Bertrand RUSSELL PROBLEMY FILOZOFII

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

Bertrand RUSSELL

PROBLEMY FILOZOFII

przeło

ył opatrzył Wojciech Sady, rozdziały o powszechnikach

SPIS TRE

CI:

Przedmowa
1. Zjawisko a rzeczywisto

ść

2. Istnienie materii
3. Natura materii
4. Idealizm
5. Wiedza bezpo

rednia i wiedza przez opis

6. O indukcji
7. Nasza wiedza o zasadach ogólnych
8. Jak mo

liwa jest wiedza a priori

wiat powszechników

10. Nasza wiedza o powszechnikach

11. Wiedza intuicyjna
12. Prawda i fałsz
13. Prawda, bł

d i pogl

d prawdopodobny

14. Granice wiedzy filozoficznej
15. Warto

ść

filozofii

Nota bibliograficzna
Wojciech Sady. Posłowie. Miejsce Problemów filozofii w twórczo

ci Bertranda Russella

wiat powszechników

Pod koniec poprzedniego rozdziału zauwa

yli

my,

e takim rzeczom jak relacje

przysługuje, jak si

wydaje, byt w pewien sposób odmienny od bytu przedmiotów

fizycznych, odmienny równie

od bytu umysłów i danych zmysłowych. W tym rozdziale

musimy rozwa

natur

tego rodzaju bytu, a tak

e, jakim to przedmiotom on

przysługuje. Zaczniemy od pytania drugiego.

Borykamy si

teraz z problemem bardzo starym, do filozofii wprowadził go bowiem

Platon. Jego "teoria idei" stanowi prób

rozwi

zania tego wła

nie problemu, jak dot

jedn

z najbardziej, moim zdaniem, udanych. Teoria, jakiej b

bronił poni

ej, jest w

wielkiej mierze teori

Platona poddan

takim tylko modyfikacjom, jakie w miar

upływu

czasu okazały si

konieczne.

Problem ten przybrał dla Platona taki mniej wi

cej kształt. Zastanówmy si

, na przykład,

nad poj

ciem takim jak sprawiedliwo

ść

. Je

li zadamy sobie pytanie, czym ona jest, to

zazwyczaj rozwa

ymy ten, tamten i inny jeszcze czyn sprawiedliwy, w celu ustalenia, co

maj

one ze sob

wspólnego. Ka

dy z nich musi, w pewnym sensie, uczestniczy

wspólnej istocie, któr

znajdziemy we wszystkim, co sprawiedliwe, i w niczym innym. T

wspóln

istot

, na mocy której wszystkie one s

sprawiedliwe, b

dzie sama

sprawiedliwo

ść

, czysta esencja, której domieszka do faktów

ycia codziennego wytwarza

cał

rozmaito

ść

czynów sprawiedliwych. Podobnie jest z ka

dym innym słowem, jakie

daje si

stosowa

do zwykłych faktów, takim jak na przykład "biel". Słowo to b

dzie si

stosowa

do pewnej liczby rzeczy jednostkowych, albowiem wszystkie one uczestnicz

we wspólnej istocie czy esencji. Owa czysta istota jest tym, co Platon nazywa "ide

" lub

"form

". (Nie wolno zakłada

e tak poj

te "idee" istniej

w umysłach, cho

umysły

Strona 1 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

mog

je ujmowa

.) "Idea" sprawiedliwo

ci nie jest to

sama z niczym, co sprawiedliwe:

jest ona czym

odmiennym od jednostkowych bytów, które w niej uczestnicz

. Nie b

bytem jednostkowym, sama nie mo

e istnie

wiecie zmysłów. Co wi

cej: w

przeciwie

stwie do rzeczy postrzegalnych zmysłowo, nie przemija i nie podlega

zmianom: jest wieczna, niezmienna i niezniszczalna.

W ten sposób Platon odkrył

wiat ponadzmysłowy, bardziej realny od zwykłego

wiata

postrzegalnego zmysłowo, niezmienny

wiat idei, któremu

wiat zmysłów zawdzi

cza ów

blady odblask realno

ci, jaki w ogóle posiada. Dla Platona jedynym

wiatem realnym jest

wiat idei; cokolwiek by

my bowiem nie próbowali powiedzie

o rzeczach w

wiecie

postrzegalnym zmysłowo, zdołamy powiedzie

tylko tyle,

e uczestnicz

one w takich to

a takich ideach, które stanowi

zatem cał

ich natur

. łatwo jest w takiej sytuacji popa

ść

w mistycyzm.

ywi

emy nadziej

e w akcie mistycznej iluminacji ujrzymy idee, tak

jak widzimy przedmioty zmysłowe; mo

emy te

wyobra

sobie, i

idee istniej

niebie. Takich przej

ść

do mistycyzmu dokonuje si

w sposób niemal odruchowy, ale

podstawy tej teorii tkwi

w logice i wła

nie jako opart

na logice musimy j

rozwa

Do słowa "idea" z czasem przylgn

ło wiele skojarze

, które, gdy odnosi si

je do "idei"

plato

skich, zwodz

nas na manowce. Dlatego te

, aby opisa

to, o co chodziło

Platonowi, zamiast słowa "idea" b

dziemy u

ywa

słowa "powszechnik". Istota tego

rodzaju bytu, jaki miał on na my

li, polega na tym,

e stanowi on przeciwie

stwo

jednostkowych rzeczy danych we wra

eniach. Wszystko, co dane jest we wra

eniu, lub

co ma t

sam

natur

, co dane we wra

eniach rzeczy, nazywamy rzecz

jednostkow

;

powszechniki, przeciwnie, b

wszystkim, co mo

e by

wspólne wielu rzeczom

jednostkowym i co ma te cechy, które, jak widzieli

my, odró

niaj

sprawiedliwo

ść

i biel

od sprawiedliwych czynów i białych rzeczy.

Kiedy rozpatrujemy zwykłe słowa, stwierdzamy,

e, ogólnie rzecz bior

c, imiona własne

oznaczaj

rzeczy jednostkowe, natomiast innym rzeczownikom, a tak

e przymiotnikom,

przyimkom i czasownikom, odpowiadaj

powszechniki. Zaimki oznaczaj

rzeczy

jednostkowe, ale s

wieloznaczne: jedynie kontekst lub okoliczno

ci powiadamiaj

nas,

jakie to rzeczy jednostkowe im odpowiadaj

. Słowo "teraz" oznacza byt jednostkowy, a

mianowicie chwil

obecn

, ale, podobnie jak zaimki, jest ono wieloznaczne, albowiem

tera

niejszo

ść

nieustannie si

zmienia.

adnego zdania, jak zobaczymy, nie sposób sformułowa

bez jednego cho

by słowa

oznaczaj

cego powszechnik. Najbli

sze temu byłoby twierdzenie w rodzaju "lubi

to"; ale

nawet tutaj słowo "lubi

" oznacza powszechnik, mog

bowiem lubi

inne rzeczy, inni

ludzie te

mog

lubi

. A zatem, wszystkie prawdy zawieraj

powszechniki, a wszelka

znajomo

ść

prawd wymaga bezpo

redniej znajomo

ci powszechników (acquaintance with

universals).

Zwa

ywszy na to,

e niemal wszystkie słowa, jakie znale

źć

na w słowniku, oznaczaj

powszechniki, dziwne jest,

e nikt niemal, oprócz filozofów, nie pojmuje,

e takie byty jak

powszechniki istniej

. Zazwyczaj nie zwracamy uwagi na te wyrazy w zdaniu, które nie

oznaczaj

rzeczy jednostkowych, a je

li zostajemy zmuszeni do zastanowienia si

nad

słowem, któremu odpowiada powszechnik, to zwykle s

dzimy, i

oznacza ono jeden z

tych bytów jednostkowych, które pod powszechnik podpadaj

. Kiedy, na przykład,

słyszymy zdanie "Karolowi I

to głow

", to do

ść

odruchowo my

limy o Karolu I, o

głowie Karola I i o operacji

cia jego głowy, czyli wył

cznie o bytach jednostkowych; a

zwykle nie zastanawiamy si

nad tym, co oznacza słowo "głowa", lub słowo "

to", a co

wła

nie jest powszechnikiem. Czujemy,

e takie słowa s

niezupełne i nieistotne; mamy

wra

enie,

e mo

na si

nimi posługiwa

wył

cznie w pewnym kontek

cie. A zatem,

udaje si

nam w ogóle nie zauwa

powszechników jako takich, póki badania

filozoficzne nie zmusz

nas do zwrócenia na nie uwagi.

Strona 2 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

Trzeba przyzna

e nawet filozofowie cz

stokro

uznawali istnienie tylko tych

powszechników, których nazwami s

przymiotniki i rzeczowniki, przeoczali za

zazwyczaj

te odpowiadaj

ce czasownikom i przyimkom. Pomini

cie owo wywarło na filozofi

wielki

wpływ, bez zbytniej przesady mo

na stwierdzi

e zdeterminowało ono wi

kszo

ść

docieka

metafizycznych od czasów Spinozy. Działo si

to mniej wi

cej tak. Ogólnie

rzecz bior

c, przymiotniki i rzeczowniki pospolite wyra

cechy lub własno

pojedynczych rzeczy, natomiast przyimki i czasowniki wyra

raczej relacje mi

dzy

rzeczami. A zatem pomijanie przyimków i czasowników wiodło do przekonania,

e ka

d raczej przypisuje własno

ść

pojedynczej rzeczy ni

wyra

a relacj

dzy dwiema

rzeczami lub wi

ksz

ich liczb

. St

d brał si

pogl

e, koniec ko

ców, byty takie jak

relacje mi

dzy rzeczami nie mog

istnie

. We wszech

wiecie mo

e wi

c istnie

tylko

jedna rzecz, lub je

li jest ich wiele, to nie mog

one w

aden sposób na siebie

oddziaływa

, albowiem ka

de oddziaływanie byłoby relacj

, a relacje istnie

nie mog

Pierwszy z tych pogl

dów, głoszony przez Spinoz

, a w naszych czasach przez Bradleya

i wielu innych filozofów, zwie si

monizmem; drugi, którego bronił Leibniz - dzi

niezbyt

rozpowszechniony - nazywany jest monadyzmem, jako

e mianem monady okre

la si

z izolowanych rzeczy. Obie te przeciwstawne filozofie, cho

same w sobie

interesuj

ce, powstały, moim zdaniem, w wyniku niesłusznego ze

rodkowania uwagi na

powszechnikach jednego rodzaju, a mianowicie na tych, które odpowiadaj

raczej

przymiotnikom i rzeczownikom ni

czasownikom i przysłówkom.

Gdyby jednak kto

chciał całkowicie zaprzeczy

istnieniu czego

takiego jak

powszechniki, to stwierdziliby

my,

e nie jeste

my w stanie przeprowadzi

cisłego

dowodu istnienia takich bytów jak cechy, tzn. powszechników odpowiadaj

cych

przymiotnikom i rzeczownikom - mo

emy natomiast dowie

ść

, i

istnie

musz

relacje,

tzn. tego rodzaju powszechniki, które w ogólnym przypadku odpowiadaj

czasownikom i

przyimkom. We

my za przykład powszechnik biel. Je

li wierzymy,

e on istnieje, to

powiemy, i

rzeczy s

białe, albowiem posiadaj

cech

bieli. Ten pogl

d zawzi

cie

zwalczali jednak Berkeley i Hume, za którymi poszli pó

niejsi empiry

ci. Ich krytyka

przybrała posta

negacji istnienia czego

takiego jak "idee abstrakcyjne". Kiedy

próbujemy pomy

o bieli, mówili, to wyobra

amy sobie pewn

jednostkow

rzecz biał

i na jej temat prowadzimy rozwa

ania, staraj

c si

nie dochodzi

do niczego, co nie

byłoby równie prawdziwe o innych rzeczach białych. W ogólnym zarysie jest to
niew

tpliwie prawdziwy opis naszych faktycznych procesów umysłowych. Je

li, na

przykład, w geometrii chcemy dowie

ść

czego

, co by dotyczyło wszystkich trójk

tów, to

rysujemy pewien szczególny trójk

t i rozwa

amy go, staraj

c si

nie korzysta

adnej

jego cechy, której nie miałyby te

inne trójk

ty. Pocz

tkuj

cy cz

sto stwierdzaj

e dla

unikni

cia bł

dów dobrze jest narysowa

ró

ne trójk

ty, mo

liwie od siebie odmienne,

tak aby upewni

e prowadzone rozumowanie w równej mierze stosuje si

do nich

wszystkich. Popadamy jednak w trudno

ci, gdy tylko zadajemy sobie pytanie, sk

wiemy,

e dana rzecz jest biała, lub

e jest trójk

tna. Je

li chcemy oby

bez

powszechników biel i trójk

tno

ść

, to wybierzemy jak

ąś

szczególn

plam

bieli lub pewien

szczególny trójk

t i powiemy, i

jest białe lub trójk

tne, je

li we wła

ciwy sposób

przypomina wybran

przez nas rzecz jednostkow

. Ale to wymagane podobie

stwo

dzie musiało by

powszechnikiem. A poniewa

istnieje wiele białych rzeczy, to

podobie

stwo musi zachodzi

pomi

dzy wieloma parami jednostkowych rzeczy białych,

to za

stanowi charakterystyczn

cech

powszechnika. Na nic si

nie zda powiedzenie,

e dla ka

dej pary podobie

stwo jest inne, bo wtedy b

dziemy musieli stwierdzi

e owe

podobie

stwa podobne s

do siebie, tak wi

c w ko

cu zmuszeni b

dziemy przyzna

, i

podobie

stwo jest bytem ogólnym. Relacja podobie

stwa musi by

c prawdziwym

powszechnikiem. A skoro musieli

my przysta

na istnienie tego powszechnika, to nie

warto ju

wymy

trudnych i niewiarygodnych teorii, by unikn

ąć

uznania

powszechników takich, jak biel i trójk

tno

ść

Strona 3 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

Berkeley i Hume nie dostrzegli tego argumentu przeciw dokonanemu przez siebie
odrzuceniu "idei abstrakcyjnych", albowiem, podobnie jak ich przeciwnicy, my

leli jedynie

o cechach, całkowicie za

ignorowali relacje jako powszechniki. Tak wi

c, i pod tym

wzgl

dem racjonali

ci mieli najwyra

niej racj

w sporze z empirystami, cho

z tego

powodu,

e pomijali lub negowali relacje, ich wnioski były bardziej nara

one na bł

dy ni

wnioski empirystów.

Zrozumiawszy,

e istnie

musz

byty takie jak powszechniki, nale

y teraz dowie

ść

, i

ich

byt nie ma jedynie charakteru duchowego. A to znaczy,

e bez wzgl

du na to, jakie

istnienie im przysługuje, jest ono niezale

ne od tego, czy si

o nich my

li, b

jakikolwiek inny sposób ujmuje je umysłowo. Poruszyli

my ju

ten temat pod koniec

poprzedniego rozdziału, teraz jednak musimy gł

biej rozwa

, jakiego to rodzaju byt

przysługuje powszechnikom.

Rozwa

my s

d w rodzaju: "Edynburg le

y na północ od Londynu". Mamy tu relacj

dzy dwoma miejscami i jest chyba jasne, i

istnieje ona niezale

nie od naszej o niej

wiedzy. Dowiaduj

c si

e Edynburg le

y na północ od Londynu, dowiadujemy si

czego

, co odnosi si

wył

cznie do tych dwóch miast: to,

my si

tego dowiedzieli, nie

wpływa na prawdziwo

ść

owego s

du, a przeciwnie: my po prostu ujmujemy fakt, który

istniał, nim go poznali

my. Ta cz

ęść

powierzchni Ziemi, na której poło

ony jest Edynburg,

znajdowałaby si

na północ od tej cz

ęś

ci, na której poło

ony jest Londyn, nawet gdyby

nie było ludzi, którzy wiedzieliby co

o północy i o południu, a nawet gdyby w całym

wszech

wiecie nie było

adnych umysłów. Temu, rzecz jasna, wielu filozofów przeczyło,

z powodów wysuni

tych przez Berkeleya, b

przez Kanta. Ale my

my te powody ju

rozwa

yli i stwierdzili

my, i

nieadekwatne. Tak wi

c mo

emy teraz przyj

ąć

prawd

jest, i

fakt,

e Edynburg le

y na północ od Londynu, nie zakłada niczego

duchowego. ów fakt zawiera jednak relacj

"na północ od", która jest powszechnikiem, a

byłoby niemo

liwe, by cały ten fakt nie zawierał niczego duchowego, gdyby relacja "na

północ od", b

ca jego cz

ęś

składow

, co

duchowego zawierała. Tak wi

c, musimy

przyzna

e ta relacja, podobnie jak jej człony, nie zale

y od my

li, lecz jest cz

ęś

niezale

nego

wiata, który my

l ujmuje, ale którego nie stwarza.

Ten wniosek natrafia jednak na pewn

trudno

ść

, a mianowicie, jak si

zdaje, relacja "na

północ od" nie istnieje w tym samym sensie, w jakim istniej

Edynburg i Londyn. Je

zapytamy "Gdzie i kiedy ta relacja istnieje?", to odpowied

musi brzmie

"Nigdzie i

nigdy". Nie ma miejsca lub czasu, w którym mogliby

my znale

źć

relacj

"na północ od".

Nie istnieje w Edynburgu, podobnie jak nie istnieje w Londynie, albowiem ł

czy ona oba

te miasta i jest w stosunku do nich neutralna. Nie sposób te

powiedzie

e istnieje w

jakim

szczególnym czasie. A wszystko, co mo

na uj

ąć

za pomoc

zmysłów lub

introspekcji, istnieje w pewnej szczególnej chwili. Tak wi

c, relacja "na północ od" ró

radykalnie od tego typu rzeczy. Nie ma jej ani w przestrzeni, ani w czasie, nie jest ani

materialna, ani duchowa, a jednak jest czym

I wła

nie ów szczególny rodzaj bycia, jaki przysługuje powszechnikom, skłonił wielu ludzi

do przekonania,

e s

one w rzeczywisto

ci duchowe. Mo

emy my

o powszechniku, a

wtedy nasze my

lenie istnieje w całkowicie potocznym sensie, podobnie jak ka

dy inny

akt umysłowy. Załó

my, na przykład,

e my

limy o bieli. W pewnym sensie mo

na wtedy

rzec,

e biel znajduje si

"w naszym umy

le". Mamy tu do czynienia z t

sam

dwuznaczno

, o jakiej była mowa w rozdziale 4, kiedy rozwa

ali

my pogl

Berkeleya. Dokładnie rzecz bior

c, w naszych umysłach znajduje si

nie biel, ale akt

lenia o bieli. Zwi

zana z tym dwuznaczno

ść

słowa "idea", o której wtedy

wspomnieli

my, równie

i tutaj wywołuje zam

t. W jednym tego słowa znaczeniu, w tym

mianowicie, w którym oznacza ono przedmiot aktu my

lowego, biel jest "ide

". A zatem,

li si

tej dwuznaczno

ci nie wystrzegamy, to mo

emy doj

ść

do przekonania,

e biel

jest "ide

" w drugim znaczeniu, tzn. jest aktem my

lowym; i w ten sposób dochodzimy do

Strona 4 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

przekonania, i

biel jest czym

duchowym. Ale s

c tak, pozbawiamy j

jej istotnej

cechy, a mianowicie ogólno

ci. Akty my

lowe ró

nych ludzi z konieczno

ci nie s

tym

samym aktem; z konieczno

ci nie s

tym samym aktem akty my

lowe jednego człowieka

w ró

nych chwilach czasu. A zatem, gdyby biel była my

sam

, a nie jej przedmiotem,

adnych dwóch ludzi nie mogłoby o niej my

i nikt nie mógłby pomy

o niej

dwukrotnie. Tym, co ł

czy wiele ró

nych my

li o bieli, jest ich przedmiot, on za

adn

tych my

li nie jest. Tak wi

c, powszechniki nie s

lami, mimo

e wtedy, gdy je

poznajemy, stanowi

przedmioty my

li.

Wygodnie jest mówi

o rzeczach istniej

cych jedynie wtedy, gdy znajduj

one w

czasie, to znaczy, gdy mo

emy okre

czas, w którym istniej

(nie wykluczaj

liwo

ci ich istnienia w ka

dej chwili). Tak wi

c my

li i uczucia, umysły i przedmioty

fizyczne istniej

. Ale powszechniki w tym sensie nie istniej

. B

dziemy mówi

subzystuj

, lub bytuj

, przy czym "byt" ró

ni si

od "istnienia" tym, i

jest bezczasowy. A

zatem,

wiat powszechników mo

na te

opisa

jako

wiat bytu.

wiat bytu jest

niezmienny, sztywny,

cisły, sprawia rozkosz matematykowi, logikowi, budowniczemu

systemu metafizycznego i tym wszystkim, którzy doskonało

ść

kochaj

bardziej ni

ycie.

wiat istnienia jest przemijaj

cy, nieuchwytny, pozbawiony ostrych granic, jasnego planu

czy porz

dku, ale zawiera on wszystkie my

li i uczucia, wszystkie dane zmysłów i

wszystkie przedmioty fizyczne, wszystko, co mo

e wyrz

dzi

dobro lub krzywd

wszystko, co wywiera jaki

wpływ na warto

ść

ycia i

wiata. Zale

nie od swych

temperamentów b

dziemy woleli kontemplowa

wiat pierwszy lub drugi. Ten, którego

nie wybierzemy, wyda nam si

zapewne jedynie bladym cieniem

wiata wybranego, nie

wartym niemal tego, by uwa

go za w takim czy innym sensie rzeczywisty. Ale prawd

jest,

e oba w równym stopniu zasługuj

na nasz

bezstronn

uwag

, oba s

rzeczywiste, oba s

ne dla metafizyka. I faktycznie, gdy tylko te dwa

wiaty

rozró

nili

my, koniecznie musimy rozwa

zachodz

ce mi

dzy nimi relacje.

Najpierw jednak musimy zbada

nasz

wiedz

o powszechnikach. Te rozwa

ania

wypełni

kolejny rozdział, w którym oka

e si

e dochodzimy do rozwi

zania problemu

wiedzy a priori, który zrazu przywiódł nas do rozwa

nad powszechnikami.

10. Nasza wiedza o powszechnikach

Powszechniki, podobnie jak byty jednostkowe, mo

na - ze wzgl

du na wiedz

okre

lonego człowieka w danym czasie - podzieli

na te znane bezpo

rednio (known by

acquaintance), te znane jedynie przez opis i te nie znane na

aden z tych sposobów.

Rozwa

my najpierw bezpo

redni

znajomo

ść

powszechników. Przede wszystkim jest

oczywiste,

e znamy bezpo

rednio powszechniki takie jak biały, czerwony, czarny,

słodki, kwa

ny, gło

ny, twardy itd., tzn. cechy wyst

puj

ce w danych zmysłowych. Gdy

widzimy biał

plam

, zrazu doznajemy (we are acquainted) tej jednostkowej plamy, ale

widz

c wiele białych plam, łatwo uczymy si

wyabstrahowywa

wspóln

im wszystkim

biel, a zyskawszy t

zdolno

ść

, zyskujemy bezpo

redni

wiedz

o bieli. W wyniku

podobnego procesu zaznajamiamy si

z wszelkimi innymi powszechnikami tego samego

rodzaju, którym mo

na nada

miano "cech zmysłowych". Uj

cie ich wymaga mniejszego

wysiłku abstrahowania ni

cie innych, wydaj

bli

sze bytom jednostkowym ni

pozostałe powszechniki.

Teraz przechodzimy do relacji. Najłatwiej jest uj

ąć

te z nich, które zachodz

pomi

dzy

ró

nymi cz

ęś

ciami jednej, zło

onej danej zmysłowej. Na przykład, jednym spojrzeniem

obejmuj

cał

biał

stronic

, na której pisz

; a zatem ona cała jest w jednej danej

zmysłowej zawarta. Spostrzegam jednak,

e niektóre cz

ęś

ci stronicy s

na lewo od

innych, a pewne cz

ęś

ci s

ej ni

pozostałe. Proces abstrahowania zdaje si

w tym

przypadku przebiega

jako

tak: widz

kolejno pewn

liczb

danych zmysłowych,

Strona 5 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

których jedne cz

ęś

ci s

na lewo od innych; spostrzegam, podobnie jak w przypadku

ró

nych białych plam,

e wszystkie te dane zmysłowe maj

wspólnego, a w wyniku

abstrakcji stwierdzam, i

tym czym

jest pewna relacja mi

dzy ich cz

ęś

ciami, ta

mianowicie, któr

okre

lam mianem "bycia na lewo od". W ten sposób bezpo

rednio

poznaj

ogóln

relacj

W podobny sposób u

wiadamiam sobie relacj

czasow

"przed i po". Załó

my,

e słysz

bicie dzwonów: kiedy zabrzmi ostatnie uderzenie, mog

odtworzy

je wszystkie w

pami

ci i zauwa

e wcze

niejsze uderzenia nast

piły przed ostatnimi. W pami

ci te

spostrzegam,

e to, co wspominam, nast

piło przed chwil

obecn

. Na podstawie obu

tych

ródeł mog

wyabstrahowa

ogóln

relacj

"przed i po", podobnie jak

wyabstrahowałem "na lewo od". Tak wi

c relacje czasowe, podobnie jak relacje

przestrzenne, nale

Ŝą

do tych, które poznajemy bezpo

rednio.

Inn

relacj

, któr

poznaj

bezpo

rednio w bardzo podobny sposób, jest podobie

stwo.

Widz

c jednocze

nie dwa odcienie zieleni, mog

zauwa

e s

one podobne; je

li w

tym samym czasie widz

pewien odcie

czerwieni, to mog

spostrzec,

e owe dwie

zielenie s

bardziej podobne do siebie ni

do czerwieni. W ten sposób poznaj

bezpo

rednio powszechnik podobie

stwo.

dzy powszechnikami, tak jak mi

dzy bytami jednostkowymi, zachodz

relacje, które

jeste

my w stanie u

wiadamia

sobie bezpo

rednio. Mo

emy spostrzec, jak w

omówionym przed chwil

przykładzie,

e mi

dzy dwoma odcieniami zieleni zachodzi

ksze podobie

stwo ni

dzy pewnym odcieniem zieleni a pewnym odcieniem

czerwieni. Tutaj mamy do czynienia z relacj

"wi

kszy od", zachodz

dzy relacjami.

Nasza wiedza o takich relacjach, cho

wymaga wi

kszej zdolno

ci abstrahowania ni

ta,

jakiej potrzeba, by spostrzega

cechy danych zmysłowych, wydaje si

równie

bezpo

rednia i (przynajmniej w niektórych przypadkach) równie niew

tpliwa. Istnieje

zatem bezpo

rednia wiedza dotycz

ca powszechników, podobnie jak ta dotycz

danych zmysłowych.

Stwierdzamy teraz,

e problem wiedzy a priori, który wy

ej pozostawili

my bez

rozwi

zania, potrafimy teraz podj

ąć

w sposób znacznie bardziej zadowalaj

cy ni

przedtem. Powró

my do twierdzenia "dwa plus dwa równa si

cztery". W

wietle tego,

my dot

d powiedzieli, jest do

ść

oczywiste, i

wyra

a ono relacj

dzy

powszechnikiem "dwa" a powszechnikiem "cztery". To podsuwa nam twierdzenie,
którego spróbujemy teraz dowie

ść

: Cała wiedza a priori dotyczy wył

cznie relacji mi

dzy

powszechnikami. Jest to twierdzenie niesłychanie doniosłe i bardzo nas zbli

a do

rozwi

zania trudno

ci, jakie wcze

niej rodziła tego rodzaju wiedza.

Jedynym przypadkiem, w którym, na pierwszy rzut oka, nasze twierdzenie mogłoby si

wyda

nieprawdziwe, jest s

d a priori orzekaj

cy,

e wszystkie rzeczy jednostkowe z

jednego zbioru nale

Ŝą

do innego zbioru, lub (co na jedno wychodzi)

e wszystkie rzeczy

jednostkowe maj

ce pewn

własno

ść

maj

pewn

inn

własno

ść

. W tym przypadku

mogłoby si

wydawa

, i

mamy do czynienia raczej z rzeczami jednostkowymi

posiadaj

cymi t

własno

ść

z ow

własno

. Tak wła

nie jest w przypadku

twierdzenia "dwa plus dwa równa si

cztery", mo

na je bowiem wypowiedzie

w postaci:

"dowolne dwa i dowolne inne dwa daj

cztery", lub: "dowolny zbiór utworzony z dwóch

par jest zbiorem czteroelementowym". Je

li zdołamy wykaza

e tego rodzaju

wypowiedzi w rzeczywisto

ci dotycz

jedynie powszechników, to b

dziemy mogli uzna

nasze twierdzenie za udowodnione.

Jeden ze sposobów ustalania, czego s

d dotyczy, polega na tym,

e zadajemy sobie

pytanie, jakie to słowa musimy zrozumie

- innymi słowy, jakie przedmioty musimy

bezpo

rednio zna

- aby poj

ąć

, co ów s

d znaczy. O ile pojmujemy, co znaczy - nawet

Strona 6 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

li nie wiemy, czy jest prawdziwy, czy fałszywy - to jasne jest,

e musimy bezpo

rednio

zna

to, czego ten s

d faktycznie dotyczy. Stosuj

c taki sprawdzian stwierdzamy, i

liczne s

dy, które na pierwszy rzut oka wydaj

dotyczy

bytów jednostkowych, w

rzeczywisto

ci odnosz

jedynie do powszechników. W przypadku s

du "dwa plus

dwa równa si

cztery", nawet je

li interpretujemy go jako: "dowolny zbiór utworzony z

dwóch par jest zbiorem czteroelementowym", jasne jest,

e mo

emy ów s

d zrozumie

tzn. jeste

my w stanie poj

ąć

, co takiego on stwierdza, je

li tylko wiemy, co znacz

"zbiór", "dwa" i "cztery". Całkowicie zbyteczna jest znajomo

ść

wszystkich par we

wszech

wiecie: gdyby była ona niezb

dna, to oczywi

cie nigdy nie mogliby

my tego

twierdzenia zrozumie

, pary bowiem s

niesko

czenie liczne, a zatem wszystkich ich

zna

nie mo

emy. Tak wi

c, cho

z naszego ogólnego twierdzenia wynikaj

twierdzenia

dotycz

ce poszczególnych par, je

li tylko wiemy, i

takie poszczególne pary istniej

, to

ono samo nie głosi,

e istniej

tego rodzaju pary, a równie

nic takiego z niego nie

wynika; a zatem nie orzeka niczego o

adnej parze rzeczywistej. Wypowiedziane

twierdzenie dotyczy "pary", powszechnika, a nie pary tej czy owej.

A zatem, zdanie "dwa plus dwa równa si

cztery" dotyczy wył

cznie powszechników.

e je wi

c pozna

dy, kto zna bezpo

rednio owe powszechniki i jest w stanie

dostrzec t

relacj

dzy nimi, któr

owo zdanie stwierdza. Trzeba uzna

za fakt,

odkryty w wyniku refleksji nad nasz

wiedz

e posiadamy zdolno

ść

dostrzegania

niekiedy takich relacji mi

dzy powszechnikami, a zatem i poznawania ogólnych

twierdze

a priori, takich jak twierdzenia arytmetyczne i logiczne. Kiedy wcze

niej

zastanawiali

my si

nad tego rodzaju wiedz

, to tajemnicze wra

enie sprawiał fakt, i

wydawała si

ona antycypowa

wiadczenie i wpływa

na jego przebieg. Teraz

pojmujemy jednak,

e był to bł

adnego faktu dotycz

cego czego

, czego mo

wiadczy

, nie sposób pozna

niezale

nie od do

wiadczenia. Wiemy a priori,

e dwie

rzeczy i dwie inne rzeczy razem wzi

te daj

cztery rzeczy, ale nie wiemy a priori,

gdyby Brown i Jones byli dwoma lud

mi, a Robinson i Smith te

dwoma, to Brown,

Jones, Robinson i Smith byliby czterema. A to dlatego, i

w ogóle nie potrafimy owego

twierdzenia zrozumie

, je

li nie wiemy,

e istniej

tacy ludzie jak Brown, Jones, Robinson

i Smith, to za

emy wiedzie

jedynie na podstawie do

wiadczenia. Tak wi

c, cho

nasze ogólne twierdzenie jest twierdzeniem a priori, to wszystkie jego zastosowania do
faktycznych rzeczy jednostkowych wymagaj

wiadczenia, a zatem zawieraj

pierwiastki empiryczne. Teraz wida

e to, co w naszej wiedzy a priori sprawiało

tajemnicze wra

enie, opierało si

na bł

dzie.

Aby to jeszcze bardziej rozja

, dobrze b

dzie porówna

nasz autentyczny s

d a priori

z jakim

uogólnieniem empirycznym, w rodzaju "wszyscy ludzie s

miertelni". Tutaj,

podobnie jak poprzednio, mo

emy zrozumie

, co to twierdzenie znaczy, je

li rozumiemy

powszechniki, o których mowa, a mianowicie człowiek i

miertelny. Rzecz jasna, aby

zrozumie

, co nasze twierdzenie znaczy, nie trzeba osobi

cie zna

wszystkich

przedstawicieli rasy ludzkiej. Tak wi

c, ró

nicy mi

dzy ogólnym twierdzeniem a priori a

uogólnieniem empirycznym nie ujawnia jego znaczenie; ujawnia j

natura

wiadectw

przemawiaj

cych na jego korzy

ść

. W przypadku empirycznym

wiadectwa stanowi

jednostkowe przypadki. Wierzymy w to,

e wszyscy ludzie s

miertelni, dlatego, i

wiemy,

e istniej

niezliczone przypadki ludzi umieraj

cych, a nie ma przypadków ludzi,

którzy

yliby ponad pewien wiek. Przekonanie nasze nie bierze si

postrzegamy zwi

zek zachodz

cy mi

dzy powszechnikiem człowiek a powszechnikiem

miertelny. Prawd

jest,

e gdyby fizjologia, na podstawie ogólnych praw rz

cych

ywymi ciałami, zdołała dowie

ść

, i

aden organizm nie mo

e trwa

bez ko

ca, to

ustanowiłoby to zwi

zek pomi

dzy człowiekiem a

miertelno

, który pozwalałby nam

wygłasza

owe twierdzenie bez odwoływania si

do tego

wiadectwa, jakim jest

umieranie ludzi. Ale znaczyłoby to tylko tyle, i

nasze uogólnienie podci

gni

to pod

uogólnienie szersze, nadal potwierdzane przez dane tego samego rodzaju, cho

bardziej

Strona 7 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

ró

norodne. W miar

post

pu nauki nieustannie dokonuje si

takich podporz

dkowa

uzyskuj

c w rezultacie coraz szersz

baz

indukcyjn

dla naukowych uogólnie

. Ale

cho

powi

ksza to stopie

pewno

ci, to nie otrzymujemy nowego jej rodzaju: jej

ostateczne podstawy pozostaj

indukcyjne, tzn. wywodz

z jednostkowych

przypadków, a nie z apriorycznych zwi

zków mi

dzy powszechnikami, jak to ma miejsce

w logice i arytmetyce.

W zwi

zku z ogólnymi s

dami a priori warto poruszy

dwie przeciwstawne kwestie. Po

pierwsze, je

li znamy wiele przypadków jednostkowych, to mo

emy zrazu otrzyma

nasz

ogólny s

d przez indukcj

, a dopiero pó

niej dostrzec zwi

zek powszechników. Na

przykład, je

li narysujemy trzy linie prostopadłe do boków trójk

ta, przechodz

ce przez

przeciwległe wierzchołki, to, jak wiadomo, przetn

one w jednym punkcie. By

natkni

to si

na to twierdzenie wielokrotnie rysuj

c prostopadłe i stwierdzaj

e zawsze

przecinaj

w jednym punkcie. Takie do

wiadczenie mogło pobudzi

kogo

poszukiwania i znalezienia ogólnego dowodu. Tego rodzaju przypadki dobrze zna ka

matematyk.

Druga kwestia jest ciekawsza, a filozoficznie donio

lejsza. Chodzi o to,

e niekiedy

emy zna

twierdzenie ogólne nie znaj

adnego jednostkowego przykładu.

Rozwa

my przypadek nast

puj

cy. Ka

de dwie liczby, jak wiemy, mo

na przez siebie

pomno

, otrzymuj

c liczb

trzeci

, zwan

ich iloczynem. Wiemy,

e wszystkie pary

liczb całkowitych, których iloczyn jest mniejszy od 100, faktycznie przez siebie
przemno

ono, a otrzymane warto

ci zapisano w postaci tabliczki mno

enia. Ale wiemy

, i

liczb całkowitych jest niesko

czenie wiele i

e ludzie pomy

leli dot

d i pomy

jeszcze o sko

czonej jedynie ilo

ci ich par. Wynika wi

c st

d, i

istniej

pary liczb

całkowitych, o których nigdy

aden człowiek nie pomy

lał i nie pomy

li i

e wszystkie one

składaj

z liczb, których iloczyn jest wi

kszy od 100. W ten sposób otrzymujemy

twierdzenie: "Wszystkie iloczyny dwóch liczb całkowitych, o których

aden człowiek nigdy

nie pomy

lał i nie pomy

li, s

ksze od 100". Jest to twierdzenie ogólne,

niezaprzeczalnie prawdziwe, a jednak sama istota tego przypadku przes

dza o tym, i

nigdy nie zdołamy poda

dla

przykładu; albowiem na mocy warunków tego twierdzenia

wykluczone s

de dwie liczby, o jakich mo

emy pomy

sto przeczy si

temu, jakoby mo

na było wiedzie

, czego nie sposób zilustrowa

adnym przykładem, albowiem nie zauwa

a si

e znajomo

ść

takich twierdze

wymaga

jedynie wiedzy o relacjach mi

dzy powszechnikami, nie za

wiedzy o ich poszczególnych

przypadkach. A jednak znajomo

ść

takich ogólnych twierdze

jest niezb

dna, by

mogli wiedzie

bardzo wiele z tego, co, jak si

powszechnie uwa

a, wiemy. Na przykład,

jak to zobaczyli

my w pierwszych rozdziałach tej ksi

ąŜ

ki, przedmioty fizyczne, w

przeciwie

stwie do danych zmysłowych, poznajemy jedynie przez wnioskowanie; nie s

one czym

, czego doznajemy. A zatem, nigdy nie b

dziemy zna

twierdzenia o postaci

"to jest przedmiot fizyczny", gdzie "to" byłoby czym

, co znamy bezpo

rednio. Wynika

e cała nasza wiedza dotycz

ca przedmiotów fizycznych jest wiedz

, której nie

sposób zilustrowa

adnym faktycznym przykładem. Mo

emy podawa

przykłady

stowarzyszonych danych zmysłowych, ale nie mo

emy poda

przykładów faktycznych

przedmiotów fizycznych. Nasza wiedza o przedmiotach fizycznych zale

y wi

c bez reszty

od mo

liwo

ci istnienia ogólnej wiedzy, której nie sposób zilustrowa

adnym

przykładem. To samo odnosi si

do naszej wiedzy o umysłach innych ludzi, czy o ka

dej

innej klasie rzeczy, z których

adnej bezpo

rednio nie znamy.

emy teraz dokona

przegl

ródeł naszej wiedzy, jakie ujawniły si

w toku

dotychczasowej analizy. Najpierw musimy odró

znajomo

ść

rzeczy i znajomo

ść

prawd. Ka

da z nich ma dwie odmiany: jedn

stanowi wiedza bezpo

rednia, a drug

pochodna. Znajomo

ść

rzeczy, któr

nazwali

my wiedz

bezpo

redni

, jest dwojakiego

rodzaju, zale

nie od tego, czy poznane rzeczy s

bytami jednostkowymi, czy

Strona 8 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

powszechnikami. Do bytów jednostkowych, jakie znamy bezpo

rednio, nale

Ŝą

dane

zmysłowe i (prawdopodobnie) my sami. Je

li chodzi o powszechniki, to nie istnieje, jak

wydaje, zasada, na mocy której mo

na by rozstrzyga

, które z nich s

poznawalne

bezpo

rednio, jasne jest jednak,

e do tych, które mo

na w ten sposób pozna

, nale

Ŝą

cechy zmysłowe, relacje przestrzenne i czasowe, podobie

stwo i pewne abstrakcyjne

powszechniki logiczne. Nasza pochodna wiedza o rzeczach, której nadajemy miano
wiedzy przez opis, zawsze wymaga zarówno wiedzy bezpo

redniej, jak i znajomo

prawd. Nasz

bezpo

redni

znajomo

ść

prawd nazwa

na wiedz

intuicyjn

, a

prawdy w ten sposób znane - prawdami samooczywistymi. Niektóre z tych prawd
stwierdzaj

po prostu to, co jest dane zmysłowo, nale

Ŝą

do nich pewne abstrakcyjne

zasady logiczne i arytmetyczne, a tak

e (cho

z mniejsz

pewno

) pewne s

etyczne. Na nasz

pochodn

znajomo

ść

prawd składa si

wszystko, co mo

emy

wywnioskowa

z prawd samooczywistych, przy u

yciu samooczywistych zasad dedukcji.

li powy

sze zestawienie jest poprawne, to cała nasza znajomo

ść

prawd zale

y od

naszej wiedzy intuicyjnej. Trzeba zatem rozwa

natur

i zakres tego rodzaju wiedzy,

podobnie jak we wcze

niejszym stadium badali

my natur

i zakres wiedzy

bezpo

redniej. Ale znajomo

ść

prawd rodzi problem kolejny, który nie powstaje w

odniesieniu do wiedzy o rzeczach, a mianowicie zagadnienie bł

du. Niektóre z naszych

przekona

okazuj

bł

dne, a zatem koniecznie trzeba rozwa

, w jaki sposób, i czy

w ogóle, mo

emy odró

wiedz

od bł

du. Taki problem nie powstaje w zwi

zku z

wiedz

bezpo

redni

, albowiem wszystko, co mo

emy w ten sposób pozna

- nawet

c lub ulegaj

c halucynacjom - jest wolne od bł

du, je

li tylko nie wykraczamy poza

ów bezpo

redni przedmiot: bł

d mo

e powsta

jedynie wtedy, gdy uwa

amy przedmiot

bezpo

redni, tzn. dan

zmysłow

, za oznak

pewnego przedmiotu fizycznego. A zatem,

problemy zwi

zane ze znajomo

prawd s

o wiele trudniejsze ni

te zwi

zane ze

znajomo

rzeczy. Jako pierwszy z problemów dotycz

cych znajomo

ci prawd

rozwa

my zagadnienie natury i zakresu naszych s

dów intuicyjnych.

Strona 9 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20