Politechnika Warszawska
Wydział Fizyki
Laboratorium Fizyki I Płd. 10
Marek Kowalski
ELEKTROMAGNETYCZNE DRGANIA WYMUSZONE W OBWODZIE RLC
1. Podstawy fizyczne
Drgania są zjawiskiem powszechnie występującym w przyrodzie i w technice. W zjawisku tym stan
fizyczny układu drgającego opisywany jest przez wielkości fizyczne zależne okresowo od czasu.
Najważniejszym, a także najprostszym rodzajem drgań są tzw. drgania harmoniczne, w których zależność
od czasu można opisać funkcjami sinus lub/i cosinus. Duże znaczenie tego rodzaju drgań polega na tym,
że dowolne drganie można przedstawić w postaci kombinacji liniowej różnych drgań harmonicznych
(tzw. analiza Fouriera).
Swobodne drgania harmoniczne wykonuje układ fizyczny, do którego została jednorazowo
dostarczona pewna porcja energii i nie ma dalszego wpływu otoczenia na układ. Jeśli występuje
niewielkie tłumienie liniowe (proporcjonalne do pochodnej po czasie podstawowego parametru
opisującego stan układu, np. wychylenia z położenia równowagi w drganiach mechanicznych, lub
ładunku na kondensatorze w drganiach elektromagnetycznych), to zachodzą  prawie okresowe drgania
zanikające. Drgania harmoniczne opisywane są za pomocą liniowych równań różniczkowych, czyli
takich, w których występuje kombinacja liniowa (suma ze stałymi współczynnikami) funkcji i jej
pochodnych po czasie.
Jeśli na układ drgający działa harmoniczne (sinusoidalne) wymuszenie, dostarczające okresowo
energię, to mimo występowania tłumienia liniowego zachodzą ustalone drgania wymuszone. Takie
oddziaływanie zewnętrzne nie powinno zmieniać własności układu drgającego, a także amplituda,
częstość i faza tego oddziaływania nie powinny zależeć od stanu układu drgającego. Założenia te mają
oczywiście charakter modelowy, gdyż w układach rzeczywistych występują pewne sprzężenia między
układem pobudzanym do drgań i z
ródłem wymuszania. Aby przewidywania modelu teoretycznego
zgadzały się z doświadczeniem ważne jest aby te odstępstwa były niewielkie, a więc do pominięcia.
1.1. Elektromagnetyczne drgania harmoniczne swobodne.
Modelowym układem fizycznym, w którym zachodzić mogą elektromagnetyczne drgania
harmoniczne swobodne jest zamknięty obwód elektryczny o oporności równej zeru, zawierający cewkę o
indukcyjności L i kondensator o pojemności C.
L
-q +q
0 0
C
Rys.1. Obwód LC - elektromagnetyczny oscylator harmoniczny swobodny.
W obwodzie przedstawionym na rys.1 kondensator został naładowany ładunkiem q0 . Gdy w chwili
t = 0 zamkniemy obwód, to kondensator zacznie się rozładowywać i zmieniający się prąd rozładowania
spowoduje powstanie w cewce siły elektromotorycznej samoindukcji. Stan fizyczny obwodu można
opisać za pomocą II prawa Kirchhoffa:
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
2
di q dq
UL + UC = 0 , gdzie: U = L , UC = , i = . (1)
L
dt C dt
Po podstawieniach i przekształceniach otrzymujemy równanie elektromagnetycznego oscylatora
harmonicznego swobodnego:
2
d q 1
= - �" q . (2)
2
LC
dt
Rozwiązaniem tego równania, spełniającym warunki początkowe: q(0) = q0 , i(0) = 0 jest funkcja:
q(t) = q0 cos�0t , (3)
1
gdzie: �0 = - częstość drgań własnych obwodu LC , (4)
LC
�0 �"t - faza drgań,
q0 - amplituda drgań.
Mając funkcję q(t) można obliczyć napięcie na kondensatorze UC(t), natężenie prądu i(t) oraz
napięcie na cewce UL(t):
q0
q(t) q0
UC (t) = = cos�0t = UC0 cos�0t , UC0 = ; (5)
C C C
dq
i(t) = = -q0�0 sin�0t = i0 cos(�0t + Ą / 2), i0 = q0�0; (6)
dt
di
q0
2
2
U (t) = L = -Lq0�0 cos�0t = U cos(�0t + Ą ) , (7)
U = Lq0�0 =
L L0
L0
dt
C
Warto zauważyć, że napięcia na kondensatorze i cewce mają równe amplitudy i przeciwne fazy
(przesunięcie fazowe wynosi -Ą), zaś natężenie prądu jest przesunięte w fazie o -Ą/2.
Z powyższej analizy wynika, że po dostarczeniu do obwodu LC porcji energii (naładowanie
kondensatora) i braku dalszej ingerencji zewnętrznej, zachodzą w nim drgania harmoniczne swobodne -
wielkości opisujące stan układu są funkcjami harmonicznymi. Porównanie z mechanicznym oscylatorem
harmonicznym swobodnym (np. klocek o masie m zaczepiony do sprężyny o współczynniku sprężystości
k) pokazuje, że ładunek na kondensatorze jest wielkością analogiczną do wychylenia z położenia
równowagi a natężenie prądu do prędkości. Pełne zestawienie analogii między drganiami
elektromagnetycznymi i drganiami mechanicznymi przedstawiono w tabeli nr 1.
Okres i częstotliwość drgań swobodnych (inaczej drgań własnych) obwodu LC są równe:
2Ą 1 �0 1 1
T0 = = 2Ą LC . �0 = = = . (8)
�0 T0 2Ą 2Ą LC
Przejdz
my teraz do rozważań energetycznych. Iloczyn napięcia i natężenia prądu jest równy mocy,
a zatem możemy obliczyć moc PE i energię WE pola elektrycznego w kondensatorze:
dWE dq q 1 1
2
PE = = UC �" i = �! WE = dq = �" q2 = �" q0 cos2 �0t (9)
+"
dt dt C 2C 2C
oraz moc PB i energię WB pola magnetycznego w cewce:
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
3
dWB di 1 1
2
PB = = U �" i = L �" i �! WB = Lidi = Li2 = �" q0 sin2 �0t . (10)
L
+"
dt dt 2 2C
Jak widać, energie pól w kondensatorze i w cewce mają takie same amplitudy, ale są przesunięte
w fazie o Ą/2. Całkowita energia układu drgającego będąca sumą energii pola elektrycznego
w kondensatorze i pola magnetycznego w cewce
1
2
W = WE +WB = �" q0 = const (11)
2C
jest stała i równa energii dostarczonej do obwodu.
Z powyższych rozważań wynika, że elektromagnetyczne drgania swobodne w obwodzie LC
można traktować jak okresowe przemiany energii pola elektrycznego w kondensatorze w energię pola
magnetycznego w cewce i na odwrót. Okres tych przemian jest równy połowie okresu drgań własnych,
czyli okresu zmienności napięć na kondensatorze i cewce oraz natężenia prądu. W rzeczywistych
obwodach elektrycznych występuje zawsze niezerowy opór elektryczny, a więc wydziela się energia
cieplna. W takim przypadku energia układu drgającego maleje i po pewnym czasie drgania zanikają.
Tabela 1. Swobodne drgania harmoniczne
DRGANIA MECHANICZNE DRGANIA ELEKTROMAGNETYCZNE
siła harmoniczna napięcie na kondensatorze
1
Fh = -kx
UC = q
C
2 2
d x k d q 1
= - x = - q
2 2
m LC
dt dt
x(t) = x0 cos(�0t -Ć) q(t) = q0 cos(�0t -Ć)
k 1
�0 = �0 =
m LC
masa ciała m indukcyjność cewki L
współczynnik sprężystości sprężyny k odwrotność pojemności kondensatora 1/C
położenie względem stanu równowagi x ładunek zgromadzony w kondensatorze q
prędkość liniowa natężenie prądu
dx dq
v = i =
dt dt
przyspieszenie liniowe
2 2
d x d q
a =
2 2
dt dt
energia potencjalna energia pola elektrycznego w kondensatorze
1
Q2
WP = kx2
WE =
2
2C
energia kinetyczna energia pola magnetycznego w cewce
1 1
WK = mv2 WB = Li2
2 2
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
4
1.2. Elektromagnetyczne drgania wymuszone
Elektromagnetyczne drgania wymuszone można zaobserwować w obwodzie RLC (zawierającym
cewkę o indukcyjności L, kondensator o pojemności C oraz rezystor o rezystancji R), do którego
dołączone zostało z
ródło napięcia sinusoidalnego (rys. 2).
R L C
U(t)
U (t) = U0 sin�t
Rys.2. Obwód RLC ze z
ródłem napięcia wymuszającym drgania.
Stan fizyczny tego układu opisuje w dowolnej chwili II prawo Kirchhoffa:
U +U + UC = U0 sin� t , czyli : (12)
L R
di q
L + Ri + = U0 sin� t . (13)
dt C
Po podzieleniu równania (13) przez L i podstawieniu
dq R 1
2
= i = � = �0 (14)
dt 2L LC
gdzie: � - współczynnik tłumienia, �0 - częstość drgań swobodnych, otrzymujemy równanie
elektromagnetycznych drgań wymuszonych:
2
d q dq U0
2
+ 2� + �0 q = sin� t . (15)
2
dt L
dt
W równaniu tym bezpośrednie parametry układu fizycznego, jakimi są w przypadku obwodu RLC:
indukcyjność L, pojemność C i rezystancja R zostały zastąpione przez uniwersalne parametry
występujące w opisie drgań harmonicznych dowolnego układu fizycznego (np. oscylator harmoniczny
mechaniczny), a mianowicie przez częstość drgań własnych �0 i współczynnik tłumienia �.
Ponieważ napięcie wymuszające jest sinusoidalną funkcją czasu, to rozwiązania tego równania
poszukujemy w postaci funkcji:
q(t) = q0 sin(� t -Ć) (16)
a zatem przewidujemy, że ładunek na kondensatorze będzie się zmieniać sinusoidalnie z częstością taką
jak częstość napięcia wymuszającego oraz, że będzie przesunięty w fazie o Ć względem tego napięcia.
Po podstawieniu przewidywanej funkcji q(t) do równania (15) i zażądaniu, aby równanie to stało się
tożsamością (funkcja q(t) musi spełniać to równanie w każdej chwili czasu) otrzymamy wzory
określające amplitudę ładunku q0 i przesunięcie fazowe Ć:
U0
2��
L
q0 = , Ć = ar ctg (17)
2 2
2 2 2 2
�0 - �
(�0 -� )2 + 4� �
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
5
Przy ustalonych parametrach układu R, L, C, a więc również �0 i � amplituda ładunku oraz
przesunięcie fazowe są funkcjami częstości � napięcia wymuszającego. Po przeprowadzeniu badania
funkcji q0(�) można stwierdzić, że amplituda ładunku na kondensatorze osiąga wartość maksymalną dla
częstości wymuszania �r określonej wzorem :
2
2 2
�r = �0 - 2� , gdzie � )#� = �0 . (18)
g
2
Zjawisko wymuszania drgań z taką częstością przy której amplituda drgań osiąga wartość
maksymalną nazywamy rezonansem. Rezonans w obwodzie RLC zachodzi przy częstości wymuszania
�r , zwanej częstością rezonansową, gdy współczynnik tłumienia � jest mniejszy od wartości
2
granicznej �g . Gdy tłumienie jest większe ( � e" �0 ), układu RLC nie udaje się wprowadzić w stan
2
rezonansu.
Amplitudę drgań i przesunięcie fazowe w stanie rezonansu można wyrazić wzorami:
U0
2 2
�0 - 2�
L
(q0 )max = , Ćr = ar ctg . (19)
2 2 �
2� �0 - �
Szczególny przypadek rezonansu występuje w przypadku gdy współczynnik tłumienia �=0.
Dla takiego układu rezonans zachodzi przy częstości wymuszania równej częstości drgań
własnych �r=�0 i objawia się wzrostem amplitudy do nieskończoności oraz przesunięciem fazowym
Ćr=Ą/2. W takiej sytuacji dochodzi przeważnie do zniszczenia układu drgającego zanim amplituda drgań
osiągnie wartość nieskończoną.
Graniczne wartości amplitudy drgań q0 i przesunięcia fazowego Ć dla częstości wymuszania
dążącej do zera wynoszą:
lim q0 = U0C , lim Ć = 0 . (20)
�0 �0
Dla częstości znacznie przekraczających częstość własną, wartości graniczne amplitudy drgań
i przesunięcia fazowego wynoszą:
lim q0 = 0 , lim tgĆ = 0 , a więc lim Ć = Ą . (21)
�" �" �"
Warto zaznaczyć, że niezależnie od wartości współczynnika tłumienia, przesunięcie fazowe Ć
osiąga wartość Ą/2 przy częstości wymuszania � równej częstości drgań własnych układu �0.
Wzory opisujące drgania wymuszone i rezonans można zapisać w uniwersalnej postaci
bezwymiarowej, słusznej zarówno dla drgań elektromagnetycznych, jak i dla drgań mechanicznych. W
tym celu wprowadza się tzw. parametry zredukowane:
�
zredukowany współczynnik tłumienia: u = , (22)
�0
�
zredukowana częstość drgań: w = , (23)
�0
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
6
5
u = 0,1
4
u = 0,2
3
0,3
0,4
ug = 0,707
0,5
2
0,6
1
1,0
2,0
0
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0
zredukowana częstość drgań w
3.140
Ą
u = 0,1
0,2
0,3
0,4
2.355
0,5 3Ą/4
1,0
0,6
2,0
ug = 0,707
1.570
Ą/2
0.785
Ą/4
0.000
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0
zredukowana częstość drgań w
Rys. 3. Zależność zredukowanej amplitudy drgań X oraz przesunięcia fazowego Ć od zredukowanej
częstości drgań w dla kilku wartości zredukowanego współczynnika tłumienia u.
zredukowana amplituda drgań
X
przesunięcie fazowe
Ć
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
7
10
Ą/2
8
Ą/4
6
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7
zredukowany współczynnik tłumienia u
4
1 - wr(u)
2 - Xr(u)
3 - X(u)w=1
2
3
2
1
0
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7
zredukowany współczynnik tłumienia u
Rys. 4. Wpływ zredukowanego współczynnika tłumienia u na: zredukowaną częstość rezonansową wr,
amplitudę drgań Xr w stanie rezonansu, amplitudę X przy częstości zredukowanej w = 1
oraz przesunięcie fazowe Ćr w stanie rezonansu.
q0(�)
q0 (�)
zredukowana amplituda drgań wymuszonych X = = . (24)
q0 (� 0) U0C
Po zastosowaniu powyższych podstawień wzory określające: amplitudę drgań i przesunięcie
fazowe dla dowolnej częstości wymuszania (wzór 17), częstość rezonansową (wzór 18) oraz amplitudę
drgań i przesunięcie fazowe w stanie rezonansu (wzór 19) przyjmą postać:
1 2uw
X = , Ć = ar ctg , (25)
1- w2
(1- w2 )2 + 4u2w2
wr = 1- 2u2 , (26)
1 1- 2u2
X = X (�r ) = , Ćr = Ć(�r ) = ar ctg . (27)
r
u
2u 1- 2u2
r
przesunięcie fazowe
Ć
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
8
Na rys.3 przedstawiono wykresy zależności zredukowanej amplitudy drgań X i przesunięcia
fazowego Ć od zredukowanej częstości drgań w dla kilku wartości zredukowanego współczynnika
tłumienia u. W miarę wzrostu współczynnika tłumienia rezonans pojawia się dla częstości coraz
mniejszych i wartość amplitudy drgań w stanie rezonansu jest coraz mniejsza. Po przekroczeniu
granicznej wartości współczynnika tłumienia rezonans nie pojawia się (krzywa X(w) nie posiada
maksimum).
Wykresy przedstawione na rys.4 pokazują wpływ zredukowanego współczynnika tłumienia u
na zredukowaną częstość rezonansową wr , zredukowaną amplitudę drgań Xr i przesunięcie fazowe Ćr
w stanie rezonansu oraz na zredukowaną amplitudę X dla w=1. Warto zauważyć, że dla małych wartości
współczynnika tłumienia amplituda drgań wymuszonych (amplituda ładunku) w stanie rezonansu Xr jest
funkcją szybkozmienną, zaś częstość rezonansowa funkcją wolnozmienną (jej wartość jest bliska
częstości własnej układu). Gdy współczynnik tłumienia zbliża się do wartości granicznej, to - odwrotnie -
amplituda drgań jest niemal stała (bliska wartości granicznej dla częstości wymuszania bliskiej zero, zaś
częstość rezonansowa wr jest funkcją szybkozmienną. Wartość zredukowanej amplitudy X dla w = 1 jest
mniejsza od Xr .
Znając funkcję q(t) można wyznaczyć pozostałe funkcje opisujące stan fizyczny układu drgającego:
napięcie na kondensatorze, natężenie prądu, napięcie na oporniku oraz napięcie na cewce.
1.3. Napięcie na kondensatorze
U0
q(t) 1
L
UC (t) = = �" sin(�0t -Ć) = UC0 sin(�0t -Ć) , (28)
C C 2 2 2 2
(�0 -� )2 + 4� �
2
�0
2��
UC0 = U , Ć = ar ctg . (29)
2 2
2 2 2 2
�0 - �
(�0 - � )2 + 4� �
Zależność amplitudy napięcia na kondensatorze od częstości wymuszania jest oczywiście taka sama
jak amplitudy ładunku. Napięcie na kondensatorze jest zgodne w fazie z ładunkiem, a więc Ć określa
również jego przesunięcie fazowe względem napięcia wymuszającego. W stanie rezonansu, czyli dla
częstości wymuszania równej �r , amplituda napięcia na kondensatorze osiąga wartość maksymalną:
2
�0
(q0 )max
2 2
(UC0 )max = = U0 dla �r = �0 - 2� , (30)
C 2 2
2� �0 - �
a przesunięcie fazowe względem napięcia wymuszającego wynosi:
2 2
�0 - 2�
�r
Ćr = ar ctg = ar ctg . (31)
� �
Wartości graniczne: gdy częstość wymuszania dąży do zera, to amplituda napięcia
na kondensatorze dąży do wartości U0, zaś dla częstości znacznie większych od częstości własnej �0 dąży
do zera. Przesunięcie fazowe zmienia się od zera dla bardzo małej częstości wymuszania do Ą dla
częstości bardzo dużej.
Pozostałe funkcje opisujące stan fizyczny układu drgającego: natężenie prądu, napięcie na
rezystorze oraz napięcie na cewce zostały przedstawione w Dodatku nr 1.
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
9
1.3. Współczynnik dobroci
W celu ilościowego wyrażenia rezonansowych własności układu drgającego wprowadzono
współczynnik Q zwany dobrocią. Dobroć układu drgającego określa ile razy amplituda q0 ustalonych
drgań wymuszonych w stanie rezonansu jest większa od amplitudy z dala od rezonansu, czyli w obszarze
częstości tak małych, że amplitudę drgań wymuszonych można traktować jako niezależną od częstości.
q0 (�r )
Q = . (32)
q0 (� 0)
Podstawiając do tego wzoru odpowiednie wartości amplitudy ładunku (wzory (19), (20))
1
2
i pamiętając, że = �0 otrzymujemy:
LC
2
�0
Q = . (33)
2 2
2� �0 - �
W przypadku dużego tłumienia, tzn. gdy współczynnik tłumienia zbliża się do wartości granicznej
�# ś#
2
ś# ź#
� = �"�0 dobroć maleje do jedności. Dla współczynników tłumienia znacznie mniejszych od
g
ś# ź#
2
�# #
wartości granicznej otrzymujemy wzór przybliżony:
�0
Q H" . (34)
2�
Według innej, często stosowanej definicji dobroć układu drgającego jest proporcjonalna
do stosunku średniej energii zgromadzonej w stanie rezonansu )#Wz *#r do energii straconej w czasie
jednego okresu drgań Ws r :
)#Wz *#r
Q = 2Ą . (35)
(Ws )r
Po obliczeniu energii )#Wz *#r i Ws r i podstawieniu do wzoru (35) otrzymamy wzór (33).
Z rozważań energetycznych wynika jeszcze jeden sposób określania dobroci układu drgającego.
W przypadku małego tłumienia dobroć układu drgającego jest równa odwrotności względnej szerokości
"�
rezonansu :
�
r
1
Q = . (36)
�# ś#
"�
ś# ź#
ś# ź#
�
�# r #
Szerokość rezonansu "� określamy na podstawie krzywej zależności amplitudy drgań od
2
częstotliwości (różnica częstotliwości dla których amplituda jest równa amplitudy w stanie
2
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
10
rezonansu) lub na podstawie krzywej zależności przesunięcia fazowego od częstotliwości (różnica
Ą 3Ą
częstotliwości dla których Ć = i Ć = ).
4 4
2. Metoda pomiarowa i układ pomiarowy
Celem ćwiczenia jest badanie drgań elektromagnetycznych w obwodzie RLC wymuszonych przez
sinusoidalne zmienne napięcie generatora. Wygodną wielkością opisującą to zjawisko, zarówno
ze względów pomiarowych jak też ze względu na opis teoretyczny, jest napięcie na kondensatorze.
Wykonywane pomiary powinny prowadzić do znalezienia zależności amplitudy oraz przesunięcia
fazowego napięcia na kondensatorze od częstotliwości napięcia wymuszającego.
W układzie pomiarowym przedstawionym na rys.5 znajduje się generator, miernik częstotliwości,
oscyloskop i płytka pomiarowa umożliwiająca połączenie elementów R,L,i C obwodu oraz dołączenie
generatora i oscyloskopu. Rezystory, cewki i kondensatory są zamknięte w przezroczystych klockach,
które można wkładać w gniazdka płytki pomiarowej.
Y
y
X
X
A
B
Y
C
R L x
GENERATOR
D
MIERNIK CZ
STOTLIWOŚCI
Rys.5. Schemat układu pomiarowego oraz obraz na ekranie oscyloskopu.
Metoda pomiarowa polega na wykorzystaniu oscyloskopu i miernika częstotliwości. Generator
dostarcza do obwodu RLC napięcie sinusoidalne o ustalonej częstotliwości. Dokładny odczyt
częstotliwości umożliwia miernik częstotliwości podłączony równolegle do wyjścia z generatora.
Napięcie z generatora jest podawane na płytki odchylania poziomego (wejście X) a napięcie
z kondensatora na płytki odchylania pionowego (wejście Y).
U = UG (t) = UG0 sin� t (37)
X
UY = UC (t) = UC0 sin(� t - Ć) (38)
W wyniku składania dwóch drgań harmonicznych o jednakowych częstotliwościach (przykładane
napięcia są sinusoidalnymi funkcjami czasu) na ekranie oscyloskopu powstaje elipsa (patrz Dodatek 2),
której kształt zależy od amplitud oraz od przesunięcia fazowego (rys.5). W punktach, w których elipsa
przecina oś OY chwilowa wartość napięcia z generatora jest równa zero:
UG (t) = UG0 sin� t = 0 , zatem sin� t = 0 i cos� t = ą1. (39)
Stąd wynikają chwilowe wartości napięcia na kondensatorze:
UC (t) = UC0 sin(� t - Ć) = UC0 (sin� t cosĆ - cos� t sinĆ) = ąUC0 sinĆ . (40)
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
11
A zatem:
DK = 2UG0, AK = 2UC0, BK = 2UC0 sinĆ, (41)
x y y
gdzie K i K - czułości wejścia X i wejścia Y oscyloskopu ([K] = V/cm).
x y
Mierząc na ekranie oscyloskopu odcinki D, A i B możemy wyznaczyć odpowiednio amplitudę
napięcia z generatora, amplitudę napięcia na kondensatorze i przesunięcie fazowe między tymi
napięciami:
1 1 B
UG0 = DK , UC0 = AK , sinĆ = , (42)
x y
2 2 A
dla danej wartości częstotliwości wymuszania drgań.
3. Wykonanie ćwiczenia
3.1. Wybór parametrów pierwszej serii pomiarowej
Wybieramy cewkę o indukcyjności L, kondensator o pojemności C i obliczamy teoretyczne
wartości częstości własnej (�0 )t i częstotliwości własnej (� )t :
0
1 (�0 )
(�0 )t = , (� )t = (43)
0
LC 2Ą
Ustalamy taką oporność obwodu R1 (suma rezystancji rezystora i rezystancja omowa cewki),
aby uzyskać dość silne tłumienie drgań, tzn. aby obliczona wartość teoretyczna współczynnika tłumienia
była nieco mniejsza od wartości granicznej:
R1 2
�t = < � = �0 . (44)
g
2L 2
Obliczamy też teoretyczne wartości częstości rezonansowej i częstotliwości rezonansowej:
(�r )t
2
(�r )t = (�0 )t - 2�t2 , (� )t = . (45)
r
2Ą
3.2. Zestawienie układu pomiarowego
Wkładamy do płytki pomiarowej klocki zawierające elementy obwodu o wybranych wartościach
rezystancji, indukcyjności i pojemności. Podłączamy generator i wejścia oscyloskopu do odpowiednich
gniazdek w płytce pomiarowej za pomocą kabli koncentrycznych w ten sposób, aby napięcie z generatora
było podłączone do wejścia X oscyloskopu a napięcie z kondensatora do wejścia Y (patrz schemat układu
pomiarowego  rys.5). Do wyjścia z generatora podłączamy równolegle miernik częstotliwości. Przy
realizowaniu połączeń należy zwrócić uwagę na takie połączenie kabli, aby końcówki tzw. masy
generatora i oscyloskopu były ze sobą połączone. Ustawiamy taką wartość amplitudy sinusoidalnego
napięcia wyjściowego generatora, aby przy danej czułości wejścia X oscyloskopu napięcie to mieściło się
na ekranie. Ustalonej wartości amplitudy nie należy zmieniać podczas pomiarów.
3.3. Przeprowadzanie pomiarów
1. Po ustaleniu częstotliwości napięcia z generatora (zbliżonej do obliczonej wartości częstotliwości
rezonansowej danego układu) i dobraniu odpowiednich czułości K i K wejść oscyloskopu na ekranie
x y
oscyloskopu otrzymujemy pochyloną elipsę. Zmieniając częstotliwość napięcia z generatora zmieniamy
kształt tej elipsy.
Uwaga: niektóre typy oscyloskopów nie mają cechowanej regulacji czułości wejścia X. W takim
przypadku wartość K można wyznaczyć w następujący sposób. Ustalamy amplitudę napięcia
x
z generatora, napięcie to podłączamy do wejścia Y oscyloskopu przy wyłączonym generatorze podstawy
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
12
czasu. Mierzymy długość ly pionowej kreski która pojawiła się na ekranie i korzystając z relacji
ly K = 2UG0 możemy wartość podwojonej amplitudy napięcia z generatora wyrazić w woltach.
y
Następnie podłączamy napięcie z generatora do wejścia X i przy ustalonej, nieznanej wartości czułości
K mierzymy długość lx poziomej kreski, która pojawiła się na ekranie. Czułość K obliczamy
x x
ze wzoru:
ly
lxK = 2UG0 = ly K �! K = K (46)
x y x
lx y
Należy również obliczyć błąd "K .
x
2. Wyznaczenie częstotliwości własnej układu � . Ze wzoru na przesunięcie fazowe między
0
napięciem na kondensatorze a napięciem z generatora
2�� ��
Ć = ar ctg = ar ctg (47)
2 2 2 2
�0 - � Ą (� -� )
0
wynika, że dla � =� przesunięcie fazowe wynosi Ą / 2 . A zatem częstotliwość, przy której osiami
0
symetrii elipsy będą osie OX i OY na ekranie oscyloskopu jest częstotliwością własną badanego układu
drgającego. Należy wyznaczyć ją jak najdokładniej oraz oszacować jej błąd, gdyż wartość ta będzie
bardzo potrzebna przy opracowaniu wyników dalszych pomiarów.
3. Oszacowanie wartości częstotliwości rezonansowej � , tzn. takiej częstotliwości wymuszania,
r
przy której długość odcinka A (rys.5), czyli podwojona amplituda napięcia na kondensatorze jest
największa.
4. Wyznaczanie zależności amplitudy i przesunięcia fazowego napięcia na kondensatorze od
częstotliwości napięcia wymuszającego z generatora (pierwsza seria pomiarowa). W tym celu należy
wykonać pomiary odcinków A, B i D na ekranie oscyloskopu (rys.5) dla kilkunastu częstotliwości
z zakresu (0.1� - 2� ), zagęszczając punkty pomiarowe w okolicach częstotliwości rezonansowej.
r r
Warto zauważyć, że w okolicy rezonansu amplituda napięcia z generatora zaczyna się zmieniać (maleje).
Efekt ten wynika ze zwiększonego poboru mocy z generatora przez układ drgający. Należy oczywiście
oszacować dokładności pomiarów: "A, "B, "D, oraz "� . Wyniki pomiarów należy zanotować w tabeli,
która dla danej serii pomiarowej powinna zawierać:
a) bezpośrednie parametry układu drgającego, czyli indukcyjność L, pojemność C oraz rezystancję
całkowitą R,
b) obliczone wartości teoretyczne: częstości i częstotliwości własnej układu, współczynnika tłumienia,
częstości i częstotliwości rezonansowej,
c) wyznaczone doświadczalnie wartości częstotliwości własnej i rezonansowej,
d) wyniki pomiarów odcinków A, B i D dla różnych częstotliwości,
Propozycja wzoru tabeli z wynikami obliczeń i pomiarów została przedstawiona na końcu niniejszej
instrukcji.
3.4. Wybór parametrów następnych serii pomiarowych
W drugiej serii pomiarowej zachowujemy wartość indukcyjności L i pojemności C, a zatem
częstotliwość własna układu nie zmienia się. Zmieniamy natomiast rezystor, wybierając najmniejszą
wartość rezystancji, a więc najmniejszą wartość współczynnika tłumienia �.
Porównanie wyników pomiarów serii pierwszej i drugiej pokaże, jaki jest wpływ wartości
rezystancji, a więc i współczynnika tłumienia na zjawisko drgań wymuszonych w obwodzie RLC.
Wybierając oporność tak dużą (przy nie zmienionych wartościach L i C), aby współczynnik tłumienia był
większy od wartości granicznej można zaobserwować, że amplituda drgań jest malejącą funkcją
częstotliwości. W takim przypadku nie występuje zjawisko rezonansu.
W trzeciej serii pomiarowej zachowujemy wartość indukcyjności L a zmieniamy wartość
pojemności C na mniejszą, co powoduje zmianę częstotliwości drgań własnych układu. Ustalenie
oporności układu takiej jak w serii pierwszej prowadzi do takiej samej wartości współczynnika tłumienia.
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
13
Zmienia się natomiast relacja między częstością drgań własnych a współczynnikiem tłumienia.
Porównanie serii pierwszej i trzeciej pokaże jaki jest wpływ tej relacji na zjawisko drgań wymuszonych
w obwodzie RLC.
4. Opracowanie wyników pomiarów
Uzupełnić trzecią część tabeli wyników (str.14) obliczając dla każdej częstotliwości: amplitudę
napięcia na kondensatorze UC0, amplitudę napięcia z generatora UG0, amplitudę zredukowaną X,
przesunięcie fazowe Ć oraz częstotliwość zredukowaną w .
Przedstawić na wykresach przetworzone wyniki pomiarów, tzn. obliczone wartości zredukowanej
amplitudy X i przesunięcia fazowego Ć w funkcji zredukowanej częstotliwości w .
Wyznaczyć szerokość rezonansu "� z wykresu amplitudy (różnica częstotliwości dla których
amplituda jest równa 2 / 2 amplitudy w rezonansie) i z wykresu przesunięcia fazowego (różnica
częstotliwości dla których Ć = Ą / 4 i Ć = 3Ą / 4 ). Obliczyć względną szerokość rezonansu "� /� .
r
Sporządzić zestawienie wyznaczonych dla różnych serii pomiarowych (identyfikowanych przez
wartości R,L i C) wartości teoretycznych i doświadczalnych: częstości i częstotliwości własnej,
współczynnika tłumienia, częstości i częstotliwości rezonansowej, dobroci i względnej szerokości
rezonansu. Porównać wartość dobroci układu i odwrotności względnej szerokości rezonansu.
Sformułować wnioski dotyczące wpływu bezpośrednich parametrów układu drgającego na przebieg
zjawiska drgań wymuszonych i zjawiska rezonansu oraz na wyznaczone parametry drgań. Ocenić
zgodność przewidywań teoretycznych z wynikami doświadczalnymi i zastanowić się nad przyczynami
ewentualnych rozbieżności.
5. Pytania kontrolne
1. Co to są drgania harmoniczne swobodne? Podać i omówić równania opisujące to zjawisko
w obwodzie RLC oraz jego rozwiązanie.
2. Co to są drgania wymuszone? Podać i omówić równanie opisujące to zjawisko w obwodzie RLC.
3. Podać i omówić funkcję opisującą drgania wymuszone.
4. Na czym polega zjawisko rezonansu? Czy każdy układ drgający można doprowadzić do stanu
rezonansu?
5. Od jakich parametrów zależy częstość rezonansowa?
6. Od jakich parametrów zależy amplituda drgań w stanie rezonansu?
7. Jaką rolę odgrywa tłumienie w zjawisku drgań wymuszonych?
8. Podać i omówić analogie między drganiami elektromagnetycznymi i drganiami mechanicznymi.
9. Porównać zależność od częstości wymuszania amplitud napięcia na kondensatorze, na oporniku i na
cewce. Czy amplitudy tych napięć osiągają wartość maksymalną dla takiej samej częstości?
6. Literatura
A. Januszajtis, Fizyka dla Politechnik, tom III Fale, Warszawa 1991, rozdz. I, str.71  81, 86  89
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
14
Tabela 2. Wyniki pomiarów.
SERIA POMIAROWA NR .......
Bezpośrednie parametry układu: L =.............. C =.............. R = ..............
�0 ą "�0 � ą "� � ą "� �r ą "�r � ą "� Q ą "Q
WARTOŚCI
0 0
r r
teoretyczne
doświadczalne
......
numer pomiaru 1 2 3 ...... ...... ......
� ą "�[kHz]
K ą "K [V / cm]
y y
ę ą "ę[cm]
ł ą "ł[cm]
D ą "D[cm]
Kx = ....... ą .......
UC0 = O.5AK [V ]
y
"UC0[V]
UG0 = 0.5K [V ]
"UG0 [V ]
X = UC0 /UG0
"X
sinĆ = B / A
Ć ą "Ć
w = � /�
0
"w
Wartości teoretyczne:
R
1
2 2
1 R2
� =
�r = �0 - 2� = -
�0 =
2L
LC
LC 2L2
2
�0
�0 1 1
�r 1 1 R2 1
Q = =
� = = � = = -
0 r
2 2
2Ą 2Ą LC
2Ą 2Ą LC
2L2 1 R2
2� �0 - �
RC -
LC
4L2
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
15
Wartości doświadczalne:
2 2
� -�
r
0
� = 2Ą
Ze wzoru (18)
2
2
�0
Q =
Ze wzorów (18,33)
4 4
�0 -�r
Uwaga: do wzorów tych należy podstawić wartości � i � wyznaczone doświadczalnie.
0 r
DODATEK 1
Znając funkcję q(t) (patrz wzory (16) i (17)) można wyznaczyć pozostałe funkcje opisujące stan
fizyczny układu drgającego: natężenie prądu, napięcie na oporniku oraz napięcie na cewce.
Natężenie prądu
dq
i(t) = = i0 sin(�0t - ĆR ) , (48)
dt
2 2
� - �0
U0 �
i0 = �" , ĆR = ar ctg . (49)
L 2 2 2 2 2��
(�0 - � )2 + 4� �
Przedstawione wzory pokazują, że faza natężenia prądu różni się od fazy ładunku i napięcia na
kondensatorze, a amplituda natężenia prądu jest inną funkcją częstości wymuszania. Badając funkcję
i0(�) możemy stwierdzić, że osiąga ona wartość maksymalną dla częstości wymuszania równej częstości
własnej układu, niezależnie od wartości współczynnika tłumienia:
U0 U0
1
(i0 )max = �" = i ĆR = 0 dla � = �0 . (50)
L 2� R
Napięcie na rezystorze
U (t) = R �" i(t) = U sin(�0t - ĆR ) , (51)
R R0
2 2
� - �0
2��
U = R �" i0 = U0 , ĆR = ar ctg . (52)
R0
2 2 2 2 2��
(�0 - � )2 + 4� �
Zależność amplitudy napięcia na rezystorze od częstości napięcia wymuszającego jest oczywiście
taka sama jak dla amplitudy natężenia prądu. Amplituda napięcia na oporniku osiąga największą wartość
(U )0max = U0 dla � = �0 , (53)
R
a napięcie na rezystorze jest wtedy zgodne w fazie z napięciem wymuszającym, tzn. ĆR = 0.
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
16
Napięcie na cewce
U (t) = U sin(�0t - ĆL ) , (54)
L L0
2
�# ś#
� 2��
U = U0 , ĆL = ar ctgś# 2 2 ź# - Ą . (55)
L0
ś# ź#
2 2 2 2
�0 - �
(�0 - � )2 + 4� �
�# #
Badanie zależności amplitudy napięcia na cewce od częstości napięcia wymuszającego prowadzi
do ustalenia, że osiąga ona wartość maksymalną:
2
2
�0
�0
(U )0max = U0 dla � = , (56)
L
2 2 2 2
2� �0 - � �0 - 2�
a przesunięcie fazowe względem napięcia wymuszającego wynosi wtedy:
�# 2 2 ś#
�0 - 2�
�# �r ś#
ź#
ś#
ĆL = arctgś#- - Ą = arctgś#- ź# - Ą . (57)
ś# ź# ź#
� �
ś# ź#
�# #
�# #
Napięcie na cewce ma fazę przeciwną względem napięcia na kondensatorze, zaś amplituda osiąga
wartość największą dla częstości większej od częstości rezonansowej, a nawet większej od częstości
własnej. Gdy współczynnik tłumienia zmienia się od zera do wartości granicznej to częstość ta rośnie
od wartości �0 do nieskończoności.
DODATEK 2
Składanie prostopadłych drgań harmonicznych o jednakowych częstościach
Przyjmijmy, że punkt materialny znajdujący się w środku układu współrzędnych XOY wykonuje
wzdłuż osi układu drgania harmoniczne o jednakowych częstościach, różnych amplitudach, przesunięte
w fazie o Ć. Drgania te są opisane równaniami:
x(t) = D sin� t (58)
y(t) = Asin(� t - Ć) . (59)
Aby znalez
ć ogólne równanie toru punktu materialnego należy z powyższych równań wyeliminować
czas. Na podstawie pierwszego równania obliczamy
x x2
sin� t = i cos� t = 1- sin2 � t = 1- , (60)
D
D2
a drugie równanie przekształcamy do postaci
y = A(sin� t cosĆ - cos� t sinĆ) . (61)
Po podstawieniu (60) do (61) otrzymamy równanie:
Elektromagnetyczne drgania wymuszone w obwodzie RLC
17
y x x2
= cosĆ - 1- sinĆ . (62)
A D
D2
Po podniesieniu stronami do kwadratu i redukcji otrzymamy równanie :
x2 2xy cosĆ y2
- + = sin2 Ć , (63)
D2 AD A2
którego wykresem jest elipsa wpisana w prostokąt o bokach 2D i 2A równoległych do osi układu. Kształt
elipsy zależy od wartości przesunięcia fazowego Ć. Rozważmy kilka przypadków dla
charakterystycznych wartości Ć.
- Dla Ć = 0 (fazy zgodne) otrzymujemy:
2
x2 2xy y2 x y
�# ś#
- + = 0 czyli - ź#
= 0 , (64)
ś#
D A
�# #
D2 AD A2
A
skąd wynika, że punkt porusza się po odcinku prostej y = x .
D
- Dla Ć = Ą/2 otrzymujemy:
x2 y2
+ = 1, (65)
D2 A2
a więc torem punktu jest elipsa, której osiami są osie układu współrzędnych.
- Dla Ć = Ą (fazy przeciwne) otrzymujemy:
2
x2 2xy y2 x y
�# ś#
+ + = 0 czyli + = 0 , (66)
ś# ź#
D A
�# #
D2 AD A2
A
skąd wynika, że punkt porusza się po odcinku prostej y = - x .
D
Zestawienie tych przypadków przedstawia rys.6.
Ć = 0 Ć = Ą/2 Ą/2 < Ć < Ą Ć = Ą
0 < Ć < Ą/2
Rys. 6. Składanie prostopadłych drgań harmonicznych.