Rys historyczny  początki PRL i dalszy rozwój
Za początek Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej uważa się 21 lipca 1944 r. Wtedy to powstały
w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, złożony z członków KRN, ZPP i
Związku Komunistów Polskich w ZSRR. Efektem powstania komitetu było wygłoszenie
manifestu, w którym to zapowiedziano reformy społeczno-gospodarcze (reformę rolną,
nacjonalizację) oraz powrót do konstytucji marcowej, a także uznanie granicy polsko-
sowieckiej wzdłuż linii Curzona (bez Lwowa, Wilna i Grodna).
W latach następnych Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), wbrew
międzynarodowym ustaleniom, został przekształcony w rząd tymczasowy.
Podczas sfałszowanych wyborów w 1947 roku, z życia politycznego została wyeliminowana
jedyna legalna opozycja  PSL.
Natomiast w 1952r. uchwalono nowÄ… konstytucjÄ™ proklamujÄ…cÄ… PolskÄ… RzeczpospolitÄ…
Ludową. Wtedy też formalnie nazwa państwa została zmieniona. W tym też okresie
wprowadzono nadzór polityczny oraz ścisłą cenzurę nad życiem artystycznym i kulturalnym.
Wraz z nastaniem rządów Władysława Gomułki, którego w 1956 r. wybrano na I sekretarza
KC PZPR, represje zostały ograniczone, nastąpiło również zwiększenie swobód
obywatelskich, a także zelżała cenzura.
Jednak pogłębiający się kryzys gospodarczy i niezadowolenie społeczne, doprowadziło w
latach 70 do fali strajków i wystąpień robotniczych. Stosowana przez władze propaganda
sukcesu, nie zdołała zatrzymać załamania zaufania robotników do rządu.
We wrześniu 1980r. wyrażono zgodę na zarejestrowanie NSZZ  Solidarność . Związek
przerodził się w wielomilionowy ruch społeczny domagający się m.in.: demokratyzacji,
realizacji postulatów socjalnych i zniesienia cenzury.
Wzrastająca siła polityczna Solidarności, a także poczucie zagrożenia władz PRL,
doprowadziła do podjęcia decyzji o wprowadzaniu 12 grudnia 1981 roku stanu wojennego.
Pomimo represji wobec działaczy Solidarności i drastycznego ograniczenia praw
obywatelskich podjęto działalność konspiracyjną oraz bojkot oficjalnych form życia
społecznego. Powstało alternatywne życie kulturalne i polityczne.
Na fali kolejnych strajków w 1988 r. oraz wobec pogarszającej się sytuacji politycznej
1
Polski na arenie międzynarodowej, a także zmian politycznych w ZSRR, podjęto decyzje o
rozpoczęciu dialogu z opozycją. W 1989r. doszło do obrad Okrągłego Stołu, podczas
których ustalono kompromis w zakresie reform politycznych (zmiany w konstytucji 
przywrócenie prezydentury i senatu) i gospodarczych1.
Analiza pojęcia
Przed rozpoczęciem analizy systemu medialnego PRL, należy się zastanowić nad samą
definicjÄ… systemu medialnego.
Według B. Dobek-Ostrowskiej system medialny jest jądrem systemu komunikowania
masowego. Który to należy postrzegać jako:  zbiór układów strukturalnych i finansowych,
limitowanych przez specyficzne, prawne oraz instytucjonalne czynniki, które obejmują
problem własności, dostępu do mediów, kontroli środków przekazu i politycznych
ograniczeń
Analiza systemów medialnych może być przeprowadzona na dwóch płaszczyznach  pod
kątem oferty programowej, a także po sposobie relacjonowania faktów, uwidacznia się to na
poziomie tekstowym produkcji mediów.
Zasadniczą rolę w systemie odgrywają trzy klasyczne środki masowego przekazu - prasa,
radio i telewizja.
Jednak na rynek medialny składają się również:
" media drukowane (rynek prasowy i wydawniczy);
" media elektroniczne (radio i telewizja);
" nowe media (telematyka, sieci kablowe, satelitarne, informatyczne, telekomunikacyjne,
multimedia)
przemysł audiowizualny (wytwornie filmowe, producenci i dostawcy programów radiowych
i telewizyjnych);
" przemysł fonograficzny;
" fotografika;
1 Encyklopedia PWN, Wydanie Internetowe, Polska. Historia. Polska Rzeczpospolita Ludowa,
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4575049, Dostęp: 23.04.2012r.
2
" rynek reklamy2.
O charakterze systemu medialnego decyduje tzw. rynek pierwotny i wtórny. Rynek
pierwotny można określić jako relacje, zachodzące między jądrem systemu - nadawcami
medialnymi, na który składają się programatorzy, zarząd reklamy, a publicznością mass
mediów, a także pozamedialnym fragmentem rynku reklamy, tj. zleceniodawcy i agencje
reklamowe.
Natomiast rynek wtórny obejmuje swym zasięgiem powiązania między nadawcami
medialnymi a innymi instytucjami i organizacjami rynku medialnego. I tak media
drukowane są powiązane z przemysłem poligraficznym, fotografiką i kolportażem.
Media elektroniczne z przemysłem fonograficznym, kinematografią, producentami
programów audiowizualnych i ich dystrybutorami. Wszystkie media powiązane są z
instytucjami reglamentującymi. Powołanymi przez ośrodki władzy politycznej w celu
kontroli systemu medialnego (w Polsce obecnie - Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji) oraz
z właścicielami podmiotów medialnych3.
Ideologia komunistyczna (marksistowsko-leninowska)
Polski system medialny w okresie PRL opierał się na założeniach ideologi komunistycznej.
Media w znacznej części miały stanowić fragment systemu politycznego, a także być jego
instrumentem4.
Komunistyczna doktryna prasowa postulowała za organizacją mediów według wzorów
własności ekonomicznej. Tak więc podobnie, jak inne środki produkcji, także i media miały
stać się własnościom i dobrem społecznym.
Środki masowego przekazu w doktrynie marksistowsko-leninowskiej zostały ujęte jako
składnik przeistoczenia się społeczeństwa na drodze rewolucji. Miały pełnić funkcję
 kolektywnego agitatora i propagandysty , a także  kolektywnego organizatora życia
społeczno-gospodarczego.
2 B.Dobek-Ostrowska, System Medialny s.147-149 [w] Podstawy Komunikowania Społecznego, Wydawnictwo
Astrum, Wrocław 2004.
3 Ibidem, s.149
4 R. Habielski, Lata 1944-1947, s.172 [w] Polityczna historia mediów w Polsce w XX w. WAiP, Warszawa 2009.
3
W praktyce oznaczało to dominację treści ideologicznych wyznaczanych przez aparat
partyjny.
Dziennikarstwo według komunistycznej wykładni opierało się na poglądzie o
nierozerwalnym powiÄ…zaniu informacji z jej ocenÄ….
W myśl doktryny stronnicze i subiektywne zapatrywania na daną sprawę nie przekreślały
szansy na ukazanie rzeczywistości. Co więcej, dawały możliwość pogłębienia jej opisu.
Jednak było to możliwe pod warunkiem przyjęcia ideologii marksistowskiej.
Zasadnicze dwie różnice między systemem komunistycznym a zachodnim, to partyjność
oraz ideowość.
Według Lenina materializm, obiektywnie oznacza partyjność. Jest nośnikiem poglądów i
uosobieniem dążeń określonych klas, znajduje zwolenników w jednej grupie i przeciwników
w drugiej grupie społecznej.
Lenin postrzegał dziennikarzy jako aktyw partyjny, a Stalin, jako:  pas transmisyjny partii
do mas
Ideologia komunistyczna wymagała od dziennikarzy jasnego światopoglądu, zdecydowanej
postawy politycznej, pełnego zaangażowania się w przemiany społeczne oraz ideowości. A
ta z kolei winna przejawiać się nie tylko jako element osobowości dziennikarza i jego
poglądów, ale także przenikać do sfery jego dziennikarskiej działalności. Ujawniać się
podczas selekcji obiektów dziennikarskiej penetracji, kompozycji materiałów i
formułowanych ocen.
Pojęcie  ideowości nakładało na dziennikarze funkcje propagandystów i agitatorów.
Działalność poszczególnych jednostek, jak i całego zespołu miała przekształcić się w oś
organizacyjną. Natomiast treści środków masowego przekazu ze  składu idei w
rozwinięcie marksizmu-leninizmu w postępową ideologię.
Materiały dziennikarskie powinny zawierać nie tylko opis faktów, ale również rozważania
teoretyczne i wywody na temat spraw społecznych.
Dziennikarze zaś na podstawie teorii rozwoju społecznego, powinni analizować fakty nie
przez pryzmat aktualnej sytuacji, ale ich genezy i możliwości rozwoju5.
5 T. Goban-Klas, Ideologia komunistyczna (marksistowsko-leninowska) s. 167-268 [w] Media i komunikowanie
masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, PWN, Warszawa 2003.
4
Propaganda i cenzura
Media od samego początku powstania Polski Ludowej, a więc w okresie 1944-45
odzwierciedlały interesy władzy i partii. Punkt widzenia społeczeństwa był ograniczany do
minimum i służył do kształtowania postaw obywatelskich i wpajania odpowiedniego
sposobu myślenia.
Ustrój komunistyczny wymagał od mediów przejęcia funkcji indoktrynacyjnej i
przeistoczenia siÄ™ w element systemu propagandowego6.
PropagandÄ™ postrzega siÄ™ jako jednÄ… z form komunikowania, a te z kolei rozumiemy jako
proces porozumiewania się ludzi, odgrywających w nim różne role7.
Jak pisze B. Dobek-Ostrowska: Istotą propagandy jest wysyłanie komunikatu od nadawcy
do odbiorcy. W większości przypadków komunikat trafia do odbiorcy poprzez środki
masowego przekazu.
W. W. Bidelle'a twierdził, że  pod wpływem propagandy każda jednostka zachowuje się tak
jak gdyby jej reakcje były wynikiem jej własnej decyzji. Szereg jednostek można zmusić do
takiego samego zachowania, przy czym każdą pozornie kierują jej własne sądy 8.
D. Krech, R. Crutchfield rozumieli propagandÄ™ jako specyficznÄ… formÄ™ pobudzenia. Jej
skuteczność miała objawiać się procesem sugestii9.
Natomiast współczesne definicje traktują propagandę, jako: celową oraz systematyczną
próbę  kształtowania percepcji, manipulowania myślami i bezpośrednimi zachowaniami w
celu osiągnięcia takich reakcji, które są zgodne z pożądanymi intencjami propagandzisty
(G. S. Jowett. V. O'Donnell)10.
6 R. Habielski, op. cit., s.172
7 B. Dobek-Ostrowska, Propaganda jako forma komunikowania s.7 [w] B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka
Teoria i praktyka propagandy, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1999.
8 D. Krech, R. Crutchfield Theory and Problems of Social Psychology. New. York, 1948, s. 316, Za B. Dobek-
Ostrowska, Teoria & op. cit., s.8.
9 Ibidem, s.9
10 G. S. Jowett, V. O'Donnell, Propaganda and Persuasion, Beverly Hills 1986, s.16, Za B. Dobek-Ostrowska, Teoria&
op. cit., s.9.
5
W początkowym okresie PRL prasa legalnie działającej opozycji, a także prasa wyrażająca
stanowisko kościoła, nie była objęta mechanizmem propagandowym. Jednak fakt ten nie był
tożsamy z prawem do wolności wypowiedzi.
Według założeń systemu mediów sterowanych władza miała decydujący wpływ na ich
liczbę, charakter oraz zawartość. Poddawano je cenzurze i reglamentacji, mającej na celu
wyeliminowanie przekazów niezgodnych z oficjalną polityką11.
Za kontrolę mediów odpowiadały Resort Informacji i Propagandy, który został
wyodrębniony ze struktur PKWN. Po przekształceniu Komitetu w Rząd Tymczasowy,
Resort został zmieniony w Ministerstwo Informacji i Propagandy, które to działało do 1947
roku.
Ministerstwo zajmowało się prasą codzienną i periodykami, agencjami prasowymi,
radiofoniÄ…, kinematografiÄ…, produkcjÄ… filmowÄ…, domami kultury, wydawnictwami
informacyjnymi, propagandą masową w kraju i za granicą. Zarządzało również drukarniami,
przydziałem papieru, a na początku swej działalności zajmowało się także cenzurą. Oprócz
tego sprawowało pieczę nad Centralną Szkołą Instruktorów Propagandy i Centralną Szkołą
Polityczno-WychowawczÄ….
Ministerstwo zajmowało się także organizacją wieców i manifestacji, zbieraniem informacji
na temat nastrojów społecznych oraz wpływaniem na opinię publiczną poprzez rozsiewanie
plotek i dowcipów12.
O politycznym obliczu mediów decydowała cenzura, początkowo związana z aparatem
terroru. W 1945 roku zostało formalnie utworzone Centralne Biuro Kontroli Prasy.
Do jego zadań należało wystawianie zezwoleń, bez których niemożliwe było drukowanie
materiałów o charakterze informacyjnym, przedruków z gazet, książek, podręczników,
kalendarzy, prac naukowych, literatury pięknej, sztuk teatralnych, poezji, pieśni, haseł,
ulotek, odezw i apeli, ogłoszeń, rysunków, karykatur oraz sprawozdań miesięcznych.
W listopadzie tego samego roku, nazwa Biura została zmieniona na Główny Urząd Kontroli
Publikacji i Widowisk, podległy Prezydium Rady Ministrów13.
11 R. Habielski, op. cit., s.172-173.
12 R. Habielski, op. cit., s. 178.
13 R. Habielski, op. cit., s. 179-180.
6
W kwietniu 1952 roku został znowelizowany dekret o Głównym Urzędzie Prasy Publikacji i
Widowisk, od tej pory cenzura mogła ingerować w treść zawiadomień, publikacji, plakatów
i ogłoszeń. Ponadto został wprowadzony obowiązek rejestrowania i kontrolowania
zakładów poligraficznych, które wykonywały ilustracje metodą światłoczułą. Powielarni, a
nawet zakładów robiących pieczątki.
Na mocy tego rozporządzenia redakcje, które nie zgadzały się z orzeczeniami Urzędu, miały
obowiązek powiadomienia o tym cenzury, jednak w obawie przed represjami, skłaniało to
do aprobaty ingerencji.
Zaostrzono również kary za naruszenie postanowień dekretu, która wynosiła rok więzienia
lub 10 tys. złotych grzywny.
W listopadzie następnego roku została wprowadzona kolejna nowelizacji, w myśl której
Urząd był zobowiązany do  zapobiegania propagandzie wojennej oraz  działaniu na
szkodÄ™ prawa .
W celu kontrolowania wydawnictw w strukturze Wydziału Prasy i Wydawnictw została
utworzona komórka KC Sektora Prasy (paz
dzierniku 1951 roku). Do jej obowiązków
należało podawanie dziennikom i czasopismom tematów, którymi miały się zajmować. Takie
samo zadanie miała również cenzura, a proceder ten nazywano  wskazówkami
operatywnymi . Urząd kontrolował także treści wypowiedzi i pełnił funkcję  inspirującą ,
oznaczało to pokrywanie się kompetencji cenzury z kompetencjami czynników partyjnych.
Natomiast rygorystyczna reglamentacja pozostawała praktyką pozaprawną. Konstytucja
nadal gwarantowała  wolność słowa, druku, zgromadzeń wieców i manifestacji (art. 71,
pkt 1). Jednak zapis ten był czysto teoretyczny, a według punktu 2 tegoż samego artykułu
urzeczywistnienie tych prawa.  służy oddaniu do użytku ludu pracującego i jego organizacji
drukarni,zasobów papierów, gmachów publicznych i sal, środków łączności, radia oraz
innych niezbędnych środków materialnych 14.
Od lipca 1975 roku w strukturze GUKPPiW funkcjonowało 8 zespołów w Warszawie, 16
delegatur w dawnych miastach wojewódzkich oraz 32 odziały w stolicach nowopowstałych
14 R. Habielski, op. cit., s.211-213.
7
województw. W myśl rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z kwietnia 1975 roku został
ograniczony zakres materiałów kontrolowanych przez Urząd. Spod kontroli zostały
wyłączone m.in. druki i formularze używane przez urzędy państwowe i spółdzielcze, prace
doktorskie i habilitacyjne w liczbie egzemplarzy niezbędnych do przeprowadzania
przewodu15.
Język mediów, motyw wroga, dziennikarze
Według Rafała Habielskiego:  Cechą języka totalitarnego jest to, że służy on nie tyle do
komunikacji ile sprawowaniu władzy. Ma stworzyć wyobrażenia i skojarzenia, które
pozwalają osaczyć odbiorcę. Terminy, jakimi posługuje się taki język (według Aleksandra
Wata, słowa  sakralne ) zostają oderwane od ich znaczenia i funkcjonują samodzielnie,
znacząc to, co władza chce, żeby znaczyły. Powinnościom mediów i używanego przez nie
języka nie było jedynie stwierdzenie faktu istnienia wroga, czyli jego  demaskowanie .
Miały one budzić do walki z zagrożeniem, które stwarzał wróg, mobilizować społeczeństwo
i wyznaczać formy jego aktywności .
Media w swojej aktywności miały przeciwstawiać się niebezpieczeństwu, miały także
realizować zadania stawiane przed nimi przez partię. Realizacja tych zadań wiązała się ze
wprowadzeniem do języka mediów terminologii militarnej, a także zwrotów nacechowanych
emocjonalnie, podkreślających wagę opisywanej kwestii. I tak oto wróg socjalizmu był
nazywany  sługusem imperializmu ,  reakcyjnym myślicielem ,  podżegaczem wojennym
lub  członkiem kułackiej bandy .
Powszechną cechą wypowiedzi eksploatujących motyw wroga, była stosowanie
deprecjonujących określeń, wydawanie wyroku, jak i wygłaszanie indywidualnego stosunku
przez autora.
Z założenia wróg był  wszechobecny , mógł się nim stać zarówno działacz partyjny, jak i
komunistyczny dziennikarz16.
Istotny wpływ na politykę medialną w okresie stalinizmu miało, odsuniecie od władzy
Władysława Gomułki, następstwem tego była walka z tzw. odchyleniem prawicowo-
15 R. Habielski, op. cit., s.304.
16 R. Habielski, op. cit., s.208-209.
8
nacjonalistycznym.
Wydarzenie to doskonale wpisało się w idee wroga wewnętrznego17.
W jej rozpowszechnianie zaangażowali się nie tylko starzy prokomunistyczni dziennikarze,
którzy zresztą stawali się coraz mniej potrzebni władzy, ale także dziennikarze  nowego
typu .
Plan kształcenia nowej generacji dziennikarzy rozpoczęto w okresie stalinizmu. Wiodącą
cechą adeptów miała być pełna akceptacja oraz identyfikacja z partyjną polityką. Równie
ważne byÅ‚o pochodzenie spoÅ‚eczne,  wedÅ‚ug SDP naturalnym zasobem« kadrowym mieli
być przede wszystkim robotnicy i chÅ‚opi« . Polityka ksztaÅ‚cenia nowej dziennikarskiej
kadry przynosiła zamierzone efekty. Do połowy lat 50. 75 proc. studentów miała
pochodzenie robotnicze.
Warto tu zaznaczyć, że sam proces kształcenia nie miał na celu tylko naukę zawodu, ale
miała być ważnym etapem formowania ideowej sylwetki dziennikarza18.
17 R. Habielski, op. cit., s. 204.
18 R. Habielski, op. cit., s. 2010-211.
9