1
R. Matuszewski: Romantyk i rewolucjonista – Władysław Broniewski. W: Poeci
dwudziestolecia międzywojennego. Pod red. I. Maciejewskiej. Warszawa 1982.
Sylwetka:
-ur. 1897, zm. w 1962 na raka krtani
-w 1915 r. będąc uczniem VII klasy przerwał naukę i wstąpił do Legionów
-studiował filozofię na UW, zbliŜył się do lewicowych ugrupowań studenckich, wstąpił do
Związku NiezaleŜnej MłodzieŜy Socjalistycznej, sekretarz lewicowego czasopisma „Nowa
kultura”
-uczestniczył jako oficer Armii Polskiej w wojnie 1920
-w 1925 ukazał się debiutancki tom Wiatraki oraz zbiorowy tom wierszy Broniewskiego,
Standego i Wandurskiego Trzy salwy, stanowiący pierwszy w Polsce manifest grupy poetów
deklarujących się po stronie rewolucji proletariackiej
-sekretarz tygodnika „Wiadomości Literackie”, współpracował z lewicową „Dźwignią”,
„Miesięcznikiem Literackim”
-w 1939 r. otrzymał nagrodę Związku Zawodowego Literatów Polskich za twórczość
poetycką
-zesłany na 1,5 roku w głąb ZSRR, zwolniony w 1941 r. w redakcji miesięcznika „Polska”
wydawanego w ZSRR
-w 1942 r. jako oficer organizowanej na terenie Związku Radzieckiego armii polskiej pod
dowództwem gen. Andersa przeszedł przez Persję do Iraku, tam wystąpił z wojska, przebywał
w Palestynie jako redaktor pisma „W drodze”, stamtąd wrócił do Polski
-w 1946 r. otrzymał 2 nagrody literackie – nagrodę miast Łodzi i Warszawy, był dwukrotnie
laureatem Państwowej Nagrody Literackiej I stopnia w 1950 i 1955 r.
-trzykrotnie Ŝonaty, córka Joanna zmarła tragicznie, poeta poświęcił jej zbiór pt. Anka
***
-dzieło poetyckie B. jest pamiętnikiem lirycznym: biografia poetycką, której prawie nie
sposób oddzielić od biegu Ŝycia
-pierwsze zagadnienie, jakie się przy omawianiu B. Nasuwa, to patriotyzm i rewolucyjność,
ich wzajemny stosunek; gdy B. dojrzewał „być komunistą” oznaczało zajmować stanowisko
antypatriotyczne
-w klimat epoki, w której startował B. jako poeta, najlepiej wprowadza Przedwiośnie
ś
eromskiego, B. przypomina Cezarego Barykę, tak jak on naleŜał do inteligenckiej
młodzieŜy, rozczarowanej kontrastem pomiędzy marzeniami o niepodległej Polsce a jej
gorzką rzeczywistością; róŜnica: sympatie rewolucyjne Baryki wynikały z wpływów
rosyjskich (Wiatr od wschodu), biografia B. dowodziła, Ŝe idea rewolucji mogła dojrzewać w
umyśle jednostki nie uwarunkowanej „obcymi wpływami”, u niego wszystko było
„arcypolskie”, B. naszpikowany był ideą niepodległego państwa, działał w młodzieŜowych
organizacjach wyznających patriotyczne idee, czytał wiersze romantyków i pisarzy
współczesnych – śeromskiego i Wyspiańskiego
-B. miał „romans z ojczyzną”; jego biografia prezentuje typowy schemat ówczesnego
polskiego losu: słuŜba w 4. pułku piechoty Legionów, chrzest bojowy w bitwie pod
Jastkowem, udział w bitwach na Wołyniu, ukończenie kursu podchorąŜych, wspólna z
towarzyszami broni odmowa przysięgi na wierność Austrii i internowanie w Szczypiornie; za
tymi biograficznymi szczegółami kryje się młodzieńcze spojrzenie w oczy śmierci; po
uwolnieniu z obozu i zdaniu matury B. musiał wybrać: studia albo wojsko, niepewna sytuacja
ś
wieŜo wyzwolonego kraju i odruch Ŝołnierskiej karności skłoniły go do ponownego
przywdziania munduru, jego notatki z tego okresu wskazują jednak na krytyczny stosunek do
Ŝ
ołnierskiej egzystencji i ówczesnej rzeczywistości polskiej; idąc do Legionów B. wierzył w
sens walki niepodległościowej, natomiast wkrótce po odzyskaniu niepodległości poeta zaczął
2
się orientować, Ŝe walka o wysunięte na wschód granice i w ogóle wojna z krajem rewolucji,
nie ma nic wspólnego z dawnymi, niepodległościowymi, a tym bardziej socjalistycznymi
ideałami i hasłami; B. był dobrym Ŝołnierzem, miał rangę kapitana, odznaczony KrzyŜem
Virtuti Militari i 4x KrzyŜem Walecznych, ale jego pamiętnik z czasów słuŜby wskazuje na
zwątpienia i rozterki, których konsekwencją okaŜe się cała jego późniejsza droga ideowa
***
-debiutanckie Wiatraki zostały na ogół przyjęte przychylnie; zapowiedzią wyrazistej
indywidualności poety były w zbiorze nie te wiersze, w których podchwytywał i rozwijał
Tuwima (Marzanna, Perun, Śmierć), innych poetów Skamandra czy symbolistów, ale te w
których najsilniej dochodziły do głosu pierwiastki autobiograficzne; wyraŜały one osobiste
przeŜycia Ŝołnierza, który poznał gorzki smak wojny i jej tragizm (Soldat inconnu, Ostatnia
wojna, Młodość)
-porównując tonację ówczesnych wierszy B. z tą, jaka charakteryzowała wcześniejszy start
skamandrytów czy futurystów, nie sposób nie zauwaŜyć skłonności poety do dramatycznego
poszukiwania własnej drogi w atmosferze wewnętrznego rozdarcia, przeŜywania
sprzeczności; skłonność ta zaznacza się zarówno w liryce osobistej - świadectwie niepokoju,
leków, depresji - jak i w poezji walczącej, mówiącej o doświadczeniach społecznych
-ów akcent tragizmu ma w sobie np. wiersz Soldat inconnu, w którym bohater liryczny,
przemawiając głosem poległego nieznanego Ŝołnierza, odrzuca akty hołdu, składanego mu w
imię patriotycznych ideałów burŜuazyjnych republiki, i podejmuje Leninowskie hasło
przeobraŜenia wojny narodów w wojnę domową:
Ja nie jestem więcej jej synem –
Ona krwi, ona męki pragnie,
Przeciw niej stanę z karabinem
W serce jej wepchnę bagnet!
-tragizm ten występuje równieŜ w Młodości: wiersz daje wyraz doświadczeniom frontowym,
które wiodły do rozrachunku z elementami tradycyjnej wojennej romantyki; wprowadza –
znane z późniejszego B. – prozaizmy i kolokwializmy, składające się na realistyczny obraz
wojennych wspomnień; kończy z romantycznie-ekspresjonistycznym krzykiem buntu,
wyraŜającym stan uczuć symbolizowanych przez „pęknięte, głupie serce siedemnastoletnie” i
stanowiącym wymowny głos poety – przedstawiciela polskiej lost generation, „straconego
pokolenia”, jak nazwali siebie współcześni B. zachodni kombatanci I wojny światowej
-najwyraźniejszą zapowiedzią poezji walki był w Wiatrakach wiersz Robotnicy, napisany w
momencie pierwszych kontaktów ze środowiskiem rewolucyjnym
***
-w Trzech salwach B. zamieścił 7 wierszy: Ostatnią wojnę, Soldat inconnu i Robotników z
Wiatraków oraz 4 nowości: Pionierom, Nike, Poezja, Szpicel, które później weszły do zbioru
Dymy nad miastem
-Trzy salwy były ideową deklaracją poetów inicjujących nowy nurt w polskiej poezji
międzywojennej; łącznikiem był tu nie program artystyczny, ale wspólna platforma ideowo-
polityczna; był to pierwszy program polskiej poezji rewolucyjnej; podkreślał on społeczną
funkcję poezji, zerwanie z indywidualizmem i subiektywizmem w tworzeniu (nie było tu
miejsca na lirykę osobistą), zaangaŜowanie polityczne (poeci mówili: W bezlitosnej walce
proletariatu z burŜuazją stoimy zdecydowanie po lewej stronie barykady.), optymistyczną
wiarę w zwycięstwo, agitacyjno-propagandowy cel działalności poetyckiej
-programowy wiersz B. Poezja stanowił manifest walki wypowiedzianej osobistej tonacji
lirycznej, głosił wyrzeczenie się nastrojów niepodporządkowanych naczelnemu celowi –
walce społecznej; z dzisiejszego punktu widzenia to przeciwstawienie liryki osobistej i
społecznej wydaje się niezrozumiałe i zaskakujące; by zrozumieć kierujące poetą motywy,
musimy sobie uprzytomnić, Ŝe dokonywał on rozrachunku nie tylko z liryką Młodej Polski, w
której subiektywizm i nastrojowość zostały podniesione do roli dominującej zasady, ale teŜ
3
rozrachunku z sobą samym i skłonnościami w duŜej mierze przez poprzednią epokę
ukształtowanymi; poeta jest więc wewnętrznie rozszczepiony, skłonny zarówno do głoszenia
haseł barda poezji rewolucyjnej, jak i do wczuwania się w tradycyjne uroki liryki nastrojowej;
lektura kolejnych zbiorów B. przynosi potwierdzenie takiej postawy, kaŜdy z nich składa się z
dwu części: pierwsza zawiera lirykę walki, wykładnik programu zawartego w manifeście
poprzedzającym Trzy salwy i w wierszu Poezja, druga natomiast przynosi liryki nastrojowe,
często bardzo osobiste, niekiedy eksponujące stany wewnętrznej rozterki, smutku, rozpaczy
***
-„walczącą” część tomu Dymy nad miastem (1927 r.) wypełniają wiersze z 1925 r. (późniejsza
jest tylko Pieśń o wojnie domowej); rok 1926, rok zamachu Piłsudskiego, przynosi liryki
ukazujące dramatyczną huśtawkę nastrojów poety, przerzucającego się od bojowych
deklaracji do depresyjnych załamań; obok tonacji tragicznej znajdujemy młodzieńczą
beztroskę (erotyki Oczy, Kabała, Czary pisane dla pierwszej Ŝony Janiny, wiersz O radości,
liryk O wiośnie i śmierci łączący zachłyśnięcie się urodą świata z metafizycznym lękiem)
-w całym okresie zbliŜenia do rewolucyjnej ideologii B. interesował się literaturą radziecką,
znał świetnie język rosyjski, sam poeta mówi: Najsilniej oddziałała na mnie poezja
nowoczesna, zwłaszcza rewolucyjna poezja rosyjska. Majakowskiemu zawdzięczam zerwanie
z symboliczną starzyzną i stosunek do słowa jako narzędzia walki... Jesieninowi – ostatnią
furtkę w kierunku tragizmu i czystej liryki.
-wyrazem silnej uczuciowej reakcji poety na zmianę młodzieńczych ideałów przez ludzi, z
którymi ongiś szedł pod wspólnymi sztandarami (dawni towarzysze, do maja 1926 r.
pozostający w politycznej opozycji, na skutek zamachu Piłsudskiego objęli władzę), jest teŜ
uporczywie powracający motyw zdrady i prowokacji w ruchu robotniczym; pojawia się on
juŜ w zakończeniu wiersza Szpicel, nieoczekiwanie przechodzącym od realistycznego obrazu
działalności policyjnych tajniaków do symbolicznego uogólnienia (juŜ nas opuszcza młodość
– fałszywy towarzysz); motyw ten powraca w Balladzie o Placu Teatralnym, wierszu
naleŜącym do najświetniejszych i najbardziej wielowarstwowych utworów B.
***
-wiersz ten (Ballada o Placu Teatralnym) wchodzi do bloku utworów, które złoŜyły się na
następny zbiór B. Troska i pieśń; gromadzenie wierszy do tego zbioru trwało 6 lat (1927-32):
w tych latach ugruntował się system rządów pomajowych Piłsudskiego, zmierzając
konsekwentnie ku dyktaturze, łamiąc zasady demokratycznej praworządności, wypowiadając
zdecydowana walkę ugrupowaniom politycznym wyraŜającym dąŜenia mas ludowych; do
polski dotarła fala światowego kryzysu gospodarczego, powodując katastrofalny wzrost
bezrobocia i masowe strajki; walka z opozycją przyjęła brutalne formy (proces brzeski)
-do tomu Troska i Pieśń weszła większość powszechnie znanych i popularnych wierszy
rewolucyjnych B.:
•
Łódź, do którego napisania impuls dały strajki włókniarzy
•
Prawodawcom, związany z głośną sprawą Sacco i Vanzettiego, dwu robotników-
anarchistów skazanych i straconych w USA pomimo braku dowodów winy, co
wywołało protesty opinii całego świata
•
Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego, jeden z najpiękniejszych wierszy B., naleŜy
do najczęściej cytowanych jako przejaw mistrzostwa artystycznego; Waryński to
autentyczna postać, w więzieniu napisał pieśń rewolucyjną Mazur kajdaniarski, B.
podkreślał wagę takich źródeł swojej poezji jak pieśni rewolucyjne
•
Komuna paryska, poemat sięgający do tradycji międzynarodowego ruchu
rewolucyjnego, daje pełną ekspresji wizję walk paryskich komunardów; rękę na tym
utworze połoŜyła cenzura
4
-przygnębiająca atmosfera polityczna tamtego okresu wyraŜona została w wierszu &,
uzmysławiającym ostry kontrast między poczuciem sprawiedliwości społecznej i po prostu
ludzkiej a parodią tej sprawiedliwości, ujętą w paragrafy prawa
-znowu obok wierszy o politycznej wymowie B. uprawiał lirykę osobistą, świadczącą o
potrzebie zamanifestowania własnej, wyraźnie juŜ skrystalizowanej indywidualności
poetyckiej; młodzieńczo uproszczonemu pojmowaniu „poezji walczącej” ze strof wiersza
Poezja przeciwstawiał teraz postawę znacznie dojrzalszą; w utworach związanych
tematycznie z walką proletariatu i rewolucją realizował, w sposób artystycznie znakomity,
swój dotychczasowy program; takimi wierszami jak Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego,
Zagłębie Dąbrowskie, Łódź czy KsięŜyc na Pawiej dowodził, Ŝe jest pierwszym w Polsce
poetą klasy robotniczej o tej skali talentu; jednocześnie w utworach poświęconych
problemom własnego warsztatu twórczego i wierszach o ogólnej problematyce refleksyjno-
filozoficznej (śywioły, Troska i pieśń) zarysował nowy sposób pojmowania zadań własnej
poezji, nie pozostający w sprzeczności z dawnym programem, ale rozszerzający go i
pogłębiający
-kluczowe miejsce w nowym spojrzeniu na rolę własnej poezji zajmuje wiersz Przyjacielu,
los nas poróŜnił, będący poetycką polemiką z Witoldem Wandurskim; punktem wyjścia tej
polemiki był cykl 3 liryków: Wiersze o wczesnej wiośnie pisane późną jesienią; pierwszy z
nich uznany został przez towarzyszy ideowych B. za manifest postawy anarchiczno-
indywidualistycznej; sprowokowany do analizy przeciwstawności punktów widzenia
działacza-rewolucjonisty z jednej – oraz poety-liryka z drugiej strony, B. musiał bronić w
wierszu do przyjaciela integralności własnego spojrzenia na świat; u podłoŜa tego leŜało
pojmowanie poezji w duchu tradycji zarówno romantycznej, jak i symbolistycznej, jako
zjawiska irracjonalnego w swojej genezie (wiersz z niczego powstaje), jako zjawiska
obejmującego wszystko, co ludzkie, ale sięgającego teŜ i spraw ostatecznych, zagadki bytu,
wreszcie jako zjawiska nie znoszącego ingerencji z zewnątrz i skazującego twórcę na
duchową samotność (nie pozwolę nikomu dotknąć harfy mej ze stu Ŝył stustrunnej)
-dopełnieniem takiego ujęcia poezji jest spojrzenie na nią z perspektywy miejsca człowieka w
obliczu nieubłaganych praw przyrody, np. w wierszu śywioły, który akcentuje motyw
prometeizmu, opiewa radość człowieczej mocy i nieulękłą myśl człowieka, ale wyraŜa teŜ i
poczucie kosmiczno-egzystencjalnej grozy istnienia:
Trzeba iść i budować miasta
bo dla Ŝywych odwrotu nie ma,
bo za nami śmiercią wyrasta
Wieczność ślepa, noc głuchoniema.
Jeśli moŜna mówić tu o poetyckim wyrazie niepokojów egzystencjalnych, to trzeba by
widzieć w wierszu pewną sublimację tych nastrojów depresyjnych, jakie pojawiły się u B. w
wierszach młodzieńczych, np. w Listopadach z Dymów nad miastem. Rosnąca umiejętność
sublimowania bardziej powierzchownych i nieokreślonych nastrojów i niepokojów w
widzenie świata w wymiarach konfliktów o dramatycznym, a niekiedy i tragicznym napięciu
była jednym z zasadniczych symptomów dojrzewania talentu B.
-Ballada o Placu Teatralnym: występuje tu kolizja wartości podniesiona do rangi konfliktu
tragicznego, chodzi raz jeszcze o dramat wyboru ideowego, jakiego dokonał B. rozstając się z
dawnymi towarzyszami broni i złudzeniami młodości; Ballada inspirowana jest Słowackim i
Wyspiańskim; pojawiający się w wierszu symboliczny „upiór zdrady” przybiera zaskakujące
oblicze, jest zarazem „panem wielkim serca i sumienia”, „poetą”, „wodzem”, „myślicielem,
co zaćmił cały kraj nazwiskiem”; sens tej symbolicznej gry pojęć sformułował Sandauer:
utwór jest polemiką z romantyczną genealogią, jaką tworzyli dla swego obozu ideologowie
piłsudczyzny; jest to polemika człowieka, który sam był z tym obozem związany, przeŜywał
romantyczny mit legionów, a kiedy jego dawni towarzysze objęli władzę, musiał przeŜywać
konflikt świadomego odstępstwa, konflikt tragiczny; to właśnie te epizody historii, o których
5
napomyka Ballada, były pierwszym dla poety unaocznieniem moŜliwości kłamliwego
posługiwania się pseudorewolucyjnym frazesem, zdradą i prowokacją w szeregach
robotniczych
***
-następny tom B., Krzyk ostateczny, został wydany dopiero w 1938 r., od Troski i pieśni dzieli
go zatem aŜ 6 lat
-Magnitogorsk albo rozmowa z Janem: wiersz ten utrwala zastosowany wobec B. i jego
towarzyszy areszt śledczy po zamknięciu przez władze „Miesięcznika Literackiego”; B.,
aresztowany jako członek komitetu redakcyjnego pisma, siedział w jednej celi z bohaterem
wiersza, Janem Hemplem; wiersz jest charakterystycznym przykładem umiejętnego
kontrastowania prozaizmów i języka potocznego z poetyzacją w stylu romantycznym:
Na podłodze sen nasz nie lekki,
zupę dali, Ŝe pies jej nie zje,
Jana chroni pancerz dialektyki,
mnie – leciutki obłok poezji.
Wiersz akcentuje istotny dla zrozumienia psychiki polskich komunistów z lat
międzywojennych motyw marzenia o zrealizowanym celu rewolucyjnym, którego
ucieleśnienie stanowiła aktualna rzeczywistość Kraju Rad, a piece Magnitogorska jawiły się
jako wymowny symbol.
-Miasto rodzinne: próba bilansu dotychczasowego Ŝycia; refleksja nad minioną młodością
staje się impulsem do powrotu w przeszłość, ku ziemi dzieciństwa i młodości; wiersz ten to
pierwsza zapowiedź bujnego później u B. nurtu, w którym pojawia się jego najbliŜsza
ojczyzna: Płock, Mazowsze; ojczyzna ta skojarzona jest z powracającymi później u poety
obrazami: „stary dom z ogrodem na wysokim wzgórzu mazowieckim”, płocka katedra – tum,
motyw Wisły; wszystko to zanurzone jest w aurze nostalgicznej melancholii, rozpaczy, którą
wspomnienie równocześnie przywołuje i ma zaŜegnać
-motyw ziemi rodzinnej powraca w analogicznym klimacie w wierszu Mój pogrzeb: to
deklaracja miłości do rodzinnego Mazowsza; ziemia, która wydała poetę, ziemia „od innych
droŜsza”, ma go przygarnąć po śmierci, drzewa nadwiślańskie mają wyszumieć to wszystko,
czego nie zdołał wyśpiewać
-Mannlicher: to rozrachunek poety z Ŝołnierską młodością; mistrzowska konstrukcja utworu
zbudowana jest na prostym metaforycznym zestawieniu „Ŝołnierz-poeta”, „mannlicher-
wiersz”; wiersz zaczyna się od kolokwialnej, zręcznie wykorzystującej popularne porzekadła
strofy pierwszej („nie głaskało mnie to Ŝycie po głowie, nie pijałem ptasiego mleka”), kończy
charakterystycznym dla dojrzałego B. kunsztownym asonansem: „...trudniejszy cel mam –
broń szybkostrzelna” (podobnie w innych utworach, np.: lekki – dialektyki, wszystkim –
mistyki)
-Hawrań: jeden z najpiękniejszych liryków pejzaŜowo-miłosnych, utrzymany w nastroju
pogodnego zachwytu, z godnym uwagi przystosowaniem instrumentacji dźwiękowej do
tonacji uczuciowej
-Noc: w wierszu tym do głosu dochodzą nastroje depresyjne; w przeciwieństwie do innych
wierszy o tej tematyce uczucia te zostały wzięte w autoironiczny nawias, przetworzone na
modłę balladową ze specyficznym dla tego gatunku literackiego humorem; tak jest w Nocy, w
której dręczony bezsennością poeta zaczyna grę w karty z duchem oraz w późniejszych
wierszach: Poeta i trzeźwi i Bar „Pod zdechłym Psem”; we wszystkich tych poetyckich
próbach oddania nastrojów poalkoholowych uderza celne posłuŜenie się klimatem ballad
romantycznych i romantycznoludowych wyobraŜeń „biesa-kompana”
-wiersze poświęcone wojnie domowej w Hiszpanii: Cześć i dynamit oraz No pasaran;
podobieństwo jest kwestią tematyki i struktury formalnej: odstępując od często i mistrzowsko
stosowanej formy wiersza tonicznego, poeta posługuje się tradycyjnym wierszem
sylabotonicznym, jak gdyby miarowym postukiem czteroakcentowego dziesięciozgłoskowca
6
chciał oddać rytm marszu kolumn Ŝołnierskich, podobnemu celowi słuŜy dźwiękowy zestrój
słów, zagęszczenie spółgłosek twardych i dźwięcznych
-Do przyjaciół poetów: to manifest solidarności z ludźmi pióra bliskimi ideowo; jeden z
niewielu w okresie międzywojennym utworów, w których poeta porzuca stosowane
zazwyczaj systemy wersyfikacyjne o konstrukcji numerycznej (czyli wiersz sylabiczny,
sylabotoniczny lub toniczny), stosuje zaś wiersz o nierównej ilości sylab i akcentów, w
odmianie zdaniowo-intonacyjnej; zdarzało się to B. w wierszach młodzieńczych, częste było
w okresie wojennym i powojennym, natomiast w fazie kształtowania dojrzałej poetyki B.
pozostawał wierny rytmom regularnym; w Do przyjaciół poetów B. kilkoma ekspresywnymi i
typowymi dla niego metaforami zestawia i kontrastuje pojęcia o tradycyjnym i poetycko
zbanalizowanym zabarwieniu uczuciowym z prozaizmami; w metaforach następuje zderzenie
tradycyjnego słownika poezji, zwłaszcza romantycznej ze współczesnym językiem gazety,
odezwy politycznej, czy tez językiem Ŝołnierskim, ten typ skojarzeń to jedna z
charakterystycznych właściwości liryki B.; poeta potrafi teŜ zachować w wierszu o
regularnym rytmie pełną swobodę zdań płynących z naturalną intonacją, tj. zwykły tok
opowieści czy gawędy, kolokwialna potoczystość frazy
-Krzyk ostateczny: wiersz jest przykładem umiejętności oddania klimatu chwili historycznej,
tworzenia jej obrazowej syntezy; wiersz przyjmuje tonację epoki-schyłku międzywojnia i
wizję sugestywnie wyraŜającą niepokój z powodu zagraŜającej światu i kulturze europejskiej
katastrofy, odwołuje się do Apokalipsy; w zakończeniu atmosferze grozy poeta przeciwstawia
postawę człowieka walki, przed którym wciąŜ stoi swobodny wybór „i słów, i czynów, i
dróg”, kogoś, kto w chwili wyboru za rację ostateczna uzna najbardziej tradycyjne z haseł:
„krzykiem ostatecznym”, „butelką rzuconą z tonącego okrętu” okaŜe się dla poety słowo
„wolność”
-Ulica Miła: to poetycki reportaŜ z syntetyczną wizją „niepięknych dzielnic” przedwojennej
W-wy; dedykowany Linkemu, którego pełna ekspresji grafika i malarstwo z wizja koszmaru
kapitalistycznego miasta mogły uchodzić za sugestywny, plastyczny odpowiednik zarówno
wiersza B., jak Tuwimowskiego Balu w Operze, one właśnie najtrafniej podsuwały epoce
najcelniej oddające jej klimat zwierciadła tragizmu i groteski; Tuwim, Gałczyński umieli być
upiornie groteskowi, B. był przede wszystkim tragiczny
***
-w marcu 1939 r. wojska hitlerowskie wkroczyły do Pragi, Polska otrzymała notę Hitlera
wysuwającą Ŝądania pod adresem naszego kraju; wówczas – na fali reakcji społeczeństwa na
zamach na suwerenność Polski – B. napisał w czasopiśmie „Czarno na białem” jeden z
najsłynniejszych wierszy pt. Bagnet na broń!:
Są w ojczyźnie rachunki krzywd,
obca dłoń ich teŜ nie przekreśli,
ale krwi nie odmówi nikt:
wysączymy ją z piersi i z pieśni.
CóŜ, Ŝe nieraz smakował gorzko
na tej ziemi więzienny chleb?
Za tę dłoń podniesioną nad Polską-
kula w łeb!
Stwierdzenie poety, Ŝe bronić ojczyzny będą nie tylko ci, dla których była ona troskliwą
matką, ale takŜe ci, którzy mieli z nią „rachunki krzywd”, było apelem do wielkoduszności i
dumy narodowej najszerszych warstw społeczeństwa; przed napisaniem tego wiersza B. był w
liryce polskiej poetą walczącego proletariatu, później zaczęto uznawać go za poetę całego
walczącego o wolność narodu.
-pewne przesunięcie akcentów nastąpiło po klęsce wrześniowej; B. pisze elegię nawiązującą
do ludowej pieśni o Ŝołnierzu-tułaczu pt. śołnierz polski, podkreśla, Ŝe sam naleŜy do tej
gromady Ŝołnierzy-pielgrzymów i wygnańców, którym wypadło „zimne męstwo”
przeciwstawić twardemu losowi (List z więzienia); pojawiają się równieŜ wiersze głębsze,
7
tematyką są podstawy odnowionego kanonu ideowego poety-patrioty i humanisty;
najpiękniejszym manifestem humanizmu B. jest wiersz Grób Tamerlana, wyraz wiary w to,
Ŝ
e tyrani i jedynowładcy przemijają, a pozostaje lud: człowiek, który „jest dobry, mądry,
spokojny, ufny w swój rozum, w myśl niepodległą”, w wierszu pojawiają się nawiązania
historyczne i literackie (Słowacki, Sienkiewicz), to jak gdyby próba odnowienia tradycyjnego
kanonu wiersza romantycznego, patriotyczno-historiozoficznego
***
-w połowie roku 1943, w czasie pobytu B. w Jerozolimie (1943-45), ukazał się zbiór Bagnet
na broń!; charakterystyczne dla tych wierszy jest to, Ŝe motywy egzotyczne, związane z
miejscem ich powstania, są z reguły pretekstem dla wyrazu tęsknoty za Polską, np.:
•
Persja – w wierszu tym opis piękna dalekiego kraju wiedzie do jego porównania w
zakończeniu z „ziemią polską przed wrześniem”
•
Damaszek – tu porównanie z polskim pejzaŜem pojawia się juŜ w pierwszym wersie;
podobnie w Ŝołnierskim wierszu Nad rzekami Babilonu, nostalgicznej Ścianie płaczu i
Radach dla turystki w Jerozolimie
•
jerozolimska Via dolorosa to okazja do manifestacji postawy patriotycznej i laickiej
(Chrystus to „Dobry człowiek. Więzień polityczny”. W zakończeniu „ja wiem, Ŝe
jedyna droga do Polski – to droga Golgoty”)
•
Morze Śródziemne widzi poeta przede wszystkim jako szlak wiodący wojenne okręty
do Europy, a jerozolimski zaułek staje się źródłem poetyckich natchnień wtedy, kiedy
niesie dźwięki mazurka Chopina
-odrębny charakter ma kilka wierszy z miejscem powstania w ogóle nie związanych,
formułujących natomiast stanowisko poety wobec własnego losu i aktualnych wydarzeń
dziejowych, np. Do poezji (wiersz jest kwintesencją bolesnych przeŜyć), patetyczne epitafium
ś
ydom polskim, poetycka odpowiedź na drukowany w „Wiadomościach Polskich” wiersz
Słonimskiego Dwugłos
***
-w tomie Drzewo rozpaczające z 1945 r. przewaŜa nostalgiczna liryka osobista, wyraz
sytuacji poety oderwanego zarówno od kraju, jak od bezpośredniego udziału w walce o jego
wyzwolenie; forma tych wierszy wydaje się szkicowa, rozluźniona; charakterystyczne są ton
nonszalanckiej autoironii, wewnętrzne przyzwolenie na sentymentalizm, na pewną niedbałość
formy; nawet pełne tragicznego napięcia liryki, powstałe z nieprawdziwą pogłoską o śmierci
Ŝ
ony poety w Oświęcimiu, nie są (poza Ręką umarłej i Ciałami) na miarę artystycznych
moŜliwości B.; na poetę źle wpływa oderwanie od ojczyzny
-sama decyzja powrotu do kraju skutkuje jednym z najpiękniejszych liryków B. Ballady i
romanse; dla oddania tragizmu losu ofiar hitlerowskich poeta posłuŜył się formą zaskakującą
i zwielokrotniającą siłę przeŜycia przez nieoczekiwane połączenie kilku motywów
wyobraŜeniowych:
•
pierwszy motyw, realistyczny, to obraz głodnej, bezdomnej, obłąkanej z przeraŜenia
dziewczynki Ŝydowskiej na ulicach spalonego miasteczka i obraz ludzi udzielających
jej jałmuŜny
•
motyw drugi – obraz hitlerowców, którzy mordują małą Ryfkę – jest juŜ
ufantastyczniony, przetworzony przez połączenie z symbolem męczeństwa: z wątkiem
ś
mierci Jezusa; dzięki temu i śmierć Ryfki staje się symbolem
•
do tych motywów dochodzi trzeci: nawiązanie do Mickiewiczowskiej ballady
Romantyczność; wprowadzając nas w okupacyjną rzeczywistość powszechnie znanym
zwrotem z ballady, B. uświadamia zarówno wymiar owej rzeczywistości, zdającej się
wykraczać poza granice ludzkiego rozumu, jak i apeluje do uczuciowej strony naszej
natury, jedynie zdolnej do objęcia rozmiaru tej tragedii
8
•
powtórzenie zwrotu: „Słuchaj, dzieweczko!... Ona nie słucha...” na końcu wiersza, po
obrazie egzekucji Ryfki, nabiera szczególnej wymowy, Ŝe tak jak dla odczucia
dramatu dziewczyny z Romantyczności nie wystarczało „mędrca szkiełko i oko”,
podobnie do oddania spotęgowanego, zbiorowego dramatu naszej epoki konieczne są
pojęcia z kręgu wielkiej tradycji romantycznej, z którą B. związany był najsilniej
moŜe ze wszystkich poetów XX wieku
***
-powróciwszy do Polski B. znalazł się jako poeta w sytuacji, która tylko powierzchownemu
obserwatorowi mogła wydawać się bezproblemowa; w jaki ton miał B. uderzyć w kraju, w
którym jego marzenia społeczne zaczynały przyoblekać się w rzeczywistość, a nawoływania
do buntu i walki nie miały juŜ racji bytu?
-B. napisał popularne dziś wiersze Pieśń majową i Most Poniatowskiego; były to utwory
aktualno-okolicznościowe, przydatne na wszelkie wieczory i akademie, ale pozbawione
przejmującej siły lirycznego oddziaływania; pierwszy rok pobytu w kraju nie zaznaczył się
przypływem weny poety
-przełamanie impasu w pracy twórczej nastąpiło w 1947 r., po śmierci Ŝony poety; jego
sygnał to publikacja poematu Pięćdziesięciu, pierwszego po wojnie utworu o większych
rozmiarach; oddając hołd pamięci 50 członków podziemnej PPR, straconych przez
hitlerowców jesienią 1942 r., w odwet za akcję dywersyjna utworów partyzanckich, B.
prezentował poemat nieco zbliŜony w rytmie i tonacji do wcześniejszej o 20 lat Pieśni o
wojnie domowej; utwory te wywodziły z tradycji romantycznej (zwłaszcza wpisywały się w
ten nurt motywy rewolucyjnej przeszłości i wojennej martyrologii), uderzały w nutę liryki
bohaterskiej i patetycznej, ale wolnej od grandilokwencji dzięki rzeczowości opisu,
realizmowi obrazowania, konkretności tematu
-twórczość B. z końca lat 40’ cechuje (tak jak dawniej) charakterystyczna dwutorowość:
•
ilościowo przewaŜają drobne wiersze liryczne, dominuje to juŜ nie wiersz toniczny,
ale zdaniowo-intonacyjny, coraz większą rolę odgrywa nasycanie utworów
kolokwializmami; podłoŜe wzruszeń i emocji bywa róŜne: bolesne wspomnienia o
tragicznie zmarłej Ŝonie (Do umarłej, Opowiadania oświęcimskie, Oświęcim, Fiołek
alpejski, Obrączka, Bezdomność warszawska, Lot) mieszają się z wyrazami tkliwości
dla dorosłych juŜ córek (Majowy nocny wiersz na imieniny Joanny, Do Anki w ParyŜu,
Krzywda), z impresyjną reakcją na codzienne, drobne przeŜycia i zdarzenia
•
drugi tor twórczości to kontynuacja poezji o tematyce społeczno-politycznej, forma
tych wierszy jest zwarta i precyzyjna (inaczej niŜ w niektórych lirykach osobistych);
w Pokłonie Rewolucji Październikowej w sposób pełen godności i narodowej dumy
akcentuje róŜnicę między świadomym gestem hołdu dla idei rewolucji, a pokłonami
wiernopoddańczymi i wymuszonymi, wyraŜającymi posłuszeństwo dla caratu; inne
przykłady: Robotnik z Radomia, Opowieść o Ŝyciu i śmierci Karola Waltera-
Ś
wierczewskiego, robotnika i generała
Okres ten w twórczości B. nacechowany jest wyraźną ambicją sprostania roli poety, który w
nowej sytuacji, w Polsce budującej socjalizm, nie przestał być czołowym heroldem
rewolucyjnej idei. Okres ten jest przełomowy, kończy go wydany w 1951 r. tom Nadzieja (z
powyŜszymi wierszami), B. przestaje podejmować tematy okolicznościowe, związane z
zamówieniem społecznym
-zamykający Nadzieję wiersz Mazowsze ma nieco inny charakter, kontynuuje nurt, który
pojawił się po raz pierwszy w latach 30’; poeta akcentuje związek z ziemią rodzinną,
zakorzenienie w niej, powrót do niej po latach tułaczki – topos Odysa wracającego do Itaki;
Itaka B. obejmuje rodzinne miasto Płock, obejmuje skojarzenia i wspomnienia związane z
pejzaŜem mazowieckim, rozciąga się na W-wę i związane z nią motywy bohaterskie,
wreszcie – w poemacie Wisła – anektuje całe połacie polszczyzny, historycznej, literackiej,
9
pejzaŜowej; Itaką staje się Polska, wszystko, co symbolizuje polszczyznę: Wisła, Rej z
Nagłowic, Grunwald, śpiew wilgi i szkice Noakowskiego; symboliczne kształty przybierać
zaczyna równieŜ postać poety-Odysa na tle owej rodzinnej Itaki, jego symboliczny powrót,
połączenie z ziemią dzieciństwa i młodości, od początku kojarzy się poecie ze śmiercią, ale
ś
miercią pojętą jako ogniwo w łańcuchu zarówno przemian biologicznych, jak krąŜenia
wartości duchowych, stąd wcielanie się w symbole: dębu wrosłego w ojczystą glebę,
Ś
wiatowida utopionego w Wiśle (Mazowsze), wizja Ŝycia wiecznego w słowie ojczystym
(Wisła)
-w 1954 r. umiera córka poety Joanna, dramat ojcowski stał się impulsem do cyklu wierszy
Anka; pod względem stylu wiersze te mieszczą się całkowicie w ramach wzorca, jaki określa
charakter całej wędrówki poety do polsko-mazowieckiej Itaki, nadają mu akcent szczególnie
intymny i tragiczny; są tez wierszami nie tyle o Ance, ile o samym B.
-w ogóle pod koniec Ŝycia poety jego wiersze nabierają coraz bardziej osobistego charakteru,
a łącząc się z rosnącą potrzebą wyraŜenia uczuć egzystencjalnych człowieka osaczonego
przez chorobę i świadomość przemijania, uzyskują coraz bardziej przejmujące brzmienie;
znamienne są utwory tj. Cisza, Ociemniały, Obłoki przychodzą..., Budzę się zbyt rano..., Dąb
czy teŜ poświęcony pamięci córki i dołączony do cyklu Anka – Bratek
*Ola*