbieranieiwykorzystywaniekrwiofiarnejbyłoniezbędnedla
zachowaniaczystościrytualnejołtarzaiświątyni.

dwiekolumnyzowalnymigłowicaminaszczycietychkolumn,

następniedwiesiatkidopokryciadwóchowalnychgłowicnaszczycie
tychkolumn,

dalejczterystajabłekgranatunaobydwusiatkach,po

dwarzędyjabłekgranatunakażdejsiatcedopokryciadwóch
owalnychgłowic,którebyłynatychkolumnach,

4,13Wtekściehebr.zdaniewnawiasieznajdujesiętakżew1Krl7,42.WBJpominiętejakodubletpoprzedniegowiersza.

idziesięćkadzinapodstawach;

4,14BJ:„dziesięćpodstawidziesięćkadzinapodstawach”,za1Krl7,43,gdziedwukrotnieaser,„dziesięć”.Teksthebr.wobumiejscachasah,„uczynił”.

równieżjednomorzeidwanaściewołówpodnim,

kotły,

łopatki,widełkidomięsaiwszystkienaczyniadlakrólaSalomonai
dladomuPańskiegosporządziłHuram-Abizpolerowanegobrązu.

4,16.Widełkidomięsa.Archeolodzyodkrylikilkadużychwidełpodobnychdotych,którezostałyopisaneprzezautoraDrugiejKsięgiKronik(zob.umieszczenieichnaliściesprzętówz

Wj27,3iLb4,14).CzęściąofiaryprzeznaczonądlakapłanówwKsiędzeKapłańskiej7,28-36byłaprawałopatkaimostek.JednakwopowieścioprzedmonarchicznejświątyniwSzilopojawiasię
epizod,wktórymkapłaniwyjmująmięsoofiarzezwyczajnegokotładogotowania(zob.komentarzdo1Sm2,13).

KrólpoleciłjeodlaćnadJordanem,wdoliniemiędzySukkoti

Seredata.

4,17.Geografia.Seredataznajdowałasię„nadJordanemwdolinie”,nawschódodrzeki,wedługJoz3,16i1Krl4,12wpołowiedrogimiędzyMorzemMartwymaJezioremGalilejskim.

Nieudałosięjednakustalićdokładnegopołożenia,chociażbadaczewskazująnaTelles-SaidijaiTellel-Mehbera.SukkotleżałowmiejscudzisiejszegoTellDeirAlla,wodległościok.1,6kmnapółnoc
odrzekiJabbokiok.5kmnawschódodrzekiJordan.Wrejonietymodnalezionośladypochodzącezewspomnianegookresu.Żyłatammałaspołeczność,zajmującasięwytwarzaniemprzedmiotówz
brązu.

SprawiłzaśSalomonwszystkichtychnaczyńtakiemnóstwo,iż

niemożnabyłoobliczyćwagibrązu,zktóregojewykonano.

SprawiłteżSalomonwszystkienaczynia,któresąwdomuBożym,i

złotyołtarz,stołynachlebypokładne,

świecznikiiichlampyz

czystegozłota,byjezgodniezprzepisemzapalanoprzed
sanktuarium.

Ponadtokwiaty,lampyiszczypcezezłota,itoz

najlepszegozłota.

4,21.Kwiaty.Owieleobszerniejszeopisymotywówkwiatowychzdobiącychświeczniki(kwiatymigdałowca)możnaznaleźćwWj25,31-40i37,17-24.Podobnemotywykwiatów

pojawiająsięnaświecznikuzMegiddoorazminiaturowychkolumnachodkrytychwArslanTasz.Motywkwiatulotosubyłczęstostosowanywdekoracjachkananejskichiegipskich.Celemmotywów
kwiatowychmogłobyćsymbolizowanienieprzerwanejpłodnościiurodzajności,awięcprzypominanieoprzymierzunaroduzBogiem.

4,21.Lampyiszczypce.Listaświętychzłotychnarzędzi,przedstawionaprzezautoraDrugiejKsięgiKronik,zawieralampyumieszczanenawieloramiennychświecznikachorazszczypce

doprzenoszeniawęglizlampiołtarzykadzenia(zob.1Krl7,49;Iz6,6).Szczypcemogłybyćteżużywanedousuwaniawypalonychknotówlamp,którezastępowanonowymiiponowniezapalano.
„Czyste”lub„najlepsze”złoto,któregoużytodowykonanianawettakichprozaicznychnarzędzijakszczypcelub„nożycedoczyszczeniaświecy”,wskazujenaichznaczeniewrytuale.

Atenożycedoknotów,kropielnice,czaszeipopielnicebyłyz

czystegozłota.Uwejściadoświątyni[zawiasy]bramwewnętrznych
doMiejscaNajświętszegoorazbramyświątynidogłównejbudowli
byłytakżezłote.

4,22.Nożycedoknotów.Knotypływającewnaczyniachzoliwąumieszczonychnaświecznikach(Wj27,20),strzelałyczasamipłomieniemalbogasły(zob.Iz42,3).Doobowiązków

kapłanównależałodoglądanielamp(Wj30,7)-używalinożycdoknotów,byniedopuścićdoprzerwaniarytuałulubwygaśnięciapłomienia(Iz42,3;43,17).Ponieważhebrajskiesłowo,którepojawia
sięwtymwersecie,niejestzwyklestosowane,niektórzyuczenitłumacząjejako„instrumentymuzyczne”,powołującsięnatekstymezopotamskieiasyryjskiereliefy,naktórychmuzykatowarzyszy
rytuałom,odprawianymwświątyni,i„boskimposiłkom”.

4,22.Czaszeipopielnice[kadzielnice].Hebrajskiesłowo,któregoużytotutajiw1Krl7,50naoznaczeniekadzielnicy,odnosisiędojednegozdwóchrodzajówrondla-wtymprzypadku

chodziorodzajnaczyniawyposażonegowdługąrączkę(zob.Kpł10,1;Lb16,6).Wnaczyniutymumieszczanokadzidłoirozżarzonykawałekwęgła,inoszonowokółwceluokadzeniapomieszczenia
lubołtarza.WtekstachzQumranwspominasięorondlu,używanymdoprzenoszeniaogniawświątyni.RysunkizokresuegipskiegoNowegoPaństwaukazująstosowaniekadzielniczrączkamipodczas
rytuału,mającegoodegnaćzłeduchy,lubwtrakcieprocesji.Czaszużywanodonapełnianialampoliwąlubdoumieszczaniakadzidłanaołtarzuczywkadzielnicy(1Krl7,50).

2Krn5

PrzeniesienieArkiPrzymierza

Takukończonocałąrobotę,którejdokonałSalomonwświątyni

Pańskiej.PotemSalomonprzyniósłiumieściłwskarbcudomu
Bożegoświętedaryswegoojca,Dawida:srebro,złotoiwszystkie
sprzęty.

WtedyteżSalomonzwołałstarszyznęIzraelaiwszystkich

naczelnikówpokoleń,przywódcówrodówIzraelitów,doJerozolimy,
naprzeniesienieArkiPrzymierzaPańskiegozMiastaDawidowego,
czylizSyjonu.

ZebralisięwięcukrólawszyscyIzraelicinaświęto,

siódmegomiesiąca.

5,3.Świętoobchodzonesiódmegomiesiąca.AutorDrugiejKsięgiKronikpodajejedynienumermiesiąca,niewspominającojegonazwie,etanim.Zob.komentarznatemattegomiesiącaw

haśledotyczącym1Krl8,2.Wjednymzkalendarzyrozpowszechnionymwstarożytnościużywanojedynienumerówmiesięcy,niewspominającoichnazwach.Świętem,októretutajchodzi,było
ŚwiętoŻniw,zwaneŚwiętemNamiotów(Sukkot).

KiedyprzyszłacałastarszyznaIzraela,lewiciwzięliarkę

5,4lewiciwzięliarkę.1Krlmówiławtymmiejscuokapłanach,kronikarzjednaktrzymasiętego,cozostałopowiedzianewLb1,50n(por.1Krn15,2).

iwnieślijąorazNamiotSpotkaniaiwszystkieświętesprzęty,

jakiebyływnamiocie.Przenieślijekapłaniorazlewici.

5,5kapłaniorazlewici.Takwielerkpsówhebr.,tłumaczeniastarożytneoraz1Krl8,4.BJ:„kapłani-lewici”,zatekstemhebr.Jesttowyrażeniedeuteronomiczne,łączącedwietradycje:

wedługjednejarkęnieślikapłani(1Krl8,3),wedługdrugiej—lewici(2Krn5,4).

KrólzaśSalomonicałaspołecznośćIzraela,zgromadzonaprzy

nimprzedarką,składaliwofierzedrobneiwiększebydło,któregonie
rachowanoinieobliczonozpowoduwielkiejilości.

Następnie

kapłaniwnieśliArkęPrzymierzaPańskiegonajejmiejscedo
sanktuariumświątyni,tojestdoMiejscaNajświętszego,podskrzydła
cherubów,

acherubymiałytakrozpostarteskrzydłanadmiejscem

zajmowanymprzezarkę,żeokrywałyarkęijejdrążkizwierzchu.

Drążkitebyłytakdługie,żeichkońcebyływidoczneprzed

sanktuariumspozaarki,zzewnątrzjednakniebyływidoczne.
Pozostająonetamażdodniadzisiejszego.

5,9spozaarki.Wedługtekstuhebr.WOBJ:„zMiejscaŚwiętego”,zagrec.i1Krl8,8.

Warcezaśniebyłonicopróczdwóchtablic,któreMojżesztam

złożyłpodHorebem,gdyPanzawarłprzymierzezIzraelitamiw
czasieichwyjściazEgiptu.

ObłokchwałyPańskiejwypełniaświątynię

KiedywyszlikapłanizMiejscaŚwiętegogdyżwszyscy

znajdującysię[tam]kapłanioczyścilisię,nieprzestrzegającpodziału
nazmiany–

5,11Fragment5,11—6,2zapożyczonoz1Krl8,10-13,jednakw.11-13bsądługimzdaniemwtrąconym,pochodzącymalboodsamegokronikarza,alboodktóregośjegokontynuatora,już

w1Krn23,27bardzopodkreślającegofunkcjekantorów.Kontynuacja11aznajdujesięww.13b.

wszyscylewiciśpiewający:Asaf,Heman,Jedutun,ichsynowie

ibracia,ubraniwbisior,stalinawschódodołtarza,[grając]na
cymbałach,harfachicytrach,aznimistudwudziestukapłanów
grającychnatrąbach

5,12.Ubraniwbisior.Chociaższatyzbisiorubyłyogólniezarezerwowanedlakapłanów(Kpł6,10;16,4),wtychszczególnychokolicznościachwbisiorubranibylirównieżlewicii

muzycy.Bisior,zktóregoszytoszatykapłańskie,sprowadzanozEgiptu,gdziewykorzystywanogowyłączniedowytwarzaniaszatkapłanów.Równieżaniołymiałynosićubraniazbisioru.

5,12.Instrumentymuzyczne.Cymbały,harfy,cytryitrąbybyływówczastypowymiinstrumentamimuzycznymi,copotwierdzająstarożytneteksty,reliefyimalowidłazBliskiego

Wschodu,pochodzącejużzIIItysiącleciaprzedChr.Uczeniwdalszymciąguspierająsięoto,którezhebrajskichsłówoznacza„harfę”,którezaśnależytłumaczyćjako„lira”.„Lira”była
dziesięciostrunowyminstrumentem,„harfa”miałamniejstrun.Obydwamiałydrewnianepudło,któregrającytrzymałwrękach.Cymbałybyływykonanezbrązuizaliczałysiędogrupyinstrumentów
perkusyjnych,wątpliwościdotycząwięcjedynieichwielkości.Trąbyniebyłyinstrumentamiwykonanymizrogówbaranich,októrychwspominasięwinnychokolicznościach.Rozszerzonekudołowi,
cylindrycznetrąbybyływtymokresiewykorzystywanewkontekstachrytualnychiwojskowych.Dowodzątegotrąbyprzedstawionenaegipskichreliefachorazinstrumentyodnalezioneprzez
archeologów,naprzykładwgrobowcukrólaTut(srebrnatrąbaodługości60cm).

kiedytakzgodnie,wszyscyjakjeden,trąbiliiśpiewali,takiż

słychaćbyłotylkojedengłoswysławiającymajestatPana,kiedy
podnieśligłoswysokoprzywtórzetrąb,cymbałówiinstrumentów
muzycznych,chwalącPana,żejestdobryiżenawiekiJegołaska,
świątynianapełniłasięobłokiemchwałyPańskiej,

takiżniemogli

kapłanitampozostaćipełnićswejsłużbyzpowodutegoobłoku,bo
chwałaPańskawypełniłaświątynięBożą.

2Krn6

PrzemówienieSalomonadoludu

WtedyprzemówiłSalomon:Panpowiedział,żebędziemieszkać

wczarnejchmurze.

AjaCiwybudowałemdomnamieszkanie,

miejsceprzebywaniaTwegonawieki.

Potemkrólsięodwróciłi

pobłogosławiłcałezgromadzenieIzraela.Całezaśzgromadzenie
Izraelastało.

6,3-42Wcałymtymrozdzialewidaćwiernetrzymaniesię1Krl8,któregoredakcjadeuteronomistycznaorazposzerzeniadodanewczasachpowygnaniuitakjużodpowiadałyintencjom

kronikarza.

Potemrzekł:BłogosławionyPan,BógIzraela,któryrękami

wypełnił,cozapowiedziałustamiojcumojemu,Dawidowi,mówiąc:

Odtegodnia,wktórymwyprowadziłemmójludzziemiegipskiej,

niewybrałemzewszystkichpokoleńIzraelażadnegomiastacelem
wybudowania[wnim]domu,byimięmojewnimprzebywało,inie
obrałemmęża,abybyłwładcąnadmoimludem,Izraelem.

Ale

wybrałemJerozolimę,abytambyłomojeimię,iobrałemDawida,aby
byłnadmoimludemizraelskim.

Dawidzaś,mójojciec,powziął

zamiarzbudowaniadomudlaimieniaPana,BogaIzraela.

Wówczas

Panrzekłmemuojcu,Dawidowi:Dobrzepostąpiłeś,żepowziąłeś
zamiarzbudowaniadomudlamegoimienia,bowypłynęłotoztwego
serca.

Jednaknietybędzieszbudowałtendom,aletwójrodzonysyn,

onzbudujedomdlamegoimienia.

WypełniłwłaśniePanto,co

obiecał,bonastałempoojcumoim,Dawidzie,izasiadłemnatronie
izraelskim,jakzapowiedziałPan,orazzbudowałemdomdlaimienia
Pana,BogaIzraela,

itamteżumieściłemarkę,wktórejznajdujesię

Przymierze,jakiePanzawarłzIzraelitami.

ModlitwaSalomona

NastępniestanąłprzedołtarzemPańskimwobeccałego

zgromadzeniaizraelskiegoiwyciągnąłręce.

Zbudowałbowiem

Salomonpodwyższeniezbrązuipostawiłpośrodkudziedzińca.Miało
onopięćłokcidługości,pięćłokciszerokościitrzyłokciewysokości.
Wstąpiłwówczasnanie,upadłnakolanawobeccałegozgromadzenia
izraelskiego,awyciągnąwszyręcekuniebu,

6,13Całytenwierszpochodziodkronikarza,prawdopodobniezachowałasiętupamięćautentycznegostanurzeczy:wświątynibyłomiejscezarezerwowanedlakróla(por.2Krl16,18;

23,3).

6,12-13.Postawaprzyjmowanapodczasmodlitwy.Wwersecie12orazw1Krl8,22Salomonpoczątkowostoizrękamiuniesionymiwgóręiotwartymidłońmi,zwracającsiędo

zgromadzeniaiwygłaszającmodlitwępoświęceniaświątyni.Ztekstu1Krl8,54wynika,żewpewnejczęściuroczystościSalomonprzyklęknął,coopisanow2Krn6,13.Wźródłachasyryjskich
zanoszeniemodłów,np.doIsztar,łączysięzupadnięciemnatwarzproszącegoorazwykonaniemrytualnegogestuwzniesieniarąk.Podobnepozycjeciałaigestysugerująźródłachetyckie.Modlitwy
królówniesączymśniezwykłym,trudnojednakstwierdzić,czyzostaływcześniejułożone,czyteżwypowiedzianespontanicznie.

rzekł:Panie,BożeIzraela,niematakiegoBoga,jakTy,na

niebieaninaziemi,takdochowującegoprzymierzaiłaskiwzględem
Twoichsług,którzyczcząCięzcałegoswegoserca,

bodotrzymałeś

słowaTwemusłudze,Dawidowi,memuojcu,wtym,cośmu
przyrzekłipowiedziałswoimiustami,acodziśwypełniłeśwłasną
ręką.

Więciteraz,oPanie,BożeIzraela,dotrzymajsłowaTwemu

słudze,memuojcu,Dawidowi,jakmuprzyrzekłeś,mówiąc:Nie
będzieciodjętysprzedmegoobliczapotomeknatronieIzraela,jeśli
tylkotwoisynowiestrzecbędąswejdrogi,postępującwobecMnie
tak,jaktywobecMniepostępowałeś.

WięcterazPanie,Boże

Izraela,niechsięsprawdziTwojesłowo,któredałeśTwemusłudze,
Dawidowi.

CzyżjednaknaprawdęzamieszkaBógzczłowiekiemna

ziemi?PrzecieżnieboiniebiosanajwyższeniemogąCięobjąć,atym
mniejtaświątynia,którązbudowałem.

Zważwięcnamodlitwę

Twegosługiinajegobłaganie,oPanie,Bożemój,iwysłuchajtego
wołaniaitejmodlitwy,którąTwójsługazanosidoCiebie.

Niechw

dzieńiwnocyoczyTwojepatrząnatęświątynię.Jesttomiejsce,w
którymzechciałeśumieścićswojeimię,bywysłuchaćmodlitwę,jaką
zanosiTwójsługanatymmiejscu.

Dlategowysłuchajbłaganiasługi

TwegoiTwojegoludu,Izraela,ilekroćmodlićsiębędzienatym
miejscu,wysłuchajzmiejscaTwegoprzebywania,zniebios.Nie

tylkowysłuchaj,aleteżiprzebacz!

Kiedyktośzgrzeszyprzeciw

swemubliźniemu,apóźniejwezwiegodoprzysięgi,aonprzyjdzie
doprzysięgiwobecTwegoołtarzawtejświątyni–

6,22wezwie.Lekturanasa’zagrec.Teksthebr.:nasza’,„zaangażujesię”.
6,22.Rolaprzysięgiwprocedurzesądowej.Zob.komentarzdoPwt1,9-18,wktórymomówionotłozwiązanezprzysięganiem.Przysięgibyłypowszechniestosowanewkodeksach

prawnychBliskiegoWschodu;wspominasięonichwsprawachokradzieżorazzniszczeniecudzejwłasności.Pojawiająsięrównieżwkontekściezawieraniaprzymierza,podczasktóregowzywano
boga(bogów)naświadkazawartejumowy.

wtedyTywysłuchajzniebiosiraczdziałać–rozsądźmiędzy

Twymisługami,złegoskazującnakarę,abynajegogłowę[spadła
odpowiedzialność]zajegopostępowanie,asprawiedliwegouznając
niewinnymzajegouczciwość.

JeśliludTwój,Izrael,spotkaklęska

odnieprzyjacielazato,żezgrzeszyłprzeciwTobie,aonisięnawrócą
ibędąwysławiaćTwojeimięorazbłagaćiprosićprzedTobąwtej
świątyni,

wtedyTywysłuchajzniebiosiprzebaczgrzechTwojego

ludu,Izraela,iprzyprowadźichzpowrotemdokraju,którydałeśimi
ichprzodkom.

Kiedyniebozostaniezamknięteiniebędziedeszczu,

dlategożezgrzeszyliprzeciwTobie,alepotembędąsięmodlić
[zwróceni]kutemumiejscuisławićTweimięorazodwrócąsięod
swychgrzechów,boichupokorzyłeś,

wtedyTywysłuchajzniebiosi

przebaczgrzechTwoichsługiluduTwego,Izraela.Tywskażeszim
dobrądrogę,poktórejiśćmają,iześleszdeszcznaTwojąziemię,
którądałeśswemuludowijakodziedzictwo.

Gdywkrajubędzie

głódlubzaraza,gdybędziespiekota,śnieć,szarańczalubliszki,gdy
wrógjegonatrzenajednązjegobram,albojakakolwiekbybyła
klęskalubjakakolwiekchoroba–

wszelkąmodlitwęikażde

błaganieposzczególnegoczłowiekaicałegoluduTwego,Izraela–
skoroprzejętyklęskąwyciągnieręcedotejświątyni–

Tywysłuchaj

zniebios,miejscaTwegoprzebywania,raczsięzmiłowaćioddać
każdemuwedługjegopostępowania,boTyznaszjegoserce,bo
jedynieTyznaszsercaludzi.

NiechzachowająbojaźńwobecCiebie

ichodząTwoimidrogamipowszystkiedniswegożyciana
powierzchniziemi,którądałeśnaszymprzodkom.

Równieżi

cudzoziemca,któryniejestzTwegoludu,Izraela,ajednakprzyjdzie
zdalekiegokrajuprzezwzglądnaTwewielkieimię,namocnąrękęi

ramięwyciągnięte,gdyprzyjdzieibędziesięmodlićwtejświątyni–

Tyzniebios,zmiejscaTwegoprzebywania,wysłuchajiuczyńto

wszystko,ocotencudzoziemiecbędziedoCiebiewołać.Niech
wszystkienarodyziemipoznająTweimię,byprzejąćsiębojaźnią
wobecCiebiezaprzykłademluduTwego,Izraela.Niechwiedzą,że
Twojeimięzostałowezwanenadtąświątynią,którązbudowałem.

GdyludTwójwyruszydowalkizeswoiminieprzyjaciółmidrogą,

którągopoślesz,ibędziesięmodlićdoCiebie,zwracającsiękutemu
miastuidomowi,któryzbudowałemdlaTwegoimienia,

wówczas

wysłuchajzniebiosichmodlitwęorazbłaganieiwymierzim
sprawiedliwość.

JeślibyzaśzgrzeszyliprzeciwTobie–boniema

człowieka,którybyniegrzeszył–aTyzatobędziesznanich
zagniewanyidlategooddaszichwmocwroga,wskutekczego
zaborcyuprowadząichdoziemidalekiejczybliskiej,

onizaśw

kraju,doktóregozostanąuprowadzeni,będążałować,nawrócąsięi
będąbłagaćCiebieolitośćwkrajuichzesłania,mówiąc:
Zgrzeszyliśmy,zbłądziliśmy,bezbożniepostąpiliśmy,

jeśliwięc

nawrócąsiędoCiebiezcałegosercaizcałejduszywkrajuich
zesłaniaibędąsięmodlićzwrócenikukrajowi,którydałeśich
przodkom,kumiastu,którewybrałeś,ikudomowi,który
zbudowałemdlaTwegoimienia–

wówczaswysłuchajzniebios,z

miejscaTwegoprzebywania,ichmodlitwęorazbłaganiaiwymierz
imsprawiedliwość.PrzebaczłaskawieludowiTwojemuto,wczym
zgrzeszyłprzeciwTobie.

Ateraz,Bożemój,niechżeoczyTwebędą

otwarte,auszyTweuważnenamodlitwęwtymmiejscu.

6,40-42WierszeteodpowiadajązakończeniumodlitwySalomonaw1Krl8,51-53,kronikarzjednakpomijawnimwzmiankiowyjściuzEgiptu,oMojżeszuiowybraniuludu,anaich

miejscewłączaswobodnycytatzPs132,któryopiewauroczystewprowadzeniearkidoJerozolimy,przymierzeDawidoweorazobietnicemesjańskieuczynionedynastiiDawida.

Terazzaśpowstań,PanieBoże,izamieszkajTywrazzarką

Twejpotęgi.KapłaniTwoi,PanieBoże,niechprzyoblekąsięw
zbawienie,aczcicieleTwoiniechajsięradująszczęściem.

Panie

Boże,nieodwracajobliczaodTwegopomazańca,pamiętajoTwej
dobrociwobecTwegosługi,Dawida.

2Krn7

Poświęcenieświątyni

SkoroSalomonzakończyłmodlitwę,spadłogieńzniebai

strawiłcałopalenieorazżertwy,achwałaPańskawypełniładom.

7,1-10Doopowieści1Krl8kronikarzdodaje:powtórzenieobjawieniasięchwałyJahwe(w.2)jakprzywprowadzeniuarkidoŚwiętegoŚwiętych(5,14);ogieńznieba,któryspalaofiary

(w.1i3)jakprzypoświęceniuołtarzaDawida(1Krn21,26);w.6omuzyceliturgicznejorazprzedłużenieuroczystości(por.w.10+).

KapłaniniemogliwejśćdodomuPańskiego,ponieważchwała

PańskanapełniładomPański.

WszyscyzaśIzraelici,widząc

zstępującyogieńichwałęPańskąspoczywającąnadświątynią,padli
twarządoziemi,naposadzkę,ioddalipokłon,apotemwysławiali
Pana,żejestdobryiżenawiekiJegołaska.

Królzaśicałylud

składaliofiaryprzedobliczemPana.

KrólSalomonzłożyłwofierze

dwadzieściadwatysiącesztukwiększegoistodwadzieściatysięcy
drobnegobydła.ItakpoświęcilidomBoży–królicałynaród.

Kapłanitrwaliprzyswoichpowinnościach,lewicizaś–z

instrumentamimuzycznymi,któresprawiłkrólDawid,bywtórowały
pieśniomnacześćPana:bonawiekiJegołaska,gdyDawid
wychwalałGozaichpośrednictwem.Naprzeciwnichtrąbilikapłani,
acałyIzraelstał.

PotempoświęciłSalomonśrodkowączęść

dziedzińcaprzeddomemPańskim,bodokonałtamofiarycałopalneji
ztłuszczuofiarbiesiadnych,gdyżbrązowyołtarz,którysprawił
Salomon,niemógłpomieścićcałopalenia,ofiarypokarmowejoraz
tłuszczów.

7,5-7.Liczbairodzajofiar.Wymienionotutajofiarycałopalne,pokarmoweibiesiadne.Natematofiarybiesiadnejispalaniatłuszczuprzedspożyciemmięsaofiarnegozob.komentarzdo

Kpł3,1-5.Natematprzepisówdotyczącychofiarypokarmowejzob.komentarzdoKpł2,1-3i6,14-23.Autorniepodajeliczbyofiarcałopalnych(którewcałościspalanonaołtarzu)aniofiar
biesiadnych(którychmięsospożywanopodczasświątecznychposiłków).Wydajesię,żekróldostarczałwiększościmięsanareligijneucztywspólnotowe.Podaneliczbysąduże,nieodbiegająjednakod
innych,którepojawiająsięwliteraturzeBliskiegoWschodu.Kiedyw879przedChr.królAsurnasirpalIIwydałucztępoświęceniawswoimpałacuznajdującymsięwasyryjskiejstolicy,Kalach,
dostarczyłnanią5000owiec,1000sztukjagniątibydła,500jeleni,500gazel,34000ptakówi10000ryb.

WtedySalomon,aznimwielkiezgromadzeniecałegoIzraela,

odWejściadoChamatażdoPotokuEgipskiego,obchodziliuroczyste
świętoprzezsiedemdni.

7,8.OdWejściadoChamatażdoPotokuEgipskiego.Zob.komentarzdo1Krl4,21dotyczącygranickrólestwaSalomona.„Wejście”doChamat(wtekstachzEblazwaneEmatu),Lebo-

Chamat,toprzypuszczalniedzisiejszeLebua,położonenadjednymzeźródełrzekiOrontes.WyznaczałoonopołudniowągranicęziemiChamat,azatempółnocnągranicęKanaanu.Byłtopółnocny
kraniecimperiumleżącywodległościok.72kmnapółnocodDamaszku.PotokEgipskitoprzypuszczalniedzisiejszyWadial-Arisz.

Wósmymdniuodbyłosięuroczystezebranie,bosiedemdni

trwałopoświęcenieołtarzaisiedemdniuroczystość.

dwudziestymtrzecimdniusiódmegomiesiącaodesłałluddoich
namiotów–radosny,zsercemwdzięcznymzawszystkie
dobrodziejstwa,którePanwyświadczyłDawidowi,Salomonowii
swemuludowiizraelskiemu.

7,10Podczasgdywedług1KrlPoświęcenieŚwiątynizbiegałosięzeŚwiętemNamiotów,kronikarzzakłada,żetopierwszeistniałooddzielnieiprzypadałobezpośrednioprzedŚwiętem

Namiotów.WedługPwt16,13-15toostatnietrwałotylkosiedemdniitakteżbyłoobchodzonewedług1Krl8,65-66:ósmegodniaSalomonodsyłaluddodomów,wedługrytuałówKpł23,33-43iLb
29,35-38świętokończyłosięjednakósmegodniauroczystymzgromadzeniemludu.Wswoimkalendarzukronikarzzakładatakiwłaśniestanrzeczy:8-14siódmegomiesiącaświętoPoświęcenia
Świątyni,15-21—ŚwiętoNamiotów,22—zgromadzenieliturgicznenazakończenie,23—rozesłanieludu.TentekstKrnwpłynąłzkoleina1Krl8,65,wprowadzającdońglosę,któramówioinnych
siedmiudniachświęta.

Bożeostrzeżenie

SalomonukończyłświątynięPańskąipałackrólewskioraz

szczęśliwiewykonałwszystkoto,copragnąłsprawićwświątyni
Pańskiejiwswoimpałacu.

7,11-16W.13-16,znajdującesiętylkoukronikarza,sąodpowiedziąnawielkąmodlitwękrólazpoprzedniegorozdziału.

WówczasSalomonowiwnocyukazałsięPanirzekłmu:

Wysłuchałemtwojejmodlitwyiwybrałemsobietomiejscenadom
składaniaofiary.

Gdyzamknęniebiosainiebędziedeszczuigdy

nakażęszarańczy,byzniszczyłapola,lubgdyześlęnamójludzarazę,

tojeśliupokorzysięmójlud,nadktórymzostałowezwanemoje

imię,ibędąbłagać,ibędąszukaćmegooblicza,azawrócązeswoich
złychdróg,Jazniebawysłucham[ich]iprzebaczęimgrzechy,akraj
ichocalę.

Odtądmojeoczybędąotwarte,auszymojeuważnena

modlitwęwtymmiejscu.

Terazwybrałemiuświęciłemtendom,aby

tambyłoimięmojenawieki,aoczymojeimojesercetambędą
skierowaneprzezwszystkiedni.

7,16.IdeologiaświątyninaBliskimWschodzie.Świątyniazostałatutajukazanajako„naczynie”Bożejmocynaziemi.ZniejBógobserwuje,cosiędzieje,izniejpodejmujedziałania

(doznajeemocji,decyduje).NaBliskimWschodzieświątyniabyłauważanazamikrokosmoscałegokraju.Symbolizowałakosmicznągórę(Mezopotamia)lubprzedwiecznewzniesienie(Egipt),z
któregowyłoniłysięwszystkiebyty.Byłauważanazapałacodpowiadającypałacowi,wktórymbóstwozamieszkiwałowniebielubnaniebieskiejgórze.Starożytniwierzyli,żebóstwojestobecnew
swoimposąguznajdującymsięwświątyni.Bożekniebyłjednaktożsamyzbóstwem(natematdodatkowychinformacjidotyczącychbożkówzob.komentarzdoPwt4).

Tyzaś,jeślibędziesztakpostępowałwobecMnie,jak

postępowałtwójojciec,Dawid,dbającoto,abywypełniaćwszystko,
doczegocięzobowiązałem,jeślibędzieszprzestrzegałmoichprawi
nakazów,

utrwalętrontwegokrólestwa,jakprzyrzekłemniegdyś

twemuojcu,Dawidowi,mówiąc:Niebędzieciodjętypotomekod
rządównadIzraelem.

AlejeżeliodwróciciesięodeMniei

porzuciciemojeprawainakazy,którewamdałem,orazzechcecie
pójśćisłużyćcudzymbogomioddawaćimpokłon,

towyrwęwasz

korzeniamizmojejziemi,którąwamdałem,adom,który
poświęciłemmemuimieniu,odtrącęodmegoobliczaiuczynięz
niegoprzedmiotprzypowieściipośmiewiskauwszystkichnarodów.

Świątynia,którabyłatakwspaniała,wywoływaćbędziezdumienieu

każdegoprzechodnia,takiżzapyta:DlaczegoPantakuczyniłtemu
krajowiitejświątyni?

Aodpowiedzą:Dlatego,żeopuściliPana,

Bogaichojców,którywyprowadziłichzziemiegipskiej,aupodobali
sobieinnychbogóworazoddawaliimpokłonisłużyli:dlatego
sprowadziłnanichcałetonieszczęście.

7,12-22.OdpowiedźBoga.Bożamowazawierakilkainteresującychelementów.Popierwsze,zamiasttypowegodlaBliskiegoWschoduzwyczajuwyborumiejscaświątyniprzed

rozpoczęciembudowy(zob.komentarzdo2Krn3,1),wybórdokonanyprzezBogazostałoznajmionydopierowchwilijejpoświęcenia.Poddrugie,chociażświątyniazostałaukazanajakomiejsce
obecnościBożej,wwersecie14Bógmówiwyraźnie,żewysłuchaichmodlitwznieba.Mimoto,potrzecie,Jegoimię,oczyisercebędąsięznajdowaływświątyni.„Imię”stanowiprzedłużenieBoskiej
osoby.„Oczy”rozumianojakosymbolgromadzeniainformacji,azatemjako„poznanie/wiedzę”.Wjęzykachwspółczesnych„serce”stanowimetaforęośrodkaemocjijakoprzeciwieństwalogikii
rozumu.Wjęzykuhebrajskimsercejestośrodkiemiuczuć,irozumu/intelektu-analogiczniejakwpokrewnychhebrajskiemujęzykachsemickich,takichjakugarycki,aramejskiiakadyjski.Natemat
dodatkowychinformacjidotyczącychideologiiświątynizob.następnykomentarz.Modlitwy,którychBógmiałwysłuchiwaćwświątyni,niebyłymodlitwamizanoszonymipodczasnabożeństw
modlitewnychodprawianychrazwtygodniu,leczmodłami(wintencjinarodu,królewskimi,kapłańskimilubindywidualnymi)mającymizwiązekzofiaramicałopalnymi.Nakoniec,groźbapodadresem
świątyniiludzi,którzyjązaniedbują,znajdujeodpowiednikinaBliskimWschodziewpodaniachobogach,którzyopuściliswojeświątynieimiastazpowoduludzkichprzewinień(mającychzwykle
związekzzaniedbaniamirytualnymi).WtymfragmencieIzraelostrzeżonoprzedzaniedbywaniemPrawa,któreobejmowałoprzepisyrytualne,byłojednakznacznieszersze.

2Krn8

Odbudowawielumiast

Poupływiedwudziestulat,wciąguktórychSalomonzbudował

świątynięPańskąipałacdlasiebie,

odbudowałtakżetemiasta,które

HuramdałSalomonowi,iosiedliłtamIzraelitów.

8,2ChodziotemiastaGalilei,któreSalomonwformieodpłatyzawyświadczoneusługizaofiarowałHiramowi(Huramowi),azktórychtenniebyłzadowolony(1Krl9,11-12).Hiram

miałbyichnieprzyjąć,akronikarzinterpretujetomówiąc,żeje„dał”.

8,2.Miasta,któreHiramdałSalomonowi.Zob.komentarzdo1Krl9,11,wktórymopisanoprzekazanieprzezSalomonadwudziestumiastzrejonuGalileiHiramowi,królowiTyru.Jeśli

chodzitutajotesamemiasta,możliwe,żeHiramzwróciłjezjakiegośpowodu.Jeśliwersetdotyczyinnegoepizodu,niepodanożadnychinformacjinatematpołożeniamiast,aniumowy,któraległau
podstawichprzekazania.

UdałsięteżSalomondoChamatSobyizdobyłje.

8,3OtejwyprawieKrlnicniemówią.SmiKrlodróżniająChamatodSoby.DlapodniesieniaprestiżuSalomonakronikarzmógłjemuprzypisaćzwycięstwaDawida,októrychmowaw2

Sm8,3;10,8(por.1Krn18,3n;19,16).

8,3.ChamatSoba.Wewcześniejszychfragmentachsątodwaodrębneobszary(zob.komentarzdo2Sm8),wydajesięjednak,żewokresiepanowaniaSalomonazostałypołączonepod

rządamijednegowładcy.SobaiChamatleżałynapółnocnejgranicykrólestwaSalomona.Wszelkieekspedycjepodejmowanewtymrejoniemiałyprzypuszczalnieformępacyfikacjilubpokazusiły,
podobniejaktobyłowprzypadkuekspedycjikrólówmezopotamskich„ażdomorza”.Chamatbyłoznanezeswoichpastwiskiwpóźniejszymokresiewykorzystywaneprzezkrólówasyryjskichjako
miejscepopasudlakoni.Niejestwykluczone,żepodobniewykorzystywałjeSalomon,którysprowadzałkoniezKoa(zob.komentarzdo2Krn1,16).

OdbudowałponadtoTadmornapustyniiwszystkiemiasta

spichlerzy,którezbudowałwChamat.

8,4KronikarzzobaczyłwTamarz1Krl9,18wielkiemiastoTadmor,właśnieowąsławnąPalmirę.

OdbudowałtakżeBet-ChorongórneiBet-Chorondolne–

warownemiastaumocnionemurami,bramamiizaworami,

Baalati

wszystkiemiastaspichlerzy,którenależałydoSalomona,iwszystkie
miastarydwanóworazmiastakonnicy,wszystkoto,copodobałosię
SalomonowiwybudowaćwJerozolimieinaLibanieorazwkażdym
krajubędącympodjegowładzą.

8,4-6.Przedsięwzięciabudowlane.Zob.komentarzdo1Krl9,15-19natematprzedsięwzięćbudowlanychSalomona.TadmortooazaPalmyra(znajdującasięwodległościok.200kmna

północnywschódodDamaszku),położonanaszlakukarawanłączącymPalestynęzpółnocnąArabą.Bliźniaczemiasta:GórneBet-Choron(BeitUrel-Foka,leżąceok.3,2kmnapółnocnyzachódod
Gibeonu)iDolneBet-Choron(BeitUret-Tahta,oddaloneo2,5kmnapółnocnyzachódodpoprzedniegoipołożoneo30mniżejodniego)strzegłyprzejściaBet-Choron.Prowadziłoonododoliny
Ajjalon(wlistachzAmarnynazywanejAjjaluna)-głównegoszlakuwiodącegozkrainygórzystejnanadmorskierówniny.Sugerowano,żeBet-Choronjestmiastem,którewlistachzAmarnyokreśla
sięjakoBit-Ninurta.BaalatjestpowszechnieutożsamianezKiriat-JearimlubmiejscemleżącymnawschódodJerozolimy(Joz15,9;18,14).WymienianejakomiastopołożonenaziemipokoleniaJudy
(Joz15,60),BaalatutożsamianejestnajczęściejzTellel-Azaroddalonymo14,5kmnapółnocnyzachódodJerozolimy,hipotezytejniepotwierdzająjednakźródłaarcheologiczneanipozabiblijne.
Celemwszystkichtychwysiłkówbyłoumocnienietwierdz,założeniefaktoriiwzdłużgłównychszlakóworazwyraźneokreśleniejurysdykcjiSalomonanagranicachjegokrólestwa.

Organizacjasprawkrólestwa

AcałąludnośćpozostałązChittytów,Amorytów,Peryzzytów,

Chiwwitów,Jebusytów,któraniepochodzizIzraela,

stanowiąc

potomstwopozostałewkrajupotych,którychIzraeliciniewytępili,
Salomonzaciągnąłdorobótprzymusowych,podziśdzień.

IzraelitówzaśnikogonieprzeznaczyłSalomondoprac
niewolniczych,gdyżonibylijegowojownikami,wodzami
przybocznymi,dowódcamijegorydwanóworazkonnicy.

Król

Salomonmiałdwustupięćdziesięciuwyższychurzędników,którzy
nadzorowalilud.

8,7-10.Pracaprzymusowa.Zob.komentarzdo2Krn2,2.7wsprawiewykorzystywaniaobcychprzybyszów,mieszkającychnaterytoriumIzraeladopracprzymusowych.

SprowadziłteżSalomoncórkęfaraonazMiastaDawidowego

dopałacu,którydlaniejzbudował.Mówiłbowiem:Niepowinna
mojażonaprzebywaćwdomuDawida,królaizraelskiego,bojestto
miejsceświęte,ponieważweszładoniegoArkaPańska.

8,11Tegowyjaśnienianiemaw1Krl.Nieczystościrytualnewłaściwekobietomutrudniająimwstępdopewnychmiejscświętych.Troskaotesprawy,przybierającacorazbardziejnasilew

czasachpowygnaniu,doprowadzidowydzieleniaosobnegodziedzińcadlakobietwświątyniHeroda

Organizacjakultu

WówczaskazałSalomonskładaćPanuwofierzecałopaleniana

ołtarzuPańskim,którypostawiłprzedsienią,

abyzgodniez

porządkiemkażdegodniawedługnakazuMojżeszaskładaćofiaryw
dniszabatu,dninowiuksiężycaiwtrzyuroczystościroku:wŚwięto
Przaśników,wŚwiętoTygodniiwŚwiętoNamiotów.

8,13.Szabaty,dninowiuksiężycaitrzyuroczystościroku.Zob.komentarzdo2Krn2,4,wktórympodanopodobnąlistęgłównychobowiązkówreligijnych-odcotygodniowychdo

przypadającychrazwroku.Natemattrzechdorocznychświątzob.komentarzdoPwt16,1-17.

Ustanowiłteż,wedługrozkładuustalonegoprzezswegoojca,

Dawida,zmianykapłanówwichsłużbieilewitówwich
obowiązkach,abyśpiewalihymnypochwalneisłużylikapłanom
zgodniezporządkiemkażdegodnia.Również[ustanowił]
odźwiernychwedługichzmiandlakażdejbramy,botakiebyło
zarządzeniemężaBożego,Dawida.

Niezostałyzaniedbanepod

żadnymwzględemnakazykrólaodnoszącesiędokapłanówilewitów
orazdoskarbów.

Wtensposóbzostałydokończonewszystkiedzieła

SalomonaoddniazałożeniafundamentówdomuPańskiegoażdo
całkowitegojegoukończenia.

8,16Kronikarzgruntownieprzekształcił1Krl9,25(w.12)idodałodsiebiew.13-16,wktórychukazujedziełoSalomonajakowypełnienieregułustanowionychprzezDawidazgodniez

przepisamiMojżeszowymi,wypracowanymiwKodeksiekapłańskim.

WówczastoudałsięSalomondoEsjon-GeberidoElatnad

brzegmorzawkrajuEdomu.

8,17.Esjon-GeberiElat.Esjon-GeberbyłomiastemportowympołożonymnakońcuzatokiAkaba;znajdowałosiębyćmożewmiejscudzisiejszegoTellel-Chelejfa(któryniektórzyuczeni

łączązElat)lubnawyspieDżiratFaron(WyspaKoralowa)-jedynymmiejscuwtymrejonie,gdziezachowałysiędowodyistnieniastarożytnejzatokiportowej.Ostatniąhipotezępotwierdziłypodwodne
badaniaarcheologiczne,wwynikuktórychodkrytomasywnemuryipirsy(niepochodzącejednakzokresużelaza)orazniewielkąilośćceramikizokresużelaza.Badaniadowiodły,żemiejscetobyło
wykorzystywaneprzezegipskichżeglarzy,zaśmetoda,którązastosowanodostworzeniasztucznejzatoki,jestpodobnadoużytejwfenickimTyrze.ElattoosadanapółnocnymwybrzeżuAkaby,służąca
jakoporthandlowyMorzaCzerwonegoistatkówarabskich.

WysłałmuwtedyHuramzapośrednictwemswoichsługokrętyi

załogęznającąmorze,takiżrazemzesługamiSalomonadotarlido
Ofiru,wzięlistamtądczterystapięćdziesiąttalentówzłotaiprzywieźli
jekrólowiSalomonowi.

8,18.Ofir.Ludtendostarczałdużychilościegzotycznegodrewnaiszlachetnychkamieni(1Krl10,11),stanowiłteżważneźródłolubrynekhandluzłotem(1Krl9,28).Jedynapozabiblijna

wzmiankanatematOfirupojawiasięnainskrypcjizTellKasila(VIIIw.przedChr.),niepomagateżwokreśleniujegolokalizacji.Uczenisugerują,żeOfirznajdowałsięwArabii,wIndiachlubw
Afryce(wrejonieSomalii).

2Krn9

OdwiedzinykrólowejSaby

RównieżikrólowaSaby,usłyszawszyosławieSalomona,

przybyła,abyprzezroztrząsanietrudnychzagadnieńwypróbować
SalomonawJerozolimie.[Przybyła]ześwietnymorszakiem,z
wielbłądamidźwigającymiwonnościibardzodużozłotaoraz
drogocennychkamieni.NastępnieprzyszładoSalomonaiodbyłaz
nimrozmowęowszystkim,copostanowiła.

Salomonzaśudzieliłjej

wyjaśnieńdotyczącychwszystkichzagadnieńprzezniąporuszonych.
NiebyłozagadnienianieznanegoSalomonowi,któregobyjejnie
wyjaśnił.

9,1-2.Saba.Sabęnajczęściejlokalizujesięnapołudniowo-zachodnimkrańcuPółwyspuArabskiego(byćmożenatereniedzisiejszegoJemenu).Znajdowałabysięwówczaswpobliżu

szlakówhandlowychwiodącychzMezopotamiiorazpołączeńmorskich(przezMorzeCzerwone)zAfrykąiIndiami.SabautrzymywałakontaktyzrejonemSyro-PalestynyjużwpołowieIItysiąclecia
przedChr.NowyośrodekhandlowystworzonyprzezSalomonaorazzatokaportowawEsjon-GebermogłystworzyćzagrożeniekonkurencyjnedlakarawanwielbłądówidącychzSaby.Naturalnebyło,
żewładcategoobszarupragnąłnawiązaćprzyjaznekontaktyznową,wyłaniającąsiępotęgąhandlową.Królowaniezostaławymienionazimienia,chociażAsyryjczycyw1poł.ItysiącleciaprzedChr.
mieliwArabiiczęstodoczynieniazpotężnymiwładczyniami.KrólowaSabymogłabyćwładczyniąlubmałżonkąwładcy,wysłanąprzezmężazważnąmisjądyplomatyczną.Podróżliczyłaok.2250
kmitrwaławieletygodni.

GdykrólowaSabyujrzałacałąmądrośćSalomonaorazpałac,

któryzbudował,

jakrównieżzaopatrzeniejegostołuwpotrawyi

napoje,imieszkaniejegodworu,stanowiskausługującychmu,jego
szaty,jegopodczaszychiichubiory,icałopalenia,któreskładałw
świątyniPańskiej–wówczaswpadławzachwyt.

9,4icałopalenia,któreskładał.Wedługprzekładówstarożytnychi1Krl10,15.Teksthebr.:„jegokomnatygórne,doktórychwchodził”.
9,1-4.Próbamądrości.TematwspółzawodnictwawdziedziniemądrościjestznanymmotywemliteraturyBliskiegoWschodu.Literaturababilońskaukazujegowformiebajki,wktórej

współzawodniczązesobązwierzętalubrośliny.Nawetliteraturazczasówsumeryjskichzawieradebatyzmierzającedoudowodnienia,którazestronjestmądrzejsza.Starożytnikrólowiemielisię
cechowaćmądrością-łączyłasięonazterytorium,nadktórympanowali,chociażtozwyklebogomprzypisywanoobdarzeniewładcówmądrością.Asurbanipalchlubiłsięnietylkoswymwielkim
wykształceniemimądrością,leczrównieżwiedzątechnicznąiumiejętnościądebatowaniazuczonymi.Dowodemmądrościbyłoodbudowywaniemiastiświątyń,doprowadzaniedorozkwituziemi,
któraniebyławcześniejuprawiana,wznoszeniekanałównawadniającychoraznadzorowaniewykonywaniarytuałówreligijnych.Większośćtychdokonańuważanozapobożneuczynki.

9,4.Zaopatrzeniejegostołuwpotrawy.Jednymzprzejawówwielkiegobogactwabyłailośćirozmaitośćpotrawnakrólewskimstole.Zaszczególnyzaszczytuważanojadanieprzystole

władcy,aliczbabiesiadnikówbyłaznakiempotęgipanującego.Królewskieposiłkistanowiłyrównieżziemskiodpowiednikboskiejuczty,częstoprzedstawianejwmezopotamskichtekstachepickich
(np.wOpowieściAdapa).Ucztykrólewskieodznaczałysiębogatąiwytwornąkuchnią,copotwierdzajątabliczki,naktórychzachowałosięwielestarożytnychprzepisów.

9,4.Mieszkaniejegodworu.WielkośćaparatubiurokratycznegoimonarszejwładzySalomonamożnabyłoocenićnapodstawieliczbyosób,któreregularniezasiadałyujegostołu.Byłto

jeszczejedendowódzamożnościjegokrólestwa,którenieprzerwaniezaopatrywałotychludzi(w1Krl18,19Izebelutrzymywała450prorokówBaalai400prorokówAszery).

9,4.Usługującyipodczaszy.WielośćsługiokazałośćichoficjalnychstrojówdostarczyłakrólowejSabyiinnymwymownegodowodubogactwaiwładzySalomona.Dowodziłarównież,że

dwórSalomonadorównywałdworomEgiptu,MezopotamiiiPersji,którerównieżosądzałypotęgęnapodstawieliczbysług.

Dlategoprzemówiładokróla:Prawdziwebyływieści,które

usłyszałamwmoimkrajuotwoichdziełachiotwejmądrości.

Jednakniedowierzałamtymwieściom,dopókisamanie

przyjechałaminiezobaczyłamnawłasneoczy,żenawetpołowymi

nieopowiedzianooogromietwejmądrości.Przewyższyłeśwszystko,
cootobiesłyszałam.

Szczęśliwetwojeżony,szczęśliwitwoisłudzy!

Oniwciążstojąprzedtwoimobliczemiwsłuchująsięwtwoją
mądrość.

9,7twojeżony.Zatekstemgrec.1Krl10,8.Takzpewnościąbyłopierwotnie,wBJuznanojednak,żenienależytuwprowadzaćtejpoprawki,iprzetłumaczono:„twoiludzie”,zatekstem

hebr.,kronikarzbowiemunikamówieniaoharemieSalomona(por.1Krl11,1-8).

NiechbędziebłogosławionyPan,Bógtwój,któryciebie

upodobałsobie,abycięosadzićnaswoimtroniejakokróla
[oddanego]Panu,Boguswemu.Zmiłości,jakątwójBógżywi
względemIzraela,[chcąc]zapewnićmutrwanienawieki,ustanowił
cięnadnimkrólem,abyśwykonywałprawoisprawiedliwość.

9,8jakokróla[oddanego]Panu,Boguswemu.DodającsłowaoBogu,kronikarzpodkreśla,żetoJahwepozostajekrólemIzraela.

Następniedałakrólowistodwadzieściatalentówzłotaibardzo

dużowonnościorazdrogocennychkamieni.Nigdyniebyłowięcej
wonnościodtych,którekrólowaSabydałakrólowiSalomonowi.

9,9.Stodwadzieściatalentówzłota.WśróddarówprzywiezionychprzezkrólowąSabyznajdowałosięzłotoowadzeprawie4t.Takąilośćzłotalepiejbyłobyokreślićmianemdaninylub

udziałuwypłaconegopartnerowiwinteresach.W1Krl9,14podobnąilośćprzekazałSalomonowiHiram,królTyru.Natematinformacjidotyczącychilościzłotazob.komentarzdo1Krn22,14.

9,9.Wonności.Sabaznajdowałasięnaszlaku,którymodbywałsięhandelkadzidłemimirrą,posiadającymiwartośćdorównującąwartościzłota.Handelkadzidłempotwierdzająreliefyz

Deirel-Bahari,przedstawiającewyprawękrólowejHatszepsutdoPuntwpołudniowymEgipcie.Podobnymikanałamihandlowymikrążyłyaromatyczneolejki,wonnościorazmaściibalsamylecznicze.
Stanowiłyonedargodnykrólewskiegoskarbca.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychkadzidłazob.komentarzdoKpł2,2.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychwonnościzob.
komentarzdoWj30,23-24.

9,9.Drogocennekamienie.DużeilościdrogocennychkamieniznalezionopodczaswykopaliskprowadzonychwMegiddo,GezeriEsjon-Geber,m.in.karneoli,agatówialabastru.

Grawerowanekamienieszlachetne,używanewsygnetachlubbiżuterii,odnajdywanowmiastachikoloniachfenickich,atakżewUgaritiByblos;wlicznychmiejscachnatrafionoteżnaegipskie
skarabeuszezesteatytulubfajansu.MieszkańcyBliskiegoWschoduwierzyli,żekamienie(takżedrogocennekamienie)posiadająwłaściwościapotropaiczne(chroniąceprzedzłymimocami).W
asyryjskimpodręcznikupochodzącymzVIIw.przedChr.zachowałasięlistaróżnychkamieniisposobuich„działania”-odkojeniagniewubogówpozapobieganiemigrenowymbólomgłowy.W
jednymztekstówrytualnychpodanolistędwunastuszlachetnychipółszlachetnychkamieni,zktórychpowinnybyćwykonywanefilakterienoszonejakonaszyjnik.Prócztegoceniononiezwykle
kamienienieszlachetne,możnajebyłobowiemwykorzystaćwmozaikach(zob.komentarzdo1Krn29,2).

TakżesłudzyHuramaisłudzySalomona,którzyprzywozili

złotozOfiru,sprowadzalidrewnosandałoweidrogocennekamienie.

ZtegodrewnasandałowegokrólzrobiłpodłogidoświątyniPańskiej

idopałacukrólewskiegoorazcytryiharfydlaśpiewaków.Takich,jak
te,niewidzianoprzedtemwziemijudzkiej.

9,10-11.Drewnosandałowe.Zob.komentarzdo2Krn2,7natemattejodmianyjałowcaijegozwiązkuzdrewnemsandałowcaw1Krl10,11-12.
9,11.Cytryiharfy.Instrumentymuzycznewykonywanozróżnychrodzajówdrewna,comiałowpływnabarwędźwięku(zob.drewnosandałoweijałowiecwkomentarzudo2Krn2,8).

PrzedstawienialiryodnaleziononatabliczkachzkościsłoniowejzMegiddo(XIIw.przedChr.)imonetach.Harfypojawiająsięwlicznychkontekstach,m.in.naegipskimreliefieprzedstawiającym
niewidomegoharfiarza,pochodzącymzczasówpanowaniaRamzesaII(XIIIw.przedChr.).Natematdodatkowychinformacjidotyczącychharfyiliryzob.komentarzdo2Krn5,12.

KrólSalomonzaśpodarowałkrólowejSabywszystko,doczego

okazałaupodobanieiczegopragnęła,idałjejwięcej,aniżelisama
przywiozłakrólowi.Niebawemwyruszyławdrogępowrotnądo

swegokrajuwrazzeswymisługami.

9,12więcej,aniżeli.BJ:„oprócztego”,zatekstemhebr.Prawdopodobniechodziwtymwyrażeniuorównowartośćjejdarów.Tekst1Krl10,13,inaczejsformułowany,rzucaświatłonaten

tutaj

Wagazłota,którecorokdostarczanoSalomonowi,wynosiła

sześćsetsześćdziesiątsześćtalentówzłota,

9,13.Sześćsetsześćdziesiątsześćtalentówzłota.Jesttoniewiarygodnawprostilośćzłotaodpowiadającaok.25tkruszcu.Możnatoporównaćzlistamidaninzrocznikówasyryjskich

(SennacherybmiałzażądaćodEzechiasza30talentów[prawie11]złota).Takailośćwskazujenaistnienierozległejsiecihandlowej,przynoszącejzyskiznacznieprzekraczająceosiąganeprzezinne
narody(należyzwrócićuwagęnailościzapisanew1Krl9,14.28oraz10,10).Natematdodatkowychinformacjidotyczącychilościzłotazob.komentarzdo1Krn22,14.

opróczopłathandlarzyikupcówwędrownych,którzyje

wnosili.Wszyscykrólowiearabscyinamiestnicykrajowiprzynosili
złotoisrebroSalomonowi.

9,14opłat.Wedługtłumaczeniasyr.orazgrec.1Krl10,15.Teksthebr.:„ludzi”.

SporządziłzatemkrólSalomondwieścietarczzkutegozłota,a

nakażdątarczęwychodziłosześćset[syklów]kutegozłota.

Ponadto

trzystapuklerzyzkutegozłota;nakażdypuklerzwychodziłotrzysta
syklówzłota.Umieściłjekrólw„DomuLasuLibanu”.

9,15-16.Tarczezkutegozłota.500tarczz„kutegozłota”spełniałofunkcjeceremonialneistanowiłoprzejawbogactwaSalomona.Bibliawspominaonichwopowieściozłupieniu

JerozolimyprzezSziszakaw1Krl14,25-28orazoichzastąpieniutarczamizbrązu(wyraźnyznakpogorszeniasytuacjiekonomicznejizakończeniasię„złotegowieku”Izraela).Podczaswykopalisk
prowadzonychnaBliskimWschodziearcheolodzyodnaleźliceremonialneprzedmioty(np.złotemieczeitoporyzUr),żadenznichniezostałjednakwykonanyzezłota.MimotoSargonIIwymienia6
złotychtarcz,którezabrałjakołupzUrartu;każdaznichmiaławażyćok.25kg.

Następniekrólsporządziłwielkitronzkościsłoniowej,który

wyłożyłczystymzłotem.

Tronmiałsześćstopniipodnóżekzezłota

orazporęczepoobustronachsiedzenia,aprzyporęczachstałydwa
lwy.

Nasześciustopniachstałotampoobustronachdwanaście

lwów.Czegośtakiegoniewykonanowżadnymkrólestwie.

9,17-19.Tron.WspaniałytronznajdującysięwpałacuSalomonamożnaporównać-przynajmniejpodwzględemmateriałów,zktórychgowykonano-dosprzętówfenickich,np.do

pochodzącegozVIIIw.przedChr.tronuzkościsłoniowej,odnalezionegowgrobowcu79wSalamisnaCyprze.NasarkofagufenickiegokrólaAhiramaukazanowładcę,zasiadającegonatronie
otoczonymskrzydlatymilwami.ReliefySennacherybaprzedstawiająłupwziętyzLakisz(701przedChr.),m.in.bogatozdobionetrony.PodobniejaktronzugaryckiegoeposuoBaalu,tronSalomona
jestwyniesionyponadinne,codowodzijegowładzy.Równieżzłotypodnóżekposiadaugaryckieodpowiedniki,wskazująceżejedyniekrólmógłzasiadaćwswobodnejpozycji,całkowiciepewny
swojejwładzyiposiadaniaziemi(natematArkiPrzymierzajakopodnóżkaJahwezob.komentarzdo1Krn28,1).

Wszystkieteżnaczynia,zktórychpiłkrólSalomon,byłyzłote,

równieższczerozłotebyływszelkienaczynia„DomuLasuLibanu”.
Niebyłosrebra:niecenionogowczasachSalomona.

9,20.DomLasuLibanu.Zob.komentarzdo1Krl7,1-12,wktórymopisanobudowętegopałacu.Nato,żebudowlatamogłabyćrezydencjąkrólewskąiarsenałem,wskazująumieszczone

wniejzłotetarcze(w.15-16)orazprzechowywaniebardziejużytecznejbroni,októrejwspominatekstIz22,8.

Królbowiemposiadałokręty,którezesługamiHuramapływały

doTarszisz.CotrzylataprzybywałyokrętyzTarszisz,przywożąc
złotoisrebro,kośćsłoniowąorazmałpyipawie.

9,21.Statkihandlowe/okręty.Wzmiankaodużychstatkachhandlowych,określanychmianemokrętówzTarszisz,wydajesięwskazywaćnarodzajnaw,wykorzystywanychnahandlowych

szlakachprzybrzeżnychnaMorzuCzerwonymiwzdłużwybrzeżaArabii(zob.Iz2,16).AutorDrugiejKsięgiKronikmatutajnamyślistatkiwysyłanedoTarszisz(źródłaszlachetnychmetaliwJr10,9i
drogocennychkamieniwEz28,13,zlokalizowanegoprzypuszczalniewzachodniejczęściMorzaŚródziemnego-byćmożewKartaginielubpołudniowo-zachodniejHiszpanii).Poszerzałobyto
znaczniesiećhandlowychpowiązańkrólestwaSalomonaiwskazywałonajeszczewiększąwspółpracęhandlowązFenicjanami.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychokrętówzob.komentarz
do1Krl22,48.

9,21.Kośćsłoniowaorazmałpyipawie.Opróczdużychilościzłota,pozyskiwanychwwynikuhandlowychprzedsięwzięćSalomona,doIzraelasprowadzanoluksusoweprzedmioty

pochodzącezodległychmiejsc.Hebrajskiesłowaoznaczające„kośćsłoniową,małpyipawie”pojawiająsięjedyniewtymfragmencieizostałyprzypuszczalniezapożyczonezinnychjęzykówlub
stanowiąichhebrajskiodpowiednik.Naprzykład,niemapewności,czytrzeciesłowonależytłumaczyćjako„pawiany”czy„pawie”.KrólowieasyryjscyzXIiXw.przedChr.równieżchlubilisię
posiadaniemegzotycznychzwierząt,szczególniemałp.

DziękitemukrólSalomonbogactwemimądrościąprzewyższał

wszystkichkrólówziemi.

Wszyscywięckrólowieziemiudawalisię

doSalomona,byposłuchaćmądrości,jakąBógobdarzyłjegoserce.

Każdyzaśznichskładałcorocznieswójdar:naczyniasrebrnei

naczyniazłote,szatyczyteżzbrojelubwonności,koniealbomuły.

MiałwięcSalomonczterytysiąceprzegróddlakoniirydwanów

orazdwanaścietysięcyjezdnych.Rozmieściłichwmiastach
rydwanówiprzykróluwJerozolimie.

9,25.Miastarydwanów.Typowyrydwanuciągnęły2konie,1biegłluzem.Wszystkietrzytrzymanowjednejstajni,zatemliczby12000konii4000przegróddlakonipozostająwe

właściwejproporcji,wskazującejnaposiadanie4000rydwanów.Byłtodużyoddział,niedorównywałjednak2000wozów,którymiAchabwsparłzachodnisojuszpodczasbitwyzAsyryjczykamipod
Karkarw853przedChr.(zob.komentarzdo1Krl22,1).WXIIIw.przedChr.Chetyciiichsprzymierzeńcywystawili2000rydwanówpodczasbitwyzRamzesemIIpodKadesz.Ztekstubiblijnego
wynika,żeSalomondysponowałwystarczającąsiłą,byzapewnićbezpieczeństwogranicomswojegopaństwa,orazsiłąuderzeniową,zdolnądoprzeprowadzeniaszybkiejoperacjiodwetowejlub
kampaniikarnej.

PanowałonwówczasnadwszystkimikrólamiodRzekiażdo

ziemifilistyńskiejiażdogranicyEgiptu.

Srebrazaśkrólzłożyłw

Jerozolimietyle,ilekamieni,acedrów–ilesykomornaSzefeli.

PrzywożonoteżdlaSalomonakoniezEgiptuizewszystkich

krajów.

9,28zEgiptu.Zatekstemhebr.BJtakjakw1,16(por.przyp.):„zMusur”,nazasadziedomysłu.

KoniecdziejówSalomona

AczyżpozostałedziejeSalomona,odpierwszychdoostatnich,

niesąopisanewKroniceProrokaNatanaiwProroctwieAchiaszaz
Szilo,iwWidzeniu„Widzącego”JedowsprawieJeroboama,syna
Nebata?

9,29ProrokJedo,prawdopodobnieidentycznyzIddo,októrymmowaw12,15;13,22,amożetakżezanonimowym„mężemBożym”z1Krl13.NataniAchiaszsąznani.
9,29.ŹródławDrugiejKsiędzeKronik.TekstparalelnystanowiącypodsumowanieokresupanowaniaSalomonaznaleźćmożnaw1Krl11,41-43(zob.komentarzdotegofragmentuna

tematinformacjidotyczącychannałówkrólewskich).AutorDrugiejKsięgiKronikwymieniajednakdodatkoweźródła,tj.pismadwóchludziwspółczesnychSalomonowi:prorokaNatanaiAchiaszaz
Szilo.Trzecieźródło,„Widzący”Iddo,możestanowićnawiązaniedopostaciz2Krn12,15.Przytoczenietychutworówdowodzi,żeautorDrugiejKsięgiKronikczerpałzróżnorodnychźródełustnychi
pisanych,możeteżstanowićzachętędodalszychbadań,skierowanądoczytelnika.

KrólowałzatemSalomonwJerozolimienadcałymIzraelemw

ciąguczterdziestulat.

SpocząłSalomonzeswoimiprzodkamii

pochowanogowMieścieDawida,jegoojca.Ajegosyn,Roboam,
zostałwjegomiejscekrólem.

2Krn10

HISTORIANASTĘPCÓWSALOMONA

RozłamkrólestwazaRoboama

RoboamudałsiędoSychem,bowSychemzebrałsięcały

Izrael,abygoustanowićkrólem.

10,1-19Rozdziałtentoprawieliteralnietekst1Krl12.Kronikarzbyłoczywiściezmuszonyprzyjąćfaktschizmy,pominąłjednakhistoriępoprzedzającejjąrewoltyJeroboama(1Krl11),a

doschizmyreligijnej,októrejobszerniemowaw1Krl12,26-13,32,zrobitylkokrótkąaluzjęw11,14-15.

10,1.Sychem.WybórSychemnamiejscespotkaniawskazujenadwierzeczy:(1)żepolitycznapozycjaRoboamabyłasłabawporównaniuzpozycjąDawida,skorow2Sm5,1przywódcy

pokoleńprzybylidostolicyDawida,abyuznaćgozakróla;(2)żewyznaczeniespotkaniawcentrumobszaruzwiązanegozprzedmonarchicznymprzywództwemJozuego(Joz24),wmiejscukultu
rywalizującymzJerozolimą(zob.komentarzdo1Krl12,25),jeszczebardziejpogarszałosytuacjęRoboama.PodejmowałwięcRoboamryzyko,przybywająctutajzeswojegoośrodkawładzy.Najego
brakmądrościizdolnościnegocjacyjnychwskazujewięcjużsamwybórmiejscaspotkania.

UsłyszałotymJeroboam,synNebata–aprzebywałonw

Egipcie,dokąduciekłprzedkrólemSalomonem–iwróciłzEgiptu.

10,1-2.Chronologia.Wszystkowskazujenato,żeopisanewydarzeniarozegrałysięw931przedChr.(zob.komentarzdo2Krn12,2).

Posłanowięcponiegoiwezwanogo.KiedyprzybyłJeroboami

całyIzrael,wtedyprzemówilidoRoboamatymisłowami:

Twój

ojciecobarczyłnasjarzmem,tyzaśterazulżyjnamwokrutnej
pańszczyźnieutwegoojcaiwtymciężkimjarzmie,którenanas
włożył,amycizatobędziemysłużyć.

10,4.OkrutnapańszczyznauSalomona.PodobniejakperskikrólCyruszarzucałswojemubabilońskiemurywalowi,Nabonidowi,obciążaniewłasnegoludu„pracąpańszczyźnianą”,starsi

IzraelaprosząozmniejszenieciężarówpańszczyźnianychprzezadministracjęRoboama.Precedenstakiejdecyzjimożnaznaleźćwdokumentachmezopotamskich,wktórychnowykrólwydajedekret
zwanymesharum,uwalniającyniewolnikówlubobniżającypodatkinałożonenamiastaorazokręgi.PokoleniaIzraelamiałynajwyraźniejpowodydoniezadowolenia,trzebateżbyłopójśćna
kompromis,byocalićjednośćkrólestwa.

Natoimodpowiedział:[Idźcie]natrzydni,apotemprzyjdźcie

domniezpowrotem!Wobectegoludsięrozszedł.

AkrólRoboam

zasięgnąłradystarszych,którzystanowiliotoczeniejegoojca,
Salomona,zajegożycia,mówiąc:Jakmiradzicieodpowiedziećtemu
ludowi?

Onizaśtakdoniegoprzemówili:Jeślibędzieszdlatego

lududobryiokażeszimżyczliwość,aprzemówiszdonichłagodnymi
słowami,tobędącisługaminacałeżycie.

Aleonzaniechałrady,

którąmudawalistarsi,natomiastzasięgnąłradymłodzieńców,którzy

razemznimwzrastaliistanowilijegootoczenie.

10,6-8.Starsi.Wydajesię,żeistniałpodziałwdomukrólewskim/administracjipomiędzy„młodzieńcami”i„starszymi”(tj.ludźmi,którzyniedawnostalisiędoradcamikrólewskimi,itymi,

którzyoddawnasłużylikrólestwu).„Starsi”prawdopodobniepiastowaliurządzapanowaniaSalomona.Ludzieciwywodzilisięzrodzinykrólewskiej(przyrodnibracia,kuzyni,jakJonadabz2Sm
13,3)lubzesłużbypublicznej.MłodzieńcybyliprawdopodobniekuzynamiRoboamaijegoprzyrodnimibraćmi.RównieżwsumeryjskimEposieoGilgameszuopisanosytuację,wktórejGilgamesz
najpierwzasięgaradystarszych(którzyodradzająmuwzniecaniebuntu),późniejzaśmłodszychmieszkańcówmiasta(wchodzącychwskładsiłzbrojnychiopowiadającychsięzabuntem).Tamrównież
bohateridziezaradąmłodszych.

Rzekłdonich:Cowyradzicieodpowiedziećtemuludowi,który

przemawiałdomnietakimisłowami:Ulżyjnamwjarzmie,które
włożyłnanastwójojciec?

Młodzieńcyzaś,którzyrazemznim

wzrastali,przemówilidoniegotak:Temuludowi,któryprzemawiał
dociebie,mówiąc:Twójojciecnałożyłnanasjarzmo,tyzaśulżyj
namwtymjarzmie,odpowiesz:Mójmałypalecjestgrubszyniż
biodramegoojca,

gdyżdotądmójojciecnałożyłnawasjarzmo

ciężkie,ajadołożędowaszegojarzma.Mójojcieckarciłwas
biczami,jazaśbędęwaskarciłbiczamizcierni.

10,11.Bicze/kolce[skorpiony].Zwyczajużywaniabiczadokierowanianiewolnikamilubzwierzętamiorazdozadawaniatorturmadługąhistorię.Niektórzybadaczeuważają,że

„skorpiony”[wprzekładzieBT:„biczezkolców”,przyp.tłum.]sąbiczami,nakońcuktórychumieszczonebyłykawałkimetalulubszkła(któreRzymianienazywali„skorpionami”).Ichistnienianie
potwierdziłyjednakodkryciaarcheologiczne,reliefyaniutworyliterackiepochodzącesprzedokresurzymskiego.Wjednymztekstówakadyjskichwymieniasięjednakmiedzianeskorpionyobok
miedzianychkajdanzakładanychniewolnikom.Znawcykulturyakadyjskiejsądzą,żebyłytobicze,naktórychkońcuumieszczonokawałekmiedzi.

Trzeciegodnia,takjakpowiedziałkrólwsłowach:Wróćciedo

mnietrzeciegodnia,przyszedłJeroboamicałyluddoRoboama.

wtedykróldałludowisurowąodpowiedź,gdyżnieposzedłzaradą,
którądawalistarsi.

Przemówiłwięcdonichtak,jakradzili

młodzieńcy:Mójojciecobciążyłwasjarzmem,ajadołożędo
waszegojarzma.Mójojcieckarciłwasbiczami,jazaśbędęwaskarcił
biczamizcierni.

10,14Mójojciecobciążył.Według1Krl12,14.Teksthebr.:„jaobciążę”.

Królwięcniewysłuchałludu,astałosiętozwoliBożej,aby

Panspełniłswągroźbę,którąwypowiedziałdoJeroboama,syna
Nebata,przezAchiaszazSzilo.

KiedycałyIzraelzobaczył,żekról

goniewysłuchał,wtedyludtakodrzekłkrólowi:Cóżzawspólny
działmamyzDawidem?Wszakniemamydziedzictwazsynem
Jessego!Każdydoswegonamiotu,Izraelu!Teraz,Dawidzie,pilnuj
swegodomu!IrzeczywiścieIzraelposzedłdoswoichnamiotów.

10,16.KruchysojuszIzraelaiJudy.Okrzykzwołującypółnocnepokoleniarozległsięjużwcześniej,podczasbuntuSzeby(zob.komentarzdo2Sm20,1).Możnabysądzić,żejedność

dwunastupokoleńIzraela,stanowiącychjedenlud,torzecznaturalnaikonieczna.Byłojednakinaczej.Faktycznieistniałodwanaścieniezależnychgrupplemiennych,którewieleodsiebiedzieliło.
JednośćosiągniętazapanowaniaDawidaiSalomonabyłamożliwadoutrzymaniajedyniedziękiwielkimumiejętnościomiwysiłkom,wokresiepomyślności.Chociażelementyspajającezesobąte
odrębneorganizmypolityczneistniałyprzezjednopokolenie(np.instytucjazwierzchnikaposzczególnychplemionIzraelitówustanowionaprzezSaula),nadalbyłyzależneodosobowościwładcy.
Poddanenawetnajsłabszymnaciskomorganizmypolityczneprzejawiałytendencjędorozpadu.WysokikosztutrzymaniajednościorazróżniceworientacjiPółnocyiPołudniadoprowadziłykrólestwo
naskrajrozpadu,gdypokoleniapółnocnezrozumiały,żeJudaidomDawidaniemajązamiaruzrezygnowaćzeswychżądańowiększąautonomięlokalnąiobniżeniepodatków.

ARoboampanowałtylkonadtymiIzraelitami,którzymieszkali

wmiastachJudy.

GdyzaśkrólRoboamwysłałHadorama,którybył

nadzorcąrobotnikówpracującychprzymusowo,Izraelici
ukamienowaligo,takiżumarł.WobectegokrólRoboampośpiesznie
wsiadłnarydwaniuciekłdoJerozolimy.

10,18.Śmierćprzezukamienowanie.Zob.komentarzdoPwt13,10,gdzieomówionoukamienowaniejakosposóbwymierzaniakarśmierci.ZabicieHadoramabyłopierwszymprzejawem

buntulubpoczątkiemrozruchów.Zaprzykładsprawiedliwościmożnauznaćfakt,żeczłowiekodpowiedzialnyzarobotnikówpracującychprzymusowo(m.in.przenoszącychskały)zginąłpodgradem
kamieni.

TakwięcIzraelodpadłodroduDawidaażpodzieńdzisiejszy.

2Krn11

RządyRoboama

Roboam,przybywszydoJerozolimy,zebrałpotomkówJudyi

Beniamina,tojeststoosiemdziesiąttysięcywyborowych
wojowników,abywszcząćwojnęzIzraelemoprzywróceniewładzy
królewskiejRoboamowi.

11,1.Stoosiemdziesiąttysięcywyborowychwojowników.JesttobardzodużaliczbawojskajaknapokolenieJudyiBeniamina.Współczesneszacunkidotyczącecałkowitejliczby

mieszkańcówPalestynywtymokresiedowodzą,żePołudnioweKrólestwozamieszkiwałoniewięcejniż300000osób.WdokumentachneoasyryjskichzIXiVIIIw.przedChr.odnotowanowzrost
armiiasyryjskiejzok.45000(SalmanassarIII)doponad200000wojowników(Sennacheryb).Zachodniakoalicja,którastoczyłapodKarkarbitwęzwojskamiSalmanassara,miała60000żołnierzy.
NajwiększesiłyChetytówwynosiłyprawie50000(podczasbitwypodKadesz,XIIIw.przedChr.).Wszystkotowskazuje,żehebrajskiesłowoprzetłumaczonewtychfragmentachjako„tysiąc”należy
zastąpićinnymznaczeniem:„drużyna”lub„oddział”.Niebyłabytowięckonkretnaliczba,leczinformacja,żekażdyródwystawiłjedenoddziałoliczbiewojownikówodpowiadającejswojej
liczebności.Chociażwokresiepóźniejszymoddziałytezaczęłyliczyćstandardowo1000wojowników,tutajliczebnośćoddziałówmogłabyćznaczniemniejsza.

WówczasPanskierowałsłowodoSzemajasza,mężaBożego:

Powiedzkrólowijudzkiemu,Roboamowi,synowiSalomona,i

całemuIzraelowiwJudzieiBeniaminie:

TakmówiPan:Nie

wyruszajciedowalkizwaszymibraćmi.Niechkażdywrócidoswego
domu,boprzezeMniezostałozrządzoneto,cosięstało.Posłuchali
rozkazuPańskiegoizawrócilizdrogiprzeciwJeroboamowi.

11,2-4.Wyroczniaprorockazwiązanazbitwą.WokresieproroctwaprzedklasycznegoprorocyIzraelaspełnialipodobnąrolęjakichodpowiednicyzinnychpaństwBliskiegoWschodu

(zob.komentarzdoPwt18,14-22).Jednąznajważniejszychfunkcjibyłodoradzaniewsprawachmilitarnych.Ponieważwierzono,żezaangażowanieBogastanowikoniecznywarunekodniesienia
zwycięstwa,początkiemkażdejoperacjimilitarnejbyłBożyrozkazstanięciadobitwy.TakieboskiepolecenietotypowyelementkrólewskichinskrypcjizobszaruAsyrii.Ważnąrzecząbyłorównież
radzeniesiębóstwawsprawiewłaściwejporyistrategiidziałań.Czasamijednakwyrocznieprzychodziłyzupełnienieoczekiwanie,bezpodejmowaniazabiegówoichuzyskanie.Jednegozprzykładów
dostarczatekstzMari,wktórymopisanosenostrzegającykrólaZimri-Lima,byniewyruszałnawyprawęwojenną.

RoboamosiadłwJerozolimieiwybudowałmiastawarownew

Judzie.

OdbudowałtakżeBetlejem,Etam,Tekoa,

Bet-Sur,Soko,

Adullam,

Gat,Mareszę,Zif,

Adoraim,Lakisz,Azekę,

Sorea,

Ajjalon,Hebron;byłytomiastawarownewJudzieiBeniaminie.

11,10WykazmiastwarownychRoboamaniemaparaleliw1Krl,pochodzijednakzwiarygodnegohistorycznegoźródła.DziałalnośćRoboama,mającawzmocnićobronnośćkraju,mogła

byćnastępstwemwyprawySziszaka(12,9),którapokazała,jakłatwougodzićterytoriumjudzkie.Wyliczonetuforteceniewyznaczajągranicykrólestwa—byłyrozmieszczonewmiejscach
strategicznieważnych,astacjonowaływnichoddziałyarmiizawodowej(w.11-12).

Wzmocniwszytwierdze,dałimdowódcóworazzapasy

żywności,oliwyiwina.

Wkażdymtakimmieściezłożyłtarczei

dzidyorazbardzojeumocnił.NależałydoniegotylkoJudai
Beniamin.

11,5-12.UmocnionetwierdzewJudzie.Wszystkiewymienionemiasta,zwyjątkiemAdoraim(dzisiejszegoDura,położonegowodległości5kmnazachódodHebronu),znanesązinnych

źródełstarożytnych(naprzykład,zopisukampaniiSziszakazob.2Krn12,2)ileżąnaterytoriumJudy.TworząonewewnętrznąlinięobronnąnawzgórzachotaczającychJerozolimę.Istniałycztery
grupytwierdz,wkierunkuzpółnocynapołudnie,umieszczonychwpunktachstrategicznychistrzegącychgłównychprzejśćiszlaków:(1)Betlejem,Etam,TekoaiBet-Surstrzegłygranicywschodniej;
(2)Soko,Adullam,GatiMareszachroniłygranicęzachodnią;(3)południowąlinięobronystanowiłyLakisz,ZifiAdoraim;(4)zaśliniępółnocną-SoreaiAjjalon.Hebron(w2Sm2,1dawnastolica
Dawida)mógłpełnićrolęprzystankulubgłównegoośrodkadlasiłzpołudniaizachodu.ArcheologomnieudałosięodnaleźćbudowlizokresupanowaniaRoboama,chociażwkilkumiejscach
(szczególniewLakisz)odkopanopewneśladyowychumocnień.

11,11-12.Zapasyumocnionychtwierdz.GarnizonywojskowestacjonującewumocnionychmiastachRoboamamusiałymiećzapasprowiantuibroni,bymogłyskuteczniestrzecgranic

państwa.PodobniejakwdokumentachzMaripodającychniezbędneilościżywności,oliwyipiwa,byoddziałmógłsięutrzymaćprzezokreślonyczas(dziesięćlubpiętnaściedniorazmiesiąc),autor
DrugiejKsięgiKronikdostarczazbiorczegopodsumowania(niepodajejednakilościiczasuregularnychdostaw)zapasów.

Kapłaniilewici,którzyznajdowalisięwcałymIzraelu,garnęli

siędoniegozewszystkichstron.

11,13-17WedługkronikarzakonsekwencjąreligijnejschizmyJeroboamabyłowyemigrowanielewitówiwiernychIzraelitówdoJerozolimy,gdziesięznajdowałojedyneprawowite

sanktuarium.DotakiejemigracjidoszłorzeczywiściepoupadkuSamarii,wdwawiekipóźniej.

Lewiciopuszczaliswojepastwiskaiposiadłości,aszlidoJudy,

doJerozolimy,ponieważJeroboamwrazzsynamiodsunąłichod
kapłaństwaPańskiego.

Samsobieustanawiałkapłanównawyżynach

dlaczczeniakozłówicielców,któresporządził.

Przybywaliwięcdo

Jerozolimyzalewitamizewszystkichpokoleńizraelskichci,którzy
oddawalisweserceszukaniuPana,BogaIzraela,abyskładaćofiary
Panu,Boguswychojców.

Przeztrzylatawzmocnilionikrólestwo

judzkieiwspieraliRoboama,synaSalomona,albowiemprzeztrzy
latapostępowalidrogąDawidaiSalomona.

Potemwziąłsobie

RoboamzażonęMachalat,córkęJerimota,synaDawida,iAbihail,
córkęEliaba,synaJessego.

11,18-23InformacjenatematrodzinyRoboamasąpodanetylkoprzezkronikarza,któryniemiałnicdopowiedzeniaoniezliczonychżonachSalomona,wspominajednakoharemiekróla

niewiernego.

11,18córkęJerimota.Wedługgrec.Teksthebr.:„synaJerimota”.
—iAbihail.Zagrec.Teksthebr.:„Abihail”.

Urodziłamuonasynów:Jeusza,SzemariaszaiZahama.

niejpojąłMaakę,córkęAbsaloma.UrodziłamuonaAbiaszaiAttaja,
ZizęiSzelomita.

Zewszystkichzaśswoichżoninałożnic,miał

bowiemosiemnaścieżonisześćdziesiątnałożnic,Roboamnajbardziej
ukochałMaakę,córkęAbsaloma.Łączniebyłonojcemdwudziestu
ośmiusynówisześćdziesięciucórek.

NaczelepostawiłRoboam

synaMaaki,Abiasza,abyprzewodziłswoimbraciom,jegobowiem
zamierzałustanowićkrólem.

11,22Roboamwybierajakoswegonastępcęsynaulubionejchoćniepierwszejżony,podobniejakDawidpostąpiłzSalomonem.

Następniepostąpiłroztropnie,ponieważrozesłałwszystkich

swoichsynówpoziemiJudyiBeniamina,dowszystkichwarownych
miast.Dałimwówczasmnóstwożywnościipostarałsiędlanicho
wieleżon.

11,23postarałsiędlanichowieleżon.Teksthebr.:wajjiszealhamônnaszîm,„radziłsięwielukobiet”.BJ:„znalazłdlanichżony”,wajjissahlahemnaszîm,nazasadziedomysłu.
11,22-23.Książętajakoadministratorzy/dowódcy.Jednązgłównychmetodkształcenianastępcówtronuorazinnychczłonkówrodzinykrólewskiejbyłowyznaczanieimfunkcji

administracyjnych.PozycjęAbiaszamożnanawetuznaćzapozycjękoregenta,władającegowspólniezeswymojcem,Roboamem(zob.2Krn21,2-4).Dokumentyegipskieirocznikiasyryjskieczęsto
wspominająowyznaczaniusynówkrólananamiestnikówizarządcówokręgów(przykłademmożebyćwyznaczenieprzezasyryjskiegokrólaSzamszi-AdadajegosynówJasma-AdduiIszme-Daganana
władcówróżnychczęścijegokrólestwa).

2Krn12

NiewiernośćRoboama

GdysięutwierdziłoiumocniłopanowanieRoboama,porzucił

onPrawoPańskie,aznimcałyIzrael.

12,1-16Dorelacji1Krl14natematwyprawySziszakakronikarzdodajew.2b-8i12,któreprzejąłzjakiegośniezależnegoźródła,byćmożezpismprorokaSzemajaszawspomnianegoww.

15.

Wpiątymroku[panowania]królaRoboamanadciągnąłSziszak,

królegipski,przeciwJerozolimie,albowiemokazaliniewierność
wobecPana.

12,2.Chronologia.ŹródłaegipskieumieszczająokrespanowaniaSziszakaipoczątekXXIIdynastiina945-924przedChr.Roboamzasiadłnatroniew931przedChr.,więcpiątyrokjego

panowaniaprzypadałbyna927przedChr.DatatawspółgrazdatąśmierciSalomonaipodziałemkrólestwaIzraela.

[Nadciągnął]ztysiącemdwusturydwanamiizsześćdziesięciu

tysiącamijeźdźcóworazniezliczonymtłumemludzi,którzyznim
wyszlizEgiptu:zLibijczykami,SukkijczykamiiKuszytami.

12,3.Libijczycy,SukkijczycyiKuszyci.WarmiiegipskiejbylipoborowipochodzącyzpołudniowychizachodnichobszarówgraniczącychzEgiptem(LibiiiNubii).PonieważSziszak

pochodziłzLibii,wydajesięprawdopodobne,żepodczastejkampaniiwarmiiegipskiejznajdowałsięoddziałzłożonyzżołnierzyzjegowłasnegoludu.Wiadomorównież,żeSziszakprowadził
kampaniewNubiiiprzypuszczalniezmusiłNubijczykówdoudziałuwtejwyprawie.SukkijczycyniepojawiająsięwinnychfragmentachBiblii,sąjednakwymienianiwźródłachegipskich
pochodzącychzXIIIiXIIw.przedChr.(gdzieokreślasięichmianemTjukten)jakoludspowinowaconyzLibijczykami.Ich1200rydwanówbyłosiłąporównywalnądotej,którądysponowałSalomon
(zob.komentarzdo1Krl4,26).

IzdobyłonwarownemiastaJudy,idoszedłażdoJerozolimy.

12,2-4.NajazdSziszaka.ZrelacjisamegoSziszaka,zapisanejnamurachkompleksuświątynnegowKarnaku(Teby)poświęconegoAmonowi,wynika,żepodbiłonponad150miast.

PojawiasiętamrównieżniejasnawzmiankaodaninieściągniętejodSyrii.ListamiastpodbitychprzezSziszakaniezawieraJerozolimy,zaśwymienionenaniejmiejscaznajdująsięnaobszarzezarówno
północnego,jakipołudniowegoIzraela.UżywającGazyjakobazywypadowej,SziszakwysłałkilkaoddziałówdoNegebu,zaśgłównytrzonuderzeniowyskierowałprzezSzefelękuJerozolimie.
PóźniejarmiaSziszakazwróciłasięnapółnoc,idącprzezrejonwzgórzcentralnych.Tamwojskaegipskiepomaszerowałynazachód,przezdolinęJizreeldoMegiddo,późniejzaśruszyłyDrogąPniana
południe,podążającwzdłużwybrzeża.ArmiaegipskazapuściłasięteżnaobszarZajordania,przekraczającrzekęnawschódodAdam,następniewycofującsięnazachóddoBet-Szean.

WtedytoprorokSzemajaszudałsiędoRoboamaiksiążąt

judzkich,którzysięwycofaliprzedSziszakiemdoJerozolimy,irzekł
im:TakmówiPan:WyMnieopuściliścieiJatakżewasopuszczam,
[oddając]wręceSziszaka.

UpokorzylisięwtedyksiążętaIzraela

wrazzkrólemirzekli:SprawiedliwyjestPan.

Widzącichpokorę,

PanskierowałtesłowadoSzemajasza:Ponieważupokorzylisię,nie
zniszczęich,aześlęniebawemocalenie,imegogniewuniewylejęna
JerozolimęzapośrednictwemSziszaka.

Stanąsięjednakjego

sługami,abypoznaliróżnicęmiędzysłużbąuMnieasłużbą
królestwom[innych]ziem.

Nadciągnąłwięckrólegipski,Sziszak,

przeciwJerozolimieizabrałkosztownościdomuPańskiegooraz
kosztownościpałacukrólewskiego;wszystkotozabrał.Zabrał
równieżzłotetarcze,któresporządziłSalomon.

12,9.ŁupzagarniętyprzezSziszaka.Dlaświątyniwykonanowielezłotychisrebrnychprzedmiotów,wtymsłynnezłotetarcze(zob.komentarzdo2Krn9,15-16).Egipcjaniezabralijeze

sobąjakodaninęprzekazanązaniezniszczenieJerozolimy.Mogłyonestanowićlwiączęść200tzłotaisrebra,którąSziszakprzekazałświątyniomswoichbogów.

WobectegokrólRoboamzamiastnichsporządziłtarczezbrązu

ipowierzyłjedowódcomstrażypilnującejwejściadopałacu
królewskiego.

Odtądzakażdymrazem,kiedykrólwchodziłdo

świątyniPańskiej,wchodziłastraż,wnosiłaje,apotemodnosiłado
zbrojownistraży.

Gdy[król]sięupokorzył,odwróciłsięodniego

gniewPanainiezniszczyłgocałkowicie.ZresztąiwJudziebyły
rzeczydobre.

UmocniłsięwięckrólRoboamwJerozolimiei

panował.Kiedyzostałkrólem,miałlatczterdzieścijeden,a
siedemnaścielatpanowałwJerozolimie,wmieście,którewybrałPan
zewszystkichpokoleńizraelskich,abytamumieścićsweImię.Jego
matka,Ammonitka,miałanaimięNaama.

12,13.MatkaRoboama.PonieważSalomonpoślubiłkobietypochodzącewwielukrajów,m.in.Ammonu(zob.1Krl11,1),niejestniczymdziwnym,żematkaRoboama,Naama,była

Ammonitką.JejmałżeństwozSalomonemstanowiłoprzypuszczalnieprzypieczętowaniesojuszupolitycznegozawartegoprzezobydwapaństwa.ZwyczajpodawaniaimionmatekkrólówJudymoże
wskazywaćnadużeznaczeniekrólowejmatki(zob.komentarzdo1Krl2,19).

Jednakżepostępowałźle,albowiemnieskłoniłswegoserca,aby

szukaćPana.

AczyżdziejeRoboama,odpierwszychdoostatnich,

niesąopisanewKronikachProrokaSzemajaszai„Widzącego”Iddo,
wporządkurodowodu?WalkizaśRoboamazJeroboamemtrwały
przezcałyczas.

12,15(wporządkurodowodu)?Dodanewtekściehebr.WBJpominięte.
12,15.Źródła.Listyrodowodowesporządzoneprzez„Widzącego”Iddomożnabyporównaćzinnymiutworamizwiązanymizpostaciamiproroków(2Krn9,29i13,22).Postaćtanie

pojawiasięjednakwżadnejnarracjiztegookresu.DziejeprorokaSzemajaszatoprzypuszczalnieodrębny,pozabiblijnyutwórhistoryczny,zktóregoczerpałautorDrugiejKsięgiKronik,sporządzając
podsumowaniewydarzeń.Szemajaszbyłprorokiem,któryostrzegłRoboamaprzedniebezpieczeństwemwojnydomowejoraznamawiałgodonawróceniapodczasinwazjiSziszaka(zob.2Krn11,2;
12,5).

12,15.ZatargiPółnocyzPołudniem.Chociażpomiędzyobydwomapaństwaminiebyłootwartejwojny,staledochodziłodozatargówgranicznych,któretrwałyażdoczasówJozafata(1

Krl22,44).Tenieustannekrwawestarciaosłabiałyzasobyobydwustron.Możnajeporównaćdokonfliktu,wmniejszejskali,pomiędzyDawidemaIszbaalem,opisanegow2Sm2,12-32.

PotemspocząłRoboamzeswoimiprzodkamiizostał

pochowanywMieścieDawidowym,asynjego,Abiasz,zostałwjego
miejscekrólem.

2Krn13

AbiaszwojujezJeroboamem

AbiaszobjąłrządywJudziewosiemnastymroku[panowania]

królaJeroboama.

13,1Abiasz.W1Krl14,31;15,1.7.8nosionimięAbijjam.

TrzylatakrólowałwJerozolimie.Jegomatka,córkaUrielaz

Gibea,miałanaimięMaaka.MiędzyAbiaszemaJeroboamemtrwała
walka.

13,2Maaka.Taknazywasięjąwgrec.iw1Krl,tamjednakjestonacórkąAbsaloma(por.11,20).BJ:Mikajahu,zahebr.
13,1-2.Chronologia.PorazpierwszypodanotutajsynchronicznąwzmiankęokrólachIzraelaiJudy(zob.1Krl15,1).Wprzeciwieństwiedoautora(autorów)KsiągKrólewskich,kronikarz

posługujesiętylkoraztąformułądatowania.JeśliJeroboamwstąpiłnatronw930przedChr.,Abiaszobjąłpanowaniew913przedChr.

WojnęrozpocząłAbiaszsiłączterystutysięcywalecznych

wojowników,wyborowychmężczyzn,Jeroboamzaśuszykowałdo
walkiosiemsettysięcywyborowychmężczyzn,dzielnych
wojowników.

AbiaszwstąpiłnaszczytgórySemaraim,położonejw

górachEfraima,irzekł:Słuchajciemnie,JeroboamieicałyIzraelu!

13,4-12Takompozycjakronikarzajestdoskonałymprzykłademprzepowiadanialewickiegotamtejepoki,którewydarzeniaprzeszłościwykorzystuje,bypouczyćwspółczesnychsobieludzi.

PomijającIzraelitówzczasówAbiasza,kronikarzzwracasiędomieszkańcówSamarii,przypominającim,żetylkoJudamaprawdziwepanowanie,prawdziwegoBoga,prawowitekapłaństwoorazkult
zgodnyzprawodawstwemPięcioksięgu.

Czyżniewiecie,żePan,BógIzraela,dałpanowanienad

Izraelem,itonawieki,Dawidowi,jemuijegopotomkomnamocy
nierozerwalnegoprzymierza?

13,5nierozerwalnegoprzymierza?Dosł.:„przymierzasoli”(por.Kpł2,13).
13,5.Przymierzesoli/nierozerwalneprzymierze.WgorącymklimacieBliskiegoWschodusólbyłaniezbędnadlazdrowialudziizwierząt,stanowiłateżgłównąsubstancjęużywanądo

konserwacjiżywności(dokumentzMariopisujejejwartośćhandlową).Podczaszawieraniatraktatówlubsojuszówsólsymbolizowałatrwałycharakterporozumienia.Takieznaczeniesymboliczne
potwierdzająkontekstybabilońskie,perskie,arabskieigreckie.PodobniewBibliiprzymierzezawarteprzezPanaiIzraelaokreślanejestjakoPrzymierzeSoli-przymierze,którebędziedługo
zachowywane.Stronyzawierającetakieprzymierzespożywałyzwyklewspólnyposiłek,podczasktóregopodawanosolonemięso.Dlategoużyciesolipodczasskładaniaofiarbyłowłaściwym
przypomnieniemzwiązkuprzymierza.Oprócztegosóljestsubstancjązapobiegającąpowstawaniukwasu,aponieważkwasbyłuważanyzasymbolbuntu,sólmogłabyćznakiemtego,cobuntowi
zapobiega.

TymczasempowstałJeroboam,synNebata,asługaSalomona,

synaDawida,izbuntowałsięprzeciwswemupanu.

Zebralisię

potemuniegolekkomyślnimężowie,synowieBeliala,isprzeciwili
sięsynowiSalomona,Roboamowi,którybyłmłodzieńcem

bojaźliwegosercaidlategoimsięnieoparł.

Terazzaśspiskujecie,

abyoprzećsiępanowaniuPańskiemu[sprawowanemu]przez
potomkówDawida,ajesteścielicznymtłumemimaciezesobązłote
cielce,którewam,jakobogów,sporządziłJeroboam.

13,8.Złotecielcenapolubitwy.Istniejewieleprzykładówstarożytnycharmiiniosącychprzedstawieniabogównapolebitwy.Wmotywieboskiegowojownikabóstwostajedowalkii

zwyciężabogównieprzyjaciół.Wojskanosiłyzwykłesztandarylubposągizwizerunkamibóstw,któresymbolizowałyichobecność.KrólowieasyryjscyzIXiVIIIw.przedChr.częstowspominalio
sztandarzezboskimwizerunkiem,którypodążałprzedichwojskami.ArkaPrzymierza,sztandarJahwe,symbolizowałaPana,oczyszczającegodrogęprzedIzraelitami,iwiodławojskadoKanaanu.
Koncepcjataniewieleróżnisięodwierzeńasyryjskich,żebogowieczyniąbrońkrólapotężnąiwalcząprzednimlubujegoboku.Wniemalkażdejarmiiznajdowalisiękapłaniiwróżbiarze(dowodzą
tegochoćbylistyzMari),prorocy(2Krl2)iprzenośneprzedmiotykultu(zob.asyryjskierocznikiSalmanassaraIII[858-824przedChr.]).Dziękitemumożnasiębyłoradzićbogównapoluwalkilub
wzywać,bypoprowadziliżołnierzydozwycięstwa.

CzytoniewywygnaliściekapłanówPańskich,synówAarona,i

lewitów,czyżtoniewypoczyniliściesobiekapłanów,jakuludów
krajówpogańskich?Każdy,ktoprzychodzizmłodymcielcemi
siedmiomabaranami,abygowprowadzonowczynnościkapłańskie,
stajesiękapłanemtego,któryniejestBogiem.

DlanasPanjest

naszymBogieminieporzuciliśmyGo.KapłaninausługachPanasą
potomkamiAarona,atakżespełniająsweczynnościlewici.

Każdego

rankaiwieczoraskładająPanucałopalneofiary,wonnekadzidła,
[troszcząsięo]chlebypokładnenaczystymstole,ozłotyświeczniki
jegolampy,abypłonęłycowieczór,albowiemmyprzestrzegamy
zarządzeńPana,Boganaszego,wyzaśopuściliścieGo.

13,11.Rytuałyodprawianeprzezkapłanów.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychtychczynnościkultowychzob.komentarzdoKpł6,8-13orazWj25,23-30.

AotoznaminaczeleBógiJegokapłanioraztrąby,aby

grzmiałyprzeciwkowam,Izraelici.NiewalczciezPanem,Bogiem
waszychojców,albowiemniepowiedziesięwam.

Tymczasem

Jeroboamrozkazałzasadzcezejśćnatyłyiwtensposóbsamznalazł
sięwobecJudy,azasadzkanatyłach.

13,13-18WopisietejbitwysązawartereminiscencjezopowieściozdobyciuAj(Joz8)iGibea(Sdz20,zasadzka)atakżerozmaitychprzekazówoświętychwojnach(okrzykwojenny,

dęciewtrąby,przypisywaniezwycięstwaBogu,por.Joz6)

ObróciłsięwówczasJuda,aotoczekałagowalkaizprzodu,iz

tyłu.ZawołalizatemdoPana,akapłanizadęliwtrąby.

Wtedy

wszyscyzJudypodnieśliokrzykbojowyigdyonikrzyczeli,Bóg
pobiłJeroboamaicałegoIzraelaprzedobliczemAbiaszaipokolenia
Judy.

UcieklipotemIzraeliciprzedJudą,aBógoddałichwręce

Judy.

PobiliichwtedyAbiaszijegoludorazzadaliwielkąklęskę,

takżepadłowówczaszIzraelaśmiertelnierannychpięćsettysięcy
mężówwyborowych.

UpokorzeniwięczostaliIzraelici,natomiast

silnisięstaliwówczaspotomkowieJudy,ponieważoparlisięnaPanu,
Boguswychojców.

AbiaszścigałJeroboamaizabrałmumiasta:

Betelzmiejscowościamiprzynależnymi,Jeszanęzmiejscowościami
przynależnymiiEfronzmiejscowościamiprzynależnymi.

13,19Niemapodstaw,bytezdobyczeAbiaszapodawaćwwątpliwość,niebyłyonejednaktrwałe.Mamytudoczynieniazjednymzkonfliktówgranicznych,któreJudaustawiczniemiałz

Izraelem,aktórekończyłysiędlategopierwszegonaprzemiantosukcesem,toporażką(1Krl15,16-23;2Krn15,8;16,1-6;17,2).

13,19.MiastazdobyteprzezJudę.ZdobycieBetel,głównegoośrodkakultuwpaństwieJeroboama,byłodużymsukcesem.Późniejszetekstybiblijnemówiąjasno,żewokresieJeroboama

IIiAmosa(Am7,10)powróciłoononatrwałedoIzraela.Jeszanę,miastoznajdującesięwpobliżuBetel(wodległości27kmodJerozolimy),utożsamiasięnajczęściejzBurdżel-Isana,zaśEfron(Ofra
wJoz18,23),zEt-Tajjiba,leżącym6,5kmnapółnocnywschódodBetel.WwynikuodniesionegozwycięstwaRoboamuzyskałkontrolęnaddwomaważnymiszlakamiprowadzącymizJudydoIzraela.
Obydwawiodłynapółnoc,zdwóchstronokrążającBetel,iskręcałynapołudnienawysokościSzilo.Obszar,októrymmowa,mapowierzchnięok.32km2.

ZażyciaAbiaszaJeroboamniemógłjużpowrócićdosił;potem

poraziłgoPan,toteżumarł.

13,2-20.BitwastoczonaprzezAbiaszaiJeroboama.Nieudałosięzlokalizowaćmiejsca,wktórymrozegrałasiętabitwa(górySemaraim),uczeniumieszczająjejednakwokolicyBetel.

NajczęściejwymieniasięRaset-Tahuna.RetorykamowyAbiaszawskazuje,żedążyłdozjednoczeniaPółnocyiPołudnia,jeślizajdziepotrzeba-wdrodzepodboju.Byłotoraczejstarcienaotwartym
poluniżoblężeniemiasta.WsposóbtypowydlaDrugiejKsięgiKronikliczebnośćarmii(1200000żołnierzy)jestznaczniewiększaodtej,którejmożnabyoczekiwać(niejestjednaknajwiększą,jaka
pojawiasięwdokumentachstarożytnych).Herodotaoskarżasięzwykleowielkąprzesadę,gdypodaje,żewojska,któreKserkseswystawiłprzeciwkoGrekom,liczyły5000000żołnierzy.Liczba500
000zabitychpostroniePółnocnegoKrólestwaczyniłabyteżtębitwęjednąznajkrwawszychwhistorii.Zachowałsiętekststarożytny,wktórymasyryjskikrólArik-den-ilioznajmia,iżzabił254000
wojownikówwroga.RywalizujeznimSennacheryb,którypowiada,żewybił150000nieprzyjaciółwbitwiepodHalule.Jednąznajkrwawszychbitewstarożytnościbyłabitwa,którąRzymianiestoczyli
zHunamipodChâlons-sur-Marne(Francja,451).Poległowniej200000żołnierzy.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo2Krn11,1.

WzmocniłsięwięcAbiasz.Wziąłonsobieczternaścieżoni

miałznichdwudziestudwóchsynówiszesnaściecórek.

Pozostałe

zaśdziejeAbiaszaorazwszystkiejegoczynyisłowaopisanesąw
opowiadaniuprorokaIddo.

13,22.Źródło.Wzmiankao„opowiadaniuprorokaIddo”dotyczyprzypuszczalnietegosamegoproroka,októrymbyławcześniejmowaw2Krn9,29i12,15.Jedynyodnośniknajegotemat

mazwiązekzcytowanymitutajmateriałamiźródłowymi.Iddoniepojawiasięwżadnejzbiblijnychnarracji.

SpocząłnastępnieAbiaszzeswoimiprzodkamiipochowanogo

wMieścieDawidowym.Jegosyn,Asa,zostałwjegomiejscekrólem.
Zajegodnispokójwkrajupanowałprzezdziesięćlat.

2Krn14

Asaczyniłto,cojestdobreisłusznewoczachPana,Bogajego.

Usunąłołtarzecudzychbogówiwyżyny,pokruszyłstele,wyciął

aszery.

14,2.Ołtarzeobcychbogów.UdogodnieniastworzoneprzezSalomonadlajegocudzoziemskichżonobejmowaływzniesienieołtarzyiprzybytków,bymogłyczcićwnichswoichbogów

(zob.komentarzdo1Krl11,5-7).DotejgrupymogłysięzaliczaćniektórezołtarzyzniszczonychprzezAsyrię.

14,2.Wyżyny.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychwyżynzob.komentarzdo1Krl3,2-3iPwt12,2-3.
14,2.Świętekamienie/stele.PionowekamienielubmassebothstanowiływspólnyelementreligiizobszaruKanaanu,pełniłyteżrolępomnikówpamiątkowychwkilkuizraelskich

kontekstachprzymierzowych(zob.Wj24,3-8;Joz24,25-27).ZwiązekzAszerą,BaalemiinnymikananejskimibóstwamistałsięprzyczynąichpotępieniajakozagrożeniadlakultuJahwe.Archeolodzy
odkryliświętekamieniewGezer,Dan,ChasoriArad.Wdwóchostatnichmiejscachznajdowałysięoneprzypuszczalniewewnątrzświętejbudowliistanowiływażnyelementczynnościkultowych,
któresięwniejodbywały.NakamieniachzChasorwidniejewyrytysymbolwzniesionychdłonioraztarczysłonecznej.KamieniezDanznajdowałysięobokbramyinosząśladyskładaniaofiar
wotywnych.

14,2.Aszery/słupyAszery.Wspólnącechąkultukananejskiegoisynkretycznejreligiiizraelskiejna„wyżynach”orazwprzybytkachmiejskichbyłowznoszenieaszer/słupówAszery.Nie

wiadomodokońca,czybyłytozwyczajnedrewnianesłupysymbolizującedrzewa,czyzawierałyjakieśprzedstawienieboginipłodności,iczystanowiłyelementświętychgajów.Wzmiankaw2Krl17,
10oaszerach„podkażdymdrzewemzielonym”wydajesięwskazywać,żebyłytoraczejsłupywznoszonewcelachkultowychniżzasadzonerośliny.JakomałżonkaEla,Aszerabyłapopularnąboginią,
októrejkulciewspominająjużtekstyugaryckie(1600-1200przedChr.).Ważnemiejsce,którezajmujewnarracjibiblijnej,dowodzi,żejejkultbyłgłównymrywalemkultuJahwe.Natemat
dodatkowychinformacjizob.komentarzdoWj34,13iSdz6,25.

NakazałmieszkańcomJudy,byszukaliPana,Bogaswych

ojców,iwypełnialiprawoorazprzykazania.

14,3Kronikarzbierzejakopunktwyjściapochwałęw1Krl15sformułowanąpodadresemAsyiprzypisujemureformęreligijną,doktórejpowrócijeszczewrozdz.15.

ZniósłwewszystkichmiastachJudywyżynyistelesłoneczne.

Jegokrólestwozaznawałopokojuwjegoczasach.

Wybudowałteż

miastawarownewJudzie,ponieważkrajbyłspokojny,inie
prowadziłwojnywowychlatach,Panbowiemudzieliłmupokoju.

RzekłwięcdomieszkańcówJudy:Odbudujmytemiastaiotoczmy

murem,opatrzmywieżami,bramami,zaworami,dopókijeszczekraj
jestwnaszymwładaniu.PonieważszukaliśmyPana,Boganaszego,
Ontakżeszukałnasiudzieliłnamzewsządpokoju.Budowalizatemi
wiodłosięim.

14,6.Fortyfikacje.ChociażautorDrugiejKsięgiKronikniepodajelistymiastumocnionychprzezAsę,najwyraźniejcieszyłsięonreputacjąbudowniczego.Mezopotamskieannałyi

królewskienazwylatregularniewspominająoprzedsięwzięciachbudowlanych,podejmowanychprzezwładców,jakodowodzieichsukcesów.Równieżkronikarzwymienia„wznoszeniebudowli”jako
cechę„dobregokróla”,czegorezultatemjestokrespokojuipomyślności.

AsamiałtrzystatysięcywojskazJudy,noszącychtarczeidzidy.

ZpokoleniaBeniaminauzbrojonychwtarczeiłukidwieście
osiemdziesiąttysięcy,awszyscybylidzielnymiwojownikami.

14,7.Uzbrojeniearmii.PrzykładempodziałuzadańwarmiimożebyćwykorzystanieprzezAsępiechoty(uzbrojonejwdużetarczeiwłócznie)jakogrupyuderzeniowejorazwyznaczenie

łucznikówzpokoleniaBeniamina(porównajuzbrojenieżołnierzyUzjaszaw2Krn26,14).ReliefyzpałacuasyryjskiegokrólaSennacherybaprzedstawiajążołnierzyzwłóczniamiiokrągłymitarczami
używanymidoobronyorazzbroniądowalkiwbezpośrednimstarciu.ReliefySalmanassaraIIIukazująjegołucznikówwdługichkolczugach,wrazztrzymającymtarczęgiermkiem.Łucznikmiał
dziękitemuwolneręceibyłzabezpieczonyprzedpociskamiwroga.ByćmożełucznicyzpokoleniaBeniaminaniemielikolczuglubbyliwyposażeniwprzytwierdzonądoramieniamniejszątarczęw
celuochronypodczasoddawaniastrzałówwkierunkunieprzyjaciela.

PowstałprzeciwnimZerachKuszytawsilemilionażołnierzyi

trzysturydwanówidoszedłażdoMareszy.

14,8-14Opisanytuepizod,pominiętyw1Krl,niemusibyćkonieczniewymyślony:jestzbytmocnozwiązanyzkonkretnymimiejscami,aponadtoniezgadzasięzobrazempokoju,który

wedługkronikarzacharakteryzowałcałepanowanieAsy(por.w.5-6;15,19).Niewiadomojednak,kimjestówZerach.Zuwaginato,żeKuszzwykleoznaczaEtiopię,możeonbyćnajemnikiem
etiopskim,komendantemktóregośzgarnizonówegipskichpozostawionychnapołudniukrajuprzezSziszaka(por.12,3;16,8).KuszmożejednakoznaczaćtakżenomadówNegebu(por.kuszyckążonę
Mojżesza,Lb12,1+),którzywtymprzypadkuprzyszlibygrabićJudę(w.14).Wkażdymrazieliczbawojownikówjestnapewnoprzesadzona.

14,8.ZerachKuszyta.PonieważKuszycisączęstoutożsamianizegipskimifaraonamizNubii(zob.komentarzdo2Krn12,3),niektórzybadaczełączyliZerachaKuszytęzOsorkonemI

(egipskimfaraonem,którypanowałwtymokresie[ok.897przedChr.]).Osorkon,synSziszaka,byłjednakLibijczykiem,niezaśNubijczykiem.Azatem,jeśliZerachKuszytaprzybyłzsiłami
egipskimi,musiałbyćnubijskimwodzemwspółdziałającymzXXIIdynastią(jejprzedstawicieleposiadalipewnewpływywNubiizaczasówSziszaka).Inniuczenisądzą,żeZerachKuszytabył
wodzemplemieniaBeduinów(zob.komentarzdoLb12,1natemattejodmianyznaczeniasłowa„Kusz”).Natematomówienialiczebnościarmiizob.komentarzdo2Krn13,3-20.Wjęzykuhebrajskim
niemasłowanaoznaczenie„miliona”,dlategowtekścieużytookreślenia„tysiąctysięcy”[wprzekładzieBT:„milion”,przyp.tłum.](byćmożewznaczeniutysiącaoddziałów),comożeoznaczać
niezliczonerzeszewojska.

14,8.Rydwany.ZważywszynaliczbężołnierzyprzybyłychzZerachem,liczbarydwanówwydajesięzaskakującomała.MimotoarmiaZerachamiałaokreślonąwartośćmilitarną,zaś

liczba300rydwanówstanowiłapoważnąsiłęuderzeniową.Ztekstówmezopotamskichiegipskichorazreliefówpałacowychwiemy,żedrużynarydwanuskładałasięz2lub3wojowników.Wozyte
byływykorzystywanejakoruchomaplatforma,zktórejoddawanostrzały,jakopojazddoprzewożeniadowódcówlubposłańcównapolubitwyorazdoprzeprowadzaniabezpośrednichuderzeń.
Starożytnearmiebyłyczęstozorganizowanewgrupyrydwanów,którymtowarzyszyłyoddziałypiechotypodlegająceposzczególnymdowódcomrydwanów.Natematliczbyrydwanówzob.komentarz
do1Krn1,14.

PrzeciwkoniemuwystąpiłAsa.StanęlidowalkiwDolinie

Sefaty,wpobliżuMareszy.

14,9.Geografia.BitwastoczonaprzezwojskaAsyryjczykówiZeracharozegrałasięwpobliżuMaresza-miastaumocnionegoprzezRoboamaiutożsamianegozTellSandakanna,

położonymnapołudniowo-zachodniejgranicypokoleniaJudy.Miejscetoznajdujesięok.6,5kmnapółnocnywschódodLakisziniemal48kmnapołudniowyzachódodJerozolimy.Sefata(byćmoże
tożsamazSefatzSdz1,17)pojawiasiętylkowtymtekście.Ponieważzomawianegowersetuwynika,żebyłatodolinależącanapółnocodMaresza,należyjąprzypuszczalnieutożsamiaćzWadi
GuwrinrozciągającymsięnapółnocodMareszaiBeitGuwrin.

WtedytowezwałAsaPana,Bogaswego,irzekł:Panie,niema

Tobierównego,byprzyjśćzpomocą[wwalce]międzypotężnyma
pozbawionymsiły.Wesprzyjnas,Panie,Bożenasz,boTobieufamyi
wTwoimimieniuwystąpiliśmyprzeciwkotemumnóstwu.Panie,Ty
jesteśnaszymBogiem.Niedajsięzwyciężyćnikomu!

Pobiłwięc

PanKuszytówwobecAsyiwobecJudy,wskutekczegoKuszyci
uciekli.

Asazaśilud,któryznimbył,ścigaliichażdoGeraru.

Kuszytówpadłowtedytylu,żenieostałsięniktprzyżyciu,albowiem
zostalistarciwobliczuPanaiwobliczuJegowojska.Zdobytobardzo
wielkiłup.

ZdobyliteżwszystkiemiastaotaczająceGerar,ich

[mieszkańców]ogarnąłbowiembardzowielkistrach,takiżmogli
złupićjewszystkie.Ałupwnichbyłwielki.

Uderzylitakżena

zagrodybydła,uprowadzającmnóstwodrobnegobydłaiwielbłądów,
apotemwrócilidoJerozolimy.

14,12-14.Gerar.Zob.komentarzdoRdz20,1natemattegomiejscawzachodniejczęściNegebu.Dokładnegopołożeniawdalszymciągunieudałosięustalić(najbardziejprawdopodobnym

kandydatemjestTelHaror,usytuowanyok.40kmnapołudniowyzachódodBeer-Szeby).Gerartoraczejnazwaregionuniżmiasta-państwa,cowyjaśniawzmiankęozniszczeniuprzezAsęmiast
Geraru.

2Krn15

PrzestrogiprorokaAzariasza

AduchBożyspocząłnaAzariaszu,synuOdeda.

15,1-19Kronikarzpowracatutajdotematureformyreligijnej(por.14,1-4)—zainicjowanadziałalnościąpewnegoproroka(w.1-7),obejmujeona:zniesienieidolisięgająceażdoterytoriów

Izraela,robotywświątyni,uroczystąofiaręiodnowienieprzymierza.Opowieśćta—jaksięzdaje—jestinspirowanareformąEzechiasza(rozdz.29-31;por.Jr26,18-19),azwłaszczaJozjasza(rozdz.
34-35),gdzieodnajdujemytesametematy:zniesienieidolioraztzw.wyżynwcałymkraju,robotywświątyni,przepowiadanieprorockie,odnowienieprzymierzaiuroczysteofiary.

WyszedłonnaprzeciwAsieirzekłmu:Posłuchajciemnie,Asoi

wszyscyzJudyiBeniamina!Panjestzwami,gdywyjesteściez
Nim.JeśliGobędziecieszukać,pozwoliwamsięznaleźć,ajeśliGo
opuścicieiOnwasopuści.

PrzezdługiczasbyłIzraelbezBoga

prawdziwegoibezkapłananauczyciela,ibezPrawa.

Zwróciłsię

wówczaswswejudręcekuPanu,BoguIzraela.SzukałGo,aOndał
musięodnaleźć.

Wowychtoczasachniebyłopokojudla

wychodzącegoiwracającego,albowiemzawisłwielkiniepokójnad
wszystkimimieszkańcamikraju.

Naródpowstałprzeciwnarodowi,

miastoprzeciwmiastu,albowiemBógprzezróżneuciskidopuszczał
nanichtozamieszanie.

Wyzaśbądźciemocniinieopuszczajcierąk,

bobędziezapłatazawaszeczyny.

GdyAsausłyszałtesłowaito

proroctwoprorokaOdda,nabrałotuchyiusunąłbożkizcałejziemi
JudyiBeniamina,atakżezmiast,którezdobyłwgórachEfraima,i
odnowiłołtarzPański,któryznajdowałsięprzedprzedsionkiem
Pańskim.

15,8(prorokaOdeda).Wtekściehebr.przezdodaniepowyższychsłówcałypoprzednipassuswiążesięzOdedem,aniezjegosynemjakww.1.WBJpominięte.
15,8.Obrzydliwebożki/obrzydliwości.Wtekścieniewymienionokonkretnychbożków.Hebrajskiesłowooznaczawszystko,cobudziodrazęlubniesmakzrytualnegolubreligijnego

punktuwidzenia-szczególniezakazanypokarmorazprzedmiotyużywanepodczasobcych,zakazanychprzezIzraelitówobrzędówkultowych.

ZebrałpotemwszystkichzJudyiBeniaminaorazwszystkichz

Efraima,ManassesaiSymeona,przebywającychznimi,boprzeszli
oniwwielkiejliczbiezIzraeladoniego,widząc,żeichBóg,Jahwe,
byłznim.

ZgromadzilisięwięcwJerozolimiewtrzecimmiesiącu

piętnastegorokupanowaniaAsy.

15,10.Chronologia.JeśliAsastarałsiępołączyćtozgromadzenieiofiaręzgłównymświętemreligijnymlubwydarzeniemkultowym,wtrzecimmiesiącuobchodzonopamiątkęteofaniina

górzeSynaj(Wj19,1)orazŚwiętoTygodni(Kpł23,15-16).Ponieważjednymzelementówtegowydarzeniabyłoodnowienieprzymierza,Asamógłobchodzićpamiątkęodnowieniaprzymierzanagórze
Synaj(Wj24).PiętnastyrokpanowaniaAsyumieszczaomawianewydarzeniew892przedChr.

WowymdniuofiarowaliPanuzłupu,jakiprzyprowadzili,

siedemsetsztukwiększegoisiedemtysięcydrobnegobydła.

ZobowiązalisięprzymierzemszukaćPana,Bogaichojców,zcałego

sercaizcałejduszy.

Będzieskazanynaśmierćkażdy,ktoby–mały

czywielki,mężczyznaczykobieta–nieszukałPana,BogaIzraela.

PrzysięgliwięcwobecPanadonośnie,wśródokrzykówradościi

dźwiękówtrąbirogów.

AwszyscyzJudycieszylisięztejprzysięgi.

AponieważzcałegosercaprzysięgalisobieipełniochotyszukaliGo,
Panpozwoliłimznaleźćpokójnawszystkichgranicach.

KrólAsa

nawetswąmatkę,Maakę,pozbawiłgodności[królowej]zato,że
kazałasporządzićbożkakuczciAszery.Asaściąłtegobożka,porąbał
ispaliłnadpotokiemCedron.

15,16.Aszery.Zob.komentarzdo2Krn14,3,gdzieomówiliśmysłupyAszery.Dużewpływyipozycjapolitycznakrólowejmatki(zob.komentarzdo1Krl2,19)mogłyosłabićreformy

Asy.Wyjaśniato,dlaczegocałkowicieodciąłsięodjejdziałańizniszczyłprzedmiotkultu,którysporządziła.

15,16.PotokCedron.ŹródłoGichon,położonetużzawschodnimmuremJerozolimy,stanowiłogłównemiejscezaopatrzeniamiastawwodę.Miejscetodoskonalenadawałosięna

przeprowadzenieakcjiniszczeniabożków.SalomonwzniósłtamobiektykultowedlawyznawcówAszery,KemoszaiMolocha(1Krl11,7),jednakpóźniejsikrólowie-reformatorzy,tacyjakEzechiasz(2
Krn29,16)iJozjasz(2Krl23,13)wykorzystalidolinędopokazuoczyszczenianaroduzeskalania.

AlechoćnieusuniętowyżynzIzraela,jednakserceAsyw

ciągucałegożyciajegopozostałoszczere.

15,17choćnieusuniętowyżynzIzraela.Kronikarzidzietuza1Krl,niedostosowującjejdo2Krn14,4.

WświątyniBożejzłożyłsprzętypoświęconenaofiaręprzez

swojegoojcaiprzezsiebie:srebro,złotooraznaczynia.

Wojnyzaś

niebyłoażdotrzydziestegopiątegorokupanowaniaAsy.

2Krn16

AsaprzeciwBaszy

WtrzydziestymszóstymrokupanowaniaAsypowstałprzeciw

JudzieBasza,królIzraela.ZacząłumacniaćonRama,abyzamknąć
królowijudzkiemu,Asie,drogęwyjściaiwejścia.

16,1-10Doparalelnejopowieściw1Krlkronikarzdodajeprecyzyjnądatę(w.1),którąmusiałwziąćzjakiegoświarygodnegoźródła,orazinterwencjępewnegoproroka(w.7-10),

potępiającegoszukaniepomocyuobcychmocarstw,takjaktopóźniejzrobiIzajaszodnośniedoEgiptu(Iz30,1-7;31,1-3;por.takżeOz6,13;7,11;12,2).

15,19-16,1.Chronologia.IstniejąpewneproblemyzeskorelowaniempodanejtutajdatykonfliktuAsyzBaszązinformacjamipodanymiwtekścieparalelnymzPierwszejKsięgi

Królewskiej.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo1Krl15,33.

16,1.Rama.PrzyłączenieprzezBaszędoswoichziemRama,oddalonegojedynie8kmnapółnocodJerozolimy,musiałopoważniezaniepokoićJudę.PodobniejakRoboam,któryposzerzył

ododatkowych8kmswojąkontrolęnadprzebiegającymizpółnocynapołudnieszlakamiłączącymiIzraeliJudę(zob.komentarzdo2Krn13,19),terazBaszapowiększyłzasięgswychwpływównad
owymiszlakamio8kmnapołudnieodtradycyjnejgranicymiędzyobydwomanarodami.Wmiejscutymnieprowadzonopracwykopaliskowych.

WobectegoAsawziąłsrebroizłotozeskarbcówświątyni

Pańskiejipałacukrólewskiegoiposłałjeprzebywającemuw
DamaszkukrólowiAramu,Ben-Hadadowi,ztymisłowami:

Trwa

przymierzemiędzymnąatobą,jakbyłomiędzymoimojcema
twoim.Otoposyłamcisrebroizłoto.Wyruszizerwijswoje
przymierzezBaszą,królemIzraela,awtedyodstąpiodemnie.

16,2-3.PrzymierzezBen-Hadadem.Zesposobu,wjakiopisanotentraktattutajiwtekścieparalelnymz1Krl15,18-19,wynika,żeAramzachowywałpolitykęnieinterwencji,czekając,

byćmoże,nalepsząpropozycjęodkażdejzwalczącychstron.Ben-HadadIpanowałw1poł.IXw.przedChr.,niemożnajednakpodaćprecyzyjnychdat.Natematdodatkowychinformacjidotyczących
zawiłościhistoriiaramejskiejwIXw.przedChr.zob.komentarzdo1Krl20,1.

Ben-HadadposłuchałkrólaAsyiposłałdowódcówswego

wojskanamiastaizraelskie.NapadlioninaIjjon,DaniAbel-Maim
oraznawszystkiemiastaspichlerzyNeftalego.

16,4.PodbojeAramu.Atak,któryBen-Hadad,działajączanamowąAsy,przypuściłnapółnocneziemieIzraela,kosztowałBaszęutratęważnegokorytarzahandlowego.Miastazdobyte

podczastejkampanii(zob.1Krl15,20)toDan(zośrodkiemkultowymPółnocy),Ijjon(Ajjun)położonynapółnocnymkrańcubasenuHule(ok.16kmnapółnocodDan)iAbelMaim(Abel-Bet-Maaka
wPierwszejKsiędzeKrólewskiej).WszystkieoneznajdowałysięprzydrodzełączącejSyrięzfenickimimiastaminadmorskimi(Tyrem,SydonemiAkko).WymienieniemiastaIjjonjakopierwszego
wskazuje,żenieprzyjacieluderzyłzzachoduiruszyłnapołudnie.Niewiadomo,jakdługoAramzdołałutrzymaćtemiasta,kilkadziesiątlatpóźniejznajdowałysięonejednaknajwyraźniejwrękach
Jehu(zob.2Krl10,29).NainskrypcjizDanwspomnianooinnejkampaniisyryjskiejprzeciwkopółnocnemuIzraelowi,cowskazuje,żebyłatostałagroźbawiszącanadwładcamiIzraela.

GdytylkoBaszadowiedziałsięotym,zaniechałumacniania

Ramaiwstrzymałswojeprace.

WtedykrólAsazgromadziłcałego

Judę,abyzabralizRamakamienieidrewno,zktóregopoprzednio
budowałBasza,iużyłjedoumocnienianimiGebaiMispa.

16,6.GebaiMispa.Tedwamiasta,umocnioneprzezAsęmateriałamizabranymizfortyfikacjiobronnychwRama,strzegłypółnocnejgranicyJudy.Geba(dzisiejszeDżeba,leżące60,5km

napółnocnywschódodJudy)winnychtekstachpełnirolępółnocnejgranicyJudy(2Krl23,8)itwierdzystrzegącejprzejściawMikmasz.Mispa(Tellen-Nasbe,13kmnapółnocodJerozolimy)było
twierdzągórującąnadszlakiem,przebiegającymobokdziałuwodnegonagranicyIzraelaiJudy.Umacniająctemiasta,AsazapobiegałprzyszłymatakomnaRama.Mispaznajdowałosięwodległości
ok.5kmnapółnocodRamaistrzegłodrogiprowadzącejzBeteldoRama.Podczaswykopaliskodkrytomuroszerokości3,6-4,5miwysokości10,5-12m.Gebależywodległościok.3,2kmna
wschódodRama,uniemożliwiającswobodneprzejścieztegokierunku.

WtymtoczasieprzyszedłdoAsy,królaJudy,„Widzący”

Chananiirzekłdoniego:PonieważoparłeśsięnakróluAramu,anie
naPanu,Bogutwoim,dlategowymkniesięztwojejrękiwojskokróla
aramejskiego.

16,7.„Widzący”.Chociaż„Widzący”Chananipojawiasiętylkowtymfragmencie,wspominanoonimjakoojcuprorokaJehuw1Krl16,1;2Krn19,2;20,34.Tytuł„Widzący”,ro’eh,był

najwyraźniejinnymsposobemokreślaniaproroka(nabi’;zob.komentarzdo1Sm9,9).

CzyżKuszyciiLibijczycyniebyliwielkąpotęgądzięki

rydwanomibardzolicznymjeźdźcom?Ajednak,gdysięoparłeśna
Panu,oddałichwtwojeręce.

AlbowiemoczyPanaobiegającałą

ziemię,bywspieraćtych,którzymająwobecNiegoserceszczere.
Postąpiłeśnierozsądnietymrazem,dlategoodtądbędzieszmiałwalki.

16,9.OczyPana.Obraztenwskazujenanieograniczonyzasięgwidzenia(porównywalnydoJegowszechobecności)orazzaangażowaniaJahwe(stanowiącegoodzwierciedlenieJego

suwerennejwładzy).BabilońskiekamieniegranicznezkońcaIItysiącleciaprzedChr.nazywająbogaksiężycaSina„okiemniebaiziemi”.

RozgniewałsięwtedyAsana„Widzącego”iwtrąciłgodo

więzienia,ponieważjegosłowadoprowadziłygodogniewu.Uciskał
teżAsawtymczasieniektórychzludu.

Początkowezaśipóźniejsze

dziejeAsyzapisanesąwszystkiewKsiędzeKrólówJudyiIzraela.

Wtrzydziestymdziewiątymrokuswegopanowaniarozchorowałsię

Asananogiicierpiałbardzo,jednakżenawetwswejchorobieszukał
niePana,leczlekarzy.

16,12Medycynawtamtychczasachbyłaczęstopomieszanazmagią,wtekściejednakchcesięprzedewszystkimpowiedzieć,żeAsazpowoduchoroby,którabyłakarąJahwe(por.w.10),

zwracałsięjedyniedolekarzy.

16,12.Chorobanóg.Niektórzybadaczepróbowaliwykazać,żechorobanóg,naktórązapadłAsa,toskazamoczanowa(rzadkospotykanawczasachbiblijnych)lubgangrenawywołana

problemamizkrążeniemkrwi.Fakt,żeAsaradziłsięjedynielekarzy,którzywowychczasachzajmowalisięmagiąlubziołolecznictwem,tymmocniejpodkreśla,żenieszukałpomocyuBoga,
przyczyniającsięwtensposóbdowłasnejśmierci.

SpocząłnastępnieAsazeswymiprzodkami,azmarłw

czterdziestympierwszymrokuswegopanowania.

Pochowanogo

potemwgrobie,którywykułsobiewMieścieDawidowym.Złożono
gonałożuwypełnionympachnidłamiimaściami,przygotowanymi
wedługsztukiaptekarskiej,ispalonomubardzowielekadzidła.

16,14wgrobie.Teksthebr.:„wgrobach”.
—Wopisiepogrzebukrólaniechodziospaleniezwłok,leczopaleniewonności,cobyłorytempogrzebowymstosowanymwobeckrólówzmarłychwpokojuzBogiem(por.Jr34,5).Joram

będzietegopozbawiony(21,19).

16,14.OgieńnacześćAsy.Królewskiegrobowcewykuwanowskalnychścianach.ObrzędypogrzeboweAsybyłyspektakularneiobejmowałyspaleniekadzidłanajegocześć,powszechną

lamentacjęiumieszczenieciaławrodzinnymgrobowcu.Wzmiankaospaleniunieoznaczakremacjizwłokczypróbyukryciaprzykregozapachurozkładającegosięciała;byłtoraczejkosztownysposób
zamanifestowaniabogactwazmarłegokróla.Praktykatabyłastosowanarównieżprzezkrólówasyryjskichpodczasrytuałówapotropaicznych.

2Krn17

RządyJozafatajudzkiego

Jegosyn,Jozafat,zostałwjegomiejscekrólemiumocniłsię

przeciwkoIzraelowi.

17,1-19OileAsabyłtypemkrólapokoju,otyleJozafatjestdlakronikarzatypemkrólarządzącegotwardąręką.Jegoimięznaczy:„Jahwesądzi”.JakEzechiasziJozjaszrównieżonjest

ulubieńcemkronikarza.

UmieściłwojskowewszystkichwarownychmiastachJudyi

wyznaczyłzarządcówwziemijudzkiejorazwmiastachEfraima,
którezdobyłjegoojciec,Asa.

17,2.WarownemiastaEfraima.Ztekstu2Krn15,8wynika,żeAsaposzerzyłsferęswoichwpływównapółnoc,obejmującniągórzystąkrainęEfraima.Naturalnąkontynuacjątejpolityki

byłoumocnienieprzezJozafatatychniewymienionychznazwymiast.Niepodanoteżliczbystacjonującychwnichżołnierzy.ZlistówzLakisz(zokresupóźniejszego)wynika,żeplacówkiwojskowe
regularniewymieniałyzesobąkorespondencję,orazżesygnałyogniowepełniłyrolęwczesnegosystemuostrzegania.

PanzaśbyłzJozafatem,ponieważpostępowałontakimi

drogami,jaknapoczątkujegoojciec,iBaalównieszukał,

17,3jegoojciec.Teksthebr.ma:„Dawidjegoojciec”.
17,3.RadzeniesięBaala.„Szukanie”oznaczazasięganiewyroczniubóstwa.Zwykłeczynionotowświątynidanegoboga,awyroczniabyłaprzekazywanazapośrednictwemjego

kapłanów.Wstarożytnościwyroczniczęstodostarczaliwróżbiarze,którzyodczytywalipomyślnelubniepomyślneodpowiedzizwnętrznościzwierzątofiarnych.MimożeIzraeliciuważaliJahweza
Bóstwoopiekuńczeswojegonarodu,niektórzywdalszymciągułączyliBaalazpłodnościąiradzilisięgowsprawachzwiązanychzrolnictwem.Takżewsprawachcodziennych,np.związanychze
zdrowiemichorobą,zasięgaliczasamiwyroczniBaala,zamiastszukaćjejuJahwe(zob.2Krl1,2).

leczszukałBogaswoichojcówipostępowałzgodniezJego

przykazaniami.WystępkówIzraelanienaśladował.

Umocniłwięc

Panwładzękrólewskąwjegoręku.WszyscyzJudyoddawali
Jozafatowidaninę,takżeposiadałobfitośćbogactwaiwielkąsławę.

SercejegoumocniłosięnadrogachPańskich,nadalwięcusuwał

wyżynyiaszeryzJudy.

17,6.Usuwałwyżynyiaszery.Zob.komentarzdo14.3.

Wtrzecimrokuswegopanowaniaposłałswoichdowódców:

Ben-ChailaiObadiasza,Zachariasza,NetaneelaiMikajasza,aby
pouczalimiastajudzkie.

17,7Trudnoprzypuścić,bywczasachJozafatapojawiłasięmisjanauczaniaPrawapowierzonapięciuświeckim,ośmiulewitomidwomkapłanom.Znajdujewniejodzwierciedlenieraczej

epokakronikarza,kiedytorozwijałasięfunkcjanauczaniaprzezlewitów,przygotowującaeręsynagogiinauczycieliPrawa.

Znimizaślewitów:SzemajaszaiNetaniasza,Zebadiaszai

Asahela,SzemiramotaiJonatana,Adoniasza,TobiaszaiTob-
Adoniasza,aznimikapłanówEliszamęiJorama.

Nauczalioniw

Judzie,amielizesobąksięgęPrawaPańskiegoiobchodziliwszystkie
miastaJudy,pouczająclud.

AbojaźńPańskaogarnęławszystkie

królestwagraniczącezJudą,wskutekczegonieodważyłysięwalczyć
zJozafatem.

NawetodFilistynówprzynoszonoJozafatowidaryi

daninywsrebrze,aArabowieprzyprowadzalimudrobnebydło,
siedemtysięcysiedemsetbaranówisiedemtysięcysiedemsetkozłów.

17,11Arabowie.Niechodzioplemionaarabskie,aleonomadów,którzyprzeniknęlinaterenyEdomuiMoabu(por.21,16).
17,11.Arabowie.Arabowie,októrychczytamywStarymTestamencie,zamieszkiwaliobrzeżaPustyniSyryjskiej,czasamisięgającNegebuiPółwyspuArabskiego.Wtymokresie

wzmiankioArabachzaczynająsiępojawiaćwkrólewskichinskrypcjachasyryjskich(naprzykład,wchodziliwskładnieprzyjacielskiejkoalicjipodczasbitwypodKar-kar).

ItakdoszedłJozafatdoszczytuswejwielkości.Zbudowałonw

ziemiJudyzamkiwarowneimiastaspichlerzy.

17,12.Przedsięwzięciabudowlane.Większośćtychbudowlimiałaznaczeniemilitarne.Byłyoneprzeznaczonedlagarnizonówwojskowych,ośrodkówzaopatrzeniaorazposterunków

granicznych,strzegącychprzejśćprowadzącychwgłąbkraju.ZokresempanowaniaJozafatamogąsięłączyćodnalezioneprzezarcheologówruinyliniitwierdzwdolinieJordanuoraznaobszarze
przyległymdoMorzaMartwego.Wmiejskichspichlerzachprzechowywanożywnośćiinneartykuły,niezbędnewprzypadkuoblężenialubklęskigłodu.

Miałonwielesiłroboczychwmiastachjudzkichizałogę

dzielnychwojownikówwJerozolimie.

17,13-19Próczliczb,gruboprzesadzonych,informacjazawartawtychwierszachpochodzizjakiegoświarygodnegoźródła.Jozafatdysponowałarmiązaciężną,rekrutującąsięzklanów

rodzinnych;dzieliłasięonanakontyngenty,osobnedlaJudyidlaBeniamina,miałateżwłasnąkadręoficerską.Załogiwojskoweistniałyrównieżwfortecachrozsianychpokraju.

Aotoichspiswedługichszczepów.WJudzietysiącznikami

byli:dowódcaAdna,aznimtrzystatysięcydzielnychwojowników,

przyjegozaśbokudowódcaJochanan,aznimdwieście

osiemdziesiąttysięcyludzi,

aprzyjegoboku–Amazjasz,syn

Zikriego,ochotnikwsłużbiePańskiej,aznimdwieścietysięcy
dzielnychwojowników.

ZBeniaminazaśdzielnywojownikEliada,

aznimdwieścietysięcyłucznikówitarczowników.

Jego

przybocznymbyłJozabad,aznimstoosiemdziesiąttysięcy
uzbrojonychludzi.

Ciwszyscysłużylikrólowi,zwyjątkiemtych,

którychkrólrozmieściłwwarownychmiastachpocałejziemiJudy.

17,14-19.ArmiaJozafata.ZaciągdoarmiiJozafatabyłdwukrotnieliczniejszyodprzeprowadzonegoprzezjegoojca,Asę;liczbapoborowychwynosiłaponad1000000(zob.2Krn14,7).

Natematomówienialiczebnościstarożytnychwojskzob.komentarzdo2Krn13,2-20.Podziałarmiiwedługszczepówodpowiadametodzie,którąstosowanopodczasinnychpoborów(1Krn27,1).

Abstrahującoddużychliczb,stylspisuwskazujenapanującądyscyplinę,zaśstarannośćdokumentuodzwierciedlawłaściwyprotokół,mającywzglądnarangęiorganizację.

2Krn18

SojuszJozafatazAchabem

Jozafatstałsiębardzobogatyisławny,aspowinowaciłsięz

Achabem.

18,1-34Kronikarz,którywogóleniezajmujesięKrólestwemPółnocnymiomijanawetcykleEliasza(1Krl17-18)orazElizeusza(2Krl2-8)jakoniemająceżadnegozwiązkuzJudą,

mimowszystkoodtwarzaprawiedosł.poniższąopowieść(18,1-27),dotyczącąprzedewszystkimKrólestwaIzraela.Dziejesiętakdlatego,żebohaterkronikarza,Jozafat,jestwniąściślewłączony,a
takżedlatego,żepojawiasięwniejprorokJahwe,którysięprzeciwstawiafałszywymprorokominiechcebyćopłacanyprzezAchaba.

18,1SynJozafata,Joram,poślubiłAtalię,córkęalbosiostręAchaba(por.2Krl8,18+).
18,1.Sojuszepoprzezzawieraniemałżeństw.Żonywładcy(lubjegopotomstwo)wskazywałyzwyklenapolitycznesojusze,którezawarł.NaBliskimWschodziemałżeństwobyło

narzędziemdyplomacji.Miasta,miasta-państwa,plemionalubnarody,którepragnęłyzwiązaćsięprzymierzemzjakimśkrólem(lubznaleźćsiępodjegoochroną),przypieczętowywałytraktat,dając
władcyzwierzchniemu(lubjegosynowi)zażonęcórkęzeswegonajznamienitszegorodu.Naprzykład,Zimri-Lim,królMari(XVIIIw.przedChr.)użyłcórekdoscementowaniatraktatówzawartychz
sąsiednimipaństwami.PodobnieuczyniłfaraonTotmesIV(1425-1412przedChr.),poślubiająccórkękrólaMitanni,bydowieśćdobrychzamiarówipołożyćkreswojnom,którewiódłztympaństwem.
700żoni300konkubinSalomonabyłowyrazemjegopotęgiibogactwa,szczególniemałżeństwozcórkąfaraona.Małżeństwem,któreprzypieczętowałosojuszJozafatazAchabem,byłzwiązekcórki
tegoostatniego,Atalii,zsynemJozafata,Joramem.

PokilkulatachudałsiędoAchabadoSamarii.Achabzabił

wtedydlaniegoidlaludzi,którzyznimbyli,dużodrobnegoi
większegobydła,itakskłoniłgo,abyposzedłznimprzeciwRamotw
Gileadzie.

18,2zabiłwtedydlaniego.BJ:„złożyłwofierzezewzględunaniego”.Taofiara,októrejniewspominająKrl,okażesięopłakanawskutkach,gdyżzłożonojąpozaprawowitym

sanktuarium.

18,2.(Zszedł)doSamarii.JerozolimabyłapołożonaniecowyżejodSamarii,jednaknawetgdybymiastaznajdowałysięnatejsamejwysokości,trzebabybyło„zejść”doSamarii,

ponieważwzgórzaokalająceJerozolimęopadaływewszystkichkierunkach.Odległośćdzielącaobydwiestolicewynosiłaok.22,5km.

18,2.Zabicieowiecibydła.Przypieczętowaniemtraktatówbyłyzwyklewielkieuczty,pełniącerolęceremonialnegoposiłku.Zabitezwierzętamogłyzostaćzłożonewofierze,bynadać

porozumieniuboskiesankcje.

18,2.RamotwGileadzie.DotejporynieudałosięwpewnysposóbzlokalizowaćstarożytnegoRamotwGileadzie,chociażwiększośćuczonychopowiadasięzaTellRamitzpowodujego

wielkości,położeniaorazfragmentówceramicznychzokresużelaza,odnalezionychwtrakciepobieżnychbadań.Wrejonietymnieprowadzonowiększychpracwykopaliskowych.Jeślihipotezatajest
prawdziwa,RamotwGileadzieleżałonaobszarzeZajordaniawodległościok.72kmnawschódodJizreel.ByłoonopołożonewstrategicznympunkcieprzyDrodzeKrólewskiej,wmiejscu,gdzie
biegnącazpołudniadrogazDamaszkuskręcałakuzachodowi,byprzekroczyćJordanwpobliżuBet-SzeaniwkroczyćdodolinyJizreel,gdziełączyłasięzgłównymszlakiem,DrogąPnia(zob.
wstawkęzatytułowanąGłówneszlakihandlowestarożytnegoBliskiegoWschodu,obokkomentarzadoRdz38).W1Krl20,34aramejskikrólobiecałzwrócićmiastaodebraneIzraelowi.Możliwe,żenie
dotrzymałsłowa,iRamotwGileadziepozostałowrękachAramejczyków.BitwatadoprowadziładośmierciAchaba,dlategomusiałasięrozegraćw853przedChr.,pobitwiestoczonejzAsyryjczykami
podKarkar(zob.komentarzdo1Krl22,1),gdzieIzraeliAramwystępowalijakosprzymierzeńcy.

WówczaszwróciłsięAchab,królizraelski,dokrólajudzkiego,

Jozafata:CzypójdzieszzemnąprzeciwRamotwGileadzie?On
odpowiedziałmu:Jatak,jakity,ludmój,jakitwójlud[będziemy]z
tobąnawojnie.

PonadtoJozafatrzekłkrólowiizraelskiemu:

Najpierwzapytaj,proszę,osłowoPana.

18,4.Rolaproroka.WokresieproroctwaprzedklasycznegoprorocyIzraelaspełnialipodobnąrolęjakichodpowiednicyzBliskiegoWschodu(zob.komentarzdoPwt18,14-22).Jednąz

najważniejszychfunkcjiprorokówbyłodoradzaniewsprawachmilitarnych.Ponieważwierzono,żezaangażowanieBogastanowikoniecznywarunekodniesieniazwycięstwa,początkiemkażdej
operacjiwojskowejbyłBożyrozkazstanięciadobitwy.BoskiepolecenietotypowyelementkrólewskichinskrypcjizobszaruAsyrii.Ważnąrzecząbyłorównieżradzeniesiębóstwawsprawie
właściwejporyistrategiidziałań.WokresiepanowaniaSaulaiDawidategorodzajuinformacjeuzyskiwanozapośrednictwemkapłanów,wykorzystującychwtymceluprzedmiotysłużącedostawiania
wyroczni(zob.komentarzdo1Sm14,10;22,10i23,9-12).Teraz,zamiastzadawaćpytaniakapłanowi,bytenuzyskałodpowiedźwyroczni,stawiasięjeprorokom,którzyjakoprzedstawicieleBoga
dostarczająprorockichwyrocznibędącychprzesłaniemodNiego.

Królizraelskizgromadziłwięcczterystuprorokówirzekłdo

nich:CzypowinienemwyruszyćnawojnęoRamotwGileadzie,czy

teżpowinienemtegozaniechać?Aoniodpowiedzieli:Wyruszaj,a
Bógjeoddawręcekróla!

JednakJozafatrzekł:Czyniematu

jeszczejakiegośprorokaPańskiego,abyśmyprzezniegomogli
zapytać?

NatokrólizraelskiodrzekłJozafatowi:Jestjeszczejeden

mąż,przezktóregomożnazapytaćPana.Alejagonienawidzę,bomi
nieprorokujedobrze,tylkozawszeźle.JesttoMicheasz,synJimli.
WtedyJozafatpowiedział:Niemówtak,królu!

18,7.Prorokowaniezła.Wświeciestarożytnymwierzono,żeprorocynietylkoogłaszająprzesłaniebóstwa,leczskłaniająbogówdopodjęciaokreślonychdziałań.Nicwięcdziwnego,że

prorokanegatywnienastawionegodowładcytrzebabyłomiećpodkontrolą,byswympostępowaniemniesprowadziłnakrólestworóżnegorodzajunieszczęść.AsyryjskikrólAssarhaddondomagasię
odswychwasali,bydonosilimuoniewłaściwychlubnegatywnychwypowiedziach,szczególniewypowiedziachproroków,ekstatykówiwyjaśniaczysnów.Możnazrozumieć,dlaczegokrólowiewięzili
proroków-ichsłowamogływzniecićniepokojelubsprowadzićnakrajzagładę.

Zawołałwięckrólizraelskiktóregośdworzaninairzekł:

PośpieszsiępoMicheasza,synaJimli!

KrólizraelskiiJozafat,król

judzki,ubraniwokazałeszatysiedzielinaswoichtronach.Siedzieli
naplacuuwejściadobramySamarii,aprzednimiprorokowali
wszyscyprorocy.

18,9.Tronynaklepisku[BT:placu].Zpowodudużegoznaczeniarolnictwaipłodności,naklepiskuwykonywanoczęstoważneobrzędyrytualne.Klepiskobyłodużym,płaskim,otwartym

obszaremizpewnościąsłużyłorównieżinnymcelomopróczmłocki.Niejestwięcniczymzaskakującym,żeliczbaklepiskjakomiejscnawolnympowietrzuuległapodwojeniu,gdyzamkniętebudowle
niebyływystarczającoduże,lubgdypragnieniepublicznejjawnościsprawiało,żepałacenienadawałysięnamiejscezgromadzeń.WugaryckiejepiceAkchatkrólDanilpublicznierozsądzasprawyna
klepiskuubramswojegomiasta.

Sedecjasz,synKenaany,sporządziłsobierogiżelaznei

powiedział:TakmówiPan:NimibędzieszbódłAram,ażdoich
wytępienia.

Iwszyscyprorocypodobnieprorokowali,mówiąc:Idź

naRamotwGileadzieizwyciężaj,Panjeoddawręcekróla.

Tenzaś

posłaniec,któryposzedłzawołaćMicheasza,powiedziałmutak:Oto
przepowiednieprorokówsąjednakowopomyślnedlakróla.Niechże
więctwojaprzepowiedniabędzietaka,jakkażdegoznich,żebyś
zapowiedziałpowodzenie.

WówczasMicheaszodrzekł:Nażycie

Pana!Napewnobędęmówiłto,copowiemójBóg.

Potemprzyszedł

przedkróla.Wtedykrólsięodezwałdoniego:Micheaszu,czy
powinniśmywyruszyćnawojnęprzeciwRamotwGileadzie,czyteż
powinniśmytegozaniechać?Wtedydoniegoprzemówił:Wyruszcie,
azwyciężycie.Będąonioddaniwwaszeręce.

Królzaśmu

powiedział:Ilerazymamcięzaklinać,żebyśmimówiłtylkoprawdę
wimięPana!

Wówczasonrzekł:UjrzałemcałegoIzraela

rozproszonegopogórach,jakowcebezpasterza.Panrzekł:Niemają
swegopana.Niechwrócikażdywpokojudoswegodomu!

18,16.Rozproszenijakowcebezpasterza.NajednejzinskrypcjiasyryjskiegokrólaSargonaIIczytamy,żewódznieprzyjacielskichwojskuciekłjakpasterz,któregoowcezostały

skradzione,pojmanogojednakizakutowkajdany.

WtedykrólizraelskizwróciłsiędoJozafata:Czyżcinie

powiedziałem?Nieprorokujemipomyślności,tylkonieszczęścia!

Tamtenzaśmówiłdalej:DlategosłuchajciewyrokuPańskiego.

UjrzałemPanasiedzącegonaswymtronie,apoJegoprawejilewej
stroniestałyprzyNimwszystkiezastępyniebieskie.

18,18.WizjasalitronowejJahweiJegorady.Znanyobraztronuwniebie,otoczonegoczłonkaminiebiańskiejrady,pojawiasięwtekstachugaryckich(główniezeposuKeret),chociaż

kananejskaradaskładałasięzbogówwchodzącychwskładpanteonu.InnymprzykłademjestinskrypcjaJahimilanamurzebudowlizByblos(Xw.przedChr.)oraznasteliKaratepezAzitawadda.W
akadyjskimEnumaElisztowłaśniezgromadzeniebogówwyznaczaMardukananajwyższebóstwopanteonu.Akadyjskiezgromadzenieskładałosięzpięćdziesięciubogów,przyczymsiedmiu
wchodziłowskładwewnętrznejrady.WreligiiIzraelitówbogowiezastąpienizostaliprzezaniołylubduchy-synówBożychlubzastępyniebieskie.Zwykleradaopracowywałastrategięprowadzenia
wojnywinteresieIzraela,tymrazemjednakobradybyłyskierowaneprzeciwkoAchabowi.

WówczasPanrzekł:KtozwiedzieAchaba,królaizraelskiego,

abyposzedłipoległwRamotwGileadzie?Gdyzaśjedenmówiłtak,
adrugimówiłinaczej,

18,19.Radaszukającaochotników.WugaryckimeposieKeretprzewodniczącyzgromadzenia,El,prosi,bywystąpiliochotnicy,którzywygnająchorobęzKeret.Wkońcujednakkończy

obrady,biorączadanienasiebieistwarzającnarzędzie,któremadoprowadzićdouzdrowienia.

wystąpiłpewienduchistanąwszyprzedPanem,powiedział:Ja

gozwiodę.WtedyPanrzekłdoniego:Jak?Onzaśodrzekł:

Wyjdęi

stanęsięduchemkłamstwawustachwszystkichjegoproroków.
Wówczas[Pan]rzekł:Możeszzwieśćitocisięuda.Idźiuczyńtak!

OtodlategoterazPanwłożyłduchakłamstwawustatychtwoich

proroków.Panbowiemzawyrokowałtwojązgubę.

18,19-22.Zwodniczyduch.Jesttooperacja„szpiegowska”.KiedyDawidpragnąłzniweczyćsukces,osiągniętyprzezzbuntowanegosyna,Absaloma,umieściłjednegozeswychdoradców,

Chuszaja,wścisłymkręgustronnikówAbsaloma.ZadanieChuszajamiałopolegaćnazasugerowaniustrategiiodpowiadającejnaturalnymskłonnościomAbsaloma,będącejjednaknarękęDawidowii
umożliwiającejzrealizowaniejegoplanu(2Sm15,32-37;16,15-17,14).Tutajprzeprowadzonazostałapodobnaoperacja.BógpostanowiłwystąpićprzeciwkoAchabowi,któryzostałzwiedzionyi
doprowadzonydozagładyzapomocąstrategii,zasugerowanejprzezzaufanychdoradców(proroków),zgodnejzresztązjegonaturalnymiinklinacjami.

WtedySedecjasz,synKenaany,podszedłiuderzyłMicheaszaw

policzek,mówiąc:KtórędytoduchPańskiprzeszedłodemnie,aby
mówićztobą?

AMicheaszodrzekł:Ototysamtozobaczysztego

dnia,kiedybędzieszprzechodziłzkryjówkidokryjówki,abysię
schować.

18,24.Ukrywaniesięwwewnętrznejkomnacie[BT:„będzieszprzechodziłzukryciawukrycie,abysięschować”].Hebrajskitermin,któregotutajużyto,oznaczasamotnię.Ludzie

wycofująsięwtakiemiejsce,abybyćsamilubbyznaleźćschronienie.

Królizraelskizaśrozkazał:WeźcieMicheaszaizaprowadźcie

gozpowrotemdoAmona,dowódcymiasta,idosynakrólewskiego,
Joasza,

ipowiedzcie:Takrzekłkról:Wtrąćciegodowięzieniai

żywciechlebemiwodąjaknajskąpiej,ażdomegopowrotuwpokoju.

18,25-26.UwięzienieMicheasza.Wświeciestarożytnymwięzienianiebyłynarzędziemresocjalizacjiprzestępców.Recydywistówkierowanonajczęściejnastałedopracyniewolniczej.

Więzienianiezwiązanezpracąniewolnicząznajdowałysięzwyklewobrębiepałaculubświątyni,chociażbyłytonajczęściejwydrążonewziemidoły.Niektórychwięźniówprzetrzymywanow
odosobnieniuwoczekiwaniunaproces,jednakwiększośćpracowała,byzwrócićdług,lubpoprostutrafiaładowięzieniazpowodówpolitycznych.Ostatniagrupabyłauważanazaniebezpiecznąraczej
dlastabilnościniżdlamoralnegozdrowiaspołeczeństwa.Środkikarnestosowanewobecniejpolegałyczęściejnaupokarzającymwystawieniunawidokpublicznyniżnaprzebywaniuwodosobnieniu.
Micheaszzostałwtrąconydowięzieniadoczasuwypełnieniasięproroctwaibitwy-wydarzeń,któremiałystanowićjegoprocesiosądzenie.

NatoMicheaszpowiedział:Gdybyśmiałpowrócićwpokoju,

znaczyłobyto,żePanniemówiłprzezemnie.Idodał:Słuchajcie
wszystkienarody!

18,27SłowawnawiasiesąpoczątkiemksięgikanonicznegoprorokaMicheasza.Jakiśglosatorwpisałjewhebr.tekstopowieściw1Krl22,28,skąddostałysięonetutaj.

JednakkrólizraelskiiJozafat,króljudzki,wyruszylinaRamot

wGileadzie.

[Tam]królizraelskipowiedziałJozafatowi:Zanim

pójdęwbój,przebioręsię.Tyzaśwdziejswojeszaty.Następniekról
izraelskiprzebrałsięidopierowtedyprzystąpilidowalki.

18,29Zanimpójdęwbój,przebioręsię.Wedługgrec.Teksthebr.:„Zanimpójdzieszwbój,przebierzsię”(por.jednakdalszyciąg).
18,29.Achabwystępującypodprzebraniem.WAsyrii,gdypojawiałsięzłyomen(zwyklezaćmienie),ostrzegającyprzedokolicznościaminiepomyślnymidlakróla,odprawianoczasami

rytuałzastąpieniawładcy.Rytuałtenjestjużpoświadczonyw800przedChr.,lecznajbardziejznaneprzykładypochodzązVIIw.przedChr.Podczasrytuałuinnyczłowiekubieranybyłwkrólewskie
szaty,następniewykonywanoróżneobrzędyizaklęcia,byutożsamićgozwładcą.Nieszczęśnikbrałpóźniejnasiebiezłylos,którymiałdosięgnąćkróla(zwykleśmierć).Wierzono,żemożnawten
sposóbinaczejukierunkowaćzłeokolicznościiprawdziwywładcazdołauniknąćswojegolosu.Chociażniewielewtekściewskazujenarytuałzastąpieniakróla,śladypodobnegotypumyśleniamożna
odnaleźćuAchaba,którymanadziejęuniknąćzagładyprzepowiedzianejkrólowi,niezakładającstrojuwładcy.Należyjednakzauważyć,żeuniknięciezłaodgrywatutajwiększąrolęodprzeniesienia
zła,stanowiącegogłównyelementrytuałuzastąpieniakróla(natematdodatkowychinformacjidotyczącychrytualnegoprzeniesieniazłazob.komentarzdo2Krl5,27).Coważniejsze,niewyznaczono
osobyzastępującejkróla,chybażemiałwtejroliwystąpićJozafat,zatrzymującswekrólewskieinsygnia.Stałsięwtensposób„piorunochronem”ściągającymzagładę,podobniejakczłowiek
występującywasyryjskimrytualezastąpieniakróla.ChociażprzebranieAchabamogłowyprowadzićwpoleżołnierzynieprzyjaciela,jegogłównymzamiarembyłozwiedzeniesiłnadprzyrodzonych,by
niezrealizowałylosu,którymuwyznaczono.

AkrólAramuwydałtakirozkazdowódcomswoichrydwanów:

Niewalczcieanizmałym,anizwielkim,lecztylkozsamymkrólem
izraelskim!

18,30.StrategiaAramejczyków.Podczasgdypiechotazajętabyławalkąwręcz,głównymcelemaramejskichrydwanówbyłkrólIzraela.Oddziałyrydwanówmiałyzwykłeściśleokreślone

zadaniapodczasbitwy,nieuczestniczącwbitewnymchaosie.Mogłyprzypuścićpierwszeuderzenienaszereginieprzyjacielskiejpiechoty,późniejbyłyjednakużywanedoutrzymywaniazwartości
szykówlubdopościguzakonkretnymcelem,jaktomamiejscetutaj.

ToteżkiedydowódcyrydwanówzobaczyliJozafata,

powiedzieli:Tenjestkrólemizraelskim!Wtedyotoczyligo,abyznim
walczyć.WówczasJozafatwydałokrzykbojowy.PomógłmuPan,
odciągającichodniego.

Kiedydowódcyrydwanówspostrzegli,że

nieonjestkrólemizraelskim,zawróciliodniego.

Apewien

człowieknaciągnąłłukiprzypadkiemugodziłkrólaizraelskiego
międzypasapancerz.Powiedziałwięc[król]woźnicy:Zawróći
wywieźmniezpolawalki,bozostałemzraniony.

18,33zpolawalki.Wedługgrec.Teksthebr.:„zobozu”.
18,33.Częścizbroi.Opisanatutajzbroja[BT:„spojeniapancerza”]składasięzdwóchczęści:litegonapierśnikaispódnicywykonanejzłuskowegopancerza.Jedenznajlepszychopisów

zbroiłuskowejpochodziztekstówzNuzi.Kolczugaopisanejtamzbroizostaławykonanaz700(amożenawetz1000)łusekzbrązuoróżnejwielkości.Łuskitebyłyprzytwierdzonedoskórzanegolub
wykonanegoztkaninykabata(rodzajkrótkiegokaftana).Przedniaczęśćztylnąbyłyzszytenaramionach(pozostawianootwórnagłowę).Zbrojatakasięgałaprzypuszczalniedokolan.WIXw.przed
Chr.używanorównieżzbroiłuskowejwykonanejzżelaza.

Tegodniarozgorzaławalka,akrólizraelskitrzymałsię,stojąc

narydwanie,naprzeciwAramejczykóważdowieczora,azmarło
zachodziesłońca.

18,34Kronikarz,interesującysiętylkoJozafatemiJudą,pomijaszczegółyz1Krl22,35b-38dotycząceśmierciAchaba.

2Krn19

ProrokJehuupominakrólaJozafata

Króljudzki,Jozafat,zdrówicaływracałdoJerozolimy,do

domu.

Wówczaswyszedłnajegospotkanie„Widzący”Jehu,syn

Chananiego,irzekłdokrólaJozafata:Czymusiszwspomagać
bezbożnegoimiłowaćwrogówPana?Przeztowłaśnie[wisi]nadtobą
gniewPański.

19,2ProrokJehu,nieobecnywKrl,interweniujewtymmiejscu,bywyrazićopiniękronikarzaoprzymierzuzAchabem:niespodobałosięonoBogu,mimotodobreuczynkiJozafata

przeważyły,takżeniezginąłonwcałejtejawanturze.

Przecieżznalezionotakżeuciebiedobreczyny,usunąłeś

bowiemaszeryztejziemi,asercemskłoniłeśsiędoszukaniaBoga.

PozostałwięcJozafatwJerozolimie.Apóźniejwyszedłdoludu,od

Beer-SzebyażdogórEfraima,inawracałluddoPana,Bogaich
ojców.

19,4-11MimobrakuwzmiankiwKrl,reformasądownictwaprzeprowadzonaprzezJozafatamusibyćuznanazahistoryczną.Innarzecz,żenaredakcjętegopassusuwpłynęłaPwtoraz

sytuacjawspółczesnakronikarzowi.Jozafatustanowiłcentralnytrybunałoboksądownictwalokalnegoizwolniłkrólazobowiązkubycianajwyższymsędzią.Reformatamogławpłynąćnaopowieśćo
analogicznychzarządzeniachprzypisywanychMojżeszowi(por.Wj18,13+),leżyonatakżeupodstawprawodawstwazawartegowPwt16,18-20;17,8-13.PowyższedecyzjeJozafatastanowiączęść
reformyreligijnej(w.4);trybunałysądząwimieniuJahwe(w.6i8),sąteżkompetentnewsprawachreligijnych(w.10-11).

Amianowicieustanowiłsędziówwkraju,wkażdymwarownym

mieścieJudy.

19,5.Wyznaczeniesędziów.WlistachzMari,pochodzącychzSyriizokresustarobabilońskiego(ok.2000-1600przedChr.),sędziowiebyliwyznaczaniprzezkróladowykonania

konkretnychzadań,np.dopomocywadministrowaniujakimśobszarem,pełnieniarolizarządcówprowincji,prowadzeniakampaniiwojennychiinterweniowaniawwewnętrznychsprawachprawnych.
Możnaprzyjąć,żesędziowskamisjaJozafatamiaławęższyzakres,ograniczającysiędosferyprawnej.ZewstępudoKodeksuHammurabiego(ok.1750przedChr.)istwierdzeńzOpowieścio
wymownymwieśniaku(utworuzaliczanegodoegipskiejliteraturymądrościowej,datowanegonaok.2100przedChr.),ludziesprawującywładzęmielistaćnastrażyprawubogichisłabychówczesnego
społeczeństwa.„Prawdziwejsprawiedliwości”(zob.Kpt19,15)oczekiwanoodkrólów,urzędnikówkrólewskichiurzędnikówlokalnychmagistratów.Motyw„światawywróconegodogórynogami”,
którypojawiasięwKsiędzeSędziówiwliteraturzeprorockiej(Iz1,23),zawieraobrazspołeczeństwa,wktórym„niewykonujesięprawa,leczjelekceważy”(naprzykład,wegipskimutworzeWidzenia
Neferti[ok.1900rokprzedChr.]).SkuteczneadministrowaniepaństwamiBliskiegoWschoduwymagałowiarygodnegoprawaorazjegoegzekwowania.Wtymcelukażdezorganizowanepaństwo
ustanawiałosędziówilokalnychurzędników,byrozstrzygalisprawycywilneikryminalne.Ichzadaniembyłowysłuchiwaniezeznań,badaniewysuwanychoskarżeń,ocenianiedowodówiwydawanie
werdyktu(szczegółówdostarczająprawaśrodkowoasyryjskieorazKodeksHammurabiego).Wpewnychsprawachniezbędnabyłajednakobecnośćkróla(zob.2Sm15,2-4);niekiedywnoszonoteż
apelacjedonajwyższejinstancji(np.wlistachzMari).

Następnieprzemówiłdosędziów:Baczcienato,coczynicie,bo

niedlaczłowiekasądzicie,leczdlaPana.Onjestprzywas,gdy
sądzicie.

TerazzaśniechwamiowładniebojaźńPańska.Baczcie

więc,coczynicie,niemabowiemuPana,Boganaszego,
niesprawiedliwości,stronniczościaniprzekupstwa.

19,6-7.Systemsądowy.Hebrajskiterminoznaczający„sędziów”byłużywanyzarównowodniesieniudoBoga,jakiludzi.WładzasędziówpochodziłaodBoga,zaśichgłównezadanie

polegałonadbaniuoharmonijnestosunkimiędzyIzraelitami(lub,wtymprzypadku,Judejczykami).Wokresiemonarchiisędziowiepodlegalikrólowi,któryichwyznaczył.Niemieliwięctakiejwładzy
jakwokresiesędziów,leczpełnilirolęzarządcówdziałającychpodauspicjamikróla.NaBliskimWschodzienaprzywódcach(plemiennych,wojskowych,miejskich,prowincjonalnychlubnarodowych)
ciążyłobowiązekosądzaniasprawpodlegającychichjurysdykcji.Werdyktniebyłwydawanyprzezławęprzysięgłych,chociażczasamiwrozpatrywaniusprawyuczestniczyłagrupastarszych.Kiedy
sprawęosądzałjedensędzia,niebezpieczeństwofaworyzowaniamożnychiwpływowychbyłobardzorealne.WdokumentachzBliskiegoWschoduiwBibliicenisiębezstronnośćizdolność
wnikliwegosądu.Ponieważniebyłoprawników,większośćludzireprezentowaławłasneinteresywsądzie.Powoływanoteżświadków,zaśprzysięgiodgrywaływażnąrolę,nieznanobowiem
większościnaukowychmetodgromadzeniadowodów.

TakżeiwJerozolimieustanowiłJozafatsędziówspośród

lewitówikapłanóworaznaczelnikówrodówdlaIzraela,abysądziliw
imięPańskiezatargiisprzeczkimieszkańcówJerozolimy.

19,8zatargiisprzeczkimieszkańcówJerozolimy.Teksthebr.:„zatargiisprzeczki.Ipowrócili(wajjaszubu)doJerozolimy”.Grec:„żebysądzićmieszkańcówJerozolimy”.BJ:„zatargii

sprzeczki.Mieszkali(wajjeszebu)wJerozolimie”,nazasadziedomysłu.

Itakirozkazimdał:Takmaciepostępować:wbojaźniPańskiej,

wprawdzieiwszczerościserca.

Wewszelkiejsprawie,jakadowas

dojdzieodwaszychbraci,którzymieszkająwwaszychmiastach,czy
tobędziesprawazabójstwa,czytosprawarozróżnieniamiędzy
prawemapoleceniem,międzypostanowieniemanakazem,
pouczajcieich,abyniegrzeszyliprzeciwPanuiabygniewJegonie
ciążyłnadwamiinadwaszymibraćmi.

AotokapłanAmariasz

będzienaczelnikiemnadwamiwkażdejsprawiePańskiej,książęzaś
pokoleniaJudy,Zebadiasz,synIzmaela,wkażdejsprawie
królewskiej,alewicibędąwamsłużyćzapisarzy.Bądźciedzielnii
działajcie,aPanposzczęścidobremu.

19,8-11.Rolalewitówikapłanów.PopodzialemonarchiiwielulewitówikapłanówzPółnocyzostałoodciętychodJerozolimyiinnychprzybytkówznajdującychsięnaPołudniu.Jozafat

zażądał,bykapłaniilewiciwrazzprzywódcamipatriarchalnychrodówpiastowalifunkcjęsędziówwJerozolimie(np.rozsądzalispory).Lewicibyliwistocieurzędnikamisąduwykonującymijego
decyzje(zob.komentarzdoPwt18,6-8).Funkcjekapłanówisędziówczęstosięzazębiały,ponieważsprawyrozstrzyganozwyklezapomocązasięganiawyroczni.Ponieważniedysponowanodowodami
materialnymi(lubbyłyoneniewystarczające),werdyktwydawanonapodstawieodczytywaniaomenów.Oznaczałoto,żestronymusiałysiękonsultowaćzkapłanami(wPwt17,9zkapłanami
wywodzącymisięzlewitów),którychzadaniepolegałonaszukaniuwerdyktuBożego.WieluprzybywałodoJerozolimywcelukonsultacji,zrozumiałejestwięc,żewyznaczonosędziówpochodzących
zlewitów.

19,11.Strukturaadministracyjna.WskładsąduwJerozolimiewchodzililewici,kapłani,przywódcyrodóworazsędziowie.Możnawskazaćnapewnepodobieństwadoadministracji

egipskiejzokresuXXIIdynastii(XI-VIIIw.przedChr.).

2Krn20

SkutecznośćmodlitwyJozafata

PotemMoabiciiAmmonici,aznimiczęśćspośródMeunitów,

wtargnęli,abywalczyćprzeciwJozafatowi.

20,1-30Długaopowieść,bezodpowiednikawKrl,niejestwymysłemkronikarzaimusisięopieraćnajakiejśtradycjipołudniaPalestyny,oczymświadczydokładnośćnazw

geograficznych.JejhistorycznymjądremmożebyćatakbandprzybyłychzTransjordaniiizNegebu,jedenzepizodówdługotrwałychzamieszekzakończonychczęściowymzajęciempołudniaPalestyny
przezEdomitów,jednakżewystępujetuobfitośćreminiscencjideuteronomistycznych,astyljesttakijakwopowieściachoświętychwojnach(por.w.15-18,22-23,29).

20,1spośródMeunitów.Wedługgrec.Teksthebr.skażony.—NaogółnazwętęwywodzisięodMa’an,okolicypołożonejnawschódodPetrywTransjordanii,jednakzależnośćtajest

niepewna.Wdalszymciąguopowieścimówisięonichjakoo„mieszkańcachgórySeir”.Nazwa„Seir”jestekwiwalentemEdomu,dośćwcześniejednakzaczętojąodnosićdomasywugórskiegow
północnymNegebie.

20,1.AmmoniciiMoabici.KrólSyriiSalmanassarIIIwspominawswoichrocznikachokróluAmmonitówBa’sie,synuRuhubiego,którydostarczyłżołnierzykonfederacjiaramejskiej

walczącejzAsyriąw853i841przedChr.KrólemMoabitówbyłprzypuszczalnieMesza,znanyz2Krl3orazzinskrypcjiMoabitów,wktórejopisujeswójbuntprzeciwkoIzraelowi(zob.komentarzdo
2Krl3,4).Wzmiankiotejinwazjiniepojawiająsięwźródłachpozabiblijnych.WydarzenietomogłomiećmiejscewokresierozpaduzachodniejkoalicjiskierowanejprzeciwkoAsyrii,gdy
poszczególnepaństwawchodzącewskładtejkoalicjizaczęłytoczyćzesobąwalki.

20,1.Meunici.Istniejekilkasprzecznychopiniinatemattejgrupy.Pierwszagłosi,żeMeunitównależyutożsamiaćzMineańczykamizArabiiPołudniowej.WIVwiekuprzedChr.

kontrolowalionihandelkadzidłemwrejoniePalestyny.Innibadaczeuważają,żeMeunicitoMu’unaja,októrychwspominasięnainskrypcjachTiglat-PileseraIII.Trzeciąmożliwościąjestłączenietej
grupyzmiastemMaon,położonymnapołudnieodHebronuwgórzystejkrainieJudy.PojawiająsięoniwśródinnychgrupetnicznychzamieszkującychpołudniowągranicęJudy.

PrzyniesionowówczasJozafatowiwiadomośćnastępującą:

Powstałoprzeciwtobiezdrugiejstronymorza,zEdomu,wielkie
wojskoijestjużterazwChaseson-Tamar,tojestwEngaddi.

20,2zEdomu.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„zAramu”(częstepomieszaniewBibliihebr.).
20,2.Edom.LeżącywgłębiląduEdomrozciągałsięnawschódodAraba(głębokiegowąwozuprzebiegającegonapołudnieodMorzaMartwegoażdozatokiAkaba),odZered(Wadiel

Hasa)ażdozatokiAkaba.OdDawidadoczasówpanowaniaJozafataEdombyłnajczęściejterytoriumprzyłączonymdoziemJudy.Wwersecietymmożnaodnieśćwrażenie,żeEdomiciuzyskalijakiś
stopieńniezawisłości,zaśichterytoriumpełniłorolęstrategicznejbazywypadowejdlawyprawnaJerozolimę.

20,2.Chaseson-Tamar/Engaddi.PołożenieChaseson-Tamarniejestznane,chociażniektórzybadaczeumieszczająjewpobliżupołudniowegokrańcaMorzaMartwego,wEl-Hasasa,

międzyEngaddiaBetlejem.OazaEngaddiznajdujesięponiżejMorzaMartwegowodległościok.56kmnapołudniowywschódodJerozolimy.Zasilanastałymźródłem,jestoazążyciaibarwpośród
jałowegokrajobrazu.WswojejdługiejhistoriiEngaddipełniłorolęmiejscakultu,placówkiwojskowejorazośrodkahandlowego.Wrejonietymodkrytokilkatwierdzpochodzącychzokresukrólestwa.
Jednaznichznajdowałasięuźródła,innanaszczyciewzgórza,skądwidaćbyłopodróżującychwpromieniuwielukilometrów.

PrzerażonyJozafatzwróciłsięopomocdoPana.Ogłosiłteż

postwcałejziemijudzkiej.

ZebralisięwięcmieszkańcyJudy,aby

prosićPanaopomoc.PrzybylizaśzkażdegomiastaJudy,abybłagać
Pana.

StanąłwówczasJozafatpośrodkuzgromadzenialuduzJudyi

zJerozolimywświątyni,przednowymdziedzińcem,

irzekł:Panie,

Bożenaszychojców,czytonieTyjesteśBogiemwniebieiczyżnie
Tyrządziszwkażdymkrólestwiepogan?WTwoimtorękujestsiłai
moc.Niematakiego,którybyzTobąmógłsięmierzyć.

20,6WtymwezwaniuzostałypodjętenapoczątkutematymodlitwySalomona(6,1n).

CzytonieTy,Bożenasz,wygnałeśmieszkańcówtejziemiprzed

Twoimludem,Izraelem,idałeśjąnawiekipotomstwuAbrahama,
Twegoprzyjaciela?

Zamieszkaliwniejizbudowaliwniejświątynię

dlaTwegoimienia,mówiąc:

Jeślispadnienanasnieszczęście,miecz

karzący,zarazaalbogłód,staniemyprzedtąświątyniąiprzedTobą,
ponieważwtejświątyniprzebywaTwojeimię,ibędziemywołaćdo
Ciebiewnaszymucisku,awtedyTywysłuchasznasiocalisz.

Oto

terazAmmonici,MoabiciorazmieszkańcygórySeir,doktórychnie
dałeśIzraelowiwejśćpodczaswędrówkizziemiegipskiej,takiż
ominęliichiniezniszczyli,

20,10.GóraSeir.GóraSeirznajdowałasięwEdomie.Uczenisądzą,żeSeiroznaczagórzystącentralnączęśćEdomu(owysokościponad1500mn.p.m.),położonąpomiędzyWadial-

GuwajirnapółnocyaRasen-Nakbnapołudniu.WtymfragmencieokreślenietoodnosisięprzypuszczalniedocałegoEdomu.

otojaknamodpłacają:wkraczajądonas,abynaswypędzićz

Twegodziedzictwa,któredałeśnamwposiadanie.

Bożenasz,czy

nieosądzisztego?Jesteśmybowiembezsilniwobectegoogromnego
mnóstwa,którenanasnapadło.Niewiemy,coczynić,aleoczynasze
zwracająsiękuTobie.

StaliwówczasprzedPanemwszyscy

mieszkańcyJudy,takżeichmałedzieci,ichkobietyisynowie.

wśródzgromadzeniaduchPańskispocząłnaJachazjelu,synu
Zachariasza,synaBenajasza,synaJejela,synaMattaniasza–lewicie
spośródpotomkówAsafa.

20,14KronikarzprzypisujekantorowiJachazjelowiduchaprofetycznego(por.1Krn25,1+);podobniebędziezZachariaszem,synemkapłanaJojady(24,20).

Irzekłon:WszyscymieszkańcyJudyiJerozolimy,ity,królu

Jozafacie,słuchajcieuważnie!TakdowasmówiPan:Niebójciesięi
nielękajcietegowielkiegomnóstwa,albowiemniewybędziecie
walczyć,leczBóg.

Jutrozejdźcieprzeciwkonim!Otowstępować

będąnawzgórzeSis,aznajdziecieichnakrańcudolinyprzed
pustyniąJeruel.

20,16.PrzejścieSis/wzgórzeSis.PrzejścieSisczęstołączonozWadiJasasa,którywpływadoMorzaMartwegowodległościok.14,5kmnapołudniowywschódodTekoa.Kontekst

fragmentuwskazuje,żeprzejścietostanowiłoważneogniwołącząceJerozolimęzEngaddi.

Niewybędziecietamwalczyć.Jednakżestawciesię,zajmijcie

stanowisko,azobaczycieocaleniedlawasodPana,oJudoi
Jerozolimo!Niebójciesięinielękajcie!Jutrowyruszcieimna
spotkanie,aPanbędziezwami!

Jozafatwięcupadłnakolanatwarzą

kuziemiiwszyscymieszkańcyJudyiJerozolimypadliprzedPanem,
abyGouczcić.

WówczaslewicispośródsynówKehatytówi

KorachitówpoczęliwielbićPana,BogaIzraela,bardzodonośnym
głosem.

20,19.KehatyciiKorachici.KehatyciiKorachicistanowilidwagłównerodysprawującewładzęwświątyniwJerozolimiewokresiemonarchii.Byłytoteżdwanajważniejszerody(lub

klany)lewitów.Wrodowodziez1Krn6,22-24(zob.teżWj6,18;1Krn6,31)KorachiciwywodząsięodKehatytów.

WczesnymrankiempowstaliiruszylikupustyniTekoa.Gdy

ruszali,stanąłJozafatirzekł:MieszkańcyJudyiJerozolimy,
posłuchajciemnie:ZaufajciePanu,Boguwaszemu,aostanieciesię,
zaufajcieJegoprorokom,abędziewamsięwiodło.

20,20.PustyniaTekoa.PustyniaTekoarozciągałasięnawschódodTekoa(ChirbetTeku),miastapołożonegonawyżynachJudy.Obszartenznajdowałsięwodległościok.19,5kmna

południeodJerozolimy.

Potem,poradziwszysięludu,ustanowiłśpiewakówdlaPana,by

idącwświętychszatachprzedzbrojnymi,wysławialiGo,śpiewając:
WysławiajciePana,boJegołaskanawieki.

Wczasiekiedy

rozpoczęliwznosićokrzykiradościiuwielbienia,Panurządził
zasadzkęnaAmmonitów,MoabitówimieszkańcówgórySeir,
nadciągającychprzeciwJudzie,takiżsięwzajemniepobili.

Powstali

wówczasAmmoniciiMoabiciprzeciwkomieszkańcomgórySeir,
abyichobłożyćklątwąiwytępić.Gdyzaśskończylizmieszkańcami
Seiru,jednidrugimdopomagalidozguby.

GdymieszkańcyJudy

doszlidowzgórza,[skądwidaćjuż]pustynię,izwrócilisięwstronę
tegomnóstwa,aototrupyleżałynaziemi:niktnieuszedłzżyciem.

PrzystąpiłwięcJozafatijegolud,abypobraćznichłupy.Znaleźli

wtedyprzynichmnóstwozdobyczy:bydła,dobytku,szati
kosztownychnaczyń.Zdobylitakiełupy,iżniemoglitegoudźwignąć.
Trzydniimzeszłynazbieraniułupu,byłonbowiemwielki.

20,25bydła.Lekturabehemahnazasadziedomysłu.Teksthebr.:bahem,„wśródnich”.
—szat.Lekcjabegadîmzarkpsami.Teksthebr.:pegarîm,„trupy”.

WczwartymzaśdniuzebralisięwDolinieBeraka,tambowiem

błogosławiliPana,dlategomiejscetonazwaliDolinąBeraka.

20,26.DolinaBeraka.DokładnepołożenieDolinyBeraka(„błogosławieństwa,chwały”)niejestznane.Niektórzyuczenisądzą,żemożechodzićoWadiBerekutprzebiegającypomiędzy

TekoaaEngaddi.

NastępniewszyscymężowiezJudyiJerozolimy,zJozafatemna

czele,wrócilidoJerozolimypełniradości,boPanuradowałich,
uwalniającodnieprzyjaciół.

WkroczylidoJerozolimy,kierującsię

kuświątyniPańskiej,grającnaharfach,cytrachitrąbach.

20,28.Harfy,cytryitrąby.LirabyłainstrumentemznanymnaBliskimWschodzie.EgipskiemalowidłagroboweukazująmieszkańcówZajordaniagrającychnalirach.Harfybyłyużywane

przezmuzykówNabuchodonozora(zob.Dn3).Harfaizraelskabyłainstrumentemdrewnianymoośmiustrunach(zob.1Krn15,21).WIzraeluużywanoróżnegorodzajutrąb.Istniałytrąbysłużącedo
zwoływanialuduwcelachreligijnychimilitarnych.TrąbyprzedstawianoniekiedywsztuceBliskiegoWschodu,zachowałasięnp.wykonanazbrązufigurkatrębaczazKariawpołudniowo-zachodniej
Turcji(ok.800przedChr.).

IpadłstrachBożynawszystkiekrólestwaikraje,skoro

usłyszano,żePanwalczyłzwrogamiIzraela.

Odpoczęłopotem

królestwoJozafataiPanotoczyłjezewsządpokojem.

Jozafatwięc

panowałwJudzie.Wchwiliobjęciarządówmiałtrzydzieścipięćlati
panowałwJerozolimiedwadzieściapięćlat.Jegomatka,córka
Szilchiego,miałanaimięAzuba.

20,31.Chronologia.ZdaniemThielegoJozafatpanowałw872-848przedChr.(większośćinnychszacunkówodbiegaodpodanegodatowaniazaledwieoroklubdwa).Historycysądzą,że

przeztrzypierwszelatapanowaniaJozafatsprawowałwładzękrólewskąwspólniezeswymojcemAsą.WtymczasiekrólamiIzraelabyli:Achab,OchozjasziJoram.WAsyriipanowałAsurnasirpalIIi
SalmanassarIII.WmateriałachpozabiblijnychniemażadnychwzmianeknatematJozafata.

Poszedłondrogąswegoojca,Asy,iniezboczyłzniej,starając

sięczynićto,cojestsłusznewoczachPańskich.

Tylkowyżynnie

usunięto,aludjeszczeniezwróciłsercakuBoguswychprzodków.

20,33.Wyżyny.Natematinformacjidotyczącychwyżynzob.komentarzdo1Krl3,2-3iPwt12,2-3.

PozostałezaśczynyJozafata,odpierwszychdoostatnich,

zapisanesąwdziejachJehu,synaChananiego,iwłączonedoKsięgi
KrólówIzraela.

20,34.Roczniki.Niezachowałysięroczniki,októrychwspominająKsięgiKrólewskieorazDrugaKsięgaKronik,nazywającjeKsięgąKrólówIzraela.Możnajednasądzić,żebyłyone

podobnepodwzględemformyitreścidorocznikówkrólewskichzinnychobszarówBliskiegoWschodu.Asyryjczycypozostawilirocznikiszczegółowoprzedstawiającedokonaniaswychpóźniejszych
królów(począwszyod1100przedChr.),opisującychkampaniewojenne,strategie,stosunkizwasalamiorazpobożnystosunekdonarodowychbogów.Chetyckie,egipskieibabilońskierocznikiz
połowyIItysiącleciaprzedChr.mająpodobnycharakter.Możnaprzyjąć,żerocznikipowstawałyrównieżwinnychkrólestwachzobszaruSyro-Palestyny.

Króljudzki,Jozafat,sprzymierzyłsiępotemzkrólem

izraelskim,Ochozjaszem,któryźlepostępował.

Związałsięznim,

abybudowaćokrętyudającesiędoTarszisz.Budowaliwówczas
okrętywEsjon-Geber.

ProrokowałpotemEliezer,synDodawiaszaz

Mareszy,przeciwkoJozafatowi,mówiąc:Ponieważsprzymierzyłeś

sięzOchozjaszem,zburzyPantwojedzieło.Irozbiłysięokręty,toteż
poniechanowyprawydoTarszisz.

20,37Kronikarzmodyfikujehistorięz1Krl22,49-51:tutajklęskaJozafatajestwynikiemjegoprzymierzazkrólemIzraela.ProrokEliezerjestskądinądnieznany.

2Krn21

ZbrodnieJoramaikarazanie

Jozafatspocząłzeswoimiprzodkamiizostałpochowanyprzy

swoichprzodkachwMieścieDawidowym,ajegosyn,Joram,został
wjegomiejscekrólem.

21,1.Chronologia.WedługThielegoJoramzasiadałnatroniew853-841przedChr.Sugerowano,żewpierwszymrokupanowaniaJoramwładałjakowspółregentzeswymojcem

Jozafatem.ÓwczesnymikrólamiIzraelabyliOchozjasziJoram.Byłtoprzełomowyokres,wktórymasyryjskikrólSalmanassarIIIprzeprowadziłwielekampaniizachodnich(zob.komentarzdo1Krl
22,1).

Miałonbraci,synówJozafata:Azariasza,Jechiela,Zachariasza,

Azariasza,MikaelaiSzefatiasza.WszyscybylisynamiJozafata,króla
judzkiego.

21,2królajudzkiego.Topoprawkawprowadzonajużwprzekładachstarożytnych.BJ:„królaizraelskiego”,zatekstemhebr.DlakronikarzatoJudajestprawdziwymIzraelem(por.w.4;

28,19).

Obdzieliłichojciecbogatodarami:srebrem,złotemoraz

kosztownościami,atakżewarownymimiastamiJudy.Władzę
królewskąjednakoddałJoramowi,ponieważonbyłpierworodny.

21,3.Dary.JozafatpostąpiłpodobniejakRoboam,umieszczającswoichsynówwumocnionychmiastach,gdziebylihojniezaopatrzeni(zasprawądarówzob.2Krn11,23).Byłatodobrze

znanapraktykaasyryjska.Naprzykład,Assarhaddon(panującyw681-668przedChr.)umieściłswojegostarszegosyna,Szamasz-szum-ukina,natronieBabilonu,zaśmłodszego,Asurbanipala,natronie
Asyrii.Jednakstarszysynnieuznałdaruojcazasatysfakcjonującyiwkrótcerozpocząłwojnędomową.

Joramwięcwziąłwewładaniekrólestwoswegoojcai

umocniwszysię,pozabijałmieczemwszystkichswoichbracioraz
niektórychksiążątIzraela.

21,4.Pozabijałmieczemwszystkichswoichbraci.PraktykapolegającanaeliminacjiwszystkichpretendentówdotronujestdobrzeznanawStarymTestamencie(zob.Sdz9,5i2Krl11,1)

inaBliskimWschodzie.Ponieważmonarchowiezawieralilicznemałżeństwa(lubmieliwieledrugorzędnychżon),częstoistniaładużaliczbapretendentówdotronu.Naprzykład,faraonRamzesII
(panującywlatach1292-1225przedChr.)miałponadpięćdziesięciusynów.Ponieważwwiększościkrólestwnieobowiązywałazasadapierworództwa,sukcesjatronupozostawałaczęstoniewiadomą.

Jorammiałtrzydzieścidwalatawchwiliobjęciarządówi

panowałosiemlatwJerozolimie.

Kroczyłondrogąkrólów

izraelskich,podobniejakczyniłdomAchaba,ponieważcórkaAchaba
byłajegożoną.Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich.

21,6.ZwiązkizAchabem.Przypieczętowywaniemałżeństwemsojuszówmiędzynarodowychuważanonietylkozazwyczaj,leczzaniezbędnywarunekutrzymywaniadobrychstosunkówz

potencjalniewrogonastawionymisąsiadami.NapodstawieDrugiejKsięgiKronikmożnazrekonstruowaćscenariuszobecnychwydarzeń.JozafatbyłbliskimsprzymierzeńcemAchaba,cozostało
przypieczętowanemałżeństwemjegosynaJoramazcórkąAchaba,Atalią(córkąIzebel).Oczywiście,doprowadziłotorównieżdosprowadzeniadoJudykultuBaalazFenicji,ojczyznyIzebel.Zob.
komentarzdo2Krn18,1.

JednakżePanniechciałzniszczyćdomuDawidazewzględuna

przymierze,któreznimzawarł,gdymuobiecał,iżdamuprzedsobą
płomyknazawsze.

21,7Kronikarzdotego,cow2Krl8,19—zgodniezeswoimgłównymzainteresowaniem—dodajewzmiankęo„domuDawida”ioprzymierzuDawidowym.
21,7.LampaDawida/domDawida.LampawznaczeniumetaforycznymbyławIzraelusymbolemżyciaipomyślności.Ztegopowodulampyczęstoumieszczanowgrobowcach.

Wyrażenie„jegolampa”wPiśmieŚwiętymczęstooznaczażycie.Podobniejakwiecznypłomieńbyłsymbolemtrwałościipamięci,panowaniepotomkaDawidawJerozolimiestanowiłonawiązaniedo
obietnicy,którąBógdałdynastiiDawida(2Sm7,8-16).Podobneużycietegosłowawjęzykachugaryckimiakadyjskimwskazujenautrwaleniepanowanialubboskąobecność.AsyryjskikrólTiglat-
PileserIIInazywanybyłświatłemcałejludzkości.Starobabilońskiidiomprzedstawiarodzinępozbawionąpotomkówzapomocąobrazuwygasłegopaleniska.

ZajegotoczasówEdomwyrwałsięspodwładzyJudyiwybrał

sobiekróla.

WtedywięcJoramwrazzeswoimidowódcamiize

wszystkimirydwanamiprzekroczyłgranicę.Kiedypowstałwnocy,
przebiłsięprzezEdomitów,którzygootaczali,wrazzdowódcami
rydwanów.

IwyrwałsięEdomspodwładzyJudyażpodziśdzień.

WtymsamymczasiewyrwałasiętakżeLibnaspodjegowładzy,
ponieważopuściłonPana,Bogaswychojców.

21,8-10.BuntEdomu.ChociażbunttenniezostałopisanynigdzieindziejwPiśmieŚwiętymaniwźródłachpozabiblijnych,wRametMatredNegebodnalezionowarstwyzniszczenia

pochodzącezokresuwyprawySziszaka(schyłekXw.przedChr.)lubwspomnianejtutajrewolty.

21,10.Libna.LibnabyłagłównymumocnionymmiastemJudy-jednąztwierdz,tworzącychlinięobronystolicypaństwa,Jerozolimy.Bunttegomiastaoznaczał,żecałaziemiaJudy

narażonabyłanaatak.LibnęutożsamiasięzwyklezChirbetTellel-Beida(oddalonymok.8kmnapółnocnywschódodLakisz)lubTellBornat(ok.8kmdalejnazachód)położonymwstrategicznym
punkcienadWadiZeitaistrzegącymnajdogodniejszejdrogiwiodącejzHebronunawybrzeże.

Onteżustanowiłwyżynynagórachjudzkichidoprowadziłdo

wiarołomstwamieszkańcówJerozolimy,wiodącJudęnazłądrogę.

PrzyszłopotemdoniegopismoodprorokaEliaszatejtreści:Tak

mówiPan,Bógtwegopraojca,Dawida:Ponieważniepostępowałeś
drogamiswegoojca,Jozafata,anidrogamiAsy,królajudzkiego,

21,12TojedynawzmiankaoEliaszuwtejksiędze—jegointerwencjawsprawyJudyjestnieznanaKrl.Wedługchronologii2KrlEliaszzszedłzescenyprzedpanowaniemJorama

izraelskiego(2Krl2i3,1),awięctakżeprzedJoramemjudzkim(2Krl8,16;por.jednak2Krl1,17).Kronikarzmusitukorzystaćzjakiejśtradycjiapokryficznej.

leczpostępowałeśdrogąkrólówizraelskichidoprowadziłeś

JudęorazmieszkańcówJerozolimydowiarołomstwa,jakwiarołomny
byłdomAchaba,ponadtowymordowałeśswoichbraciirodzinę
swegoojca,lepszychodciebie,

dlategoPanuderzywciebiewielką

klęską,jakiejdoznatwójnaród,twoisynowie,twojeżonyicałytwój
majątek.

Ciebiezaśsamegodotknieciężkimichorobami,chorobą

wnętrzności.Wkońcuzpowodutejchorobywciągudwulatwyjdąci
wnętrzności.

21,15ciężkimi.Wedługgrec.Teksthebr.:„wieloma”.

PoruszyłteżPanprzeciwJoramowiwrogiegoduchaFilistynów

iArabów,którzymieszkaliobokKuszytów.

Wkroczyliwięcdo

Judy,zniszczyliją,zabierająccałymajątek,jakiznalazłsięwpałacu
króla,ponadtouprowadzilijegosynówiżony,takiżniezostałmu
żadeninnysynpozaJoachazem,najmłodszymzjegosynów.

21,16-17.InwazjaFilistynówiArabów.Opisanatutajinwazjabyłaprzypuszczalniejednymzwiekirajdówzzachodu(Filistyni)ipołudnia(Arabowie),któreprzypuścilinieprzyjaciele

Judy.Zkontekstuwynika,żewyprawytebyłykonsekwencjąosłabieniaJudyzpowodubuntuEdomitów.

PotymwszystkimdotknąłgoPannieuleczalnąchorobą

wnętrzności,

21,15,18.ChorobaJorama.Niektórzybadaczeuważają,że„chorobąwnętrzności”,któradotknęłaJorama,mogłabyćchronicznaczerwonkapełzakowa.Innisugerują,żebyłoto

następstwowypadnięciaodbytu.

któratrwaładwalata,ażwkońcudrugiegoroku,gdynadeszła

ostatniachwila,wyszłymuwnętrznościnaskutekchorobyizmarł
wśróddokuczliwychboleści.Aludjegoniepaliłmukadzidła,jak
paliłjegoprzodkom.

21,19.OgieńdlauczczeniaJorama.Obrzędypogrzebowe,którychodmówionoJoramowi,byłyczęstobardzorozbudowaneiobejmowałypaleniekadzidłanacześćzmarłegooraz

powszechnąlamentacjęiuroczystewprowadzenieciaładorodzinnegogrobowca.Ogieńnieoznaczałkremacjiciałaanipróbyzamaskowaniaodorurozkładającychsięzwłok,leczbyłraczejkosztownym
pokazembogactwazmarłegokróla.Zwyczajutegoprzestrzegalirównieżkrólowieasyryjscypodczasrytuałuapotropaicznego.

Wchwiliobjęciarządówmiałontrzydzieścidwalata,aosiem

latpanowałwJerozolimie.Odszedłtak,iżniktgonieżałował.
PochowanogowMieścieDawidowym,aleniewgrobach
królewskich.

21,20.Grobykrólewskie.KrólowieJudybylichowaniwMieścieDawida,namałymwzgórzugraniczącymzdolinąCedronu,HinnomuiTyropeonu.Pochowanotamkrólów,którzy

panowaliodczasówRoboamadoczasówAchaza(zkilkomawartymiodnotowaniawyjątkami).Późniejsiwładcybyligrzebaniw„ogrodzieUzzy”(ManassesiAmon)lubwewłasnychgrobowcach
(Jozjasz).NiepodanomiejscapochówkuEzechiaszainastępcówJozjasza.NieudałosięwsposóbpewnyustalićmiejscakrólewskichpochówkówwMieścieDawida.Wieluegipskichkrólówzokresu
NowegoPaństwa(ok.1550-1050przedChr.)pochowanowDolinieKrólów,woddzielnychgrobowcach.NieodnalezionopodobnegomiejscapochówkukrólówAsyrii.

2Krn22

RządyOchozjasza

NajegomiejscemieszkańcyJerozolimyobralikrólem

najmłodszegojegosyna,Ochozjasza,wszystkichbowiemstarszych
braciwymordowałazgraja,którazArabamiweszładoobozu.Został
więckrólemOchozjasz,synJorama,królajudzkiego.

22,1.LudynapadająceJudęwspólniezArabami.NapastnicynapadającyJudęwrazzArabamibylispokrewnienizewspomnianymiw2Krn21.MoglitobyćFilistyniorazinnegrupy

etniczne,starającesięwykorzystaćsłabośćmonarchiijudejskiej.Zpewnościąuważali,żebezwładcówpochodzącychzdynastiiDawidaJudabyłasłabsza.

WchwiliobjęciarządówOchozjaszmiałdwadzieściadwalatai

panowałjedenrokwJerozolimie.Jegomatka,córkaOmriego,miała
naimięAtalia.

22,2dwadzieściadwalata.Poprawionewedług2Krl8,26.BJ:„czterdzieścidwalata”,zatekstemhebr.
22,2.Chronologia.Ochozjaszpanowałw841przedChr.ibyłwspółczesnyasyryjskiemukrólowiSalmanassarowiIII(858-824przedChr.).Wtymczasiekoalicja,którawystąpiła

przeciwkoSalmanassarowiwbitwiepodKarkar,wdużymstopniujużnieistniała,zaśwrogośćwobecAsyriistopniowozanikała.

TakżeionkroczyłdrogamiroduAchaba,albowiemmatkajego

dawałamuzłerady.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich,tak

jakdomAchaba,ponieważonitonajegozgubębylimudoradcami
pośmiercijegoojca.

Idączaichradą,wyruszyłzJoramem,synem

Achaba,królemizraelskim,dowalkiprzeciwChazaelowi,królowi
Aramu,doRamotwGileadzies.AramejczycyzraniliJorama.

22,5Aramejczycy.Lekturaha’arammîmnazasadziedomysłu.Teksthebr.:harammîm,„strzelcy”.
22,5.WojnazChazaelem.WięzirodzinnełącząceJudęzIzraelemtłumacząwspólnyataknaaramejskiegokrólDamaszku,Chazaela.Koalicjazachodniauległajużwówczasrozpadowii

państwawchodzącewjejskładzaczęłytoczyćzesobąwalki.

Wycofałsięwięc,abysięleczyćwJizreel,albowiemmiałrany,

którezadalimuwHarama,kiedywojowałzChazaelem,królem
Aramu.Ochozjasz,synJorama,królajudzkiego,przybyłdoJizreel
odwiedzićJorama,synaAchaba,którybyłchory.

22,6.Jizreel.JizreelutożsamiasięzZerin/TelJizreel,położonymnawschodnimkrańcudolinyJizreel,naziemiachpokoleniaIssachara.Miastotobyłooddaloneook.24kmnapołudniowy

wschódodMegiddo.PełniłoonorolęzimowejstolicykrólestwaIzraelazapanowaniaAchaba.PozniszczeniuPółnocnegoKrólestwaprzezAsyryjczyków(722/721przedChr.)Jizreelutraciłoznaczenie,
któregoniezdołałoodzyskać.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo1Krl21,1.

LeczBógzrządził,żeOchozjaszwybrałsięzodwiedzinamido

Joramanaswojązgubę.Kiedybowiemprzybył,wyruszyłzJoramem
naspotkanieJehu,synaNimsziego,któregonamaściłPanpoto,by
zniszczyłdomAchaba.

PodczasgdyJehurozprawiałsięzdomem

Achaba,znalazłdowódcówjudzkichisynówbraciOchozjasza,którzy
byliwjegosłużbie,izabiłich.

SzukanopotemOchozjaszai

schwytanogo,gdyukrywałsięwSamarii.Zaprowadzonogowtedy
doJehu,którygoskazałnaśmierć.Pochowanogo,mówiąc:Jeston
synemJozafata,któryszukałPanazcałegoswegoserca.Niebyło
wtedywdomuOchozjaszanikogo,ktobymiałdośćsiłydo
panowania.

22,9.Samaria.SamariabyłaprzezdwawiekistolicąPółnocnegoKrólestwaIzraela.OmrizałożyłtomiastonapoczątkuIXw.przedChr.Później,w722/721przedChr.,zostałoono

zburzoneprzezAsyryjczyków.Samarięzbudowanonawzgórzuwznoszącymsię90mponadokolicznymidolinami.Miastoznajdowałosięnaskrzyżowaniuważnychszlakówhandlowych,
prowadzącychdoSychem,dolinyJordanu,Megiddo,JizreeliJerozolimy.Wostatnimstuleciuprowadzonotamzakrojonenaszerokąskalęwykopaliska.Natematdodatkowychinformacjizob.
komentarzdo1Krl16,24.

ZbrodnieAtalii

KiedyAtalia,matkaOchozjasza,dowiedziałasię,żesynjej

umarł,wzięłasiędowytępieniacałegopotomstwakrólewskiego
domuJudy.

22,10dowytępienia.Lekturateabbedza2Krl11,1.Teksthebr.:tedabber,„mówić”.
22,10.EgzekucjeprzeprowadzoneprzezAtalię.Jakokrólowamatka(zob.komentarzdo1Kil2,19)Ataliapiastowałazaszczytnąpozycję„suwerena”(byłtonajwyraźniejtytułoficjalny)

zapanowaniaswojegosynaOchozjasza.Dawałojejtomożliwośćwywieraniawpływuwsprawachceremonialnychipolitycznych.Zgodniezezwyczajem,stosowanymprzezinnedynastie,uzurpatorka
AtaliadążyładowymordowaniaczłonkówdynastiiDawida,podobniejakuzurpatorzyzPółnocnegoKrólestwazabijaliczłonkówwcześniejszejdynastiipanującej.Eliminowanieczłonkówrodzin
panującychbyłopowszechnąpraktykąstosowanąwIzraeluinaBliskimWschodzie.Znanesąprecedensyopisanewtekstachmezopotamskich,kiedytolikwidowanowszystkichpretendentówdotronu
podojściudowładzynowegokróla.

LeczJoszeba,córkakróla,zabrałaJoasza,synaOchozjasza,i

wyniósłszygopotajemniespośródmordowanychsynówkrólewskich,
skryłagorazemzjegomamkąwpokojusypialnym.Taktoukrywała
goJoszeba,córkakrólaJorama,ażonakapłanaJojady–byłaona
przecieżsiostrąOchozjasza–przedAtalią,takiżonagoniezgładziła.

PrzebywałwięcznimiprzezsześćlatukrytywdomuBożym,

podczasgdyAtaliarządziławkraju.

22,11-12.Ukrywaniesięwświątyni.Niejestpewne,gdzieukrywałsięostatniczłonekdynastiiDawidowej.Średniowiecznibadaczesnuliprzypuszczenia,żewświątyniistniałakomnata,

doktórejAtalianiemiaławstępu.JednakPismoŚwięteniewspomina,bywświątyniznajdowałysiękomnatysypialne.Wkażdymraziechłopieczostałukrytyprzeznajwyższegokapłanawświątyni.W
starożytnościświątyniebyłymiejscami,doktórychwstępmielitylkonieliczni.

2Krn23

ZamachstanuprzeciwAtalii-Joaszkrólem

WsiódmymrokuJojadanabrałotuchyiwciągnąłdospisku

setników:Azariasza,synaJerochama;Izmaela,synaJochanana;
Azariasza,synaObeda;Maasejasza,synaAdajasza,iElisafata,syna
Zikriego.

23,1-15PewnemodyfikacjeidodatkidoparalelnejopowieściKrlodzwierciedlająpoglądykronikarza:cudzoziemskichnajemnikówwsłużbiekrólazastąpiliIzraelici,ludpozostajena

swoimmiejscunadziedzińcu,akcjęprzeprowadzająlewici,doktórychnależyochronaświątyni,awszystkosiędziejewedług„zarządzeńJahwe”(w.6),tzn.wedługprawodawstwakapłańskiego.Nadaje
totemupolitycznemuzamachowistanuaspektjakbyczynnościliturgicznej,zgodniezulubionątematykąkronikarza.InnyjegoczułypunkttozainteresowaniepotomstwemDawidapodkreśloneww.3.

ObeszlioniziemięJudyizebralilewitówzewszystkichmiast

judzkichoraznaczelnikówrodówizraelskich,apotemprzyszlido
Jerozolimy.

Całetozgromadzeniezawarłoukładzkrólemwdomu

Bożym.Wtedyrzekłim[Jojada]:Otosynkróla.Niechkróluje,jak
zapowiedziałPanopotomkachDawida.

23,1-3.Władzapolitycznakapłanów.WwiększościpaństwBliskiegoWschodukapłanimieliznacznąwładzępolityczną.Byliwłaścicielamiziemi,otrzymywalirównieżdary

przekazywanenarzeczświątyniorazdaryosobiste,stanowiącewyrazwdzięcznościludu.WIzraeluwładzaprorokówjestbardziejwyraźnaodwładzykapłanów,wydajesięjednak,żerównieżciostatni
mielijakieśpolitycznewpływy.ŻonaarcykapłanaJojady,Joszeba,byłacórkąJorama,poprzedniegowładcy.Jojadabyłwięc,przezmałżeństwo,powiązanyzrodzinąpanującą.

Otorozkaz,którymaciewykonać.Trzeciaczęśćzwas:

kapłanów,lewitówipodejmującychsłużbęwszabat,niechstaniena
strażyprogów;

jednatrzeciaprzypałacukrólewskim,ajednatrzecia

przyBramieFundamentów,całyzaśludnadziedzińcachdomu
Pańskiego.

23,5.BramaFundamentów.BramaFundamentówzostałanazwanaBramąSurw2Krl11,6.Niemożnaobecniedokładnieustalićjejpołożenia.

NiechniewejdzieniktdodomuPańskiego,zwyjątkiem

kapłanówiusługującychlewitów.Onimogąwejść,albowiemsą
poświęceni,acałyludniechstrzeżeBożychzarządzeń.

Niechlewici

otocząkrólawkrąg,każdyzbroniąwręku.Aktobychciałwejśćdo
świątyni,niechzginie!Bądźcieprzykrólu,dokądkolwieksięuda.

LewiciwięciwszyscyzJudywykonaliwszystkotak,jakim

rozkazałkapłanJojada.Każdywziąłswoichludzi,zarównotych,co

podejmująsłużbęwszabat,jaktych,cowszabatzniejschodzą,
albowiemkapłanJojadaniezwolniłzmiandodomu.

Kapłanzaś

Jojadawręczyłsetnikomwłócznie,tarczeipuklerzekrólaDawida,
którebyływdomuBożym.

23,9.BrońwświątyniBożej.Niewiadomo,wjakimmiejscubyłaprzechowywanatabroń;wPiśmieŚwiętymniemateżżadnejwzmiankiozbrojowni,któramiałabysięznajdowaćw

świątyni.Byłatoprzypuszczalniebrońceremonialna,używanaprzezkrólapodczasprocesjiiwystawiananapokaz.Możliwe,żeznajdowałsięwśródniejznamienityoręż,zdobytypodczasbitwylub
przekazanywdaninie.Hebrajskieterminy,którychużytotutajnaoznaczeniebroni,sąrzadkospotykane.Znaczeniewyrazu,którywjednymzprzekładówoddanojako„małetarcze”[BT:„tarcze”],było
przezdługiczasnieznane.Obecniesądzisię,żejesttotermintechnicznyzapożyczonyzjęzykaaramejskiegoioznaczającypochwęnałuk.Ceremonialnepochwynałukprzedstawionezostałyna
późniejszychreliefachperskich.

Następnierozstawiłcałyludzbroniąwrękudokołakróla

wzdłużświątyni,odwęgłapołudniowegoażdowęgłapółnocnego,
przedołtarzemiświątynią.

23,10.Geografiaświątyni.Gwardiapałacowanajwyraźniejobstąpiłapałaczewszystkichstroniochraniaładrogęzpałacudoświątyni.ZopisupodanegowPierwszejKsiędzeKrólewskiej

wynika,żeświątyniaSalomonaotoczonabyławiększymkompleksempałacowym.Niewielewiadomonatematplanuświątyniipałacuztegookresu.

Wówczaswyprowadzonosynakrólaiwłożononaniegodiadem

iwręczonoświadectwo;ustanowionogokrólem.Namaściligo:Jojada
ijegosynowie.Wołanoteż:Niechżyjekról!

23,11Dawnytekstnieprecyzował,żenamaszczeniaudzielalikapłani.
23,11.Kopiaprzymierza/świadectwo.Wydajesię,żebyłtodokument,stanowiącyswegorodzajukonstytucjęlubkartępraw.Możliwe,żewymienionownimszczegółowoludypoddane

królowiorazwskazywanonapodporządkowaniesiękrólaPanu.PodczasegipskiejceremoniikoronacyjnejogłaszanoorędziebogaTota,któryprzekazywałzgodębogównawstąpienienowegokrólana
tron.Tematprzymierzamiędzykrólem,jegoludemabogiemmożnaodnaleźćrównieżwannałachChetytówzeschyłkuIItysiącleciaprzedChr.orazwasyryjskichprzysięgachlojalnościskładanych
przezwasali(połowaItysiącleciaprzedChr.).Wdokumentachasyryjskichopisanoceremonię,podczasktórejkrólAsyrii,Assarhaddon,zawarłprzymierzezludem,ślubując,żebędziewiernie
naśladowałswegopoprzednika,Asurbanipala.Narracjębiblijnąwyróżniafakt,żedokumentzostałosobiścieprzekazanykrólowi,oczymwźródłachpozabiblijnychsięniewspomina.

23,11.Namaszczenie.Czynności,któretutajopisano,byłytradycyjnymelementemrytuałukoronacyjnegokrólówIzraelaiJudy.Najpierwgranonarogubaranimnaznakuznaniaprzezlud

nowegowładcyipodporządkowaniasięnowemukrólowi.Okrzyk:„Niechżyjekról!”pojawiasięwkilkufragmentachhistorycznychksiągBibliiorazwpsalmachkoronacyjnych(Ps47,93,96,97,99).
Wznoszonogo,gdynowykrólzasiadłnatronie.Namaszczeniewładcybyłogestemsymbolicznym,wyrażającymokazanieprzychylnościJahwekrólowi.Natematdodatkowychinformacjidotyczących
namaszczeniazob.komentarzdo1Sm16,1.

Atalia,słyszącwrzawęluducisnącegosięiwysławiającego

króla,udałasiędoludu,dodomuPańskiego.

Spojrzała,aotokról

stoiprzykolumnieuwejścia,adowódcyitrąbynaokołokróla;cała
ludnośćkrajuradujesięidmiewtrąby,śpiewacyzinstrumentami
muzycznymiprowadząśpiewypochwalne.Ataliawięcrozdarłaszaty
izawołała:Spisek,spisek!

23,13śpiewacyzinstrumentamimuzycznymiprowadząśpiewypochwalne.Jeszczejednospostrzeżeniewłaściwekronikarzowi.
23,13.Kolumnakrólewska.Mogłatobyćjednazdwóchkolumn,JakiniBoaz(zob.komentarzdo1Krl7,15-22),stojącychuwejściadoświątyni.Ezechielwspominao„miejscuksięcia”

w„przedsionkubramy”(Ez46,2).Królmógłstaćnajakiejśplatformie,przeznaczonejwyłączniedlaniego.

WtedykapłanJojadawydałrozkazsetnikomdowodzącym

wojskiem,mówiącim:Wyprowadźciejązeświątynipozaszeregi,a
gdybyktośzaniąszedł,niechzginieodmiecza!Kapłanbowiem

mówił:NiezabijajciejejwdomuPańskim!

Pochwyconoją,gdy

dochodziładowejściadopałacukrólewskiegoprzyBramieKońskiej,
itamjązabito.

23,15.PałackrólewskiprzyBramieKońskiej.BramaKońskaprowadziładopomieszczeńświątyni;niebyłatoBramaKońskaprowadzącadomiasta.Mogłatobyćrównieżbrama,przez

którąjeźdźcywjeżdżalidomiastaodwschodu(Jr31,40).

WówczasJojadazawarłprzymierzemiędzyPanemacałym

ludemikrólem,abybyliludemPańskim.

Poczymcałaludność

krajuruszyłanaświątynięBaalaizburzyłają.Ołtarzejegoiposągi
potłuczono,aMattana,kapłanaBaala,zabitoprzedołtarzami.

23,17.Zniszczenieświątyni[=domu]Baala.Jesttojedynawzmiankao„domuBaala”[BT:„świątyniBaala”]wJerozolimie(tekstemparalelnymjest2Krl11,18),wzwiązkuzczymjego

położeniemożebyćjedynieprzedmiotemspekulacji.Mogłatobyćprywatnakaplicawpobliżupałacu.OdnalezionojednakruinydużejbudowliwRamatRahel,oddalonymo3,2kmnapołudnieod
Jerozolimy-budowlipodobnejdopałacuwSamarii.PołożenietychruinodpowiadapołożeniuświątyniBaalawSamarii,któraznajdowałasiępozaobszaremmiejskiego„akropolu”.Reakcjaludności
nazniszczenieświątyniBaalajestpodobnadoodpowiedzinaczystkę,przeprowadzonąprzezJehukilkalatwcześniej.Wszystkieśladypoprzedniegoreżimuzostałyusunięte.Wokresieegipskiego
NowegoPaństwaTotmesIIIstarałsięwytrzebićwszelkieśladypanowaniaHatszepsut,zaśHoremheb(iinni)uczynilitosamozkrólamiAtona.

IJojadaustanowiłstrażdladomuPańskiegozkapłanówi

lewitów,którychDawidpodzieliłnazmianywdomuPańskim,aby
składaliPanucałopalenia,jaknapisanowPrawieMojżeszowym,
wśródweselaiśpiewów,wedługrozporządzeńDawidowych.

23,18Wydajesię,żetuiw30,16porazpierwszypojawiasiętermin„PrawoMojżesza”naoznaczenienietylkoPwt(por.Joz8,31;23,6;itd.),alecałegozespołupięciuksiąg,dziś

nazywanegoPięcioksięgiem(por.SyrProlog;24,23).UznaniedecydującejroliMojżeszałączysięzeświadomościąwięzistworzonejprzezJahwemiędzyNimaludemprzymierza(por.Pwt4,8+).

UstanowiłteżodźwiernychprzybramachdomuPańskiego,aby

przypadkiemniewszedłtamktośnieczysty.

23,19Ww.18-19kronikarzprzedstawiareformęJojadyjakoprzywrócenieinstytucjiDawidowych.Znajdująwnichodbiciezwyczajeświątyniistniejącejpowygnaniu.
23,19.Odźwierni.Odźwiernibyliprzypuszczalniekrólewskimistrażnikami,strzegącymibramyprowadzącejdownętrzaświątyni,przezktórąprzechodziłzwykłekról(zob.też1Krl14,28;

2Krl11,19).Niewiadomodokładnie,jakądrogąprzechodzonozeświątynidopałacu.Mogłasięonaznajdowaćnapołudniu,międzywzgórzemświątynnymaMiastemDawida.

Następniewziąłsetników,możnych,rządcówluduorazcałą

ludnośćkrajuiwyprowadziłkrólazeświątyni.Potemwkroczyliprzez
BramęWyższądopałacukrólewskiegoiposadzilikrólanatronie
królewskim.

23,20.GeografiaJerozolimy.WzgórzeświątynnebyłonajwyższympunktempółnocnejczęściMiastaDawida.Pałackrólewskiznajdowałsięnapołudnieodkompleksuświątynnego

(prawdopodobniedoniegoprzylegał).NapołudniowymwschodzierozciągałasiędolinaCedronu,oddzielającawzgórzeświątynneodgóryOliwnej.Popołudniowo-zachodniejstronieMiastaDawida
biegładolinaHinnom.

Całyludkrajuradowałsię,amiastozażywałospokoju.Atalię

zaśzabitomieczem.

2Krn24

Joaszodnawiaświątynię

WchwiliobjęciarządówJoaszmiałsiedemlatipanował

czterdzieścilatwJerozolimie.MatkajegomiałanaimięSibiazBeer-
Szeby.

24,1-16KronikarzprzytaczatuopowieśćwogólnychzarysachzgodnązanalogicznymtekstemwKrl,wktórymjednakpewneróżnicewskazująnakorzystaniezjakiegośparalelnego

źródła,byćmożez„Midraszu(BT:„Komentarza”)doKsięgiKrólów”,zacytowanegoww.27.

24,1.Chronologia.Joaszpanowałod835do796przedChr.WtymczasienatronieIzraelazasiadali:Jehu,JoachaziJoasz.ÓwczesnymiwładcamiAsyriibyli:SalmanassarIII,Szamszi-

AdadViAdad-NirariIII.

Joaszczyniłto,cobyłosłusznewoczachPańskich,przez

wszystkiedniżyciakapłanaJojady.

Jojadadobrałmudwieżony,tak

iżmiałonsynówicórki.

PotempowstałwsercuJoaszazamiar,aby

odnowićdomPański.

24,4.IdeologiaodnowieniaświątynifunkcjonującanaBliskimWschodzie.Świątyniastanowiłaośrodekkulturalny,gospodarczyispołecznywSyrii,MezopotamiiiIzraelu.Pełniłarolę

domuopiekuńczegobóstwamiasta,wierzonowięc,żejestmiejscemjegoobecności.Obowiązkiemwładcymiastabyło„opiekowaniesięikarmienie”bóstwa.Posągbogabyłcodzienniekąpany,
ubieranyikarmiony.Dbanieodombogabyłorównieważnedlakrólajakzwycięstwawojenne.Podobnąpobożnośćprzypisywanotym,którzyodbudowalilubodnowilidomjakiegośboga.Odnowienie
obejmowałoaspektyfizyczneirytualne.Zaniedbanaświątyniawymagałanaprawmurarskich(zob.komentarzdow.13)orazodnowieniamebliisprzętów.Odczasudoczasutrzebabyłozastąpić
nowymizłoteprzedmiotylubzłotetarczewiszącenaścianach.Podokonaniunaprawnależałoprzywrócićświętośćświątyniprzezodpowiednierytuały.Nakoniec,trzebabyłodostarczyćjej
odpowiednichfunduszyipracowników,bymogładziałać.

Zebrałwięckapłanówilewitówirozkazałim:Idźciedomiast

JudyizbierajcieodcałegoIzraelapieniądzenacoroczneodnawianie
domuwaszegoBoga.Pośpieszciesięztąsprawą!Lewicijednaksię
nieśpieszyli.

24,5Kronikarzzastąpiłofiaryskładanewświątyni(2Krl12,5)zbiórkąurządzonązgodniezprawemprzypisywanymMojżeszowi,gdybudowanoprzybyteknapustyni(Wj25,1-9;30,12-

16;38,25-28).PrzepisydotyczącetegopodatkuodnowiłNehemiasz(Ne10,33-35).Por.takżeMt17,24n.

24,5.Gromadzenieśrodków.WładcyBliskiegoWschoduczęstozbieralifunduszenaodnowienieświątyń.Równieczęstoodnawialiświątynie,używającwtymcelupracowników

przymusowychlubgromadzącmateriałybudowlaneodswoichpoddanych.Pierwszazbiórka,opisanajedyniew2Krl12,5-7,zakończyłasięniepowodzeniem.Obejmowałaonaodebranieśrodkówod
„skarbników”[BT:„osóbznanych(kapłanom)”].Słowotopojawiasięjedyniewtymkontekście,wyodrębnionojeteżwugaryckichiakadyjskichtekstachzwiązanychzeskarbcemświątynnym.Może
onodotyczyćurzędników,którzydokonywalirozdziałumajątkuświątyni,lubsammajątek.

24,5.PodatkiwIzraelu.Chociażmożesiętowydawaćzaskakujące,wPiśmieŚwiętymjestniewielesłówużywanychnaoznaczenie„podatku”.Najczęściejstosowanyterminjestogólnym

słowemoznaczającym„dokonywanieocenywcelunałożeniapodatku”.Używanogowodniesieniudodaniny,którąkrólowieIzraelamusielipłacićwładcomzwierzchnim.Stosowanogorównieżw
kontekściezbieraniaśrodkównarzeczświątyni,jaktomamiejscewobecnymfragmencie.Procespobieraniapodatkuopisanow1Sm8,15-17.Królmógłrównieżzwolnićjakiśródodobowiązku
płaceniapodatku(zob.1Sm17,25).Salomonmiałzarządców,którzycojakiśczaszbieralipodatki(1Krl4,7-19).Wydajesię,żebuntprzeciwkopanowaniuRoboamabyłspowodowanynadużyciami
podatkowymi.OstrakonyzSamariizawierajązapiskinatematdostawwinaprzeznaczonegodlakróla(pojawiasięwnichzwrot„dlakróla”).Testarożytneostrakonypochodzązmiejsc,wktórych
zbieranopodatki.Innymrodzajemopodatkowaniabyłapracaprzymusowa(zob.Wj1,10;Joz16,10;2Sm20,24).PodatkipobieranewMezopotamiisąznacznielepiejudokumentowane,
prawdopodobniebyłyonepodobnedopodatkówpobieranychwIzraelu.

Królwięcprzywołałichzwierzchnika,Jojadę,irzekłmu:

Dlaczegoniedomagałeśsięodlewitów,abyprzynieślizJudyiz
Jerozolimypodatek,któryMojżesz,sługaPański,nałożyłnacałą
społecznośćIzraelanarzeczNamiotuŚwiadectwa?

24,6.NamiotŚwiadectwa.NamiotŚwiadectwabyłpowszechnienazywanyNamiotemSpotkanialubprzybytkiem(zob.komentarzdoWj33,7-10).Stanowiłongłównyośrodekkultu

IzraelitówwokresiepoprzedzającymwzniesienieświątyniSalomona.WprzybytkuznajdowałasięArkaPrzymierzairóżneprzedmiotykultowe.PrzybytekstanowiłważneogniwowhistoriiIzraela
nawetwokresiemonarchii;możnaodnieśćwrażenie,żezostałonustawionywobrębieświątyni(zob.1Krl8,4=2Krn5,5).

BezbożnabowiemAtaliaijejsynowiewłamalisiędodomu

BożegoiwszystkieprzedmiotydomuPańskiegouczyniliwłasnością
Baalów.

Ponadtorozkazałkról,abysporządzonojednąskrzynięi

umieszczonojąwbramiedomuPańskiegonazewnątrz.

Iogłoszono

wJudzieiwJerozolimie,żebyprzynoszonoPanupodatek,który
Mojżesz,sługaBoży,nałożyłnaIzraelanapustyni.

Uradowalisię

więcwszyscynaczelnicyicałylud,takiżprzynosili[pieniądze]i
wrzucalidoskrzyni,ażjąnapełnili.

Copewienczas,kiedy

zauważono,iżdużojestpieniędzy,lewiciprzenosiliskrzyniępod
nadzórkrólewski,następniesekretarzkrólaiurzędnikarcykapłana
opróżnialiskrzynię.Potemodnoszonojąnamiejsce.Takczyniono
codziennie,zebranowięcmnóstwopieniędzy.

24,11.Wspólnynadzórnadfunduszamiprzezkrólaikapłanów.Wzmiankaowspólnymnadzorzenadśrodkamiprzeznaczonyminaodnowienieświątynipojawiasięteżwdokumentach

asyryjskiegokrólaAssarhaddona(VIIw.przedChr.).Równieżtutajpadająoskarżeniapodadresemobydwustronospowodowanieopóźnieniawrealizacjiprojektu.

KróliJojadadawalijekierownikomrobótprowadzonychprzy

domuPańskim.PrzyodnawianiuiumacnianiudomuPańskiegobyli
zajęcimurarzeicieśleorazkowaleibrązownicy.

24,12.Ekipanaprawcza.Obowiązekdokonywaniaregularnejkonserwacjiinaprawwkompleksieświątynnymciążyłna„kierownikachrobót”.Głównepracenaprawczemusiałybyć

prowadzonepodnadzoremwykwalifikowanychrobotników.Wymienienieichstanowitypowyelementówczesnychdokumentówasyryjskich.

Robotnicyprzystąpilidodziełaidziękipracyichrąk

odnawianieposuwałosięnaprzód.NaprawilizatemdomBożywedług
planuiwzmocniligo.

24,13.Rodzajerobót.Wydajesię,żewykwalifikowanirobotnicyodnawialiświątynięodjejpierwotnychfundamentów.Bylitocieśle,budowniczowie,murarzeikamieniarze.Hebrajski

termin„budowniczy”używanybyłwodniesieniudorobotników,którzypracowaligłównieprzyprodukcjicegłymułowej.Cieślewykonywalidrewnianeelementykonstrukcji,m.in.dach,drzwi,oknai
schodyorazróżneprzedmiotykultoweznajdującesięwświątyni.Kamieniarzezajmowalisięwydobywaniemkamieniazjaskińlubzszybówwydrążonychwzboczachwzgórz.Następniekamienne
blokiobrabianoiumieszczanowewłaściwymmiejscubudowli.Zapamiętano,żeSalomonnająłfenickichrzemieślnikówpodczasbudowyświątyni.Niewspomnianojednak,bypodczasodnowienia
świątynizapanowaniaJoaszaużywanocudzoziemskichrobotników.

Kiedytoukończyli,przynieśliresztępieniędzydokrólai

Jojady,zaktóresporządzonosprzętydladomuPańskiego:naczynia
dosłużbyBożejiskładaniaofiar,czaszeiinnenaczyniazłotei
srebrne.CodziennieprzezwszystkiedniJojadyskładanocałopalenia
wdomuPańskim.

24,14.Przedmiotydlaświątyni.Naczyniakultowe,októrychtutajwspomniano,zostaływykonaneprzezrzemieślnikówSalomona(1Krl7,50)iróżniłysięodtych,któredostarczyli

Fenicjanie(1Krl7,13-14).StałysięonepóźniejłupemNabuchodonozoraII,gdytenzdobyłJerozolimęwponaddwieścielatpopanowaniuJoasza.Przedmiotytenajlepiejopisaćjako„naczyniado
służbyBożejiskładaniaofiar,czaszeiinnenaczyniazłoteisrebrne”.

PotemzestarzałsięJojadaisytyżyciazmarł,mająclatsto

trzydzieści.

24,15.StotrzydzieścilatJojady.JojadażyłdłużejniżMojżesz(120lat)iAaron(123lata),codowodziłowielkiejprzychylnościBożej.Fakt,żeautorDrugiejKsięgiKronikzwróciłuwagę

nawiekJojady,wskazujenajegowielkieznaczenie,dorównująceznaczeniudowolnegozwładcówJudy.Wtekstachegipskichzawiekdoskonałyuważasię110lat,zaśwtekstachmezopotamskich
ideałemjestprzeżycie120lat.WVIw.przedChr.Adad-Guppi,matkababilońskiegokrólaNabonida,miaładożyć104lat.

PochowaligowMieścieDawidowymrazemzkrólami,

albowiemdobrzeczyniłwIzraeluiwzględemBoga,iwzględemJego
domu.

24,16W.14-16niemajążadnegoodpowiednikawKrl.

NiewiernośćJoaszaukarana

PośmierciJojadyprzybylinaczelnicyjudzcyioddalipokłon

królowi.Królichwtedyusłuchał.

24,17W2Krlniemaśladutejzmianypolityki,prawdopodobnejednak,żepośmierciJojadykróluwolniłsięodnadzorukleruizacząłbardziejsłuchaćswoichdoradcówświeckich.
—Zgodniezeswymzwyczajemkronikarzsygnalizujetutajinterwencjęproroków.

OpuściliwięcświątynięPana,Bogaswego,izaczęliczcić

aszeryorazposągi.Wskutekichwinyzapłonąłgniew[Boży]nad
JudąinadJerozolimą.

24,18.SłupyAszery/aszery.SłupyAszerybyłyprzypuszczalnieprzedmiotamiwykonanymiprzezczłowieka,częstoumieszczanymiwpobliżudrzew(zob.Jr17,2);niekiedyaszeramibyły

teżżywedrzewa(zob.Pwt16,21).Kultowyobiektnazywanyaszerąsymbolizowałsamąboginię.Słupyczęstołączonozobrazembogini,cobyłoczymśzupełnieodrębnym.Natematdodatkowych
informacjizob.komentarzdo2Krl13,6.

Posyłałwięc[Pan]donichproroków,abyichnawrócilidoPana

inapominali,onijednakichniesłuchali.

WtedyduchBożyzstąpił

naZachariasza,synakapłanaJojady,którystanąłprzedludemirzekł:
TakmówiBóg:DlaczegoprzekraczacieprzykazaniaPańskie?
Dlategosięwamniewiedzie!PonieważopuściliściePana,iOnwas
opuści.

Leczonisprzysięglisięprzeciwniemuiukamienowaligoz

rozkazukrólanadziedzińcuświątyniPańskiej.

KrólJoasz

zapomniałjużodobrodziejstwie,jakiewyświadczyłmuojciec
Zachariasza,Jojada,izabiłjegosyna.Kiedyzaśtenumierał,zawołał:
ObyPantowidziałipomścił,izażądałzdaniaztegosprawy!

Ioto

jeszczewciągutegorokuwyruszyłoprzeciwniemuwojskoAramu.
WkroczywszydoJudyidoJerozolimy,wytracilizluduwszystkich
jegonaczelników,acałąswązdobyczwysłalidokrólaDamaszku.

24,232KrlmówiowojniemiędzyFilistynamiiAramejczykami,którzyodstąpiliodJudypozapłaceniuciężkiegoharaczu,anastępniewspominazamordowanieJoasza.Wydajesię,że

kronikarzdysponowałjakimśinnymźródłem,byćmożeprzedstawiającymjużgwałtownąśmierćJoaszajakokaręzajegoniegodziwość.

24,23.Wojnawiosną.NaBliskimWschodzieoperacjewojskoweczęstorozpoczynanonawiosnę,ponieważpogodapanującazimąuniemożliwiaładłuższewyprawywojenne.Podrugie,z

powoduodbywającychsięwiosnążniw,wojskanieprzyjacielskiemiałyzaopatrzenie.Wrocznikachasyryjskichopisanowszystkiekampaniewojenne,któreprowadzonozimąlubwśrodkulata,gdy
żołnierzomdawałsięweznakinieznośnyupał.

ChoćwojskoAramuweszłozmałąliczbążołnierzy,Panjednak

oddałmuwręcewielkiemnóstwowojska,ponieważmieszkańcyJudy
opuściliPana,Bogaswychojców.Itakwykonałoonowyrokna
Joaszu.

24,23-24.WojnazAramem.WostatnichdekadachIXw.przedChr.aramejskiekrólestwoDamaszkudoznałowytchnieniaodnaporuasyryjskiegoimogłorozciągnąćswojewpływyna

południeizachódwkierunkuJudy(zob.komentarzdo2Krl10,32).ZaatakowanieGat(przypuszczalnieGittaim,położonegowpółnocnejczęściSzefeli,niezaśfilistyńskiegoGat)stwarzało
bezpośredniezagrożeniedlaJerozolimy(zob.2Krl12,18).ÓwczesnymkrólemaramejskimbyłChazael(zob.komentarzdo2Krl8,8),którypanowałod843przedChr.dokońcaIXw.

Kiedysięodniegooddalili,pozostawiającgociężkochorym,

słudzyjegouknulispisekprzeciwniemu,abypomścićkrewsyna
kapłanaJojady.Izabiligonajegołóżku.Zmarłizostałpochowanyw
MieścieDawidowym,aleniezłożonogowgrobachkrólewskich.

24,25syna.Teksthebr.:„synów”

Spiskowcamiprzeciwniemubyli:Zabad,synAmmonitki

Szimeat,iJozabad,synMoabitkiSzimrit.

Ojegozaśsynach,

wielkościpodatkuiodbudowiedomuBożegonapisanow
KomentarzudoKsięgiKrólów.Asynjego,Amazjasz,zostałwjego
miejscekrólem.

2Krn25

PołowicznapobożnośćAmazjasza

DwadzieściapięćlatmiałAmazjaszwchwiliobjęciarządów,a

panowałwJerozolimiedwadzieściadziewięćlat.Matkajegomiałana
imięJoaddanibyłazJerozolimy.

25,1-28Temuobszernemuparagrafowiodpowiadaw2Krltylkojedenwiersz(14,7).Kronikarzmusiałdysponowaćjakimśinnymźródłem,owielebardziejszczegółowym.Zemsta

najemnikówizraelskich,którejposwoimodesłaniudokonalinamiastachJudy,doprowadzidowojnyprzeciwIzraelowi(w.17n).W2Krljakowyłącznyjejpowódjestpodanezachłyśnięciesię
AmazjaszajegozwycięstwemnadEdomem.Należytakżezauważyćinterwencjęprorocką(w.7i15).

25,1.Chronologia.ThieledatujepanowanieAmazjaszana796-767przedChr.WtymokresiewIzraelupanowali:JoasziJeroboamIII.Asyriąwładalikolejno:Adad-NirariIII,Salmanassar

IViAszur-DanIII.

Onczyniłto,cojestsłusznewoczachPańskich,alenieszczerym

sercem.

Skorotylkoumocniłwładzękrólewskąwswoimręku,zabił

tychspośródsługswoich,którzyzabilijegoojca,króla.

Lecznie

skazałnaśmierćichsynów,zgodnieztym,cojestnapisanewksiędze
PrawaMojżeszowego,gdziePanprzykazał:Ojcowienieponiosą
śmiercizawinysynówanisynowiezawinyswychojców.Każdy
umrzezaswójwłasnygrzech.

ZgromadziłpotemAmazjasz

mieszkańcówJudyipodzieliłichwedługrodów,dającim
tysiącznikówisetnikówdlacałegoJudyiBeniamina;dokonał
następnieichspisuoddwudziestulatwzwyż.Znalazłwtedytrzysta
tysięcymężówwyborowych,zdolnychdowalki,uzbrojonychw
dzidyitarcze.

25,5.Liczebnośćarmii.Hebrajskiterminoznaczający„tysiąc”,'eleph,byłteżużywanywodniesieniudo„oddziału”,cowydajesięmiećwięcejsensuwtymwersecie.Spisprzeprowadzony

przezAmazjaszawykazałzatem,żebyło300oddziałówmężczyznnadającychsiędosłużbywojskowej;wtekścieniepodanoteżdokładnejliczbyżołnierzy,jakądysponował.Natematdodatkowych
informacjidotyczącychliczbzob.komentarzdo2Krn11,1;13,2-20.

NająłnastępniezIzraelastotysięcydzielnychwojownikówza

stotalentówsrebra.

25,6.Najemnicy.PodczaswojenprowadzonychnaBliskimWschodziepowszechniewykorzystywanooddziałynajemników.WokresiepanowaniaTiglat-PileseraIII(745-727przedChr.)

Asyryjczycywdużymstopniuopieralisięnasiłachnajemnych.Chociażnajemnicybylidoświadczeniidobrzewyszkoleni,ichlojalnośćbudziłaczęstowątpliwości,szczególniegdynieotrzymalina
czasżołdulubwalczyliprzeciwkonieprzyjacielowi,któregoznali.WokresiewojenperskichjońscynajemnicyopuściliobózPersówistanęlipostronieGrekówpodczasbitwypodPlatejami(480przed
Chr.).

25,6.Stotalentówsrebra.TalentbyłnajwiększąjednostkąwagistosowanąnaBliskimWschodzie.Odpowiadał3000sykliwAlalachiUgaritwSyriiorazwStarymTestamencie(Wj

38,25-26).100talentówsrebraważyłookoło3t.Oczywiście,chodzituocałkowitąilośćsrebrawypłaconegonajemnikom,codajetalentsrebranakażdyoddział.Niebyłatowygórowanazapłata,a
jedynie„zadatek”-prawdziwymdochodemmiałybyćwziętełupy.

PrzyszedłwówczasdoniegomążBoży,mówiąc:Królu,niech

niewyruszaztobąwojskoIzraela,boPanniejestzIzraelemaniz
żadnymzsynówEfraima.

Jeślionoprzyjdzie,tymożeszbyćdzielny

wwalce,aBóg[itak]cięosłabiwobecwroga,albowiemuBogajest
siła,abypomóciabyobalić.

AmazjaszzapytałmężaBożego:Aco

zrobićzestutalentamisrebra,któredałemoddziałowiwojownikówz
Izraela?MążBożyodpowiedział:Panmawięcejdodaniatobieniżto.

ZwolniłwięcAmazjaszoddział,którydoniegoprzybyłzEfraima,

abywrócilinaswojemiejsce.Onijednakbardzosięrozgniewalina
Judęipowrócilidoojczyzny,pałającgniewem.

Amazjasz,

wzmocniwszysię,wyruszyłnaczeleswegowojskadoDolinySoli,
gdziepobiłdziesięćtysięcysynówSeiru,

25,11.DolinaSoli.DolinaSolijestutożsamianazWadiel-Milh,przebiegającymnawschódodBeer-Szebyiok.5kmnapołudnieodMorzaMartwego.Wrejonietymjestwieleurwistych

zboczy,zrzucenieznichgroziśmiercią.

25,11.Seir.SeirtobiblijnanazwaczęściEdomu,częstoteżpełnirolęjegosynonimu.Określenie„synowieSeiru”możebyćzateminnąnazwąEdomitów.Seirpojawiasięjakogeograficzna

toponimiawegipskichlistachzAmarny(XIVw.przedChr.).

adziesięćtysięcyżywychuprowadzilisynowieJudy.

Wprowadziliichpotemnaszczytskałyistrącilizeszczytuskały,tak
iżsięwszyscyporozbijali.

25,12.Metodyegzekucji.Zrzuceniejeńcówzurwiskajestmetodąegzekucji,októrejniewspominasięwinnychfragmentach.Byłatonajwygodniejszaformawymierzeniakaryśmierci.W

67poChr.,podczasżydowskiegopowstaniaprzeciwkoRzymowi,tysiąceŻydówzGamlarzuciłosięzeskały,wybierającśmierćzamiastrzymskiejniewoli.

Ażołnierzeoddziału,któryAmazjaszwycofałzeswejwyprawy

nawojnę,rozeszlisiępomiastachjudzkich,odSamariiażpoBet-
Choron,zabijająctrzytysiąceludziizabierającwielkiłup.

25,13.OdSamariiażpoBet-Choron.Bet-ChoronznajdowałosięnawzniesieniumiędzydolinąAjjalonagórami,wodległościok.19,5kmnapółnocnyzachódodJerozolimy.Zmiejsca,

wktórymznajdowałysięwojska,głównadrogadodomuwiodłanapółnoczAraddoHebronu,gdziezakręcałanieconazachód,następniezaśbiegłanapółnocprzezSzefelę.IdąctądrogązAraddo
Bet-Choron,trzebabyłopokonaćok.80km.MiastoSamariależałokolejnych80kmnapółnocodBet-ChoronijakostolicaPółnocnegoKrólestwaniemogłobyćmiastem,októretutajchodzi.Albo
byłatoinna„Samaria”wJudzie,niewystępującanigdzieindziejwPiśmieŚwiętym,albowtekścieoryginalnymznajdowałasięnazwazbliżonado„Hebronu”.Ponieważwiększączęśćzapłaty
najemnikówstanowiłyłupy,byłtosposóbichpobrania.

KiedyporozbiciuEdomitówwróciłAmazjasz,wprowadził

bogówsynówSeiruiustanowiłichbogamidlasiebie,oddającim
pokłonipaląckadzidło.

25,14.BogowiesynówSeiru.Sądzisiępowszechnie,żebyłytowizerunkibogówEdomitów.NarodowymbóstwemmieszkańcówEdomubyłKos.Oddawanieczcibóstwompokonanych

narodówniebyłoniczymniezwykłym.WDan,wkaplicyznajdującejsięwbramiemiejskiej,ustawionokamienienoszącewyraźneśladydarówwotywnych.Uczeniprzypuszczają,żesymbolizująone
jakieśbóstwamiast,którezostałyzdobyteprzezIzraelitów.Darywotywnestanowiłyspełnienieprzysięgi,którątymbóstwomzłożono(byćmożezapomocwzdobyciumiasta,któreIzraeliciusiłowali
opanować).

ZapłonąłwtedygniewPananaAmazjaszaiwysłałOndoniego

proroka,którymupowiedział:Dlaczegoszukałeśbogówtegoludu,
którzynieuratowaliichnaroduztwojejręki?

Kiedyontodoniego

mówił,powiedziałmukról:Czyustanowiliśmyciędoradcąkróla?
Przestań!Pocóżmającięuderzyć?Prorokzaprzestałizawołał:
Wiem,żeBógpowziąłzamiar,bycięzgubić,ponieważtouczyniłeśi
nieusłuchałeśmojejrady.

WtedyAmazjasz,króljudzki,naradziłsię

iwysłałposłówdoJoasza,synaJoachaza,synaJehu,króla
izraelskiego,zesłowami:Przyjdź,azmierzymysięzbrojnie!

Joasz

zaś,królizraelski,przekazałAmazjaszowi,królowijudzkiemu,taką
odpowiedź:CierńnaLibanieprzesłałcedrowinaLibanietakąprośbę:
Dajcórkęswojąmojemusynowizażonę!Leczdzikizwierz,który
jestnaLibanie,przebiegłirozdeptałcierń.

Mówiszsobie:Oto

pobiłemzupełnieEdom.Skutkiemczegotwojeserceuniosłosię
pychą,bysięchwalić.Pozostańterazwswoimdomu!Dlaczegomasz
sięnarażaćnanieszczęścieimaszupaśćty,arazemztobąiJuda?

LeczAmazjasznieusłuchał[go],cobyłozrządzeniemBoga,który

chciałichwydaćwręceJoaszazato,żeszukalibogówEdomu.

WyruszyłwięcJoasz,królizraelski,izmierzylisięzbrojnie–oni

Amazjasz,króljudzki–wBet-Szemesz,którenależydoJudy.

25,21.Bet-Szemesz.Bet-Szemeszbyłomiastempołożonymok.24kmnazachódodJerozolimywrejonieSzefeli,międzyJerozolimąapasemnadmorskimnależącymdoFilistei.Byłoto

ważneumocnionemiasto,strzegąceprzejściaSorekprzedrabusiami,skłonnymisplądrowaćJerozolimę.WmiejscuBet-Szemesz(Teller-Rumeila)odkrytośladyintensywnegoosadnictwakananejskiego
wokresiepoprzedzającympodbójIzraelitów.

JudazostałpobityprzezIzraela,iuciekłkażdydoswego

namiotu.

Amazjaszazaś,królajudzkiego,synaJoasza,syna

Joachaza,pochwyciłwBet-SzemeszJoasz,królizraelski,i
zaprowadziłgodoJerozolimy.ZrobiłwyłomwmurzeJerozolimyod
BramyEfraimaażdoBramyWęgła,naczterystałokci.

25,23Joachaza.Takteksthebr.WBJ:„Ochozjasza”,nazasadziedomysłu.
25,23.TopografiaJerozolimy.Uczenisądzą,żeBramaEfraimaznajdowałasięwpółnocno-zachodnimnarożnikumiasta.Stronapółnocnabyłajedyną,zktórejmożnasiębyłołatwodostać

domiasta.InneodcinkimurówbyłytrudnedozdobyciazpowoduukształtowaniadolinyHinnom(napołudniowymzachodzie)idolinyCedronu(napołudniowymwschodzie).

Zabrałteżcałezłotoisrebro,wszystkieprzedmioty,które

znajdowałysięwświątyniBożejuObed-Edomaiwskarbcachpałacu
królewskiego,orazzakładnikówiwróciłdoSamarii.

25,24.ZłupienieJoasza.WdokumentachasyryjskichczęstoopisujesięwysłanieczłonkówrodzinypokonanegokrólapodstrażądoAsyriijakozakładników.Miałotozapewnićpożądane

zachowaniepokonanegowładcy.AsurnasirpalII(panującywlatach883-859przedChr.)zostałopisanyjakowładca„biorącyzakładnikówiutrwalającyzwycięstwa”.Niepodanotutajtożsamości
judejskichjeńców,możnajednaksądzić,żenależelionidorodzinykrólewskiejlubbyliczłonkamiważnychrodów.

Amazjasz,synJoasza,króljudzki,żyłjeszczepiętnaścielatpo

śmierciJoasza,synaJoachaza,królaizraelskiego.

Aczyżpozostałe

dziejeAmazjasza,odpierwszychdoostatnich,niesąopisanew
KsiędzeKrólówJudyiIzraela?

Odczasu,kiedyAmazjaszopuścił

Pana,uknutoprzeciwniemuspisekwJerozolimie,uciekłwięcdo
Lakisz.UrządzonozanimpościgdoLakiszitamgozabito.

25,27.Lakisz.Lakisz(Telled-Duweir)byłogłównątwierdząjudejskiejSzefeli.Nicwięcdziwnego,żeAmazjaszsiętamudał,miastoznajdowałosiębowiemwliniiumocnieńobronnych

otaczającychJerozolimę.LakiszzostałozdobywaneprzezAsyryjczykówiBabilończykówwczasieichinwazjinaJudęwVIIIiVIIw.przedChr.

Przywiezionogokońmiipochowanozjegoprzodkamiw

MieścieDawidowym.

25,28Dawidowym.Według2Krl14,20.Teksthebr.:„judzkim”.

2Krn26

GospodarnośćipotęgawojskowaOzjasza

CałynaródJudywziąłOzjasza,którymiałwtedyszesnaścielat,

iuczyniłgokrólemwmiejscejegoojca,Amazjasza.

Toon

obwarowałElatiprzywróciłgoJudzie,kiedykrólspocząłzeswymi
przodkami.

26,2.Elat.Elat(lubElot)byłoportemmorskimwzniesionymprzezSalomonanapółnocnymkrańcuzatokiAkaba(zob.komentarzdo2Krn8,17).Byłoonościślezwiązanezpobliskim

portemEsjon-Geber.ElatotworzyłoprzedJudąmożliwośćhandluzArabią,AfrykąiIndiami.OzjaszpragnąłnajwyraźniejożywićhandelnaMorzuCzerwonym,zapoczątkowanyprzezSalomona.

WchwiliobjęciarządówOzjaszmiałszesnaścielat,apanował

pięćdziesiątdwalatawJerozolimie.MatkajegomiałanaimięJekolia
[ibyła]zJerozolimy.

26,3.Chronologia.WedługThielegodługiokrespanowaniaOzjaszaprzypadałnalata792-740przedChr.Badaczesądzą,żeprzezdługiczasbyłonwspółregentemzojcem,Amazjaszem

(podkoniecjegopanowania)orazzeswymsynem,Jotamem(wkońcowymokresiewłasnychrządów).ÓwczesnymikrólamiIzraelabyli:JeroboamII(przezokresczterdziestuzpięćdziesięciudwóchlat
życia),Zachariasz,Szallum,Menachem,PekachiPekachiasz.WAsyriipanowali:Adad-NirariIII,SalmanassarIV,Asur-Dan,Asur-NirariViTiglat-PileserIII.Asyriabyławówczasosłabiona,co
pozwoliłonarozkwitorazekspansjęIzraelaiJudy.ImięOzjaszaodnaleziononapieczęcipochodzącejzTellBeitMirisim.DokumentyTiglat-PileserawspominająokróluJaudi,imieniemAzariau,
jednakwiększośćbadaczynieutożsamiagozOzjaszem.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPańskichwewszystkim,

takjakczyniłjegoojciec,Amazjasz.

26,4Wierszwziętyz2Krlniezgadzasięzzawartościąrozdz.25.

DopókiżyłZachariasz,którygouczyłbojaźniBożej,szukałon

Pana,ajakdługoszukałPana,Bógmuszczęścił.

26,5bojaźniBożej.Wedługgrec.Teksthebr.:„widzeniaBożego”.
—Zachariaszjestpostaciąnieznaną.Pełnirolęparalelnądotej,jakąmaJojadawobecJoasza.

Wyruszyłwówczas,bywalczyćzFilistynami.Zrobiłwyłomyw

murachGat,JabneiAszdodu,aodbudowałmiastawokolicy
AszdoduiwkrajuFilistynów.

26,6-15Jasne,żekronikarzwswoimopisiepanowaniaOzjaszakorzystałzjakiegoświarygodnegoniezależnegoźródła,owielebardziejszczegółowegoniż2Krl.—Istnieniebudowli

Ozjaszanapustyni(w.10)zostałopotwierdzoneprzezarcheologię.

WspomagałgoBógprzeciwkoFilistynomiprzeciwkoArabom

mieszkającymwGur-Baal,iprzeciwkoMeunitom.

26,7wGur-Baal.Znaczy:„przebywanieBaala”,iwystępujetylkotu.Lokalizacjaniepewna.

TakżeiAmmonicipłacilidaninęOzjaszowi.Sławajegoimienia

doszłaażdoWejściadoEgiptu,bostałsięonbardzopotężny.

26,6-8.Sukcesymilitarne.ChociażnieposiadamyinnychźródełopisującychzwycięstwaOzjaszanadFilistynami,ArabamiiMeunitami,istniejądowodyarcheologicznepotwierdzające

zniszczeniefilistyńskiegomiastaAszdod,comogłomiećmiejscezaczasówOzjasza.Sąrównieżdowodynato,żeOzjaszwzniósłtwierdzenaniedawnozdobytychziemiach.Gat(Telles-Safi;zob.
komentarzdo1Sm5,8),AszdodiJabnetworzątrójkątobokuok.16lub24km,dominującynadpółnocnączęściąrówninyfilistyńskiej,rozciągającejsiębezpośrednionazachódodJerozolimy.Tell
MorznajdującysięwpobliżufilistyńskiegomiastAszdodstanowidobryprzykładtakiejtwierdzy.PonieważOzjaszniemógłprowadzićekspansjinapółnoczuwaginapotęgęIzraelazapanowania
JeroboamaII,zwróciłsięnazachódipołudnie,podbijającludy,którewcześniejwykorzystywałyniestabilnąsytuacjęwJudzie.NatematdodatkowychinformacjidotyczącychMeunitówzob.komentarz
do2Krn20,1.DotejporynieustalonopołożeniaGur-Baal.

WybudowałteżOzjaszbasztywJerozolimienadBramąWęgła,

nadBramąDoliny,nadNarożnikiemiumocniłje.

26,9Ozjasznaprawiaszkody,spowodowaneostatniąwojną(por.25,23).
26,9.BasztywJerozolimie.ChociażnieudałosięodnaleźćbasztzbudowanychprzezOzjasza,byłyoneprzypuszczalniepodobnedowzniesionychprzezAsyryjczykówwichgłównych

miastach:Niniwie,Kala,AszuriDur-Szarrukin.TwierdzaDur-Szarrukin,zbudowanaprzezSargonaII(panowałw721-705przedChr.),posiadaławieżeumieszczonestrategiczniewczterech
narożnikachmiasta.Zob.2Krn25,23,gdziepodanoopisbram,któreznajdowałysięwbasztachzbudowanychprzezOzjasza.NiedawnoodkrytawokolicachźródłaGichonmasywnabasztamogłabyć
elementemtychfortyfikacji.

Wybudowałrównieżwieżewpustyniiwykopałlicznecysterny,

ponieważposiadałwielebydłanaSzefeliinapłaskowyżu,atakże
rolnikówiuprawiającychwinnicenawzgórzachiwogrodach,kochał
siębowiemwuprawieziemi.

26,10.Wieżewpustyni.Istniejądowodyarcheologiczne,potwierdzająceprzedsięwzięciabudowlaneprowadzoneprzezOzjaszanaobszarzeJudy.Wieża,którejśladyodnalezionowGibea

(wstratygraficznejwarstwieIIIB),pochodziprzypuszczalniezokresujegopanowania.LicznebudowlezTellAbuSelimamogąbyćrównieżdatowanenaczasyOzjasza.WQumraniAinFeszka
odnalezionoruinywczesnychbudowliicystern,któreuczeniłączązpanowaniemOzjasza.Fortyfikacje,cysternyizabudowaniagospodarskieodnalezionotakżenaobszarzeNegebuwpobliżuBeer-
Szeby.

Ozjaszmiałwojskowyćwiczonedowalki,gotowedowyprawy

wpole,podzielonenaoddziały,obliczoneprzezpisarzaJejelai
nadzorcęMaasejasza,podrozkazamijednegozdowódców
królewskich–Chananiasza.

Całkowitaliczbanaczelnikówrodów

nadtymidzielnymiwojownikamiwynosiładwatysiącesześciuset.

Podichrozkazamibyłowojskozłożoneztrzydziestusiedmiu

tysięcypięciusetludziwyćwiczonychdowalki,pełnychsiłydotego,
bywesprzećkrólaprzeciwwrogom.

26,11-13.ArmiaOzjasza.DowodempotęgiOzjaszajestfakt,żeposiadałonarmięstałąiniemusiałprzeprowadzaćzaciąguwokresiekonfliktu.Źródłaasyryjskiepodają,żewojska

Ozjaszabyływystarczającopotężne,byuczestniczyćwkoalicjiprzeciwkoTiglat-PileserowiIIIpodczasjegonajazdunapaństwaLewantuwpołowieVIIIw.przedChr.

Ozjaszprzygotowałim,tojestcałemuwojsku,tarcze,dzidy,

hełmy,pancerze,łukiikamieniedoproc.

26,14.Uzbrojenie.PosiadanebogactwopozwoliłoOzjaszowiwyposażyćżołnierzywtradycyjnąbroń,którąposługiwanosięwokresieżelazanaBliskimWschodzie.Wymienionatutajbroń

pojawiasięteżnatypowychlistachuzbrojeniaarmiiasyryjskiej.Rocznikiasyryjskieszczegółowoopisująuzbrojenieswojejarmii;Asyryjczycyczęstoprzedstawilirównieżbrońnareliefachściennych,
któreznajdowałysięwpałacachichkrólów.Możnaprzyjąć,żeOzjaszrozbudowałarmięzobawyprzedAsyryjczykamiiinnymisąsiadamiIzraela.

WJerozolimiepoleciłonzbudowaćmachinywojennewedług

pomysłukonstruktora,doumieszczenianawieżachinarożnikach
celemciskaniastrzałiwielkichkamieni.Wtensposóbsławajego
rozeszłasiędaleko,bodoznawałonnaprawdęprzedziwnejpomocy,
ażstałsiętakpotężny.

26,15Niechodzituobalistyalbokatapulty,aleodrewnianekonstrukcjeprzyczepionedomurównasposóbśredniowiecznychbalkonów.
26,15.Machinywojenne.„Machinywojenne”wykonanenapolecenieOzjaszabyłyprzypuszczalnieochronnymitarczamimontowanyminamurach,umożliwiającymiżołnierzommiotanie

kamieniiwystrzeliwaniestrzałwkierunkunieprzyjaciela.RuinyjudejskiejtwierdzyLakiszdostarczająprzykładutakichmachin.Oprócztegoprzedstawionojenareliefachściennychznajdującychsięw
pałacuSennacherybawNiniwie.Wprzeszłościniektórzybadaczesugerowali,żebyłytokatapulty,niemajednakdowodów,iżużywanoichtakwcześnie.

Pychaikarazanią

Akiedystałsiępotężny,uniosłosięjegoserce,ażuległo

zepsuciu.WykroczyłprzeciwPanu,Boguswemu,wszedłbowiemdo
świątyniPańskiej,abyzłożyćofiarękadzielnąnaołtarzukadzenia.

26,16W2Krlmowaokarzetrądu,alenieojejprzyczynie.Królowiebezwzbudzaniaczyichkolwiekprotestówwykonywalipewnefunkcjekultowe.Dopieropowygnaniuzaczętosiętym

gorszyćiwtedyteżskładanieofiarykadzielnejstałosięwyłącznymprzywilejempotomkówAarona(por.Lb17,5;1Kra23,13).

WszedłzanimkapłanAzariasz,aznimosiemdziesięciu

odważnychkapłanówPańskich.

Powstaliprzeciwkrólowi

Ozjaszowiipowiedzielimu:Ozjaszu,niedociebienależyskładanie
ofiarkadzielnychPanu,leczdokapłanów.SąonisynamiAarona,na
topoświęconymi,abyskładaćofiarykadzielne.WyjdźzMiejsca
Świętego,bosięsprzeniewierzyłeśinieprzyniesiecitochwałyu
Pana.

WówczasOzjaszzapałałgniewem,awjegorękubyłajeszcze

kadzielnica.Gdypałałgniewemnakapłanów,ukazałsięnajegoczole
trąd,wobeckapłanówwdomuPańskim,przedołtarzemkadzenia.

26,19TakasamakaraspadłanaMiriam,którausiłowałaprzywłaszczyćsobieprawaMojżesza(Lb12,10).Trądsprowadzałnieczystośćrytualną,atymsamymuniemożliwiałwstępdo

sanktuarium(Kpł13,45).

26,16-19.PrzewinienieOzjasza.PrzewinienieOzjaszapolegałonabezpośrednimpogwałceniuprerogatywkapłańskichzwiązanychzkultemwświątyni(Lb16,40).Ołtarzkadzenia

znajdowałsięwzewnętrznejsaliświątyni,doktórejmogliwchodzićwyłączniepełniącyurządkapłani.Świętokradztwo,októregooskarżano[BT:„bośsięsprzeniewierzył”],możnabyłowynagrodzić,
składającofiaręzadośćuczynienia(zob.komentarzdoKpł5,14-16).

26,19.Trąd.KrólMari,Jahdun-Lim,wypowiadaprzekleństwo,bykażdy,ktozbezcześcipoświęconąprzezniegoświątynię,pokryłsiętrądem.Związektrąduzeświętokradztwembył

powszechnieuznawany.UczenibadającyjęzykiBliskiegoWschodudoszlidowniosku,żehebrajskitermintłumaczonyjako„trąd”,należyoddawaćraczejjako„chorobaskóry”lub„łuszczącasię
skóra”.Takieplamynaskórzemogłypuchnąćlubsączyćsię,mogłysięteżłuszczyć.Podobneszerokieokreśleniaużywanesąrównieżwjęzykuakadyjskim.Babilończycy,podobniejakIzraelici,
uważalitakistanzanieczysty,będącykarąbogów.Niemadowodówpotwierdzającychwystępowanieklinicznejpostacitrądu(chorobyHansena)naBliskimWschodziewokresiepoprzedzającymczasy
AleksandraWielkiego.WtekściebiblijnymniepodanoteżżadnegozgłównychsymptomówchorobyHansena.Opisaneobjawyprzemawiająprzeciwkodiagnozie,żebyłtotrąd.Stanchorobowy
przedstawionywtekścieniezostałukazanyjakozaraźliwy.Napodstawiepodanejcharakterystykimożnasądzić,żeOzjaszzachorowałnałuszczycę,egzemę,grzybicęwoszczynowąlubłojotokową
chorobęskóry.Mogłoteżchodzićokilkaodmianinfekcjigrzybiczej.Niejestwięcjasne,najakądolegliwośćcierpiał.Porównaniedo„śniegu”[wtekścieBTniepojawiasięteżsłowo„śnieg”]wskazuje
raczejnałuszczeniesięskóryniżnajejbarwę[słowo„biały”dodanowniektórychprzekładach].Wielkakulturowaodrazaodczuwanadonosicielichoróbskórnychmogławynikaćzwygląduchorych;
czasamiprzykrawońprzypominałazapachrozkładającegosięciałaidlategochorobyskórykojarzonoześmiercią.Tanaturalnaodraza,wpołączeniuzokresemkwarantanny,którybyłumotywowany
raczejwzględamirytualnyminiżmedycznymi,prowadziładousuwaniachorychnamarginesspołeczeństwa.Niewiadomo,czyOzjaszzostałpoddanykwarantanniezpowoduchoroby,czyprzestępstwa
kultowego,któregosiędopuścił.ChociażNaamancierpiałnapodobnąchorobę,mógłsprawowaćfunkcjęwodza.NajprawdopodobniejpodopuszczeniusięprzezOzjaszaprzestępstwakultowegojego
funkcjęprzejąłJotam(synOzjasza),pełniącrolęwspółregenta.

Najwyższykapłan,Azariasz,iwszyscyinnikapłanizwrócilisię

doniego,aotomiałontrądnaczole.Natychmiastwięcwypędziligo
stamtąd.Onsamnawetsięśpieszyłdowyjścia,bodotknąłgoPan.

pozostałkrólOzjasztrędowatyażdodniaswejśmierci,imieszkałw
domuodosobnienia,bowykluczonyzostałzdomuPańskiego,
podczasgdyJotam,jegosyn,zarządzałpałacemkrólewskimisądził
lud.

PozostałezaśdziejeOzjasza,pierwszeiostatnie,sąopisane

przezprorokaIzajasza,synaAmosa.

26,22Musituchodzićojakieśzaginionepismo,któregoautorstwoprzypisywanowielkiemuprorokowi.WobecnejIzOzjaszjestwymienianytylkowtytułach(1,1;6,1;7,1).

IspocząłOzjaszzeswymiprzodkami,ipochowanogozjego

przodkaminapoluobokgrobukrólów.Mówionobowiem:Onbył
trędowaty.Synjego,Jotam,zostałwjegomiejscekrólem.

26,23obokgrobukrólów.Awięcnapolu,niewgrobowcu.
26,23.GróbOzjasza.WMuzeumIzraelskimznajdujesięstarożytneepitafiumumieszczonewmiejscupochówkuOzjasza,królaJudy.Byłotomiejscedrugiegogrobu,wktórymzłożono

kościwładcy.

2Krn27

RządyJotama

Jotamwchwiliobjęciarządówmiałdwadzieściapięćlat,a

szesnaścielatpanowałwJerozolimie.Matkajego,córkaSadoka,
miałanaimięJerusza.

27,1.Chronologia.Jotampanowałwlatach750-732przedChr.Przezpierwszychdziesięćlatbyłprzypuszczalniewspółregentem(zeswymojcem,Ozjaszem).Wkońcowymokresieprzez

trzylatarządziłwspólniezeswymsynem,Achazem.WśródpozabiblijnychdowodówpanowaniaJotamaznajdujesiępierścieńzjegoimieniemiwizerunkiemrogategobaranaznalezionywTellel-
Chelefa.WładcazostałteżwymienionywbullinoszącejkrólewskąpieczęćAchaza.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPańskich,idziałał

zupełnietak,jakjegoojciec,Ozjasz,niewtargnąłjednak,jakon,do
domuPańskiego.Aleludnadalbyłzepsuty.

27,2niewtargnąłjednak...dodomuPańskiego.TospostrzeżeniejesttuoczywiściepochwałąprzeciwstawiającągoOzjaszowi(26,16n).

OntozbudowałBramęGórnąświątyniPańskiejiprzeprowadził

wielepracprzymurachOfelu.

27,3.BramaGórnaświątyniPańskiej.NiewielewiadomonatematarchitektonicznychdziejówświątynipookresiepanowaniaSalomona.BramaGórnaświątyniPańskiejznajdowałasię

postroniepółnocnejiprowadziładośrodkakompleksuświątynnego.ProrokJeremiaszzostałuwięzionywGórnejBramieBeniamina,którągdzieindziejnazywanoBramąGórną.

27,3.WzgórzeOfel.WzgórzeOfelznajdowałosięmiędzywzgórzemświątynnymagrzbietempołudniowymnazywanymMiastemDawida.Najwyraźniejprzebiegałytamtędyumocnienia

otaczającekompleksświątynno-pałacowy.Niektórzybadaczesądzą,żewOfelistniałatwierdzaokreślanatymmianem.

Budowałteżmiastawgórachjudzkich,awlasachwzniósł

zamkiiwieże.

27,4.Zamki.JotamkontynuowałwJudziezakrojonynaszerokąskalęprogrambudowlanyswojegoojca.WznosiłzamkinawzgórzachJudy,przypuszczalniewcelustworzenialinii

obronnejprzeciwkoatakomnieprzyjaciela.Jotamnietylkobudowałzamkinaobszarachzalesionych,leczmógłrównieżprowadzićdziałaniawceluponownegozalesieniakraju.Podczaswykopalisknie
natrafionojednakdotejporynaruinyfortyfikacji,któremożnabyjednoznaczniepołączyćzokresemJotama.Zajegoczasówdodawnejświetnościpowróciłoimperiumneoasyryjskiepodpanowaniem
Tiglat-PileseraIII.Wzmacnianiesystemuobronnegomiałoprzypuszczalniezwiązekznarastającymzagrożeniemasyryjskim.

OntowalczyłzkrólemAmmonitówizwyciężyłgo.Wrokutym

dalimuAmmonicistotalentówsrebra,dziesięćtysięcykorpszenicyi
dziesięćtysięcykorjęczmienia.PodobniepłacilimuAmmonicitakże
iwdrugim,iwtrzecimroku.

27,5WojnyzAmmonitaminiewspominasięw2Krl.JudaniemiałwspólnejgranicyzAmmonem.
27,5.Ammonici.AmmonicimieszkalinapółnocodMoabitówwrejonierzekiJabbok.WtekstachasyryjskichludtenjestznanyjakoBit-AmmonzamieszkującykrajBen-ammanu.W

końcowymokresiepanowaniaJotamakrólemAmmonitówbyłSzarib.NieistniejądokumentyAmmonitówaniAsyryjczykówrzucająceświatłonadziejetegonaroduprzed733przedChr.Ludtenpłacił
Ozjaszowidaninę,lecznajwyraźniejpodejmowałpróbywydostaniasięspodpanowaniaJudyimusiałbyćujarzmianysiłą.

27,5.Wielkośćdaniny.WielkośćdaninyprzekazanejprzezAmmonitówjestbardzoduża,porównywalnadotej,którąAsyryjczycywyznaczyliJudziezapanowaniaEzechiasza(2Krl18,14-

17).Zob.komentarzdo2Krn2,10.

Jotamwzrósłwpotęgę,ponieważutwierdziłswojedrogiprzed

Panem,Bogiemswoim.

PozostałezaśdziejeJotama,wszystkiejego

walkiiprzedsięwzięciaopisanesąwKsiędzeKrólówIzraelaiJudy.

Dwadzieściapięćlatmiał,gdyzostałkrólem,aszesnaścielat

panowałwJerozolimie.

IspocząłJotamzeswoimiprzodkami,i

pochowanogowMieścieDawidowym.Ajegosyn,Achaz,zostałw
jegomiejscekrólem.

2Krn28

OdstępstwoAchaza

Achazwchwiliobjęciarządówmiałdwadzieścialat,a

szesnaścielatpanowałwJerozolimie.Nieczyniłontego,cojest
słusznewoczachPańskich,takjakczyniłjegopraojciec,Dawid,

28,1.Chronologia.ThieleumieszczapanowanieAchazawlatach735-715przedChr.CzyniłobygotowspółczesnymOzeasza,ostatniegokrólaIzraela,orazasyryjskichkrólów:Tiglat-

PileseraIII,SalmanassaraViSargonaII.Chronologiategookresujestbardzoskomplikowana-datyzposzczególnychsystemówchronologicznychznacznieodsiebieodbiegają.Większośćopierasięna
skomplikowanychokresachwspółregencji.Jednązmożliwościjest,żeAchazzostałumieszczonynatronieprzezproasyryjskiestronnictwowadministracjiJudyjużw741przedChr.wnadziei,że
współdziałaniezAsyriąpomożewutrzymaniupokoju.WzmiankaoAchazie(określanymzapomocądłuższejformyswojegoimienia,Jehoachaz;wjęzykuasyryjskimIauhazi),jakojednymzwładców
płacącychdaninę,pojawiasięnainskrypcjiściennejTiglat-Pilesera.Odnalezionoteżbullęzodciskiemjegokrólewskiejpieczęci.

leczkroczyłdrogamikrólówIzraela,nawetsporządziłBaalom

posągiulanezmetalu.

28,2.Posągiulanezmetalu.AchazodlewałbożkikananejskiegoBaala,niezaśjegolokalnewizerunki.Liczbamnoga(posągi/baale)możestanowićparalelędoużywanegowliczbie

mnogiejElohim-ogólnegookreśleniahebrajskiegoBoga.OdlewaniebożkówzostałowyraźniepotępioneprzezPrawoMojżeszowe(zob.Wj34,17).Metaloweodlewykananejskichbóstw(takżeposągi
Baala)odnalezionowlicznychmiejscachnatereniePalestyny.

OntoskładałofiarykadzielnewDolinieSynówHinnomai

przeprowadziłswegosynaprzezogień–namodłęohydnych
grzechówpogan,którychPanwypędziłprzedIzraelitami.

28,3wDolinieSynówHinnoma.ToinnanazwaGehenny,dolinypołożonejnapołudnieodJerozolimyimiejscakultuMolocha(por.Kpł18,21;2Krl23,10;Jr32,35).
28,3.DolinaSynówHinnoma.DolinaSynówHinnomaprzebiegałapopołudniowejstronieJerozolimyiwpołudniowo-wschodnimkrańcumiastałączyłasięzdolinąCedronu.ZDoliny

SynówHinnomawiodłydomiastaBramaŚmietnikówiBramanadDoliną.MiejscetocieszyłosięzłąsławązpowodukultuBaalasprawowanegotamprzezAchazaiManassesa.Jozjaszdoprowadziłdo
skalaniacałejtejokolicy,byzapobiecprzyszłymaktombałwochwalstwa(2Krl23,10).

28,3.Przeprowadzaniesynówprzezogień.Autorzybiblijniodróżniająpraktykiobcychnarodów,polegającenapaleniudzieciwofierzeichbogom(Pwt12,31oraz2Krl17,31),od

zwyczajówbałwochwalczychIzraelitów,którzy„przeprowadzaliswoichsynówicórkiprzezogień”.Jeśliobrzęd„przeprowadzaniaprzezogień”różniłsięodskładaniaofiarzdzieci,niewiadomo,na
czympolegał.WPwt18,9„przeprowadzanieprzezogień”pojawiasięwkontekścieinnychkananejskichobrzędówwróżbiarskich.Aluzjenatematpaleniadzieciwofierzepojawiająsięrównieżw
dokumentachasyryjskichpochodzącychztegookresu.

Składałteżofiarykrwaweikadzielnenawyżynachipagórkach,

ipodkażdymdrzewemzielonym.

28,4.Nawyżynachipagórkach,ipodkażdymdrzewemzielonym.Sprawowaniakultunawyżynachnieprzypisanoinnymkrólomjudejskim,leczludowiJudy(np.1Krl22,44).Innej

hebrajskiejformyczasownikowejużywanonaoznaczenieniedozwolonychofiar,składanychwlokalnychprzybytkachistanowiącychprzeciwieństwolegalnychofiarwświątyniwJerozolimie.Natemat
dodatkowychinformacjidotyczącychwyżynzob.komentarzdo2Krl17,9.

Kara

DlategowydałgoPan,Bógjego,wręcekrólaAramu.Pobitogo

iuprowadzonoodniegowielkąliczbęjeńców,którychzaprowadzono
doDamaszku.Onzaśsamzostałwydanywręcekrólaizraelskiego,
któryzadałmuwielkąklęskę.

28,5-8Wojnasyro-efraimskazostałaopisanazpunktuwidzeniaznacznieróżniącegosięodperspektywywidocznejwinnychźródłachjudejskichdotyczącychtegosamegowydarzenia(2

Krl16iIz7-8).Kronikarzdysponowałprawdopodobniejakimśźródłemefraimskim.

28,5.KlęskawwojniezAramejczykami.Opisanetutajkampanienazywanowojnąsyryjsko-efraimicką.Jednazpopularnychrekonstrukcjiwydarzeńgłosi,żepaństwazrejonuSyriii

Palestyny(m.in.IzraeliAram)stworzyłykoalicjęwceluprzeciwstawieniasięcorazwiększejpotędzeAsyriizapanowaniaTiglat-PileseraIII.W733przedChr.naczelekoalicjistałRezin,król
aramejskiegoDamaszku.RokwcześniejAramiIzraelstarałysięnakłonićAchazadoprzyłączeniasiędokoalicjiprzeciwkoAsyrii.ObydwapaństwapróbowałyzdetronizowaćAchaza(zob.Iz7,6).W
latach733-732przedChr.,poapeluAchaza,wojskaasyryjskiepomaszerowałynazachód,niszczącwszystkonaswejdrodze.DoprowadziłotodoupadkukrólestwaDamaszkuiosadzenia
marionetkowegowładcynatronieIzraela(Ozeasza).Innibadaczesądzą,żenapaśćkoalicjisyryjsko-efraimickiejstanowiłaodzwierciedleniedążeńjejczłonkówdoekspansjiiniemiałanicwspólnegoz
sojuszemprzeciwkoAsyrii.AsyryjskierocznikiTiglat-PileseraIIIsąbardzofragmentaryczne,możnaznichjednakuzyskaćogólnyobrazasyryjskiegopodboju.

Pekach,synRemaliasza,wymordowałwówczasjednegodniaw

Judziestodwadzieściatysięcyludzi,samychdzielnychwojowników,
boopuścilioniPana,Bogaswychojców.

Dzielnywojownik

efraimski,Zikri,zabiłwówczassynakrólewskiego,Maasejasza,
zarządcępałacu,Azrikama,inamiestnikakrólewskiego,Elkanę.

Izraeliciwzięlidoniewoliuswoichbraci[zJudy]dwieścietysięcy

żon,synówicórek,pobraliteżodnichwielkiłupiuprowadzilito
wszystkodoSamarii.

WystąpienieprorokaOdeda

ByłtamjednakprorokPański,imieniemOded,którywyszedł

naprzeciwwojskpowracającychdoSamariiirzekłim:OtoPan,Bóg
ojcówwaszych,wswoimgniewieprzeciwJudziewydałichwwasze
ręceizabiliścieichzokrucieństwem,któredosięgłonieba.

28,9-15Jestrzeczągodnąpodziwu,żemimoswojejniechęcidoKrólestwaPółnocnegokronikarzzaakceptowałtradycję,pominiętąw2Krl,aopowiadającąointerwencjijakiegośprorokaz

Samarii,wiernegoprzedstawicielaJahwe,którynazywaJudejczykówswymi„braćmi”iprzekonujeprzywódcówIzraela,byuwolniliwięźniów.Takaszerokośćpoglądówjesttujedynawswoimrodzaju
izapowiadajużprzypowieśćodobrymSamarytaninie.

TerazzamierzaciewziąćwjarzmosynówJudyiJerozolimy

jakowaszychniewolnikówiniewolnice.Tylkoczywysaminiemacie
winwobecPana,Bogawaszego?

Posłuchajciemnieteraz:Odeślijcie

jeńców,którychwzięliściespośródwaszychbraci,bo[inaczej
spadnie]nawaszapalczywośćgniewuPańskiego.

Powstaliwtedy

niektórzymężowiespośródnaczelników–synówEfraima:Azariasz,
synJochanana,Berekiasz,synMeszillemota,Ezechiasz,syn
Szalluma,iAmasa,synChadlaja,stanęliprzedtymi,którzywracaliz
wojskiem,

irzekliim:Niewprowadzajcietutajjeńców,będziemy

bowiemwinniwobecPana;czyzamierzaciepowiększyćnaszewinyi
grzechy?Winanaszabowiemitakjestwielka,azapalczywość
gniewuPańskiego[spadnie]naIzraela.

Żołnierzeuwolnilijeńców,a

łupzostawiliprzednaczelnikamiicałymzgromadzeniem.

Mężowie,

imienniewybranidotegozadania,zajęlisiępokrzepieniemjeńców:
nagichprzyodzianozłupu,ubranoichiobuto,danoimjeśćipić,
namaszczono,następnieposadzonoosłabionychnaosłyi
poprowadzonoichdoJerycha,miastapalm,doichbraci;samizaś
wrócilidoSamarii.

28,14-15.Sposóbpotraktowaniajeńców.Asyryjskierocznikiireliefyścienneukazująciężkiewarunki,wktórychprzebywaliludziedeportowanizeswegokraju.Mężczyźnisązwykle

nadzy,zkolczykamiwnosieipoliczkach.Niektórzysąpozbawienikończyn.Inniniosązesobąswójdobytek.Wydajesię,żepodobniepostępowaliIzraelici,copotępiałprorokOded.Dlategoopisanąw
tymwersecieopiekęimiłosierdzie,okazywanejeńcom,należyuznaćzacośwyjątkowego.

PonownaniewiernośćAchaza

WtymczasiekrólAchazwysłałposłówdokrólaasyryjskiegoz

prośbąopomoc.

28,16WedługźródłakronikarzaAchazowizgodniez2Krl16,7zagrażalinietylkoAramejczycyorazIzraelici,aletakżeEdomiciiFilistyni.Rocznikiasyryjskiepotwierdzająrzeczywiście

faktwyprawyTiglat-PileseraprzeciwkoFilistynom.CenązaopiekęasyryjskąnadJudąbyłdolegliwyharaczizepchnięciedoroliwasala.Kronikarzinterpretujetefaktyjakokarę.

28,16.AchazzwracasięopomocdoAsyryjczyków.WodpowiedzinaatakdwóchpaństwzrejonuSyro-Palestyny,AchazpoprosiłAsyrięopomoc.Chociażrocznikiasyryjskienie

wspominająwprostojegoprośbie,AchazwymienianyjestwśródkrólówplącącychdaninęTiglat-PileserowiIII.

WkroczylibowiemEdomiciipobiwszyJudę,wzięlijeńców.

FilistynitakżeuderzylinajudzkiemiastaSzefeliiNegebu,

zdobywającBet-Szemesz,Ajjalon,Gederot,Sokowrazz
miejscowościamiprzynależnymi,Timnęzmiejscowościami
przynależnymi,Gimzozmiejscowościamiprzynależnymi.Tamteż
osiedli.

28,17-18.Trudnościmilitarne.AchazobawiałsięnietylkoinwazjizestronyAramuiIzraela.Wydajesię,żeprosiłAsyrięowystąpienierównieżprzeciwkoEdomowiiFilistei.Niedawne

wykopaliska,prowadzonewzdłużstarożytnejgranicymiędzyEdomemaJudą,potwierdziłyekspansjęEdomunaobszarjudejskiegoNegebu(wtakichmiastachjakEnHatzewaiQitmit).Ceramiczne
ostrakonyzAraduzawierająkorespondencjęwojskowąpochodzącąztegookresu,którawskazuje,żespodziewanosięnapaścizestronyEdomu.FilistynizwiększaliswojąobecnośćnaobszarzeSzefeli,
odzyskująckontrolęnadterenem,któryzapanowaniaOzjaszaznajdowałsięwsferzewpływówJudy(zob.komentarzdo2Krn26,6-8).Opiszawieracharakterystykętrzechgłównychprzejśćzewzgórz
judejskich(dolinyAjjalon,SorekiEla).Nieistniejądowodyarcheologicznepotwierdzające,żeFilistynipodbiliktórekolwiekzwymienionychtutajmiast.KampaniaTiglat-Pileseraz734przedChr.
skierowanabyłam.in.przeciwkoFilistynom.DoprowadziłotodoustawieniasteliwGaziew734przedChr.orazdozdobyciaAszkelonuw733przedChr.AsyryjskilistzNimrudwskazujena
niestabilnąsytuację,którapanowaławówczesnejPalestynie.ZiemieutraconeprzezAchazaniezostałymuzwrócone,leczstałysięasyryjskimiprowincjami.

Stałosiętak,ponieważPanupokarzałJudęzewzględunakróla

Izraela,Achaza,którypopierałzepsuciewJudzieibardzo
sprzeniewierzałsięPanu.

28,19Izraela.Grec:„judzkiego”(por.jednak21,2).

PrzybyłpotemdoniegoTiglat-Pileser,królasyryjski,ale

przygniótłgoraczej,niżwspomógł.

28,20BJ:„Tiglat-Pileser,królasyryjski,zaatakowałgoioblegał,aleniemógłzdobyćnadnimprzewagi”.Takawersjazdarzeńnieznajdujepotwierdzeniaaniwtekstachasyryjskich,aniw2

Krl.Wydajesię,żekronikarzodniósłdoczasówAchazato,cosięwydarzyłozaEzechiasza(rozdz.32).

ChociażAchazobrabowałświątynięPańską,pałackrólewskii

naczelników,obdarowująctymkrólaasyryjskiego,itaknicmutonie
pomogło.

WczasietegouciskukrólAchaznadalsprzeniewierzałsię

Panu.

SkładałbowiemofiarybogomDamaszku,którzygopokonali,

imówił:BogowiekrólówAramuokazaliimpomoc.Będęimskładał
ofiary,apomogąmi.Leczprzyczyniłysięonedoupadkuijego,i

całegoIzraela.

28,23.BogowieDamaszku.WiększośćludówBliskiegoWschoduwierzyła,żebogowiemająograniczonyzakresgeograficznejjurysdykcji.Ziemianależącadodanegobogaznajdowałasię

więcpodzarządemludzkiegowładcy.Zregułybogowieniekontrolowaliwydarzeńrozgrywającychsięnainnymterytorium(stanowiącymobszarjurysdykcjiinnegobóstwa).Ponieważwiększość
kampaniiwojennychmiałocharakterświętejwojny,zasługiprzypisywanobogu(bogom)zwycięskiejarmii.JużwpołowieIIItysiącleciaprzedChr.sumeryjskiemiastoLagaszogłosiło,żejegobogowie
udzielilimuzwycięstwanadsąsiedniąUmmą.Achazprzyznajeszczerze,żebogowieAramejczykówmusząbyćpotężniejsiimiećsłuszność,skorozostałpokonanyprzezwojskaaramejskie.Bogowie
Damaszkunależelidoaramejskiegopanteonu,wskładktóregowchodziłHadad(bógburzy,przypuszczalniewłaściweimięBaala,znanezeźródełkananejskich).Achazwzniósłrównieżdużyołtarzdla
„bogówDamaszku”(zob.2Krl16,9-16).Niejestjasne,czybyłtoołtarzfenicki,aramejski,czynawetasyryjski.ZastąpiłonołtarzzbrązuzbudowanyprzezSalomona.Świątynia,którąodwiedził
Achaz,byłaprzypuszczalnieświątyniąHadad-Rimmona(por.2Krl5,18).Jednakopisaneobrzędytrzebauznaćzatypowoizraelskie.

ZabrałteżAchazsprzętyświątyniBożejipokruszyłje.Zamknął

bramyświątyniPańskiej,awystawiłsobieołtarzewewszystkich
zakątkachJerozolimy.

28,24.Sprzętyświątyni.Doświątyninależałyprzypuszczalnienaczynia,przybory,mebleinarzędzia.Według2Krl16,17-18AchazmiałposłaćkrólowiAsyriikonkretneprzedmioty,m.in.

„krytykrużganekszabatowy”.Asyryjczycyniewtrącalisięzwyklewsprawyzwiązanezlokalnymkultem.Wydajesię,żeAchazposłałteprzedmioty,byspłacićdaninę,którąmiałzłożyćwkruszcach.

28,24.Ołtarzewewszystkichzakątkach.Wdokumentachasyryjskichczytamyomałych,ustawionychpodgołymniebemkapliczkachlubwnękachwnarożnikachulic/placów.Wjednym

ztekstówczytamy,żewmieścieBabilonznajdowałosię180takichkapliczekpoświęconychboginiIsztar.Kapliczkitebyłykonstrukcjąpionową,zołtarzemumieszczonymnaszczycie.Wydajesię,że
odwiedzałyjegłówniekobiety.Wtymznaczeniusłowo„zakątek”możesięodnosićdownękikultowej.

Wkażdymteżjudzkimmieścieustanawiałwyżyny,abyskładać

ofiarykadzielnedlacudzychbogów,przezcorozgniewałPana,Boga
swychprzodków.

28,25Odw.22kronikarzprzerabia2Krl,wydobywajączniejjedyniefaktoznaczeniureligijnym:uległośćAchazawzględemobcychzwycięskichbóstw.
28,25.Wkażdymteżjudzkimmieścieustanawiałwyżyny.CałaziemiaJudystałasięośrodkiemcudzoziemskichpraktykkultowych.Asyryjczycy(podobniejakAramejczycy)nie

wymagaliodpodbitychludówoddawaniaczciasyryjskimbogom.Ujarzmionenarodymogłyjednaksądzić,żeuznaniebogówczczonychprzezzdobywcówpoprawiznimistosunki.Natemat
dodatkowychinformacjidotyczącychwyżynzob.komentarzdo2Krl17,9.

Pozostałezaśjegodziejeiprzedsięwzięcia,od

najwcześniejszychdoostatnich,sąopisanewKsiędzeKrólówJudyi
Izraela.

SpocząłpotemAchazzeswymiprzodkamiipochowanogo

wmieście,wJerozolimie,aleniewgrobachkrólówjudzkich.Jego
syn,Ezechiasz,zostałwjegomiejscekrólem.

2Krn29

OczyszczenieświątynizaEzechiasza

Ezechiaszobjąłrządy,mającdwadzieściapięćlat,apanował

dwadzieściadziewięćlatwJerozolimie.Jegomatka,córka
Zachariasza,miałanaimięAbbijja.

29,1-31,21KronikarzrozwijawtychtrzechrozdziałachhistorięreformyreligijnejautorstwaEzechiasza,reformy,októrejw2Krlmowatylkowjednymwierszu(18,4),powtórzonymtuw

31,1.JakocentralizującakultmiałaonawjegooczachwielkieznaczenieiopisałjąinspirującsięreformąJozjasza.

29,1.Chronologia.OkrespanowaniaEzechiaszajestnajbardziejkontrowersyjnyzewszystkich.Thiele,uznającistnieniesprzecznościwniektórychbiblijnychinformacjachocharakterze

synchronicznym,datujetopanowanienalata715-687przedChr.WspółczesnymiEzechiaszabylibywięcasyryjscywładcySargonIIiSennacheryb.EgipscykrólowieztegookresutoSzabako,
SzebirtkuiTaharka.Wieluuczonychsądzi,żeEzechiaszobjąłtronw727przedChr.,iżedospotkaniazSennacherybemdoszłowczternastymrokujegopanowania(2Krl18,13).Sennacherybbył
wówczasjedynieksięciemnastępcątronu,dowodzącymwojskamiswojegoojca,SargonaII.Tekstyasyryjskiepotwierdzają,żew713przedChr.prowadzononazachodziekampanieprzeciwko
Aszdodowi.Wydarzenietozapoczątkowałowielekonfliktów,któreosiągnęłypunktkulminacyjnypodczasoblężeniaJerozolimyw701przedChr.,powstąpieniuSennacherybanatron.Dowody
archeologicznedotycząceokresupanowaniaEzechiaszatoin.in.pieczęćzjegoimieniemodnalezionawTellBeitMirsim.WSyro-Palestynieodnalezionoteżkrólewskiepieczęcienauchwytach
dzbanów,datowanepocząwszyodkońcaVIIIw.przedChr.,przypuszczalniepochodzącerównieżzczasówEzechiasza.OpróczposzerzeniaJerozolimy,atakżepracbudowlanychnadużąskalę,którew
niejprowadzono(zob.komentarzdo2Krn32,5),wokresietymzbudowanoprzypuszczalnierównieżwielkiszybwLakisz.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPańskich,zupełnietak,

jakjegoprzodek,Dawid.

Ontowpierwszymrokuswego

panowania,wmiesiącupierwszymotworzyłbramydomuPańskiegoi
naprawiłje.

29,3.Ideologiaodnowieniaświątyni.Świątyniastanowiłaośrodek-kulturalny,gospodarczyispołeczny-wSyrii,MezopotamiiiIzraelu.Pełniłarolędomuopiekuńczegobóstwamiasta,

wierzonowięc,żejestmiejscemjegoobecności.Obowiązkiemwładcymiastabyło„opiekowaniesięikarmienie”bóstwa.Posągbogabyłcodzienniekąpany,ubieranyiżywiony.Dbanieodomboga
byłorównieważnedlakrólajakzwycięstwawojenne.Podobniepobożnośćprzypisywanotym,którzyodbudowalilubodnowilidomjakiegośboga.Odnowienieobejmowałoaspektyfizyczneirytualne.
Zaniedbanaświątyniawymagałanaprawmurarskich(zob.komentarzdow.13)orazodnowienia,aczasamiuzupełnieniamebliisprzętów.Podokonaniunaprawnależałoprzywrócićświętośćświątyni
dziękiodpowiednimrytuałom.Nakoniec,trzebabyłozapewnićjejstosownefundusze,atakżesłużbę,bymożnabyłosprawowaćtamkult.

Wprowadziłkapłanówilewitówizgromadziłichnadziedzińcu

wschodnim.

Potemimrzekł:Posłuchajciemnie,lewici!Teraz

oczyśćciesiebieioczyśćciedomPana,Bogaojcówwaszych.Usuńcie
to,conieczyste,zMiejscaŚwiętego.

Albowiemsprzeniewierzylisię

nasiprzodkowieiczynilito,cojestzłewoczachPana,Boganaszego,
opuściliGoiodwróciliobliczeodprzybytkuPańskiego,atyłemdo
niegosięobrócili.

29,6sprzeniewierzylisięnasiprzodkowie.To,coteraznastępuje,jestpublicznymwyznaniemgrzechów,podobniejakDn9,4-19;Ba1,15-3,8.Zob.takżeLm5iJr3,22-25.

Zamknęlibramyprzedsionkaipogasililampy,nieskładaliw

świątyniofiarkadzielnychanicałopaleńBoguIzraela.

Dlategospadł

gniewPananaJudęinaJerozolimę.IuczyniłOnichpostrachem,
przedmiotemzdumieniaidrwin,jaktosamiwidzieliścienawłasne

oczy.

Otodlaczegonasiprzodkowiepadaliodmiecza,asynowie

nasi,naszecórkiinaszeżonysąwniewoli.

Teraznoszęwsercu

zamiarzawarciaprzymierzazPanem,BogiemIzraela,abyodwrócił
odnaszapalczywośćswegogniewu.

Synowiemoi,niebądźcieteraz

niedbali,bowybrałwasPan,abyściestaliprzedJegoobliczem,
abyścieMusłużyli.MaciebyćJegosługamiiskładaćMuofiary
kadzielne.

Powstaliwtedylewici:Machat,synAmasaja,iJoel,syn

Azariasza,zsynówKehata,azsynówMerariego:Kisz,synAbdiego,
iAzariasz,synJalleleela;zGerszonitówzaś:Joach,synZimmy,i
Eden,synJoacha.

29,12WtymspisiesązgrupowanilewiciwywodzącysięodKehata,MerariegoiGerszonaatakżekantorzy,potomkowieAsafa,HemanaiJedutuna.Łącznepotraktowaniekantorówi

lewitówodzwierciedlasytuacjęzczasówpowygnaniu(por.już1Krn6,18-32).

AzsynówElisafana:SzimriiJejel;zsynówAsafa:Zachariaszi

Mattaniasz.

ZsynówzaśHemana:JechieliSzimei;zsynów

Jedutuna:SzemajasziUzzjel.

Zebralioniswychbraciioczyścilisię,

apóźniej,narozkazkróla,wedługprzepisówPana,wkroczyli,by
oczyścićdomPański.

29,4-15.Lewici.RodylewitównieodgrywaływiększejroliwkulciesprawowanymwJerozolimieodponadstulat,tj.odczasówJozafata.Zgodnieztradycyjnymiobrzędamiodnowienia

Ezechiasznakazałczłonkomrodówkapłańskichoczyszczenieświątyniiprzywróceniejejrytualnejczystości.Późniejpoleciłwykonywaniewniejnanowopierwotnychczynnościrytualnych(zob.
komentarzdo2Krn19,5).

29,15.Poświęcenie.Poświęceniebyłorytualnymoczyszczeniem,przygotowującymczłowiekadokontaktowaniasięztym,coświęte.Wróżnychkulturachwykonywanoróżneobrzędy,

zgadzającsięjednakcodotego,żedousunięcianieczystościiutrzymaniaświętościdomubóstwapewneczynnościrytualnesąniezbędne.Poświęceniakapłanówdokonanoprzypuszczalniewsposób
opisanyszczegółowowWj29.

WeszlitakżekapłanidownętrzadomuPańskiego,abyje

oczyścić.CokolwieknieczystegoznaleźliwświątyniPańskiej,
wszystkowyrzucalinadziedziniecdomuPańskiego.Następniebrali
tolewici,wynosilinazewnątrziwrzucalidopotokuCedron.

29,16Orolikapłanówwsprawachoczyszczeniapor.Kpł13-16.
29,16.DolinaCedronu/potokCedronu.DolinaCedronu,przebiegającanapołudniowywschódodświątyni,łączyłasięzDolinąSynówHinnoma,którabyłaoddługiegoczasu

wykorzystywanaprzezmieszkańcówJerozolimyjakowysypiskośmieci.Ezechiasz,podobniejakJozjasz,starałsięoczyścićkompleksświątynnywJerozolimie,przenoszącwszystkieniedozwolone
przedmiotykultudotejdoliny.WdolinieCedronuchowanorównieżludzizaliczanychdopospólstwa.

Zaczęlioczyszczaniewpierwszymdniupierwszegomiesiąca,a

wdniuósmymtegomiesiącaweszlidoprzedsionkaPańskiego.
DokonywalioczyszczeniadomuPańskiegoprzezosiemdni.W
szesnastymzaśdniupierwszegomiesiącazakończyli.

29,17.Kalendarz.PierwszymmiesiącemwkalendarzuIzraelitówbyłnisan,obejmującyfragmentynaszychwiosennychmiesięcymarcaikwietnia.Byłtoteżpoczątekkalendarzaświąt

religijnych.Proceduraoczyszczeniapostępowaławkierunkuodobszarówzewnętrznychdowewnętrznych,ponieważkażdyobszarmiałinnewymaganiarytualne.Poosiągnięciuokreślonegopoziomu
świętościmożnabyłowchodzićnadanyobszar.Osiągnięciekolejnegoobszaruświętościpozwalałonawejściedokolejnego,itakdalej.Oczyszczeniecałegoterenuprzylegającegodokompleksu
świątynnegowymagałoośmiudni;osiemdnitrwałoteżoczyszczeniewłaściwejświątyni.

29,17.Oczyszczeniesprzętów.Powtórnegopoświęceniaświątynidokonanowtrzechetapach.Gdyświątyniazostałaoczyszczonaipoświęconananowo,rozpoczętoinauguracyjną

ceremoniędedykacji.PrzedmiotyusunięteprzezAchazamusiałyzostaćponowniepoświęcone,ponieważzostałyzabranezeświątyniiutraciłyczystośćrytualną.

UdalisięnastępniedosamegokrólaEzechiaszaioznajmili:

OczyściliśmycałydomPański:ołtarzcałopaleniaiwszystkiejego
sprzęty,stółnachlebypokładneiwszystkiejegoprzybory.

Wszystkieteżsprzęty,którezbezcześciłkrólAchazwczasieswego

panowania,gdysięsprzeniewierzył,nanowoustawiliśmyi
poświęcili.OtoonesąprzedołtarzemPańskim.

Nazajutrzrankiem

wstałkrólEzechiasz,zebrałnaczelnikówmiastaiposzedłdodomu
Pańskiego.

Przyprowadzonowówczassiedemmłodychcielców,

siedembaranów,siedemjagniątisiedemkozłównaofiarę
przebłagalnązakrólestwo,zaświątynięizaJudę.Następniepolecił
kapłanom,synomAarona,byzłożylicałopalenianaołtarzuPańskim.

Zabitotecielce,akapłaniwzięliznichkrewipokropiliołtarz.

Następnie,zabiwszybarany,pokropilikrwiąołtarz.Zabilijagniętai
skropilikrwiąołtarz.

Przyprowadzilipotemkozły,przeznaczonena

ofiaręzagrzech,przedkrólaizgromadzenie,abypołożylinanieręce.

Potemkapłanijezabili,aichkrewwylalinaołtarzjakoofiarę

przebłagalnąnazadośćuczynieniezacałegoIzraela,albowiemkról
nakazałcałopalenieiprzebłagalnąofiaręzacałegoIzraela.

29,24PowyższyrytuałinspirujesięKpł4(por.w.13-21).Oczyszczanieświątyniwepocemachabejskiejwzorowanoprawdopodobnienatuopisanym(1Mch4,42-59).
29,21-24.Rytuałofiarny.Podczasuroczystościpoświęceniaprzybytkunieodprawianożadnychrytuałówofiarnych.PopoświęceniuświątyniSalomonaliczbazłożonychwofierzezwierząt

byłazbytduża,byjeliczyć.Wtekściebrakteżinformacjiopoleceniachzwiązanychzpodanymitutajliczbami.Natematdodatkowychszczegółówdotyczącychofiaryprzebłagalnejzob.komentarzdo
Kpł4,1-3i4-12.

PostawiłteżlewitówwdomuPańskimzcymbałami,harfamii

cytrami,wedługpoleceniaDawidaiGada,„Widzącego”
królewskiego,orazprorokaNatana,rozkazbowiempochodziłod
PanazapośrednictwemJegoproroków.

29,25.Instrumentymuzyczne.Natematharfilirzob.komentarzdo2Krn20,28.NaBliskimWschodziewystępowałydwarodzajeinstrumentuokreślanegomianemcymbałów.Jeden

zbudowanybyłzdwóchmetalowychtalerzy,któregrającytrzymałwdłoniachiktórymiuderzałosiebie.Innecymbałymiałykształtpucharów.Wjeden,trzymanynieruchomo,uderzanodrugim.Nie
wiadomo,októryzrodzajówinstrumentuchodziwtymfragmencie,przypuszczalniebyłonjednakwykonanyzbrązu.

StanęliwięclewicizinstrumentamiDawida,akapłaniz

trąbami.

WtedyrozkazałEzechiaszzłożyćnaołtarzucałopalną

ofiarę,askororozpoczęłosięcałopalenie,zaczętośpiewaćpieśń[ku

czci]Panaprzywtórzetrąbiinstrumentówkrólaizraelskiego,
Dawida.

Całezgromadzenieoddałopokłon,apieśńrozbrzmiewałai

trąbygrały.Wszystkototrwałoażdokońcaofiarycałopalnej.

Gdy

zakończonocałopalenia,króliwszyscy,którzybyliprzynim,upadli
zeczciąnakolanaioddalipokłon.

29,29-36Pooczyszczeniuświątyniipoliturgiipokutnejmożebyćwznowionynormalnykult,zapoczątkowanyuroczystąliturgią.

KrólEzechiaszinaczelnicyrozkazalilewitomwysławiaćPana

słowamiDawidai„Widzącego”Asafa.Onizaśwysławialiażdo
radosnegouniesienia,padalinakolanaioddawalipokłon.

29,27-30.Śpiew.WzmiankanatematsłówDawidaiAsafawskazuje,żelewiciposługiwalisięprzypuszczalniejakimśśpiewnikiemlubpsałterzem,byćmożeprzypominającymKsięgę

Psalmów.WiększośćwładcówBliskiegoWschoduzatrudniałaśpiewaków(mężczyznikobiety),którzydostarczalioprawymuzycznejuroczystościom,odbywającymsięwpałacuiświątyni.Wlistachz
Mariszczegółowoopisanopieśniarkiorazcodzienneracjeżywnościowe,któreprzeznaczanonaichutrzymanie.WIzraeluistniałyponaddwadzieściaczterygrupyśpiewaków(1Krn25).Znamyteż
imionatrzechprzywódcówrodówśpiewaków(Asafa,HemanaiEtana).Pieśniarzebyliprzypuszczalniewolnymiludźmi,jednakwświątynisłużylirównieżniewolnicy(Ezd2,43-58;Ne7,46-60).W
muzycznejoprawieceremoniiwprzybytkuważnąrolęodgrywałykobiety.

29,29-30.Postawapodczaskultu.Zniektórychtekstówbiblijnychwynika,żeIzraelicimodlilisię,stojąc(1Sm1,26;1Krl8,22;Jr18,20).Inneopisująmodlitwęnakolanach(np.2Krn

6,13),zewzniesionymirękami(Ps28,2;Iz1,15;Lm2,19),anawetwpozycjileżącej(Ps5,8;99,5.9).Pozycjaciałamogłabyćuzależnionaodrodzajumodlitwy.Podwzględempostawyprzyjmowanej
podczaszanoszeniamodłówIzraelicinieróżnilisięodinnychludów.WieleprzykładówzMezopotamiiopisujeludzimodlącychsięwewszystkichopisanychpozycjach.Naprzykład,wźródłach
mezopotamskichmodlitwy-zaklęcia,skierowanedoIsztar,obejmowałyupadnięcieczcicielanatwarzorazelementrytualnegowzniesieniadłoni.Źródłachetyckiewskazująnapodobnepostawyciałai
gesty.

29,29-30.WielbienieBoganaotwartympowietrzu.IzraelicizJerozolimymodlilisięzwyklewprzedsionkachświątyni,zwróceniwstronęsanktuarium(Ps5,8;28,2;138,2).Żydzi

mieszkającypozaJerozolimązwracalisiępodczasmodłówwstronęmiastaJerozolimyiświątyni(1Krl8,44-48).WwiększościkulturBliskiegoWschoduzwykliludzieniemieliwstępudoświątyni,
moglisięjednakmodlićwjejprzedsionkach.Świątynieniepełniłyroliośrodkakultu,leczdomu,wktórymprzebywałBóg.Kult(modlitwaiofiary)odbywałsięwświątyni,niebyłojednakregularnych
nabożeństw,wczasiektórychgromadzilisięwszyscywierni.

WkońcuprzemówiłEzechiasz:Terazpodjęliścieczynności

kapłańskiedlaPana.Przystąpcieiprzynościeofiarykrwawei
dziękczynnedoświątyniPańskiej.Wnosiłowięczgromadzenieofiary
krwaweidziękczynne,akażdy,ktopragnął,składałrównieżofiary
całopalenia.

29,31.Ofiarydziękczynne.Ofiarydziękczynnestanowiłyjedenzrodzajówofiarybiesiadnej(zob.komentarzdoKpł3,1-5).Częśćofiarypalononaołtarzu,częśćprzekazywanowiernym.
INSKRYPCJESENNACHERYBA.InformacjenatematpanowaniaSennacherybapochodzązróżnychźródeł.Pierwszeznich,„roczniki”,niesątypowymiannałami,niepowstałyteżw

okresieprowadzeniakampanii,którewnichopisano.Materiałyteokreślamymianem„roczników”,ponieważprzedstawiająwydarzeniawporządkuchronologicznym.Wieleinskrypcjiumieszczonow
niszachznajdującychsięwfundamentachbudowli.Niektóreodnalezionowmiejscach,wktórychjepierwotniezłożono.Rocznikitebyływielokrotniepoddawaneprocesowiredakcji.Jednymz
interesującychtekstów,niezaliczającychsiędogatunkurocznika,jestfragmentutworuzgatunku„listudoBoga”.

RelacjaokampaniiprzeciwkoJerozolimiepowstałaprzypuszczalniekilkamiesięcypoopisanychwniejwydarzeniach(ok.700przedChr.).Opróczumieszczaniadokumentóww

fundamentachbudowliAsyryjczycyzapisywaliinskrypcjewpostacipłaskichreliefównaścianachpałaców.Zachowałosięteżkilkakopiirelacjiztejkampaniiwyrytychnadużychcylindrach.W
NiniwieodnalezionowyrzeźbionenakamieniureliefyopisująceoblężenieLakisz(ważneumocnionemiastoJudy)przezAsyryjczyków,m.in.w36.komnaciepałacuSennacheryba.Rocznikikrólewskie
opisująspustoszenieznacznejczęściJudy,niewspominająjednakozdobyciuJerozolimy,takjakbydrastycznaoperacjaprzeciwkojudejskiejstolicyniezostałanigdyzakończona(chociażSennacheryb
przechwalałsię,żeotoczyłJerozolimęstrażniczymiwieżami).AsyryjczycysplądrowaliczterdzieścisześćmiastJudy,wieleznichprzekazującjejnieprzyjacielowi,Filistei.Niemawzmiankiotym,by
SennacherybobszedłsięwspaniałomyślniezEzechiaszem,podobniejakpostąpiłzkrólemTyru.Asyryjczycyzastąpilirównieżinnychwładcówpanującychwtymrejonie(np.SidręzAszkelonu).
Ważnejestteżświadectworzeźbiarzyasyryjskich.PrzedstawialioniLakisz,lecznieJerozolimę.Wasyryjskichrocznikachczytamyouprowadzeniuponad200000Judejczyków.Zdobytorównież
pewnąliczbęmiastfilistyńskich,którezbuntowałysięprzeciwkoAsyrii.SennacherybskładaodpowiedzialnośćzalosJudynabarkiEzechiasza(Asyryjczycyobwinializwykłewrogiegomonarchęo
sprowokowanieinwazji).Dowiadujemysięteż,żeAsyryjczycyzabraliEzechiaszowijegocórki,broń,kobiety,złotoiwieleinnychprzedmiotów.Listarzeczyzłożonychwdaniniejestdługai
najbardziejszczegółowazewszystkichinskrypcjiSennacheryba,cosugeruje,żeautorpragnąłodwrócićuwagęczytelnikówodfaktu,żeAsyryjczykomnieudałosięzdobyćJerozolimy.Jednak
Ezechiaszpozostałasyryjskimwasalem,posłałteżSennacherybowidaninędoNiniwy.

Liczbazaścałopaleń,któreprzynieślidoświątyni,była

następująca:cielcówsiedemdziesiąt,baranówsto,jagniątdwieście.
WszystkotonaofiaręcałopalnądlaPana.

Jakoświętedaryzłożono:

cielcówsześćset,aowiectrzytysiące.

29,32-33.Zwierzętanaofiarycałopalne.PrzepisydotycząceofiarcałopalnychznajdująsięwKpł1,1-17.Wwersecie32podanoliczbęofiarcałopalnych,którezostałycałkowicie

strawioneprzezogień;werset33wyliczaofiarydziękczynne,którychczęśćpalono,zaśresztęprzeznaczanonawspólnotowyposiłek.Takiepołączenieofiarbyłotypowymelementemuroczystości
publicznych.

Zamałojednakżebyłokapłanówiniezdołaliobedrzećzeskóry

wszystkichofiarcałopalnych.Wsparliichwięcbraciaich,lewici,aż
dozakończeniapracy,ażsiękapłanioczyścili.Lewicibowiembyli
gorliwsiwoczyszczaniusięniżkapłani.

29,34Tenwiersz,bardzoprzychylnylewitom,odzwierciedlapewneichanimozjedokapłanów.Uczestniczącwtensposóbwofiarachlewicinaruszalisferęzarezerwowanądlakapłanów,

skądmusiałysięrodzićkonflikty.

Obfitetakżecałopaleniezłożonooprócztłuszczuofiar

biesiadnychiopróczofiarpłynnych.Taktowznowionazostałasłużba
BożawświątyniPańskiej.

UradowałsięwówczasEzechiaszicały

lud,żeBógtakimduchemnatchnąłlud,sprawabowiemzostała
szybkoprzeprowadzona.

29,35-36.Ofiaryiuczty.Biblijneucztymiałyinnycel,treśćiprzyczynęoducztwydawanychprzezinneludyBliskiegoWschodu.DniświąteczneobchodzonenaBliskimWschodzie

łączyłysięzNowymRokiemlubzezmianamipórroku.IzraelicibraliudziałwucztachjakoludziewinniwdzięcznośćłaskawościJahwe.UcztysąsiadówIzraelaobejmowałyokrespostu,procesje,
świętemisteria(iinnerozrywki),dostarczałyteżokazjidozasięganiawyrocznibóstwa.

2Krn30

ZaproszenienaPaschę

EzechiaszwysłałposłówdocałegoIzraelaiJudy,adoEfraimai

Manassesanapisałtakżelisty,żebyprzybylidoświątyniPańskiejw
Jerozolimie,abyodprawićPaschękuczciPana,BogaIzraela.

30,1-14KronikarzinspirowałsiętuLb9,1-14,gdziemożnaznaleźćtakiesamedwaprzypadki:stannieczystościidługąpodróż,którejniesposóbuniknąć.Toograniczenietłumaczysię

zaistniałąpowygnaniusytuacjąoraznakazemuczestniczeniawŚwięciePaschywiernychzdiaspory.

30,1.InicjatywapodjętaprzezEzechiaszawstosunkudoPółnocnegoKrólestwaIzraela.PółnocneKrólestwoIzraelazostałopodbiteprzezAsyryjczyków(zob.komentarzdo2Krl17,5-

6),którzyzagrażaliterazpozostałympaństwomzachodniejPalestyny.OjciecEzechiasza,Achaz,zapoczątkowałpolitykęwspółdziałaniazAsyrią,czegodowodemjestumieszczeniewzmiankionimw
asyryjskichlistachdanin.EzechiaszstarałsięodzyskaćpewneziemieIzraela,zdobyteprzezOzjaszaiutraconeprzezAchaza(zob.2Krl18,4-8).PolityczneambicjeEzechiaszamogłyzostać
zrealizowanejedyniewewspółpracyzreligijnymiprzywódcamizPółnocy.Ezechiaszpodjąłodpowiedniąinicjatywę,gdykrólAsyrii,SargonII,zginąłnapolubitwy(705przedChr.).GdyAsyria
pogrążyłasięwchaosie,Ezechiaszzacząłposzerzaćswojeterytoria.PolitykatadoprowadziławkońcudonajazduSennacherybanaSyro-Palestynę(701przedChr.).

Królijegonaczelnicy,icałezgromadzeniewJerozolimie

postanowiliobchodzićPaschęwdrugimmiesiącu,

ponieważnie

mogliobchodzićjejwewłaściwymczasie,gdyżkapłanijeszczesię
nieoczyściliwdostatecznejliczbie,aludniezebrałsięwJerozolimie.

30,3wewłaściwymczasie.Tzn.wnormalnymterminiepierwszegomiesiąca(Nisan).
30,1-3.OdnowienieobchodówŚwiętaPaschy.UpadekSamariiprzypuszczalnieprzyczyniłsiędowewnętrznejreformywIzraelu,którasprzyjałapolityceEzechiaszaorazjegodążeniudo

ponownegozjednoczenianaroduwokółkultuwJerozolimie.UchodźcyzpółnocybezwątpieniaschronilisięwJudziepopodbojukrajuprzezAsyrię,szczególnieodkądwIzraelupojawiłysięelementy
synkretyzmu(połączeniekultuizraelskiegozelementamiobcychreligii).ObchodyŚwiętaPaschyzbiegłysięzplanemzjednoczenianaroduprzezEzechiasza.IzraeliciiJudejczycymoglicofnąćsię
pamięciądowydarzenia,którestanowiływspólnączęśćichdziedzictwa-wyjściazEgiptu.

30,2-3.CzasobchodówŚwiętaPaschy.WkalendarzuhebrajskimŚwiętoPaschybyłoobchodzoneczternastegodniapierwszegomiesiąca.Istniałteżprzepis(zob.Lb9,6-13),pozwalający

ludziom,którzyznajdowalisięwtymczasiewstanienieczystościlubprzebywaliwdalekiejpodróży,obchodzićŚwiętoPaschywdrugimmiesiącuroku.Ezechiaszprzesunąłobchodyświęta,bymogli
wnimuczestniczyćludziezPółnocy.

Sprawętęuznałzasłusznąkrólicałezgromadzenie.

PostanowiliwięcogłosićtowcałymIzraeluodBeer-Szebyażdo

Dan,żebyprzybyliobchodzićwJerozolimiePaschęPana,Boga
Izraela;oddawnabowiemnieobchodzonojejtak,jakbyło
przepisane.

Rozeszlisięwięcgońcyzlistamiodkrólaijego

przywódcówpocałej[ziemi]IzraelaiJudy,zgodniezkrólewskim
rozkazem,ogłaszając:SynowieIzraela,powróćciedoPana,Boga
Abrahama,IzaakaiIzraela,abyiOnpowróciłłaskawiedotych,
którzyocaleli,umykajączrąkkrólówasyryjskich.

Niebądźcie

podobnidowaszychojcówibraci,którzywykroczyliprzeciwPanu,
Boguichojców,zacowydałOnichnazniszczenie,jaktosami
widzicie.

Ateraznieczyńcietwardymwaszegokarkujakwasi

ojcowie,podajcierękęPanuipójdźciedoJegoprzybytku,który

poświęciłnawieki.SłużcieBoguwaszemu,Panu,aodwróciodwas
zapalczywośćswegogniewu.

30,8podajcierękęPanu.Takdosł.WBJ:„BądźcieulegliJahwe”.

JeślibowiemwróciciedoPana,wasibraciaisynowiedoznają

miłosierdziautych,którzyichuprowadzili,iwrócądotejziemi,bo
łaskawyimiłosiernyjestPan,Bógwasz,inieodwróciodwas
oblicza,byleścietylkowrócilidoNiego.

30,9Apelten,bliskinapomnieniomwPwt,wskazujenatroskęobraciizraelskichzesłanychpoupadkuSamarii.Wczasachkronikarzaspodziewanosiępowrotucałejdiasporyżydowskiej.

GońcyszliodmiastadomiastawkrajuEfraimaiManassesa,aż

doZabulona,leczwyśmiewanosięidrwionoznich.

Jedynie

niektórzymężowiezpokoleniaAsera,ManassesaiZabulona
upokorzylisięiprzyszlidoJerozolimy.

Natomiastwśród[pokolenia]

JudyrękaBożapodziałała,skłaniającichserce,takżewypełnili
jednomyślnierozkazkrólainaczelników,zgodniezesłowem
Pańskim.

ItakzebrałsięwJerozolimiewielkitłumludu,aby

obchodzićwdrugimmiesiącuŚwiętoPrzaśników.Zgromadzenieto
byłobardzoliczne.

30,13.Świętapielgrzymie.WkalendarzuliturgicznymIzraelabyłytrzyważneświęta,wymagająceodwiernychodbyciapielgrzymkidoJerozolimy(zob.komentarzdoWj23,15-17).W

okresietychświątJerozolimabyłazatłoczonazpowoduprzybywanialicznychpielgrzymów.InstytucjapielgrzymkimiałaograniczonyzasięgwreligiachBliskiegoWschodu,bowiemwiększączęść
czynnościkultowychsprawowanowlokalnychprzybytkachopiekuńczychbóstw.Mimotoludziemieszkającywodległychrejonachpielgrzymowalidoświątyń.Byćmożedowodempotwierdzającymto
przypuszczeniejestodkryciedokonanewkarawanserajuwKuntilletAdżrud,gdziepodróżni,którzymoglibyćpielgrzymami(lubkupcami),pozostawilinaścianachgraffiti.WBabiloniiniektórzy
odbywalipielgrzymkidostolicy,byuczestniczyćwnoworocznychobchodachkoronacyjnych,nieuważanotegojednakzareligijnyobowiązek.WEgipcietoraczejbogowiepodróżowaliwprocesjach
pokraju,odwiedzającróżneświątynie;ludnieodbywałwięcpielgrzymekdościśleokreślonychośrodkówkultu.

Powstaliwtedyiusunęliołtarze,którebyływJerozolimie.

WyrzuciliwszystkieołtarzekadzeniaiwrzucilidopotokuCedron.

PaschaiPrzaśnikiobchodzonewzorowo

Ofiarowalipotempaschęczternastegodniamiesiącadrugiego.

Zawstydzenikapłaniilewicioczyszczalisięimogliwnosić
całopaleniadoświątyniPańskiej.

30,15-27TęuroczystąPaschęwzorujesięnietylenaPwt16,ilenaprzepisachKodeksukapłańskiego,wktórymPrzaśnikiostateczniepowiązanozPaschą(por.Kpł23,5+).

Staliteżnaswoichmiejscachwedługswegourzęduiwedług

PrawaMojżesza,mężaBożego.Kapłaniwylewalikrew,którąbraliz
rąklewitów.

Ponieważwieluzezgromadzeniajeszczesięnie

oczyściło,dlategolewicisamiskładaliwofierzebarankipaschalneza
tychwszystkich,którzyniebyliczyści,abymócjepoświęcićPanu.

30,17Zwierzęofiarnepowinienzabićten,ktoskładajewofierze(Kpł1,5;3,2.8.16;itd.).Wraziebrakuczystościrytualnejalbopodczaswielkichpublicznychofiar(Ez44,11)czynnośćtę

wykonywałniższykler.

30,15-17.RytuałyzwiązanezeŚwiętemPaschy.ŚwiętoPaschyobchodzoneprzezEzechiaszaróżniłosiępoddwomawzględamiodtradycyjnego.Popierwsze,innybyłczasobchodów

(zob.uwagęw2Krn30,2-3);podrugie,Izraelicizostalizwolnienizpewnychwymagańrytualnych.Ponieważwieluzezgromadzonychniedokonałooczyszczenia,barankipaschalnezostałyzabite
przezlewitów.Zwykleczynnościtejdokonywałagłowarodu,jednaktymrazemwiększośćzobecnychnieprzeszłarytuałuoczyszczenia(Lb9,6).Wpewnychokolicznościachludziepozbawieni
czystościrytualnejmoglispożywaćbarankapaschalnego.

Wielkabowiemczęśćnarodu,zwłaszczawieluzpokolenia

Efraima,Manassesa,IssacharaiZabulona,nieoczyściłasię,jedli
bowiembarankapaschalnegoniezgodniezprzepisami.Modliłsię
wówczaszanichEzechiasztymisłowami:Panie,wdobrociswejracz
przebaczyć

tymwszystkim,którzyszczerymsercemszukaliPana,

Bogaswychojców,choćnieodznaczalisięczystościąwymaganądo
[spożywania]rzeczyświętych.

WówczasPanwysłuchałEzechiasza

iprzebaczyłludowi.

30,20Tenpassuszawierareakcjęnazbytrygorystycznąwykładnięprzepisówoczystościrytualnej.Por.Mt15,1-20p.

Izraelici,którzyznaleźlisięwJerozolimie,obchodziliŚwięto

Przaśnikówprzezsiedemdni,wśródwielkiejradości,akapłanii
lewicicodzienniewysławialiPanaśpiewemprzywtórzegłośnych
instrumentów.

30,21.ŚwiętoPrzaśników.ŚwiętoPrzaśnikówzostałoustanowionedlaupamiętnieniewyzwoleniaHebrajczykówzEgiptu(zob.komentarzdoWj12,14-20).Byłotojednoztrzech

dorocznychświąt,obchodzonezwykleczternastegodniapierwszegomiesiąca.Przezsiedemdnispożywanoprzaśnychlebiniewykonywanociężkiejpracy.Ofiaryskładanopierwszegoiostatniegodnia
miesiąca(Lb28,16-25;Pwt16,1-8).

WtedyEzechiaszprzemówiłdosercawszystkichlewitów,

którzywykazywalidobrezrozumieniesprawPańskich.Wtensposób
wsiedemdniukończonouroczystość,składającofiarybiesiadnei
wysławiającPana,Bogaswychojców.

30,22Mowatuo„ofierzebiesiadnejzdziękczynieniem”zKpł7,12n.

Następniecałezgromadzeniepostanowiłoświętowaćjeszcze

siedemdniitakspędzonojeszczesiedemdniwśródradości.

Król

bowiemjudzki,Ezechiasz,ofiarowałzgromadzeniutysiąccielcówi
siedemtysięcyowiec,anaczelnicyofiarowalizgromadzeniutysiąc
młodychcielcówidziesięćtysięcyowiec.Kapłanizaśoczyścilisięw
ogromnejliczbie.

30,23-24.DostarczeniezwierzątprzezEzechiasza.Wydajesię,żekróldostarczyłwiększośćmięsanareligijnąucztęwspólnotową,zorganizowanądlaludu.Podanetutajliczbysąduże,nie

odbiegająjednakodtych,któremożnaznaleźćwliteraturzeBliskiegoWschodu.GdykrólAsurnasirpalIIwydałucztęzokazjipoświęceniaswojegopałacuwasyryjskiejstolicyKala,dostarczyłnanią
5000owiec,1000barankówiinnegobydła,500jeleni,500gazel,34000sztukdrobiui10000ryb(879przedChr.).

CałezgromadzenieJudy,kapłaniilewiciorazcałe

zgromadzenieprzybyłychzIzraela,dalejprzybyszezkrajuorazci,
którzyprzebywaliwJudzie–pełnibyliradości.

WJerozolimie

zapanowałaradośćtakwielka,jakiejniebyłowJerozolimieod
czasówSalomona,synaDawida,królaizraelskiego.

30,26KronikarzzestawiaodnowienieświątynizczasówEzechiaszazjejpoświęceniemzapanowaniaSalomona.

Nakoniecpowstalikapłani,abybłogosławićlud.Ichgłoszostał

wysłuchany,amodlitwaichdoszładoJegoświętegomieszkania–do
nieba.

2Krn31

ReorganizacjasłużbyBożej

Kiedytowszystkosięzakończyło,wszyscyIzraelici,którzytam

byli,udalisiędomiastJudyizniszczylistele,połamaliaszery,znieśli
całkowiciewyżynyiołtarzewcałejziemiJudyiBeniamina,Efraima
iManassesa.PotempowróciliwszyscyIzraelicidoswychmiast,
każdydoswejposiadłości.

31,1.ŚwiętekamienieisłupyAszery/steleiaszery.Zob.komentarzdo2Krl17,9.
31,1.Wyżynyiołtarze.Zob.komentarzdo2Krl17,9.

Ezechiaszprzywróciłzmianykapłanówilewitów:wkażdejz

ichzmian,odpowiedniodosłużbykapłanówilewitów,doskładania
całopaleńiofiarbiesiadnych,abypełnilisłużbęiśpiewalipieśni
dziękczynneipochwalnewbramachobozuPańskiego.

31,2-20WedługkronikarzaEzechiaszprzywracałporządekustanowionyprzezSalomona(2Krn8,12-14),któryzkoleiwprowadzałtylkowczynprawanadaneprzezDawida.
31,2.Funkcjelewitów.EzechiaszpotwierdziłrolęlewitówwyznaczonąimprzezSalomona.Takwięckapłaniodpowiadalizaskładanieofiar,zaślewicizainneelementykultu(zob.też

komentarzdo2Krn29,15).

Częśćmajątkukrólewskiegoprzeznaczononaofiarycałopalne,a

mianowicienacałopaleniaporanneiwieczorne,nacałopaleniaw
szabaty,wdninowiuksiężycaiwuroczystości,takjaktojest
przepisanewPrawiePańskim.

31,3.Królewskiedary.Opróczdarówprzeznaczonychnaświęto(zob.2Krn30,23-24),królprzekazywałregularniedaryumożliwiającefunkcjonowanieświątyni.Ezechiaszposzedłza

przykłademSalomona,którystaledostarczałzwierzątnaofiarycałopalne,związanezobrzędamisprawowanymiwświątyni(2Krn2,4).DostawytegotypuopisanowLb28-29.Wkręgukultury
BliskiegoWschodukról(jakopostaćzbiorowa,stanowiącaucieleśnienienarodu)byłgłównymczcicielemnarodowegobóstwa.Dlategooczekiwano,żedwórbędzieprzekazywałznacznączęść
zaopatrzenia,niezbędnegodoskładaniaregularnychofiar.

Rozkazałteżludowi,mieszkańcomJerozolimy,abyoddawali

częśćnależnąkapłanomilewitom,takabymoglioniwytrwaćw
PrawiePańskim.

31,4.Częśćlewitów.CzęśćprzypadającąkapłanomilewitomopisanowLb18(zob.komentarzdotegorozdziału);darybyłyprzeznaczonedlakapłanów(w.12),zaśdziesięcinadlalewitów

(w.21).NajwyraźniejEzechiaszpodejmowałwszelkiewysiłki,bykapłaniilewicizpoświęceniemwykonywaliobowiązkinałożonewPięcioksięgu.

Skorotylkorozszedłsiętenrozkaz,ofiarowaliIzraelici

pierwocinyzboża,moszczu,oliwyimioduorazwszelkich

ziemiopłodówiprzynieśliobfitedziesięcinyzewszystkiego.

IzraeliciipotomkowieJudy,którzymieszkaliwmiastachjudzkich,

dostarczylidziesięcinęzwiększegoidrobnegobydłaorazdziesięcinę
zdarówpoświęconychPanu,ichBogu.Składalitowszystkonastosy.

31,6Dziesięcinajesttu—jaksięwydaje—rozszerzonanaofiarydobrowolne.

Trzeciegomiesiącarozpoczęliukładanietychstosów,aw

miesiącusiódmymzakończyli.

31,7SkładaniedziesięcintrwamiędzyświętemPięćdziesiątnicyaŚwiętemNamiotów,kiedytokończysięzbiórplonów.
31,7.Kalendarz.TrzecimiesiącwkalendarzuIzraelitówodpowiadałokresowiodpołowymajadopołowyczerwca.Chociażwokresiepowygnaniowymmiesiąctenbyłnazywanysiwan,

nazwataniebyłaznanawczasachEzechiasza.Siódmymiesiąc,etanim(tiszriwczasachpowygnaniowych),trwałodpołowywrześniadopołowypaździernika.Fakt,żezbiorytrwałyodtrzeciegodo
siódmegomiesiąca,oznacza,żeobejmowałyżniwawszystkichgłównychupraw(maj:soczewica,jęczmień;czerwiec:pszenica;wrzesień:daktyle,winogrona;październik:oliwki).

PrzyszedłpotemEzechiaszzeswyminaczelnikamii

zobaczywszystosy,błogosławiliPanaiJegolud,Izraela.

Pytał

wówczasEzechiaszkapłanówilewitówwsprawietychstosów.

OdpowiedziałmuwówczasAzariasz,arcykapłanzroduSadoka:

GdyzaczętownosićtęświętądaninędodomuPańskiego,najedliśmy
sięinasycili,ipozostałojeszczewobfitości,albowiemPan
pobłogosławiłswójludidlategopozostałotomnóstworzeczy.

31,10Ezechiaszchciałsięchybadowiedzieć,czyludniestałsięprzedmiotemwyzysku.

RozkazałwięcEzechiaszprzygotowaćskładywdomuPańskim.

Gdyjeprzygotowali,

31,11.SkładywświątyniPańskiej.WiększośćkompleksówświątynnychBliskiegoWschoduzawierałapomieszczeniagospodarcze,pełniącerolęskładów,kuchni,kwaterkapłańskichi

spełniająceróżneinnefunkcjeświeckie.Naprzykład,świątyniaNinkarrakwTerk(Syria,ok.1600przedChr.)miaładużymagazynkuchennyorazpomieszczeniadlakapłanów(przebieralnie).Nowe
składyzbudowaneprzezEzechiaszastanowiływięcprzypuszczalniedodatekdojużwcześniejistniejących.

wnieślitamświętądaninę,tojestdziesięcinęirzeczyświęte.

PrzełożonymnadnimizostałlewitaKonaniaszijegobrat,Szimei,
jakodrugi,

aJechiel,Azazjasz,Nachat,Asahel,Jerimot,Jozabad,

Eliel,Jismakiasz,MachatiBenajaszbylinadzorcamipodkierunkiem
Konaniaszaijegobrata,Szimejego,zgodniezpoleceniemkróla
EzechiaszaizwierzchnikaświątyniBożej–Azariasza.

Anadzorcą

naddobrowolnymiofiaramidlaBogabyłlewitaKore,synJimny,
odźwierny[bramy]odwschodu,któryprzekazywałświętądaninęna

rzeczPanairzeczynajświętsze.

31,14.OdźwiernyWschodniejBramy/odźwiernyodwschodu.Jednymznajważniejszychzadańkapłanówbyłostrzeżeniedostępudoprzedsionkówświątyni-wewnętrznego„świętego

kręgu”(zob.komentarzdoKpł16,2iLb18,1-7).Skalaniesanktuariumnieczystościąwymagałozłożeniaofiaryoczyszczenia(ofiaryza„grzech”zob.komentarzdoKpł4,1-3),mogłoteżsprowadzić
karęnajednostkęinacałylud.Odźwiernipilnowali,bynaterenświątyniniedostalisięludzieniepowołani.Wprzedsionkachznajdowałosięteżwieledrogocennychprzedmiotów,więcludzie
pozbawieniskrupułówinielękającysięBożejpomsty,mielipokusę,bywedrzećsiędośrodkaiwykraśćwłasnośćświątyni.Niewłaściweobchodzeniesięzobiektamiuznawanymizaświętewymagało
złożeniaofiarynaprawczej(ofiaryza„winę”zob.komentarzdoKpł5,14-16).Odźwiernibyliodpowiedzialnizaniedopuszczeniedotegorodzajuprzewinień.Dodatkowezadaniewykonywał„nadzorca
naddobrowolnymiofiarami”.WschodniaBramabyłanajważniejsza,bowiemświątyniabyłaorientowananawschód.

Podjegowładząbyli:Eden,Miniamin,Jeszua,Szemajasz,

Amariasz,Szekaniasz,którzymieszkaliwmiastachkapłańskich,aby
stalerozdzielaćnależnościswymbraciompodzielonymnazmiany,od
wielkiegoażdomałego–

pozawpisanymidorodowodów

mężczyznamiodtrzechlatwzwyżwszystkim,którzyprzychodzilido
domuPańskiego,abyzapewnićsłużbęcodzienną,odpowiedniodoich
czynnościizmian.

31,16odtrzech.Zatekstemhebr.WBJ:„odtrzydziestu”,nazasadziedomysłu(por.1Krn23,3).
—„Mężczyźni”tutajtokapłaniilewici.

Spisukapłanówdokonywanowedługichrodów,lewitówzaśod

dwudziestulatwzwyż,odpowiedniodoichczynnościizmian.

Wpisanorównieżichdzieci,żony,synówicórkidocałego

zgromadzenia,boonibyliobowiązanioddaćsięnastałerzeczom
świętym.

31,18Tekstniejasny,koniecwierszaniepewny.

DlasynówzaśAarona,kapłanówmieszkającychnaobszarze

pastwiskichmiast,wkażdymmieściebyliimienniewyznaczeni
mężowiedowydawaniaczęścinależnejkażdemumężczyźniespośród
kapłanówikażdemuwciągniętemudorodowychspisówlewitów.

31,19Por.komisjęustanowionąprzezNehemiasza(Ne13,10-14).

TakietorozporządzeniawydałEzechiaszdlacałejziemiJudyi

czyniłto,codobre,słuszneiwiernejestwobecPana,Bogajego.

wszelkiejpracy,jakąprzedsięwziąłwzakresiesłużbywświątyni
BożejbądźwzakresiePrawaczyprzykazań,działałzcałegoserca,
szukającswegoBoga,idlategomusięszczęściło.

2Krn32

NajazdiklęskaSennacheryba

Potychwydarzeniachipotychdowodachwiernościnadciągnął

Sennacheryb,królasyryjski.PrzybyłdoJudy,oblegałwarowne
miastairozkazałjezdobyć.

32,1-8Kronikarz,któryobszernierozwinąłkrótkąwzmiankęz2Krloreformiereligijnej,jestowielezwięźlejszyniżjegoźródłowreferowaniuinnychwydarzeńzczasówtegopanowania,

dodajejednakodsiebiewzmiankęowojskowychprzygotowaniachEzechiaszawobliczugroźbyzestronySennacheryba(w.3n).WysławiateżosobęEzechiasza,przedstawiagojakoczłowieka
stanowczegoiodważnego,któryzachęcaluddopokładaniaufnościwpomocyJahwe(w.7-8)słowami,przypominającymipewnesformułowaniaprorokaIzajaszawKrl.

32,1.KampanieSennacheryba.Wokresieswojegopanowania(705-681przedChr.)Sennacherybprowadziłkampaniewojennewdwóchgłównychrejonach.Przynajmniejjednąważną

kampanię,związanązJerozolimąibuntemEzechiasza(701przedChr.),przeprowadziłwSyro-Palestynie.ProwadziłteżdużeoperacjewojennewBabilonii-innymważnymregionie,któryzajego
panowaniastwarzałpoważneproblemy.PonadtostalemusiałstawiaćczołochaldejskimbuntownikompodwodząMerodak-Baladana(zob.komentarzdoIz39,1).Kulminacyjnympunktemkampanii
babilońskiejbyłozłupienieprzezSennacherybaBabilonuw689przedChr.

GdyEzechiaszspostrzegł,żeSennacherybwtargnąłiżezwrócił

siędowalkiprzeciwJerozolimie,

postanowiłwówczaszeswymi

dowódcamiiwojownikamizatkaćźródławody,którebyłyna
zewnątrzmiasta,aonimupomogli.

32,3.Zaopatrzeniewwodę.Zaopatrzeniawwodędostarczałyźródła,studnieikanały.Źródłaistudnieznajdującesięnazewnątrzmiastazostałyzatkane,abyAsyryjczycyniemogliich

używać.ZagrożeniezestronyAsyryjczykówspowodowało,żeEzechiaszzadbałozabezpieczenieźródełwodydlaJerozolimy.Konstrukcja,którąpoleciłzbudować,nosinazwętuneluEzechiasza.W
skalewydrążonoszybodługości525m,biegnącyodźródłaGichon(nawschódodmiasta,wokolicydolinyCedronu)dosadzawkiSiloe(wzachodniejczęścipołudniowegokrańcamiasta).Podkoniec
XIXw.wewnętrzutuneluodkrytoinskrypcję,opisującąmomentspotkaniasiękopaczydrążącychtunelzobydwustron.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychsystemówwodnychzob.
komentarzdo2Sm5,8.

Zgromadziłsięlicznytłumludu,któryzatkałwszystkieźródła

orazstrumieńpłynącypośrodkuziemi,mówiąc:Pocowchodzący
królowieasyryjscymająznaleźćwodęwobfitości?

Nabrawszy

otuchy,naprawiłwszystkiezburzonemury,wzniósłnanichwieże,a
nazewnątrzdrugimur.UmocniłMilloMiastaDawidowegoi
przygotowałwieleoszczepówitarcz.

32,5.PoszerzeniemurówJerozolimy.PrzeprowadzoneniedawnopracearcheologicznepotwierdziłyposzerzenieobszaruJerozolimyzaczasówEzechiasza,atakżewzrostliczby

mieszkańcówmiasta.Wydajesię,żeEzechiaszrozbudowałfortyfikacjeizałożyłośrodkiadministracyjneorazpunktydowodzenia.PracewykopaliskoweprowadzonewżydowskimkwartaleStarego
MiastaJerozolimydoprowadziłydoodkryciafragmentówmurówEzechiasza,któreopasywałyfragmentmiasta,byćmożeażdokilkusetmetrównazachódodbiegnącegozpółnocynapołudnie
wzgórzazajmowanegowcześniejprzezJerozolimę.

Wyznaczyłdowódcówwojskowychnadludem,zgromadziłichu

siebienaplacuprzybramiemiejskiej,gdzieprzemówiłdoichserc,
oświadczając:

Bądźciemężniimocni,niebójciesięiniedajciesię

zastraszyćkrólowiasyryjskiemuanitemumnóstwu,którejestznim,
znamibowiemjestKtoświększyniżznim.

Znimjestramię

cielesne,aznamiPan,naszBóg,abynaswspieraćiabytoczyćnasze
boje.Ludnasłowakrólajudzkiego,Ezechiasza,nabrałotuchy.

Sennacheryb,królasyryjski,którywtedyzcałymswymwojskiem

byłwLakisz,wysłałswojesługidoJerozolimy–doEzechiasza,króla
judzkiego,idowszystkichludzizJudy,którzybyliwJerozolimie,z
tymposelstwem:

32,9.Brońużywanapodczasoblężenia.NaasyryjskichreliefachzNiniwy,ukazującychoblężenieLakisz,przedstawionotaranydorozbijaniamurów,siedemmachinoblężniczychoraz

judejskichjeńcówidącychnazesłanie.PokazanoteżSennacherybasiedzącegonatronieiobserwującegoprzenoszoneprzednimłupy.ReliefypotwierdzająznakomitątechnikęwojennąAsyryjczyków.
Icharmiabyłabardzozdyscyplinowana.Wskładwojskwchodziliłucznicy,oszczepnicy,procarze,budowniczowierampiludzieobsługującymachinyoblężnicze.Machinyoblężniczebyłysilnie
uzbrojonymi,wyposażonymiwczterykoławozami(wcześniejszeposiadałysześćkół)orazdługi,wysuniętydoprzodu,wykonanyzżelazataran.JednązinnowacjiwprowadzonychprzezSennacheryba
byłopokryciemachinwojennychskórami.Inneruchomewieżepozwalałynawprowadzeniewpobliżetaranałuczników,bychronilijegozałogę.NaBliskimWschodziezachowałosięwielereliefów
przedstawiającychasyryjskiemachinyoblężnicze.MimotoAsyryjczycywolelistosowaćmetodęnegocjacji,coopisanow2Krl18-19.

LAKISZ.Lakisz(Telled-Duweir)byłopotężnymmiastemgarnizonowymlubtwierdząkrólewską.UfortyfikowaneprzezRoboama(ok.920rokprzedChr.)miałostrategiczneznaczenie,

wzmacniającsłabąpółnocnągranicępaństwa.MiastozbudowanenaprostokątnymwzniesieniuznajdowałosięupodnóżaSzefeli,pomiędzywzgórzamiJudyarówninąnadmorską,spoczywającna
naturalnymcypluotoczonymzewsządgłębokimidolinami.Lakiszwyposażonowkompleksbramzewnętrznychiwewnętrznych.Murobronnymiałszerokośćponad3,5m.Wkomorachznajdujących
sięwbramie,wwarstwieodpowiadającejokresowiasyryjskiemu,odnalezionoprzedmiotyzbrązu.Znalezionoteżosiemnaścieostrakonówzokresuchaldejskiego,łączonychznajazdem
Nabuchodonozora.WciąguzaledwiejednegostuleciaLakiszbyłodwukrotnieoblegane.Wielewarstwarcheologicznychsplatasięzesobątak,żetrudnojeodsiebieoddzielić.Ponieważmiastobyło
otoczonezewszystkichstronwzgórzami,Asyryjczycymoglirozpocząćoblężeniejedynieodstronypołudniowo-zachodniej.Nieudałosięznaleźćdowodów,żewłaśnietamznajdowałsięobóz
asyryjski.Nacałymobszarzemiastaznaleźćmożnaśladyzniszczenia,m.in.dużowęgladrzewnego.Jestteżrampaoblężniczausypanazkamieni.JesttonajstarszarampaodnalezionanaBliskim
WschodzieijedynapotwierdzonaarcheologicznienaterenieIzraela.Podobnerampyukazanonaasyryjskichreliefachściennych.Miastozostałozrównanezziemią,wszystkiebudynkispalono.
Znalezionoteżśladyintensywnychpożarów.Podłogizasłanebyłyrozbityminaczyniamiisprzętami.Miastozostałodoszczętniesplądrowane.Napastnicypozostawilijedyniepozbawionewartości
przedmioty.Archeolodzyodnaleźlisetkigrotówstrzał,20fragmentówzbroiłuskowej,atakżewykonanązbrązugórnączęśćhełmu.Znaleziono15000ludzkichszkieletówioddzielonychodszkieletów
czaszek(archeolodzysądzą,żenależałydoludnościcywilnej),którestoczyłysięzwierzchołkadoolbrzymiegodołu.Nakościachbyłowielekościzwierzęcych(takżenależącychdoświń)orazwiele
glinianychnaczyń.Wśródnichznajdowałosię400dzbanówzestemplemlmlk(„dlakróla”).JedynympunktemodniesieniadoichdatowaniajestLakisz.Asyryjczycyuważali,żeoblężenieLakiszjest
operacjąpierwszorzędnejwagi.Jakwspomnieliśmywcześniej,wpałacuwNiniwiestworzonooddzielnąsalęzreliefamiupamiętniającymitozwycięstwo.SalapoświęconaLakisz(sala36)znajdowała
sięwstrategicznympunkciepałacu,zaśjejcelembyłoukazaniepodbojuJudyizdobycietwierdzy.Naściennychreliefachwidaćarmięasyryjskąnadciągającąwtrzechkolumnach,zaśokolicapodobna
jestdookolicyLakisz.Uczenimieliwięcniepowtarzalnąokazjęporównaniazrzeczywistościąneoasyryjskiegoreliefuprzedstawiającegostarożytnemiasto.

TakmówiSennacheryb,królasyryjski:Naczymwyopieracie

swojenadzieje,gdyprzebywacieoblężeniwJerozolimie?

Może

Ezechiaszzwodziwas,abyściewydalisiebienaśmierćzgłoduiz
pragnienia,mówiąc:NaszPanBógwybawinaszrękikróla
asyryjskiego?

32,11.Rolabóstwapodczasbitwy.NaBliskimWschodzieniebyłniczymniezwykłympogląd,żelosywojnyznajdująsiępodkontroląobcychbogów.Jahwezostałukazanyjako

sprzyjającyAsyrii,zaśJudajaknieprzyjaciel,którymusizostaćpokonany(zob.Iz7,19;10,5-6;2Krn35,20-22).Znajdujetoparalelęwinnychtekstachopisującychbogównieprzyjaciół,którzy
wzywająAsyryjczykówdoprzybycia.WjednymztekstówasyryjskichMardukwzywaSargonaIIdodokonanianajazdunaBabilon.WtekściebabilońskimMardukżądaodperskiegokróla,Cyrusa,by
przybyłizdobyłmiasto.WpodobnysposóbJahwewzywaarmię,którazwyciężyBabilon(Iz13,4).Natematdodatkowychinformacjidotyczącychrolibogówwbitwiezob.komentarzdoWj15,3;1Sm
4,3;8,7;17,37.

Czyżtonieon,Ezechiasz,poznosiłJegowyżynyiołtarze,a

potemrzekłdoJudyiJerozolimy:Przedjednymołtarzembędziecie
pokłonoddawać[Bogu]inanimpalićkadzidło?

32,12.Usunięciewyżyn.PosunięcietostanowiłoelementreformyEzechiasza,którejcelembyłoustanowieniescentralizowanegokultu,wykonywanegowyłączniewJerozolimie.Zpunktu

widzeniabiblijnegoautorabyłotopozytywnedokonanie.AsyryjczycymoglijejednakodczytaćnaniekorzyśćEzechiasza.Popierwsze,Asyryjczycyuważalizaszkodliweniszczenieprzybytków,w
którychmożnabyłooddawaćcześćbogom.Uważali,żeimwięcejjestośrodkówkultu,tymlepiej.Podrugie,moglizrozumiećdziałaniaEzechiaszawsposóbodpowiadającyzwyczajompanującymw
starożytnymświecie:wobliczubliskiejinwazji,posągibogówbyłyzwyklezabieranezoddalonychprzybytkówigromadzonewstolicykraju.WczasachSargonapodobnekrokipodjąłMerodak-
Baladan.Oczywiścienajeźdźcygłosili,żebogowiecisąrozgniewani,ponieważzostaliusunięcizeswoichprzybytków.Zwykleprzedstawialiteżsiebiejakoludzipowołanychprzezbogówdo
przywróceniaichnanależneimmiejsce.

Czyżniewiecie,couczyniłemjaimoiprzodkowiewszystkim

narodom[różnych]krajów?Czynaprawdęzdołalibogowietych
narodówiwszystkichziemwybawićichkrajezmojejręki?

Jakiż

spośródwszystkichbogówtychnarodów,któremoiprzodkowie
klątwąprzeznaczylinazniszczenie,zdołałwybawićswójnaródz
mojejręki?CzyżbywięcmógłwaszBógwybawićwaszmojejręki?

NiechwasterazEzechiasznieoszukujeiniezwodziwasczymś

podobnym.Niewierzciemu,albowiemżadenbógjakiegokolwiek
narodulubkrólestwaniezdoławybawićswegonaroduzmojejręki
lubzrękimoichprzodków.TymbardziejwaszBógniewybawiwasz
mojejręki.

SłudzyjegojeszczewięcejmówiliprzeciwPanuBogui

Jegosłudze,Ezechiaszowi.

Sennacherybnapisałteżlist,aby

wydrwićPana,BogaIzraela,mówiącoNim:Podobniejakbogowie
innychnarodówzieminiewybawiliswychludówzmojejręki,tak
samoniewybawiswegoluduzmojejrękiBógEzechiasza.

Krzyczeliponadtodonośnymgłosemwjęzykuhebrajskimdoludu

wJerozolimie,którybyłnamurach,abyichprzestraszyćiprzerazić,i
takzdobyćmiasto.

32,18.Językhebrajskiajęzykaramejski.JudejscypisarzepowiedzieliRabsakowi(zob.komentarzdo2Krl18,17),byprzestałmówićpohebrajsku,niechcąbowiem,byludzamknąłsię

najegoprzesłanie.Poprosiligo,byprzemówiłpoaramejsku,którytojęzykstałsięjęzykiemJudejczykówpopowrociezwygnania,niebyłotakjednakwopisywanymokresie.Zaskoczyłichswoją
znajomościąjęzykajudejskiego(biblijnegohebrajskiego).NiegrzecznaodpowiedźRabsakadowiodła,żejegorolapolegałanaprzekonywaniuiagitowaniu.Rabsak(jakonamiestnikprowincji)mógłbyć
nawetIzraelitąnasłużbieSennacheryba,podobniejakNehemiasziAchikar(„mądrydoradcaAssarhaddona”,określanyjakoIzraelitawKsiędzeTobiasza).Aramejskibyłjęzykiemblisko
spokrewnionymzhebrajskim.WtymokresiepełniłonrolęjęzykadyplomatycznegonaBliskimWschodzie.

OBoguJerozolimymówilitak,jaksięmówiobogachludów

ziemi,którzysądziełemrąkludzkich.

Skutecznośćmodlitwy

KrólEzechiasziprorokIzajasz,synAmosa,modlilisięwtej

sprawie,wołająckuniebu.

WtedyPanzesłałanioła,którywytępił

wszystkichdzielnychwojownikóworazksiążątidowódcówwrazz
naczelnikamiwoboziekrólaasyryjskiego.Musiałwięcwrócićdo
swegokrajuztwarząokrytąwstydem.Wszedłpotemdoświątyni
swegobożka,awłaśnijegosynowiesprawili,żepadłpodmieczem.

TaktoPanocaliłEzechiaszaimieszkańcówJerozolimyzręki

Sennacheryba,królaasyryjskiego,izrękiwszystkichnieprzyjaciół.
Obdarzyłichpokojemdokoła.

32,22Obdarzyłichpokojem.Wedługgrec.Teksthebr.:„iprowadziłich”.

WieluwówczasprzynosiłodoJerozolimyofiaryPanui

kosztownedarydlakrólajudzkiego,Ezechiasza,którypotych
wydarzeniachurósłwoczachwszystkichnarodów.

Wowychdniach

rozchorowałsięEzechiaszśmiertelnie.ModliłsiędoPana,którygo
wysłuchałidałcudownyznak.

32,24którygowysłuchał.Wedługgrec.Teksthebr.:„ionmupowiedział”.

Ezechiaszjednaknieodwdzięczyłsięzawyświadczone

dobrodziejstwo,ponieważjegoserceuniosłosiępychą,idlatego
zapłonąłgniew[Boży]nadnim,nadJudąinadJerozolimą.

Wtedy

Ezechiaszupokorzyłsięzawyniosłośćswegoserca–onimieszkańcy
Jerozolimy–iniespadłnanichgniewPańskiwdniachEzechiasza.

32,26Tetrzywierszezawierająjedyniedelikatnealuzjedoopowieści2Krl20:w.24—chorobaEzechiaszaidanymuprzychylnyznak;w.25—poselstwoodMerodak-Baladana;w.26—

egoistycznaodpowiedźEzechiaszadanaIzajaszowi,zrozumianatujakowyrazakceptacjiwoliBożej.

BogactwoirządyEzechiasza

Ezechiaszmiałbogactwaibardzowielkąsławę.Urządziłsobie

skarbcezesrebrem,zezłotem,zdrogimikamieniami,zwonnościami,
ztarczamiiinnymiwartościowymiprzedmiotami.

32,27ztarczami.Takteksthebr.,gdziemaginîm.BJ:„wklejnotach”,migdanîm,nazasadziedomysłu.

Przygotowałtakżeskładynaplonyzboża,namoszczioliwę,

oborydlaróżnychgatunkówbydłaiowczarniedlatrzód.

Pozakładał

sobiemiastaiwwielkiejilościposiadałdrobneiwiększebydło,
ponieważBógdałmuwielkiebogactwa.

32,29miasta.arîm,zatekstemhebr.BJ:„osły”,ajarîm,nazasadziedomysłu.
—TowyliczeniebogactwEzechiasza,owieleobszerniejszeniżw2Krl,pokazuje,żespoczywałonanimbłogosławieństwoBoga,podobniejaknaDawidzie(1Krn29,2;por.27,25-31)ina

Salomonie(2Krn9,10-28).

32,27-29.PomyślnośćEzechiasza.PomyślnośćEzechiaszaopisanowkategoriachwzrastającegomajątkukrólestwa.Złoto,drogocennekamienieiwonnościwskazująnasukcesyhandlowe

orazzmysładministracyjnyumożliwiającyskutecznegromadzenieiskładowanietowarów.SukcestakiwydajesięzdumiewającywkontekściewasalnejpozycjiEzechiaszaimógłsłużyćzadowód
Bożegobłogosławieństwa.

TowłaśnieEzechiaszzamknąłgórneujściewódzGichonui

poprowadziłjeprostonadółkuzachodowi,doMiastaDawidowego.
Ezechiaszowiwiodłosięwewszystkichjegoprzedsięwzięciach.

Kiedyjednakprzybyłoposelstwoksiążątbabilońskichwysłanychdo

niegopoto,bysiędowiedziećocudownymznaku,jakizdarzyłsięw
kraju,Bógopuściłgo,wystawiającgowtensposóbnapróbę,aby
ujawniłysięwpełnizamiaryjegoserca.

32,31Nowainterpretacja(por.w.26)opowieściz2Krl20,12-19.

AresztadziejówEzechiaszaiczynyjegopobożnościopisanesą

wwidzeniuprorokaIzajasza,synaAmosa,wKsiędzeKrólówJudyi
Izraela.

IspocząłEzechiaszzeswymiprzodkami,ipochowanogo

przydrodzeprowadzącejwgórę,dogrobówsynówDawida.W
związkuzjegośmierciącałyJudaimieszkańcyJerozolimyzłożyli
muhołd.Synjego,Manasses,zostałwjegomiejscekrólem.

32,33Informacjawpierwszymzdaniumożeoznaczaćjakieśhonorowemiejscewnekropolikrólewskiej.

2Krn33

OdstępstwoManassesa

WchwiliobjęciarządówManassesmiałdwanaścielat,a

panowałpięćdziesiątpięćlatwJerozolimie.

33,1.Chronologia.DługiokrespanowaniaManassesaThieledatujenalata696-640przedChr.ÓwczesnymikrólamiAsyriibyli:Sennacheryb,AssarhaddoniAsurbanipal.Ważnikrólowie

egipscyztejepokitoTaharkaiPsametykI.PrzezwiększączęśćwspomnianegookresuAsyryjczycyposiadalisilnewpływynazachodzie.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich–namodłę

ohydnychgrzechówtychludów,którePanwypędziłprzedIzraelitami.

Napowrótodbudowałwyżyny,którezniszczyłjegoojciec,

Ezechiasz.WznosiłołtarzeBaalomiporobiłaszery.Oddawałpokłon
całemuwojskuniebieskiemuisłużyłmu.

Zbudowałrównieżołtarze

wdomuPańskim,októrymPanpowiedział:WJeruzalempozostanie
imięmojenazawsze.

Zbudowałołtarzecałemuwojskuniebieskiemu

naobydwudziedzińcachdomuPańskiego.

33,4-5.Ołtarzewświątyni.PołożeniedwóchdziedzińcówświątyniPańskiejstanowizagadkędlabadaczy.Wplanieświątynipodanymw1Krl6znajdowałsiętylkojedenwewnętrzny

dziedziniec.Dokładnepołożenietychołtarzynaterenieprzylegającymdodziedzińcazewnętrznegoniejestznane.

33,5.PogańskiepraktykiManassesa.Zastępyniebieskie(słońce,księżyc,gwiazdyikonstelacjegwiazd)byłyczczonenaołtarzachznajdującychsięnadziedzińcachświątynioraznadachu

pałacu(zob.2Krl23,12).ZnanesątekstypochodzącejużzIItysiącleciaprzedChr.,wktórychzawartesąopisykultugwiazd.Praktykatabyłaszczególnierozpowszechnionanaobszarzeówczesnej
Mezopotamii,zaśpieczęcieizraelskiedowodzą,żebóstwagwiazdbyłyrównieżbardzopopularnewIzraelu.Starożytniwierzyli,żegwiazdysąpośrednikamimiędzybogamialudźmiimająwładzęnad
ziemskimiwydarzeniami.Asyryjskichkrólówprzedstawianoczasemzsymbolamiplanet,którebyłyoczywiścieściślezwiązanezokreślonymibóstwami(natematdodatkowychinformacjizob.
komentarzdo2Krl23,4).WowymokresieAsyryjczycystosowalipolitykęniemieszaniasięinieograniczanialokalnychpraktykreligijnych,niemawięcpowodu,bysądzić,żeManasseszostał
zmuszonydowprowadzeniaobcychelementówkultu.

OntoprzeprowadziłsynówswoichprzezogieńwDolinie

SynówHinnoma,uprawiałwróżbiarstwo,czaryimagię,ustanowił
zaklinaczyiwieszczków.MnóstwozłauczyniłwoczachPana,takiż
pobudziłGodogniewu.

33,6.Przeprowadzaniesynówprzezogień.Istniejeniewielepozabiblijnychdowodówpotwierdzającychstosowanietychpraktyk.Asyryjskietekstyprawneopisująkarę„spaleniasynana

ofiaręSinowi[bogowiksiężyca]orazcórki,naofiaręBelet-seri”.Zob.teżkomentarzdo2Krn28,3.

Iposągrzeźbiony,którykazałwykonać,postawiłwdomu

Bożym,októrymBógpowiedziałdoDawidaidosynajego,
Salomona:WświątynitejiwJeruzalem,którewybrałemze
wszystkichpokoleńIzraela,umieszczammojeimięnawieki.

Ijuż

niedopuszczę,bynogaIzraelitówustąpiłaztejziemi,którądałemich

przodkom,oiletylkobędąprzestrzegalitegowszystkiego,coim
przykazałemwzakresiecałegoPrawa,postanowieńinakazówdanych
zapośrednictwemMojżesza.

ManasseszwiódłJudęimieszkańców

Jerozolimy,takiżczyniliwiększezłoaniżelinarodypogańskie,które
PanwytraciłprzedIzraelitami.

NapominałPanManassesaijegolud,

alenienakłoniliucha.

WtedyPansprowadziłprzeciwnim

dowódcówwojskkrólaasyryjskiego,którzypochwyciliManassesana
haki,zakuliwpodwójnyłańcuchspiżowyiuprowadzilidoBabilonu.

33,11-20WniektórychtekstachasyryjskichsąwzmiankioManassesiezJudyjakoowasaluAsarhaddonaiAssurbanipala,aleanione,aniKrlniemówiąoniewoliManassesa.Byćmożema

onajakiśzwiązekzbuntamiprzeciwAsyrii,którewtamtejepocedestabilizowałyPalestynę,amożejesttoraczejzinterpretowanieprzezkronikarzafaktu,żeAsarhaddonzwołałwpewnymmomencie
dosiebiewszystkichswoichwasali,oczymmówiąinnetekstyasyryjskie.OdesłanieManassesa(w.13)kronikarztłumaczyjakoowocjegonawrócenia.

33,11.ZwiązkiManassesazAsyrią.ManassesodziedziczyłposwymojcuniewielkiepaństwowasalnepoddaneAsyrii.WrocznikachasyryjskiegokrólaAssarhaddona(panującegow

latach681-668przedChr.)wymienionoManassesaobokinnychkrólówzobszaruSyro-Palestyny,którzymielidostarczyćmateriałybudowlanedoNiniwywzwiązkuzewznoszonymitambudowlami.
NastępcaAssarhaddona,Asurbanipal,wymieniaManassesawgrupiewładców,którzyposłalimudary.WobydwutekstachManasseszostałukazanyjakolojalnywasal.

33,11.UwięzienieManassesa.PośmierciAssarhaddonawładzęwAsyriiobjęlijegodwajsynowie.AsurbanipalotrzymałAsyrięiszybkozdominowałswojegobrata,Szamasz-szum-ukina,

któremuojciecwyznaczyłpanowaniewBabilonii.Szamasz-szum-ukinsprawowałwładzęniewielewiększąodwładzynamiestnikaprowincji.W652przedChr.,mającnajwyraźniejdośćpełnienia
podrzędnejroli,Szamasz-szum-ukinwznieciłkrwawąwojnędomową(wspieranyprzezElamitów),któratrwałaprzezpięćlat.Wojnazakończyłasię,gdySzamasz-szum-ukinzostałzabitypodczas
pożaru,którywybuchłwBabiloniepotrwającymdwalataoblężeniu.Istniejądowody,żeSzamasz-szum-ukinpodejmowałpróbyznalezieniawsparciawpaństwachwasalnych.Niektórzybadacze
sugerowali,żeManasseswokresiebuntustanąłpostronienamiestnikaBabilonu.Interesującejest,żezostałosadzonyprzezAsyryjczykówwBabilonie(razemzinnymibuntownikami,abybył
świadkiemniepowodzeniapowstania?),niezaśwNiniwie.ZbuntowaniwasalebyliczęstodeportowaniprzezAsyryjczykównaczasnieokreślony.Sądowody,żeci,którzyokazali„skruchę”(tj.zostali
zjednaniprzezAsyryjczyków),częstopowracalinatron.

NawrócenieManassesa

WuciskuprzebłagałonPana,Bogaswego,iupokorzyłsię

bardzoprzedBogiemswychprzodków.

33,12.ModlitwaManassesa.WDrugiejKsiędzeKronikniepodanoinformacjinatemattreścimodlitwyManassesa,jednakwliteraturzeapokryficznejzachowałasięmodlitwa,którajest

muprzypisywana.

ProsiłGo,aOngowysłuchał.Usłyszałjegoprośbęipozwolił

muwrócićdoJerozolimy,dojegokrólestwa.ItakManasses
zrozumiał,żetylkosamPanjestBogiem.

Wybudowałpotemmur

zewnętrznyMiastaDawidowego,nazachódodGichonu,wdolinieaż
dowejściadoBramyRybnejinaokołoOfelu,następniebardzogo
podwyższył.Ustanowiłteżdowódcówwojskowychwewszystkich
miastachwarownychJudy.

33,14.PoszerzenieobszaruJerozolimy.PoszerzenieumocnieńJerozolimydokonaneprzezManassesamogłomiećinnepowodyniżrozbudowafortyfikacjizarządzonaprzezjegoojca,

Ezechiasza(zob.komentarzdo2Krn32,5).RosnącapotęgaEgiptuzapanowaniaPsametykaImogłaskłonićAsyryjczykówdoudzieleniapomocywumocnieniuJudyjakopaństwabuforowego.
Szczątkifortyfikacji,prawdopodobniewzniesionychzapanowaniaManassesa,odnalezionowTellel-HesiiArad.

UsunąłcudzychbogówiówposągzdomuPańskiegooraz

wszystkieołtarze,którewybudowałnagórzedomuPańskiegoiw
Jerozolimie.Wyrzuciłjepozamiasto.

33,15KronikarzprzypisujeManassesowireformęopisanąnawzórreformyAsy,EzechiaszaiJozjasza.

OdbudowawszyołtarzPański,złożyłnanimofiarybiesiadne

orazdziękczynne,amieszkańcomJudyprzykazał,abysłużyliPanu,
BoguIzraela.

Ludjednaknadalskładałofiarynawyżynach,lecz

tylkodlaPana,Bogaswego.

ApozostałedziejeManassesa,jego

modlitwadoBogaorazsłowa„widzących”,którzymówilidoniegow
imięPana,BogaIzraela,sąopisanewKronikachKrólówIzraela.

33,18jegomodlitwadoBoga.Istniejepsalmapokryficzny,zatytułowanyModlitwaManassesa,inspirowanyniewątpliwietymfragmentemKrn.

Jegozaśmodlitwaijejwysłuchanie,wszystkiejegogrzechyi

występki,miejsca,naktórychustanowiłwyżyny,ustawiłaszeryi
posągiprzedswymupokorzeniem,zapisanezostaływKronikach

Chozaja.

33,19Chozajtoprorokskądinądnieznany,któregoimięznaczy:„Widzący”.

SpocząłwreszcieManasseszeswymiprzodkamiipochowano

gowjegodomu.Synjego,Amon,zostałwjegomiejscekrólem.

RządyodstępcyAmona

WchwiliobjęciarządówAmonmiałdwadzieściadwalata,a

panowałdwalatawJerozolimie.

33,21-25KronikarzdoAmonaodnosipotępienie,którew2Krl21,12skierowanopodadresemManassesa.PanowanieAmonatrwałotakkrótko,jakdługotrwałopanowanieManassesa,a

długowiecznośćjestnagrodąBożą(Prz4,10;Ps34,13;itd.).

33,21.Chronologia.KrótkiokrespanowaniaAmonaprzypadałnalata642-640przedChr.,zaczasówasyryjskiegowładcyAsurbanipala.

Czyniłonto,cojestzłewoczachPańskich,takjakojciecjego,

Manasses.Amonskładałofiarywszystkimbożkom,którekazał
sporządzićjegoojciec,Manasses,isłużyłim.

Alesięnieupokorzył

wobecPana,jaksięupokorzyłjegoojciec,Manasses,wręcz
przeciwnie,zwiększyłjeszczewinę.

Słudzyjegouknulispisek

przeciwniemuizabiligowjegopałacu.

Leczludnośćkraju

wytraciławszystkich,którzyspiskowaliprzeciwkrólowiAmonowi,a
wjegomiejsceludnośćkrajuustanowiłakrólemjegosyna,Jozjasza.

2Krn34

OdrodzeniereligijnezaJozjasza

WchwiliobjęciarządówJozjaszmiałosiemlat,apanował

trzydzieścijedenlatwJerozolimie.

34,1-35,27W2KrlprzedstawiasięreformęJozjaszajakokonsekwencjęznalezieniaksięgiPrawaprzyokazjirobótwykonywanychwświątyni,natomiastkronikarzprzedstawiajejako

oczyszczenieświątyni(34,8),poprzedzonewalkązidolatriąwJerozolimie,wJudzieiwIzraelu(w.3-7).ReformazatemrozpoczęłabysięjużwdwunastymrokupanowaniaJozjasza,aniedopierow
osiemnastym,jakpodanow2Krl.Tachronologiajestprawdopodobna:robotywświątynimogłyzostaćpodjętewramachzapałureformatorskiego,awalkazobcymikultamibyławyrazemodrodzenia
narodowego,dlaktóregokorzystnyokazałsięmomentosłabieniaAsyriiwpierwszychlatachAssurbanipala.Możnaprzypuszczać,żereformadokonywałasięetapami.W2Krlpołączonojewszystkiei
umiejscowionowokresiepoodkryciuksięgiPrawa,natomiastkronikarzwykorzystałswojeźródło,byopisaćjejpierwszeetapy,zachowującnakoniecjedynieodnowienieprzymierzaiuroczystą
Paschę.

34,1.Chronologia.JozjaszbyłkrólemJudywlatach640-609przedChr.PoczasachpanowaniaAsurbanipalawAsyriizapanowałkrótkiokresanarchii,zakończonyupadkiempaństwaw

610przedChr.PsametykIiNekoIIzasiadaliwówczasnatronieEgiptu.WładcąBabiloniibyłNabopolassar(626-605).Wtychlatachupadłoimperiumasyryjskieijegoobszarzajętyzostałprzez
Babilon.Egiptusiłowałwykorzystaćzamieszanie,byobjąćpanowanienadPalestyną.

Czyniłonto,cojestsłusznewoczachPańskich,ikroczył

drogamiswegopraojca,Dawida,niezbaczającaninaprawo,anina
lewo.

Wósmymrokuswychrządów,chociażjeszczebył

młodzieńcem,zacząłszukaćBogaswegopraojca,Dawida,aw
dwunastymrokurozpocząłoczyszczanieJudyiJerozolimyzwyżyn,
aszerorazbożkówrzeźbionychiodlewanychzmetalu.

Wjego

obecnościburzonoołtarzeBaalów;zwaliłonstelesłoneczne,które
byłynanichugóry,połamałaszery,posągirzeźbioneiodlewanez
metalu,pokruszyłje,zmiażdżyłiporozsypywałnagrobachtych,
którzyimskładaliofiary.

Kościkapłanówspaliłnaichołtarzachitak

oczyściłJudęiJerozolimę.

34,4-5.Czystkireligijne.Najbardziejznaneczystkireligijnewstarożytnościmiałymiejsce,gdyEgipcjanieodrzucilireformęreligijnąprzeprowadzonąprzezfaraonaEchnatonawXIVw.

przedChr.WokresiekrótkiegopanowaniaTutenchamonapodjętopróbępowrotudokultudawnychbogówsprawowanegoprzeztradycyjnychkapłanówiusunięciaherezjiEchnatona.Przywrócono
starożytneprzybytkiiświątynie,przekazanoskładnikimajątkuorazludziniezbędnychdoichfunkcjonowania;zwróconoteżskonfiskowanewcześniejmajątki.Konkurencyjnaświątyniaorazstolica
ustanowionaprzezEchnatonawAmarnazostałaopuszczona.HoremhebzniszczyłświątyniewAmarna,rozebrałznajdującesiętambudowleiwykorzystałmateriałbudowlanydowzniesieniainnych
gmachów.To,copozostało,spalono.DowodyczystekreligijnychJozjaszazachowałysięnastarożytnychpieczęciachizraelskich.Pieczęciezawierająceznanesymboledawnychbóstwpłodności,boga
słońcaibogówgwiazdzostałyzastąpionepieczęciamizawierającymijedynieimięwłaściciela,niekiedyzmotywemdekoracyjnym,np.jabłkiemgranatu.

Wmiastach[pokoleń]Manassesa,EfraimaiSymeona,ażdo

Neftalego,naichplacach

34,6.Czystkinapółnocy.Chociażjużwprzeszłościusuwanowyżynyipogańskieołtarze(czyniłtonp.Ezechiasz),czystkaprzeprowadzonaprzezJozjaszaniemiałasobierównychpod

względemsurowości.W2Krl23,15czytamy,żeJozjaszspaliłwyżynyznajdującesięnapółnocy,któreniezostaływcześniejusunięte.MógłtouczynićzpowoduosłabieniakontroliAsyriinadtym
regionem.

wywróciłołtarze,rozbiłipokruszyłaszeryiposągiorazzwalił

wszystkiestelesłonecznewcałejziemiIzraela;potemzaśwróciłdo

Jerozolimy.

Wosiemnastymrokuswychrządów,przyoczyszczaniu

krajuiświątyni,poleciłSzafanowi,synowiAsaliasza,i
Maasejaszowi,zarządcymiasta,orazJoachowi,synowiJoachaza,
pisarzowiodnowićdomPana,Bogaswego.

34,8.IdeologiaodnowieniaświątyninaBliskimWschodzie.Świątyniastanowiłaośrodek-kulturalny,gospodarczyispołeczny-wSyrii,MezopotamiiiIzraelu.Pełniłarolędomu

opiekuńczegobóstwamiasta,wierzonowięc,żejestmiejscemjegoobecności.Obowiązkiemwładcymiastabyło„opiekowaniesięikarmienie”bóstwa.Posągbogabyłcodzienniekąpany,ubieranyi
żywiony.Dbanieodombogabyłorównieważnedlakróla,jakzwycięstwawojenne.LiczneinskrypcjenaścianachbudowliwAsyriiiBabiloniiprzypisująpobożnośćkrólom,którzyodbudowalilub
odnowilidomboga.Podobnąpobożnośćprzypisywanotym,którzyodbudowalilubodnowiliświątynięJahwe.Odnowienieobejmowałoaspektyfizyczneirytualne.Zaniedbanaświątyniawymagała
naprawmurarskich(zob.komentarzdow.13)orazodnowieniamebliisprzętów.Podokonaniunaprawnależałoprzywrócićświętośćprzybytkuprzezwykonanieodpowiednichrytuałów.Nakoniec,
trzebabyłodostarczyćodpowiednichfunduszyipracowników,bymożnabyłosprawowaćwświątynikult.

UdalisiędoarcykapłanaChilkiaszaioddalipieniądze

przyniesionedodomuBożego,którezebraliodźwiernilewiciodludzi
z[pokolenia]Manassesa,EfraimaiodcałejresztyIzraelazcałej
ziemiJudyiBeniaminaorazodmieszkańcówJerozolimy.

34,9WodnawianiuświątyniuczestniczyliwięcpoprzezzłożeniepieniędzywszyscyIzraelici.KronikarzprzykażdejokazjipodkreślajednośćluduJahwe(por.Ez37,15n).
34,9.Środkinaodnowienieświątyni.Podaneinformacjewskazująnanałożeniejakiegośpodatkuświątynnego,którymiałdostarczyćniezbędnychfunduszów.MonarchowieBliskiego

Wschoduczęstozbieraliśrodkinaodnowienieświątyni.Zwyklejednakkrólodnawiałświątynię,żądającpracyprzymusowej,lubgromadziłmateriałybudowlaneodpoddanych.

Wręczonojenastępniekierownikomrobótjakonadzorcomw

domuPańskim,aciwydalijenarobotnikówpracującychwdomu
Pańskimcelemnaprawieniaiodnowieniabudynku.

Wydaliwięcje

nacieśliibudowniczychoraznakupnociosowychkamieniidrewna
zdatnegonawiązaniainaścianybudynków,którekrólowiejudzcy
doprowadzilidoruiny.

34,10-11.Robotnicyimateriały.Obowiązekdokonywaniaregularnejkonserwacjiinaprawwkompleksieświątynnymciążyłna„kierownikachrobót”.Głównepracemusiałybyć

prowadzonepodnadzoremwykwalifikowanychrobotników.Wymienienieichstanowitypowyelementówczesnychdokumentówasyryjskich.Robotnikamiwykwalifikowanymibylicieśle,
budowniczowie,murarzeikamieniarze.Hebrajskitermin„budowniczy”stosowanybyłwodniesieniudorobotnikówwykwalifikowanychiniewykwalifikowanych,którzypracowaligłównieprzy
produkcjicegłymułowej.Cieślewykonywaliwszystkiedrewnianeelementykonstrukcji,m.in.dach,drzwi,oknaischody,orazróżneprzedmiotykultoweznajdującesięwświątyni.Kamieniarze
zajmowalisięwydobywaniemkamieniaznaturalnychjaskińlubzszybówwydrążonychwzboczachwzgórz.Następniekamienneblokiobrabianoiumieszczanowewłaściwymmiejscubudowli.

Ludzieciwykonaliswąpracęznienagannąrzetelnością.Nad

nimibyli:JachatiObadiasz,lewicizsynówMerariego,oraz
ZachariasziMeszullam,zsynówKehata,abynimikierować,oraz
lewici,którzyumieligraćnainstrumentachmuzycznych.

34,12W.12-13znajdująsiętylkoukronikarza,gdzieteżkierowanierobotamipowierzonolewitomikantorom.

Dozorowalioninoszącychciężaryikierowalirobotnikami

wykonującymipracę.Wśródlewitówbyliteżpisarze,urzędnicyi
odźwierni.

34,12-13.Rolalewitów.Sątotypowefunkcjesłużbyświątynnej.Natematdodatkowychinformacjidotyczącychrolilewitówzob.komentarzdo2Krn19,8-11.

Podczaswydobywaniapieniędzy,złożonychwdomuPańskim,

kapłanChilkiaszznalazłksięgęPrawaPańskiego,przekazanąza
pośrednictwemMojżesza.

34,14.OdnalezienieKsięgiPrawa.DoodkryciastarychdokumentówpodczasrobótnaprawczychwświątynidochodziłorównieżwEgipcieiMezopotamii.Wkamiennychkonstrukcjach

budowliegipskichodnajdywanozwoje;wMezopotamiiwfundamentachczęstoodkrywanodokumentyistelezałożycielskie.Wczasachwcześniejszychzałożycieleumieszczaliinskrypcje(np.na
cegłach)wcelupoświęceniabudowlijakiemuśbóstwu.Wrazzupływemczasustawałysięonecorazobszerniejsze.Wopisywanymokresiepowszechnebyłozakopywanieskrzynizdokumentem
założycielskimpodczasbudowyświątynilubpałacu.Wskrzyniachmogłysięznajdowaćinskrypcjekrólewskieopisującezwycięstwawojennewładcyorazjegoprzedsięwzięciabudowlane.Jednymz
celówowychdokumentówbyłodostarczenieinformacjikrólowi,którywprzyszłościpodejmiesięodnowieniabudowli.Odkryciadawnychdokumentówzazwyczajpieczołowicieodnotowywano.
Nabonid,ostatnikrólBabilonu(panującywlatach556-539przedChr.),byłnawetznanyzposzukiwaniastarożytnychdokumentówukrytychwbudowlach.Szabaka,faraonpanującyok.700przedChr.,
twierdził,iżodnalazłzapomnianytekstteologiczny,opisującystworzenieświataprzezPtaha,namocnouszkodzonymstarożytnympapirusie.Posiadałrównieżtekst(dzisiajnazywany„teologiąz
Memfis”)wyrytynakamieniu.KsięgaPrawa(lubnauczania)mogłabyćdokumentem,któryumieszczonowskrzynilubukrytowmurachświątyni.Mógłteżzostaćodnalezionywświątynnych
archiwach.Niewiadomo,któreksięgiStaregoTestamentuzawierał,znajdowałsięjednakwśródnichtekstKsięgiPowtórzonegoPrawa.

OdezwałsięwówczasChilkiaszirzekłdopisarzaSzafana:

ZnalazłemksięgęPrawawdomuPańskim.IdałjąSzafanowi.

NastępnieSzafanzaniósłtęksięgędokrólairazjeszczekrólowi

zdałsprawęztegozdarzeniawsłowach:Słudzytwoiwykonują
wszystko,coimbyłopowierzone.

Pieniądzeznalezionewdomu

Pańskimwręczylinadzorcomirobotnikom.

PisarzSzafanoznajmił

jeszczekrólowi:KapłanChilkiaszdałmiksięgę,iSzafanodczytałją
wobeckróla.

34,18odczytałją.Tak2Krl22,10.BJ:„odczytałjejczęść”.DlakronikarzaodnalezionąksięgąjestPięcioksiąg,zbytdługidojednorazowejlektury.

KiedykrólusłyszałsłowaPrawa,rozdarłszaty.

WyroczniaChuldy

NastępniekrólrozkazałChilkiaszowiiAchikamowi,synowi

Szafana,Abdonowi,synowiMiki,pisarzowiSzafanowiiurzędnikowi
królewskiemu,Asajaszowi:

IdźcieporadzićsięPanacodomnieoraz

pozostałychzIzraelaiJudywzwiązkuzesłowamitejznalezionej
księgi,bowielkijestgniewPański,któryzostałwylanynanasztego
powodu,żeprzodkowienasiniesłuchalisłówPańskich,abyspełniać
wszystko,cojestnapisanewtejksiędze.

UdałsięwięcChilkiaszi

ci,którymkrólrozkazał,doprorokiniChuldy,żonySzalluma,syna
Tokehata,synaChasry,strażnikaszat.MieszkałaonawJerozolimie,
wnowymmieście.Opowiedzielijej,jaktobyło.

34,22.Prorokinie.ProrokiniebyłyteżznanewMezopotamii,chociażpojawiałysiętamstosunkoworzadko.StarożytnetekstyzMariwSyrii(początekIItysiącleciaprzedChr.)

potwierdzająistnienieprorokówiprorokiń.KobietyprzemawiałyjakoprorokinierównieżwokresiepanowaniaasyryjskiegokrólaAssarhaddona.Wydajesię,żeprorokinieodgrywałypodobnąrolęjak
prorocy.

34,22.Strażnikszat.JedenzkapłanówświątyniBaalawSamariinosiłpodobnytytuł(zob.2Krl10,22).Pojawiasięonrównieżwbabilońskimtekściepochodzącymztegookresu.Szaty

mogłybyćkultowymistrojamiużywanymipodczasczczeniabóstwa(zob.So1,8).Tamjednakubieranownieposągbogaznajdującysięwświątyni,coniemiałomiejscawprzypadkuświątyniw
Jerozolimie.WświątynnejgarderobiewJerozolimiemogłysięznajdowaćjedynieszatykapłańskie.Trzebabyłojeotaczaćszczególnątroską,bynieuległyskalaniu.

34,22.Nowemiasto.WzmiankaonowymmieściepojawiasięrównieżwSo1,10,gdziemazwiązekz„drugąstroną[miasta]”idzielnicąMaktesz.Niektórzybadaczeuważają,żebyłyto

przedmieściaMiastaDawida,którewyrosłynazachodnimwzgórzuJerozolimy.Pracewykopaliskoweprowadzonewtymrejoniedoprowadziłydoodkryciaśladówdużegozasiedleniamiejskiego
datowanegonatenokres.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdo2Krn32,5.

Aonaimrzekła:TakmówiPan,BógIzraela.Powiedzcie

mężowi,któryposłałwasdomnie:

TakmówiPan:Otosprowadzam

zagładęnatomiejsceinajegomieszkańców:wszystkieprzekleństwa,
jakiesąnapisanewtejksiędze,którączytaliprzedkrólemjudzkim.

Zato,żeopuściliMnieiskładaliofiarykadzielnebogomcudzym,

drażniącMniewszystkimidziełamirąkswoich,zapłonąłmójgniew
przeciwtemumiejscuiniezagaśnie.

Adokrólajudzkiego,który

wasposłał,abyradzićsięPana,powieciewtensposób:Takmówi
Pan,BógIzraela:Codosłów,któreusłyszałeś...

Ponieważulękłosię

twojeserceiupokorzyłeśsięprzedobliczemBoga,słuchająctego,co
wypowiedziałemprzeciwtemumiejscuimieszkańcomjego,
ponieważupokorzyłeśsięprzedeMną,rozdarłeśszatyipłakałeś
przedmoimobliczem,torównieżiJawysłuchałem[ciebie]–
wyroczniaPana.

OtoJapołączęcięztwoimiprzodkamiibędziesz

pochowanyspokojniewswoimgrobie.Ioczytwojenieujrzącałej
zagłady,jakąsprowadzęnatomiejsceinajegomieszkańców.Aoni

zanieślitęodpowiedźkrólowi.

Odnowienieprzymierza

Wtedykrólpoleciłprzezposłów,byzebrałasięprzynimcała

starszyznaJudyiJerozolimy.

IwszedłkróldodomuPańskiego,a

wrazznimwszyscyludziezJudyimieszkańcyJerozolimy,kapłanii
lewiciorazcałylud,odnajwiększychdonajmniejszych.Odczytał
wobecnichcałątreśćksięgiprzymierzaznalezionejwdomuPańskim.

Następniekrólstanąłnaswoimmiejscuizawarłprzymierzeprzed

obliczemPańskim,żepójdązaPanemiżebędąprzestrzegaliJego
poleceń,przykazańiprawcałymsercemicałąduszą,żewczyn
zamieniąsłowaprzymierzaspisanewtejksiędze.

34,31naswoimmiejscu.Wedługtekstuhebr.WBJ:„napodium”,nazasadziedomysłu(tamżepor.23,13;2Krl11,14).

DałonwszystkimznajdującymsięwJerozolimieiw

Beniaminiewłaściwestanowisko,amieszkańcyJerozolimy
zastosowalisiędoprzymierzazBogiem,Bogiemichojców.

Jozjasz

usunąłwszystkieobrzydliwościzewszystkichziemIzraelitówi
zobowiązałwszystkichznajdującychsięwIzraeludosłużeniaPanu,
ichBogu.PrzezcałejegożycienieodstąpilioniodPana,Bogaswych
ojców.

34,33Kronikarzstreszczakrótkodanez2Krl23,4n,któreprzesunąłnapoczątekswejopowieści(2Krn34,3n).
34,29-33.ReformaJozjasza.Zob.komentarzdo2Krl23,1-20.

2Krn35

UroczystaPaschazaJozjasza

JozjaszobchodziłwJerozolimiePaschęnacześćPana;dnia

czternastegomiesiącapierwszegoofiarowanobarankapaschalnego.

Wyznaczyłwówczaskapłanomichczynnościidodałimotuchydo

służbywświątyniPańskiej.

35,2JakwprzypadkuEzechiasza,przedliturgiąmamiejsceuporządkowaniesprawkleru(por.31,2n)zgodnieznormamiprzypisywanymiDawidowi.Tujeszczerazkronikarzinteresujesię

przedewszystkimlewitami.

Rzekłpotemdolewitów,nauczającychcałegoIzraela,

poświęconychPanu:UmieśćcieArkęŚwiętąwświątyni,którą
wybudowałSalomon,synDawida,królaizraelskiego.Niepotrzebajej
jużdźwigaćnabarkach.TerazsłużyćbędzieciePanu,Boguwaszemu,
iJegoludowi–Izraelowi.

35,3nauczającychcałegoIzraela.BJ:„którzymielizrozumieniedlacałegoIzraela”.„Zrozumienie”wznaczeniu,jakiegonabrałoonowpismachmądrościowych:rozeznaniewrzeczach

Bożych.

Rozstawciesięwedługrodów,podzieleniwedługwaszych

zmian,zgodniezzapisemDawida,królaizraelskiego,izapisemjego
syna,Salomona.

Stawajciewprzybytkudorozporządzeniagrupami

utworzonymiwedługrodów–dlawaszychbraciisynówludu–jeden
oddziałlewitówdlakażdegorodu.

Ofiarujciepaschę,oczyśćciesięi

bądźciegotowisłużyćwaszymbraciomzgodnieznakazemPańskim,
danymzapośrednictwemMojżesza.

Jozjaszpostarałsięowiele

drobnegobydładlasynówludu:okołotrzydziestutysięcybarankówi
koźlątjakoofiarypaschalnedlawszystkichtamobecnych,aponad
trzydzieścitysięcywiększegobydła.Wszystkotopochodziłozdóbr
królewskich.

35,7-18Święto,w2Krl23,21jedyniewspomniane,tuzyskałoszczegółowyopis.RytuałzgadzasięzprzepisamiwPwt16,jednakzawierapewnedodatki,któresąmożeodbiciempraktyki

zczasówkronikarza.Wczynnościachliturgicznychlewiciodgrywająnadrzędnąrolę.Ofiarapaschalnajesttupołączonazcałopaleniamiiofiaramibiesiadnymi.

35,7.Darkróla.DarprzekazanyprzezkrólazokazjiŚwiętaPaschyjestporównywalnydodaruEzechiasza.Zob.komentarzdo2Krn30,15-17.

Takżejegonaczelnicyzłożylidobrowolnieofiarydlaludu,dla

kapłanówidlalewitów.Chilkiasz,ZachariasziJechiel,zwierzchnicy
domuBożego,dalikapłanomdwatysiącesześćsetbaranków
paschalnychitrzystawołów.

AKonaniaszzeswymibraćmi:

SzemajaszemiNetaneelem,orazChaszabiasz,JejeliJozabad,
przełożenilewitów,ofiarowalilewitomjakożertwypaschalnepięć
tysięcybarankówipięćsetwołów.

GdysłużbaBożabyłajuż

przygotowana,kapłanistanęlinaswoimmiejscu,alewiciwswoich
zmianachwedługrozkazukrólewskiego.

Ofiarowalionipaschę;

kapłani[brali]zichrąkiwylewalikrew,atymczasemlewiciodzierali
żertwyzeskóry.

35,11lewiciodzieraliżertwy.WedługKpł1,6byłotozadanieświeckich.

Potemoddzieliliczęściprzeznaczonenacałopalenie,wręczając

jegrupomutworzonymwedługrodów,synomludu,abyjezłożonow
ofierzedlaPana,jaknapisanejestwksiędzeMojżesza.Podobnie
uczynionoizwiększymbydłem.

Upieklinastępnie[baranka]

paschalnegonaogniu,wedługprzepisu,ainneofiaryprzygotowaliw
garnkach,kotłachirondlachiroznosilijepośpieszniewszystkim
synomludu.

35,13ainneofiaryprzygotowali.Niegorzkieziołaaniniekwaszonechleby,aleofiarybiesiadne,powiązanetuzPaschą.

Wkońcuprzygotowaliposiłeksobieikapłanom,kapłani

bowiem,jakosynowieAarona,bylizajęciskładaniemcałopaleńi
tłuszczuażdonocy.Dlategotolewiciprzygotowaliposiłeksobiei
kapłanom,synomAarona.

35,10-14.ObrzędyzwiązanezeŚwiętemPaschy.NatematdodatkowychinformacjidotyczącychobrzędówŚwiętaPaschyzob.komentarzdoWj12,1-11.Natematobchodówświętaza

panowaniaEzechiaszazob.komentarzdo2Krn30,15-17.

Śpiewacy,synowieAsafa,znajdowalisięnaswych

stanowiskachzgodniezpoleceniemDawida,Asafa,Hemanai
Jedutuna,„Widzącego”królewskiego.Odźwierniczuwaliprzykażdej
bramie.Niepotrzebowalioniodchodzićodswejpracy,ponieważ
braciaich,lewici,przygotowywaliimposiłek.

Taktoustalona

zostaławowymdniucałasłużbaPańska,abyobchodzićPaschęi
składaćcałopalenianaołtarzuPańskimwedługpoleceniakróla
Jozjasza.

IzraeliciobecnitamwtymczasieobchodziliPaschę,tojest

uroczystośćPrzaśników,przezsiedemdni.

Nieobchodzonotak

PaschywIzraeluodczasówprorokaSamuelaiżadenzkrólów
izraelskichnieobchodziłtakPaschy,jakjąobchodziliJozjasz,kapłani
ilewici,icałyJuda,iIzrael,którysiętamznajdował,imieszkańcy
Jerozolimy.

35,18NowośćPaschyJozjaszapolegałanatym,żebyłatoliturgiacałegoludusprawowanawJerozolimie,costanowiłojednązkonsekwencjiscentralizowaniakultu,scentralizowania

nakazanegowPwt,aw30,15-27przeniesionegojużwczasyEzechiasza.PrzezcałąepokękrólówPaschautrzymałasięjakocelebracjarodzinna.WzmiankaoepoceSamuelatutaj,aoepocesędzióww
paralelnymopisie2Krl23,22wskazuje—jaksięzdaje—nato,żeniegdyśsprawowanojąwspólniewgłównymsanktuarium.

35,18.Wyjątkowycharakterobchodów.ByłytopierwszecentralneobchodyŚwiętaPaschyodczasuwydarzeńopisanychwJoz5,10-11.ŚwiętoPaschybyłoświętemrodzinnymodtego

czasuażdowprowadzeniazmianprzezJozjasza(zob.jednakobchodyŚwiętaPaschywczasachEzechiasza,2Krn30,15-17).Przykłademodnowieniastarożytnegoświęta,którezaczętoobchodzićpo
dłuższejprzerwie,możebyćbabilońskieŚwiętoAkitu.Przezdwadzieścialat(od689do669przedChr.)taceremoniakoronacyjna(najważniejszezeświątbabilońskich)niebyłaobchodzona.
Assarhaddonwprowadziłjeponownie,gdyBabilonodzyskałdawnąświetność.

Paschataobchodzonabyławosiemnastymrokurządów

Jozjasza.

35,19-27Wgrec.dodanowtymmiejscupochwałęJozjasza,którajestpowtórzeniem2Krl23,24-27.

Jozjaszginiewwalcezfaraonem

Potymwszystkim,coJozjaszuczyniłdlaodnowieniaświątyni,

królegipski,Neko,wyruszył,abywalczyćpodKarkemisznad
Eufratem.Jozjaszwyszedłprzeciwniemu.

35,20KronikarzopisującśmierćJozjaszamusiałdysponowaćjakimśźródłembardziejszczegółowymniżparalelaw2Krl,którezinterpretowałzgodniezeswojąteologiąodpłaty(w.22).
35,20.MarszNekodoKarkemisz.Kronikababilońskapodaje,żew609przedChr.faraonNekowyruszyłzpomocąAsyrii,byodbićCharan,stolicęprowincjiwSyrii,którarokwcześniej

zostałazajętaprzezMedówiBabilończyków.WojskaNekomiaływzmocnićgarnizonstacjonującywKarkemisz.EgipcjaniesprzymierzylisięzAsyrią,gdyrolędominującejpotęgiwregioniezaczął
odgrywaćBabilon.Oznaczato,żeNekowidziałwiększemożliwościekspansjiwPalestynieiSyrii,gdybyAsyriazdołałasięoprzećBabilończykomiMedom.Łatwojestzrozumiećantyasyryjską
pozycjęJozjasza,JudabyłabowiemprzezponadstolatpodpanowaniemAsyrii.Niestety,nawetzpomocąEgipcjanAsyryjczycyniezdołaliusunąćMedówiChaldejczykówzCharanu.

Lecztamtenwysłałdoniegoposłów,abymupowiedzieli:Cóż

jestmiędzymnąatobą,królujudzki?Nieprzeciwtobieciągnę
dzisiaj,aleprzeciwdomowi,zktórymjestemwwalce.Bógmirzekł,
abymsiępośpieszył.NiesprzeciwiajsięwięcBogu,któryjestze
mną,abycięniezniszczył.

Jozjaszjednakniecofnąłsięprzednim,

leczodważyłsięznimwalczyć.NieusłuchałsłówNeko,
pochodzącychzustBożych,iwystąpiłdowalkinarówninie
Megiddo.

35,22odważyłsię.Wedługgrec.Teksthebr.:„iprzebrałsię”(por.1Krl22,30).
35,22.BitwapodMegiddo.DrogaWielkiegoPnia(zob.wstawkęnatematgłównychszlakówstarożytnościumieszczonąobokkomentarzadoRdz38),przecinającacałyobszarŻyznego

PółksiężycazEgiptudoBabilonu,biegławzdłużwybrzeżaPalestynyażdopasmagóryKarmel.SkręcałanastępniewgłąbląduobokmiastaMegiddo(zob.komentarzdoSdz6,33).Byłotologiczne
miejscedowyjścianaprzeciwkażdejarmiiprzemieszczającejsięwtymrejonie,toteżstałosięarenąwielusłynnychbitew.OopisanejtutajbitwiewiemyjedyniezBiblii.ChociażJozjaszowinieudało
sięzatrzymaćpochoduEgipcjannapółnoc,mógłopóźniaćichmarszwystarczającodługo,bynieudzieliliznaczącejpomocyAsyryjczykomwichstarciuzMedamiiBabilończykami.

WtedytołucznicytrafilistrzałamikrólaJozjasza,któryrzekł

swoimsługom:Wyprowadźciemnie,bojestemciężkoranny.

Wyciągnęligojegosłudzyzrydwanuiposadzilinadrugimwozie,

którydoniegonależał,izawieźlidoJerozolimy,gdzieumarł.
Pogrzebanogowgrobowcachjegoprzodków.CałyJudaiJerozolima
opłakiwaliJozjasza.

JeremiaszułożyłtrenoJozjaszu,którywszyscy

śpiewacyiśpiewaczkiwykonująjeszczepodziśdzieńwswoich
lamentacjachnadJozjaszem.ItostałosięzwyczajemwIzraelu.Oto
zapisanesąonewLamentacjach.

35,25WJr22,10czynisięaluzjędośmierciJozjasza,jednakprzypisywanaprorokowiLmniezawieraniczego,coodnosiłobysięwyłączniedotegokróla.Wspomnianyprzezkronikarza

tekstzaginął.

35,25.Lamentacje.WBibliiHebrajskiejzachowałysięLamentacjeprzypisywaneJeremiaszowi.Lamentacjeżałobnepośmiercikróla(szczególnieprzedwczesnej)lubupadkumiastabyły

zjawiskiempowszechnym.OpróczbiblijnejKsięgiLamentacjiznanesąrównieżlamentacjeasyryjskiepochodzącezpoczątkuIItysiącleciaprzedChr.Mająonezwiązekzupadkiemmiast,np.Ur,Eridu,
NippuriUruk,orazzburzeniemświątyń.Gatunekliterackilamentacjisumeryjskichjestuderzającopodobnydowzorcówbiblijnych.Nazniszczeniemiastudzielilizgodyichwłaśnibogowie,co
doprowadziłododuchowegoifizycznegokryzysu.Sumeryjskieibiblijnelamentacjedająwyrazoczekiwaniu,żewprzyszłościlosmiastaulegnieodwróceniu.

PozostałezaśdziejeJozjasza,jegoczynypobożne,zgodnez

tym,conapisanejestwPrawiePańskim,

jegodzieła,pierwszei

ostatnie,sązapisanewKsiędzeKrólówIzraelaiJudy.

2Krn36

JoachaziJojakim

LudnośćkrajuwzięłaJoachaza,synaJozjasza,iustanowiłago

królem,wmiejscejegoojca,wJerozolimie.

36,1-23Streszczeniewypadkówopowiedzianychw2Krl23,31—25,30.Wtensposóbkronikarzszybkoprzebiegaciemnąepokę,oddzielającąJozjaszareformęreligijnąodnarodowegoi

religijnegoodrodzeniapopowrociezwygnania.

WchwiliobjęciarządówJoachazmiałdwadzieściatrzylata,a

trzymiesiącepanowałwJerozolimie.

36,2Wgrec.dodanowtymmiejscutekst2Krl23,31-33.

Królegipskiusunąłgo,[byniepanował]wJerozolimie,i

nałożyłnakrajdaninęwwysokościstutalentówsrebraijednego
talentuzłota.

NastępniekrólegipskiustanowiłnadJudąiJerozolimą

jegobrata,Eliakima,izmieniłmuimięnaJojakim,ajegobrata,
Joachaza,pochwyciłNekoiuprowadziłdoEgiptu.

Wchwiliobjęcia

rządówJojakimmiałdwadzieściapięćlat,apanowałjedenaścielatw
Jerozolimie.Czyniłonto,cojestzłewoczachPana,Bogaswego.

PrzeciwniemuwyruszyłNabuchodonozor,królbabiloński,zakułgo

wpodwójnekajdanyzbrązu,byuprowadzićdoBabilonu.

36,6TouprowadzeniedoBabilonuigrabieżświątyniniesąskądinądznane.Wydajesię,żewktórejśzpóźniejszychepokzwiązanoztymprzewrotnymkrólemparęnieszczęść,którew

rzeczywistościspadłynajegosynaJojakina(tutajużywanateżformategoimienia„Jechoniasz”).Por.Dn1,1-2.

WywiózłteżNabuchodonozordoBabilonuczęśćnaczyń

świątyniPańskiejizłożyłjewswympałacuwBabilonie.

Pozostałe

zaśdziejeJojakima,obrzydliwości,jakiepopełnił,ito,coznaleziono
przeciwniemu,zostałozapisanewKsiędzeKrólówIzraelaiJudy.
Synjego,Jechoniasz,zostałwjegomiejscekrólem.

Jechoniasz

WchwiliobjęciarządówJechoniaszmiałosiemnaścielat,a

panowałwJerozolimietrzymiesiąceidziesięćdni.Czyniłonto,co
jestzłewoczachPańskich.

36,9osiemnaścielat.Wedługprzekładówstarożytnychi2Krl24,8.Teksthebr.:„osiemlat”.

ZpoczątkiemrokuNabuchodonozorposłałponiegoikazałgo

uprowadzićdoBabilonuwrazzdrogocennyminaczyniamiświątyni
Pańskiej,awjegomiejsceustanowiłjegobrata,Sedecjasza,królem
nadJudąiJerozolimą.

36,10jegobrata,Sedecjasza.Wrzeczywistościjegowuja(2Krl24,17),jednakw1Krn3,15-16rozróżniasiędwóchSedecjaszów:wujaibrataJojakina.

Sedecjaszikoniecmonarchii

WchwiliobjęciarządówSedecjaszmiałdwadzieściajedenlati

panowałjedenaścielatwJerozolimie.

Czyniłto,cojestzłewoczach

Pana,Bogaswego,iniechciałsięukorzyćprzedJeremiaszem,
prorokiem[posłanym]narozkazPański.

Nadtozbuntowałsię

przeciwkrólowiNabuchodonozorowi,któremunaBogazaprzysiągł
wierność.Uczyniłonkarkswójtwardym,asercenieustępliwym,aby
nienawrócićsiędoPana,BogaIzraela.

Równieżwszyscy

naczelnicyJudy,kapłaniiludmnożylinieprawości,naśladując
wszelkieobrzydliwościnarodówpogańskichibezczeszcząc
świątynię,którąPanpoświęciłwJerozolimie.

36,14-16Ogólnyosądniewiernościludu,którajestprzyczynąruinyJudy.CodotegokronikarzjestzgodnyzJeremiaszemizEzechielem.

Pan,Bógichojców,bezustankuwysyłałdonichswoich

posłańców,albowiemlitowałsięnadswymludeminadswym
mieszkaniem.

OnijednakszydzilizBożychwysłanników,

lekceważyliichsłowaiwyśmiewalisięzJegoproroków,ażwzmógł
sięgniewPananaswójnaróddotegostopnia,iżniebyłojużratunku.

Niewolababilońska

Sprowadziłwtedy[Pan]przeciwnimkrólachaldejskiego,który

wyciąłmieczemichmłodzieńcówwewnątrzświątyniinieulitował
sięaninadmłodzieńcem,aninaddziewicą,aninadstarcem,aninad
siwągłową.[Bóg]wszystkooddałwjegoręce.

Wszystkienaczynia

świątyniBożej,takwielkie,jakimałe,wrazzeskarbamidomu
Pańskiegoizeskarbamikrólaijegoksiążąt,wywiózłdoBabilonu.

Spaliliteż[Chaldejczycy]świątynięBożąizburzylimury

Jerozolimy,wszystkiejejpałacespaliliiwzięlisiędoniszczenia
wszystkichkosztownychsprzętów.

Ocalałąspodmieczaresztę[król]

uprowadziłnawygnaniedoBabilonuistalisięniewolnikamijegoi
jegosynów,ażdonadejściapanowaniaperskiego.

Itaksięspełniło

słowoPańskiewypowiedzianeprzezustaJeremiasza:Dokądkrajnie
dopełniswychszabatów,będzieleżałodłogiemprzezcałyczasswego
zniszczenia,tojestprzezsiedemdziesiątlat.

Lepszaprzyszłość

AbysięspełniłosłowoPańskiezustJeremiasza,pobudziłPan

duchaCyrusa,królaperskiego,wpierwszymroku[jegopanowania],
takiżobwieściłonrównieżnapiśmiewcałympaństwieswoim,co
następuje:

36,22-23WtychdwuostatnichwierszachjestodtworzonypoczątekEzd.Użycietegotekstujakokonkluzjizmieniajednakakcent.Zapowiedźmozolnejpracystajesiętutajokrzykiem

triumfuzpowoduodbudowyświątyni,costanowipotwierdzeniewieczystościinstytucjiDawidowych.

TakmówiCyrus,królperski:Wszystkiepaństwaziemidałmi

Pan,Bógniebios.IOnmirozkazałzbudowaćMudomwJerozolimie,
wJudzie.JeśliktośzwasjestzcałegoluduJego,toniechBógjego
będzieznim,aniechidzie!

36,22-23.NatematinformacjidotyczącychCyrusaijegodekretuzob.komentarzdoEzd1.

PaschaiPrzaśnikiobchodzonewzorowo.116
2Krn31.118
ReorganizacjasłużbyBożej118
2Krn32.121
NajazdiklęskaSennacheryba.121
Skutecznośćmodlitwy.124
BogactwoirządyEzechiasza.125
2Krn33.126
OdstępstwoManassesa.126
NawrócenieManassesa.128
RządyodstępcyAmona.130
2Krn34.131
OdrodzeniereligijnezaJozjasza.131
WyroczniaChuldy.134
Odnowienieprzymierza.136
2Krn35.137
UroczystaPaschazaJozjasza.137
Jozjaszginiewwalcezfaraonem..140
2Krn36.142
JoachaziJojakim..142
Jechoniasz.143
Sedecjaszikoniecmonarchii144
Niewolababilońska.145
Lepszaprzyszłość.146

Document Outline

Wstęp do Ksiąg Kronik. 6
2Krn 1. 8
SALOMON.. 8
Salomon składa Bogu ofiary i na własną prośbę otrzymuje od Niego mądrość 8
2Krn 2. 12
Ostatnie przygotowania do budowy świątyni 12
2Krn 3. 16
Budowa świątyni i jej wystrój 16
2Krn 4. 19
Sprzęty świątynne. 19
2Krn 5. 22
Przeniesienie Arki Przymierza. 22
Obłok chwały Pańskiej wypełnia świątynię. 24
2Krn 6. 25
Przemówienie Salomona do ludu. 25
Modlitwa Salomona. 26
2Krn 7. 29
Poświęcenie świątyni 29
Boże ostrzeżenie. 31
2Krn 8. 33
Odbudowa wielu miast 33
Organizacja spraw królestwa. 35
Organizacja kultu. 36
2Krn 9. 37
Odwiedziny królowej Saby. 37
Koniec dziejów Salomona. 42
2Krn 10. 43
HISTORIA NASTĘPCÓW SALOMONA.. 43
Rozłam królestwa za Roboama. 43
2Krn 11. 46
Rządy Roboama. 46
2Krn 12. 49
Niewierność Roboama. 49
2Krn 13. 51
Abiasz wojuje z Jeroboamem.. 51
2Krn 14. 54
2Krn 15. 57
Przestrogi proroka Azariasza. 57
2Krn 16. 59
Asa przeciw Baszy. 59
2Krn 17. 62
Rządy Jozafata judzkiego. 62
2Krn 18. 65
Sojusz Jozafata z Achabem.. 65
2Krn 19. 70
Prorok Jehu upomina króla Jozafata. 70
2Krn 20. 72
Skuteczność modlitwy Jozafata. 72
2Krn 21. 77
Zbrodnie Jorama i kara za nie. 77
2Krn 22. 80
Rządy Ochozjasza. 80
Zbrodnie Atalii 82
2Krn 23. 83
Zamach stanu przeciw Atalii - Joasz królem.. 83
2Krn 24. 87
Joasz odnawia świątynię. 87
Niewierność Joasza ukarana. 90
2Krn 25. 92
Połowiczna pobożność Amazjasza. 92
2Krn 26. 96
Gospodarność i potęga wojskowa Ozjasza. 96
Pycha i kara za nią. 99
2Krn 27. 101
Rządy Jotama. 101
2Krn 28. 103
Odstępstwo Achaza. 103
Kara. 105
Wystąpienie proroka Odeda. 106
Ponowna niewierność Achaza. 107
2Krn 29. 109
Oczyszczenie świątyni za Ezechiasza. 109
2Krn 30. 114
Zaproszenie na Paschę. 114
Pascha i Przaśniki obchodzone wzorowo. 116
2Krn 31. 118
Reorganizacja służby Bożej 118
2Krn 32. 121
Najazd i klęska Sennacheryba. 121
Skuteczność modlitwy. 124
Bogactwo i rządy Ezechiasza. 125
2Krn 33. 126
Odstępstwo Manassesa. 126
Nawrócenie Manassesa. 128
Rządy odstępcy Amona. 130
2Krn 34. 131
Odrodzenie religijne za Jozjasza. 131
Wyrocznia Chuldy. 134
Odnowienie przymierza. 136
2Krn 35. 137
Uroczysta Pascha za Jozjasza. 137
Jozjasz ginie w walce z faraonem.. 140
2Krn 36. 142
Joachaz i Jojakim.. 142
Jechoniasz. 143
Sedecjasz i koniec monarchii 144
Niewola babilońska. 145
Lepsza przyszłość. 146

14 2 Ksiega Kronik Biblia Jerozolimska

Document Outline