Międzynarodowe sekretariaty pracy a ruch robotniczy i socjalistyczny we Włoszech

Antonio Labriola – Międzynarodowe sekretariaty pracy a ruch robotniczy i socjalistyczny we Włoszech (1891 rok)

Neapol, 24 sierpnia 1891.

Wielce Szanowna Pani!
Dwaj delegaci na Kongres w Brukseli, Anglik Walker i Francuz Deschamps – o ile dzienniki,

które mam przed oczyma, nie kłamią – otwarcie i śmiało obnażyli ranę. Takie są fakty: i nikt nie może
przeczyć, kiedy się twierdzi, że nieszczęśni robotnicy włoscy odgrywają obecnie w ekonomii światowej
upokarzającą rolę łamistrajków i obniżaczy płac; a nawet – ażeby już wszystko w niewielu słowach
wypowiedzieć – stanowią niejako główny kontyngent, najwytrwalszy i nieodparty, wielkiej armii
rezerwowej.

Kiedy miałem zaszczyt otrzymać od Pani datowaną 24 lutego ankietę dotyczącą powołania do

życia instytucji Międzynarodowego Sekretariatu Pracy, którego zadaniem byłoby zwalczanie nielojalnej
konkurencji – zapragnąłem odpowiedzieć Pani bezzwłocznie i napisałem mniej więcej, co następuje:

„Co się tyczy Włoch – o ile celem zamierzenia jest uzyskiwanie dokładnych danych o naszej

emigracji (której szkodliwa rola jest nam niestety znana) – po to, by pomóc towarzyszom cudzoziemskim,
a zwłaszcza angielskim, w ich akcjach skierowanych przeciwko kapitalizmowi, rzecz jest niewątpliwie
łatwa do wykonania. Wystarczy zaopatrzyć się w tym celu w publikacje naszego  Centralnego Urzędu
Statystyki,  które, jak powszechnie   wiadomo,   zajmują   jedno  z  pierwszych  miejsc   wśród  tego  rodzaju
publikacji.   Gdyby   zaszła   potrzeba   sięgnięcia   głębiej,   dość   będzie   zajrzeć   do   dokumentów
parlamentarnych   na   temat   ustaw   dotyczących   emigracji,   bądź   wprowadzonych   w   życie,   bądź   tylko
projektowanych, albo do «Biuletynu Konsularnego», albo do sprawozdań Towarzystwa Geograficznego w
Rzymie, czy wreszcie do książek i broszur, produkowanych masowo, odkąd Włochy stanęły do zawodów
z   Niemcami   pod   względem   produkcji   zadrukowanego   papieru.   Większość   tych   wiadomości   można
zresztą znaleźć, w formie uproszczonej i bardzo skrótowej, w szeregu książek obcych, między innymi w
Geographische Mitteilungen  Petermanna albo w  Staatswissenschaftliches Wörterbuch  Conrada. Ale jak
już ktoś zbierze te materiały i podda je ocenie, to jeśli nie chce zatonąć w próżnych i groteskowych
jeremiadach, lepiej, żeby przyjął je do wiadomości i na tym poprzestał.

Jeżeli natomiast projekt ma założenia praktyczne – w tym sensie, żeby silna organizacja

robotnicza o charakterze narodowym wywierała skuteczną presję na nielojalną konkurencję – w takim
razie projekt jest istotnie próżny i opiera się na idei całkowicie złudnej.

W obecnej sytuacji Włoch nie wchodzi w grę zwykły i przejściowy kryzys na rynku pracy, nie

chodzi   tu  tylko  o wykrycie  szajki  spekulantów   i  pośredników. Tych zresztą,  mówiąc  nawiasem,  nie
brakuje. Ale są oni zwykłą i naturalną konsekwencją ogólnego stanu rzeczy. Sprawa jest poważniejsza.
Rozpętują   się   wściekłe  siły   żywiołowe  nędzy  i   rozpaczy,   przy  jednoczesnym   wkraczaniu   w   stadium
względnego   przeludnienia  (nasi   rodzimi   wyznawcy   doktryn  wielebnego  Malthusa   chętnie   tłumaczą
określenie  względne  na  absolutne)   i   kiedy  wielkoprzemysłowa   produkcja   kapitalistyczna   przechodzi
krytyczny moment swego początkowego, mozolnego kształtowania się. Chodzi tu o naturalny przyrost
ludności, która jako zwykła masa rozprzestrzenia się na zewnątrz i zmienia strukturalnie w procesie ostrej
i   intensywnej  proletaryzacji  wielkiej   liczby   rzemieślników   i   chłopów.   Do   pogorszenia   tej   sytuacji
przyczyniła się w niemałej mierze sprzedaż dóbr klasztornych i zmniejszenie pomocy dla ubogich ze
strony Kościoła, zmniejszenie graniczące z zupełnym zanikiem. Zmian tych nie równoważy bynajmniej
tak   zwana  świecka  administracja   komunalna,   uboga   duchem,   stronnicza   i   skorumpowana   przez
wszelkiego rodzaju intrygi, nadużycia finansowe i samowolę. Spójrzmy poza tym na kosztowną politykę,
która zaspokaja swą próżność przy pomocy sojuszów i poczynań kolonialnych, z nieuniknionym przy tym
militaryzmem; i weźmy pod uwagę, że wielki przemysł, zrodzony we Włoszech z obcego kapitału, nie
może się ostać bez pomocy rządu – pomocy bezpośredniej i pośredniej; otóż i mamy pełny i wyrazisty
obraz pożałowania godnych obecnych warunków życia robotników włoskich.

Te warunki faktyczne, które zacząłem w roku ubiegłym opisywać na łamach «Sozialdemokrat»,

socjaliści włoscy mogą oczywiście studiować, aby unaocznić je społeczeństwu w ogóle, a robotnikom w
szczególności, ale nie mają żadnych możliwości zaradzenia złu. Toteż idea nielojalnej konkurencji nie ma
żadnej szansy dotarcia do dusz i umysłów szerokich mas proletariuszy”.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 3 –

www.skfm.w.pl

Antonio Labriola – Międzynarodowe sekretariaty pracy a ruch robotniczy i socjalistyczny we Włoszech (1891 rok)

Takie mniej więcej myśli przelałem na papier, aby niezwłocznie odpowiedzieć, czując, że mądrej i

odważnej córce Karola Marksa nie mógłbym okazać kurtuazji w inny sposób aniżeli mówiąc jej otwarcie
całą prawdę. Ale potem wydało mi się, że lepiej się nad tym jeszcze zastanowić i, jak to powiedziałem
naszemu przyjacielowi Engelsowi, odłożyłem odpowiedź na później.

Ankieta była w gruncie rzeczy skierowana do przedstawicieli związków robotniczych, a ja w tym

charakterze nie mogłem ani nie mogę dzisiaj stanąć przed Panią. Mogę tylko wypowiedzieć moje osobiste
przekonanie, tak jak się ono we mnie spontanicznie ukształtowało pod wpływem studiów i obserwacji,
jako   owoc   doświadczeń   i   rozczarowań.  „Frankfurter   Zeitung”  miała   niewątpliwą   rację   twierdząc
ostatnio, z pewnością nie przez złośliwość w stosunku do mnie, że wszystkie moje wysiłki zmierzające do
stworzenia włoskiej partii robotniczej do tej pory się nie powiodły. Te wszystkie usiłowania, skądkolwiek
by  pochodziły,   zawodzą   nie   tylko   wskutek   prześladowań  policyjnych,  ale   dlatego,   że   zderzają   się   z
obecnymi  antagonistycznymi   warunkami  interesów   robotniczych,   które   to   interesy   nie   uległy   dotąd
zrównaniu pod jednolitą presją kapitalizmu. I także dlatego, że masy robotnicze nie mają jeszcze w sobie
elementów kultury koniecznych do uchwycenia sedna i sensu obecnego życia gospodarczego.

W miarę jak armia rezerwowa – bezrobotni – rośnie liczebnie, a proletaryzacja, zarówno w

mieście, jak na wsi, przybiera na sile, niemała część rzemieślników, nieświadoma złego losu, jaki ciąży
nad nimi wszystkimi, rzuca się na złudne i szarlatańskie środki ratunku w postaci towarzystw wzajemnej
pomocy i tak zwanych kooperatyw. Na tym nastawieniu umysłów spekulują zarówno szarlatani polityczni
wszelkiego rodzaju, jak improwizowani trybuni; i nawet jeśli się zdarzy, że rozczarowanie w stosunku do
tego czy owego spośród świętych patronów wywoła kryzys na  rynku demagogicznym, zawsze jeszcze
znajdzie się w zawodach miejsce dla nowych, i zawsze można zacząć grę od początku. Nierzadkie są
wypadki, że osoby, które zasłynęły jako wrażliwe na los robotników, uprawiają następnie – cichaczem
czy   nawet   otwarcie   –   zawód   pośredników   w   sprawach   pracy   czy   emigracji.   Zmienia   się   miejsce
przeznaczenia   –   obecnie   modna   jest   republika   brazylijska   w   swoim   nowym   wydaniu,   gdzie   kwitnie
przemysł oparty na niewolnictwie pracy najemnej. I najprędzej, jak się da, zostaną prawnie zniesione te
ograniczenia, jakim dotychczas jeszcze emigracja podlega.

Nie ma więc co się dziwić, że utworzenie partii robotniczej wciąż pozostaje pobożnym życzeniem.

Podczas gdy kapitaliści i rząd, który jest ich naturalnym sprzymierzeńcem, dysponują wszelkimi
środkami, które by pozwoliły dać pełny obraz istniejącego stanu rzeczy, zorientować w nim zarówno kraj,
jak zagranicę, wysiłki najbardziej uświadomionych robotników rozbijają się o nieprzeliczone trudności,
wypływające z interesów bądź lokalnych, bądź branżowych. Wszystko to odbiera dążeniom
socjalistycznym tę jedność i zwartość kierunku i działania, które jedynie w oparciu o doświadczenie mogą
stopniowo doprowadzić do powstania partii. Do tej pory tylko zecerom udało się stworzyć związek niemal
ogólnokrajowy.

Naturalny bieg rzeczy wytworzy z czasem lepsze warunki, o ile przeznaczeniem Włoch nie jest

zniknięcie z liczby narodów zdolnych do reprezentowania historii i postępu. Ale do poprawy warunków z
pewnością nie przyczynią się obecne spory między legalistami i antylegalistami. Bardzo daleka od życia
szerokich mas ludowych, których postawa duchowa jest bądź apatyczna, bądź rewolucyjna, jest owa
dysputa, która dotyczy brania lub niebrania udziału w wyborach. Życie ludu włoskiego wzięte jako całość
toczy się wciąż jeszcze w klimacie dziejów starożytnych, kiedy wszystkim kierowały motywy wprawdzie
praktyczne, ale instynktowne i intuicyjne, a więc nie dające się sprowadzić do idei ogólnych i systemów.

Ankieta, na którą tak późno odpowiadam, kiedy tylko pojawiła się we Włoszech, została

opublikowana przez Turatiego w mediolańskiej „Critica Sociale”. Turati uważał za potrzebne dołączyć
do niej pewne melancholijne komentarze. Powiedział tam, że wobec nieistnienia regularnej organizacji
robotniczej, do której można by się zwrócić, i dopóki nie zostanie zwołany kongres w celu zjednoczenia
sił socjalistycznych Włoch, może on wyrazić jedynie swoją prywatną opinię. A ta, którą wypowiedział,
była doprawdy pesymistyczna.

Wkrótce potem zdarzyło mi się uczynić bardzo niewdzięczne doświadczenie. Na prośbę

Lafargue’a zabrałem się do szukania sposobów, które by skłoniły robotników portowych Ligurii do
zamanifestowania solidarności z towarzyszami z Marsylii, gdzie starania o podwyżkę płac ponoszą klęskę

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 4 –

www.skfm.w.pl

Antonio Labriola – Międzynarodowe sekretariaty pracy a ruch robotniczy i socjalistyczny we Włoszech (1891 rok)

na skutek grożącej lub efektywnej konkurencji genueńczyków. W obliczu konkretnej próby okazało się,
że nie istnieją we Włoszech stowarzyszenia dostatecznie żywotne na podjęcie takiego zadania.

Poza tym przez trzy miesiące ciągnął się istny kryzys bezrobocia, który z przyczyn oczywistych

pogłębia się zawsze w okresie od lutego do maja. Nie brakło, jak zwykle, wieców i zamieszek, nie brakło
protektorów, pochlebców i trybunów ludu pragnących wkupić się w łaski za pomocą pieniędzy rozdanych
jako   jałmużna,   a   także   obiecywania   i   przydzielania   robót   komunalnych   i   państwowych,   co   jest
niewątpliwie   najwygodniejszym   sposobem.   Ówczesna,   rzec   można,   intuicyjna   propaganda   na   rzecz
rozpaczliwie walczącej nędzy, nie wywarła, ku memu wielkiemu rozczarowaniu, silniejszego wpływu na
szerokie masy robotnicze. Wmieszałem się w ten ruch, nie po to, aby rozwiązać „kwestię socjalną” –
ulubiony frazes zarozumiałego drobnomieszczaństwa – ale po to, by wykorzystać ten kryzys bezrobocia
jako   popularny   środek   wychowawczy   i   jako   przyczynek   do   pogłębienia   sensu   manifestacji
pierwszomajowych. Ale większość rzemieślników miejskich, nie mówiąc już o chłopach, nie dociera
jeszcze   do   sedna   zagadnienia.   Rzemieślnicy  ci   widzą   w   bezrobociu   po   prostu  fakt   przypadkowy,   a
ponieważ ani szkoła, ani doświadczenia życiowe nie dały im dostatecznego wyrobienia, tkwią wciąż
jeszcze skuleni w zamkniętym kręgu myślowym drobnomieszczaństwa wieku XVIII. O wszystkich tych
sprawach może Pani zasięgnąć bliższych informacji u Engelsa, który o Włoszech wie nie mniej niż ja.

Krótko mówiąc, w początku sierpnia odbyła się w Mediolanie, zamiast kongresu socjalistycznego,

od dawna projektowanego przez  niektórych deputowanych,  konferencja  przedstawicieli  robotników  –
rzecz   niewątpliwie   bardziej   użyteczna   i   praktyczna.   Na   tym   spotkaniu,   już   siódmym   z   kolei,   a   nie
pierwszym,   jak   pisze   „Vorwärts”,   roztrząsano   bardzo   sensowne   idee,   podjęto   pewne   kroki   w   celu
ułatwienia propagandy i oprócz nominacji delegatów na kongres w Brukseli ustanowiona została komisja
mająca przygotować program włoskiej partii robotniczej. Odtąd rzeczą komisji będzie zbieranie danych,
do których odnosi się ankieta Pani z lutego.

Nie jestem w stanie wypowiedzieć ani pesymistycznej, ani optymistycznej opinii o efektach

konferencji   w   Mediolanie,   do   której   powodzenia   tak   znacznie   przyczynił   się   Turati.   Ta   sama
powściągliwość   nie   pozwala   mi   przewidywać,   co   będzie   z   projektowanym   stworzeniem   organu
centralnego   partii   i   czy  zdoła   się   kiedyś   położyć   kres   walkom   między  legalistami  i  antylegalistami
poprzez   energiczny   udział   robotników   w   życiu   politycznym.   Ale   co   się   tyczy   stworzenia
Międzynarodowego Sekretariatu Pracy, muszę szczerze stwierdzić, że komisja wybrana w Mediolanie
popełniłaby   gruby   błąd,   gdyby   chciała   choć   trochę   wykroczyć   poza   to,   co   należy   robić   w   celu
metodycznego   zbierania   i   przekazywania   danych   statystycznych.   Bez   dzienników,   bez   organizacji
partyjnych w poszczególnych prowincjach, bez dyscypliny strajku i oporu, bez kas pomocy i przy tak
niedostatecznym poczuciu solidarności klasowej – absurdem byłoby wierzyć, że komisja mająca siedzibę
w   Mediolanie   znajdzie   sposób   na   to,   aby   pojęcie  nielojalnej   konkurencji  przeniknęło   do   głów
niezliczonych   rzesz   analfabetów,   którzy  czy  to   piechotą,   czy  podróżując   lądem   czy  morzem,   wciąż
emigrują z różnych dzielnic Włoch, gnani ślepym instynktem samozachowawczym, niby ludzie pierwotni.

Coś podobnego do tego, co tu piszę, przeczytać można było ostatnio w niektórych dziennikach

robotniczych,   a   w   szczególności   w   liście   pewnego   anonimowego   socjalisty,   skierowanym   do  Sądu
prowincji Reggio Emilia; tylko że tam rzecz była ujęta odwrotnie. Mówiło się na przykład, że robotnicy
cudzoziemscy dają dowody egoizmu w stosunku do robotników włoskich, o tyle od nich biedniejszych,
lamentowało się nad brakiem ducha braterstwa i tym podobnymi  rzeczami.  We Włoszech  często się
widzi,   jak   dalece   filozofia   ludowa   lubi   się   ubierać   w   wulgarną   frazeologię   pokornego   Benthama   i
nudnego Spencera. Są to puste frazesy, rzecz jasna, ale spoza nich przebija prosta i oczywista prawda:
budowy domu nie rozpoczyna się od dachu!

Poczucie i idee internacjonalizmu, dla nas tak oczywiste, są zbyt dalekie od mózgów

najbiedniejszej części proletariatu włoskiego, a szczupłe szeregi socjalistów włoskich nie mają środków
dostatecznych dla przerzucenia mostu nad tą przepaścią. Z drugiej strony jest jednak naszym
obowiązkiem wydobyć to poczucie i te idee z amalgamatu, który je wypacza, ocalić od zwulgaryzowania,
które je niszczy.

– 5 –

www.skfm.w.pl