1
Demografia – Holzer, rozdz. 1
Demografia - nauka o prawidłowościach rozwoju ludzkości w konkretnych warunkach
gospodarczych i społecznych badanego terytorium, zajmuje się statystyczno-analitycznym
opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i ocena zmian wynikających z
dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Zajmuje się analizą
prawidłowości obserwowanych w procesach zachodzących w całej, dostatecznie licznej z
punktu widzenia statystyki, zbiorowości lub podzbiorowości.
Subdyscypliny :
demografia ogólna – rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących pomiaru, jak i
opis struktur oraz procesów demograficznych.
Demometria (demografia matematyczna) – nauka o metodach pomiaru i predykcji procesów
demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno-statystcznego.
demografia opisowa - opisuje strukturę i procesy demograficzne
demografia historyczna - opracowywane metod pomiaru i opisu procesów demograficznych
w minionych okresach, których świadectwem są częste tylko niekompletne dane statystyczne.
Demografia potencjalna - określa wagę każdego człowieka jako potencjał w odniesieniu do
wieku, stanu zdrowia i ewentualnie innych cech. Wagą jest tu długość dalszego przeciętnego
trwania życia.
Doktryny demograficzne - teorie rozwoju ludności.
Demografia społeczna – społeczne uwarunkowania i skutki procesów demograficznych
Demografia ekonomiczna - zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i skutkami
procesów demograficznych\
Interdyscyplinarny charakter demografii wynika ponadto z powiazań z wieloma innymi
naukami => statystyka, ekonomia, socjologia, psychologia, medycyna, antropologia,
etnografia, genetyka, ekologia)
Struktura ludności według płci, stanu sywilnego, cech społeczno-zawodowych, wykształcenia
i charakteru miejsca zamieszkania stanowi tło podstawowych procesow demograficznych.
Zmiany w stanie i strukturze ludności danego obszaru powstają na skutek ruchu naturalnego
(zmiany w stanie cywilnym ludności oraz zmiany w stanie liczebnym ludności na skutek
urodzeń i zgonów) i wędrówkowego (ruch ludności wynikający ze zmian miejsca
zamieszkania oraz imigrację i repatriację, emigrację).
2
Źródłem informacji badan demograficznych są przede wszystkim:
a) powszechne spisy ludności
b) rejestracja bieżąca
c) specjalne badania ankietowe
Spośród danych dziś prawidłowości można wymienić występującą przewagę liczebną urodzeń
chłopców nad dziewczętami ( na 1000 urodzeń żywych przypada ok. 517 chłopców). We
wszystkich grupach wieku występuje w Polsce wyższe natężenie zgonów wśród mężczyzn niż
kobiet. Przewaga liczebnej płci męskiej w grupie wieku 0-39 lat, ok. 40 roku życia liczby
mężczyzn i kobiet się wyrównują. W starszych grupach wieku występuje wyraźna przewaga
liczebna kobiet, rosnąca coraz bardziej w coraz starszych grupach wieku. We wszystkich
krajach stale przedłuża się przeciętne trwanie życia, przede wszystkim na skutek
systematycznego spadku natężenia zgonów niemowląt i dzieci.
W Polsce w latach 1931 – 1932 przeciętne trwanie życia mężczyzny wynosiło 48,2;w 2000 r.-
69,7, kobiet zaś odpowiednio 51,4 oraz 78,0.
Długotrwały spadek natężenia zgonów, a zwłaszcza zmniejszenie natężenia urodzeń,
powoduje tzw. Proces starzenia się ludności – względny wzrost liczby osób w wieku
starszym ( pow. 60 lat).
Urbanizacja – proces społeczno-ekonomicznej integracji ludności w miastach i
przystosowania się do kultury miejskiej ma bezpośredni wpływ na procesy demograficzne,
zwłaszcza na procesy urodzeń i zgonów.
TEORIE LUDNOŚCIOWE:
1. Konfucjusz i jego uczniowie – zajmowali się przede wszystkim koncepcją "optimum"
ludności. Pisząc o idealnej proporcji między liczbą ludności a wielkością obszaru,
formułowali oni pod adresem władzy postulaty przenoszenia ludności z obszarów
przeludnionych na niedoludnione. Zwracali oni także uwagę na czynniki kształtujące
przyrost ludności, stwierdzając, że umieralność wzrasta wraz z niewystarczającą
ilością żywności, przedwczesne małżeństwa powodują wyższą umieralność
niemowląt, wojny zmniejszają przyrost liczebny ludności, a wysokie koszty ceremonii
zaślubin zmniejszają częstotliwość zawierania związków małżeńskich.
2. Platon i Arystoteles – zajmowali się formułowaniem polityki i zasad postępowania w
celu osiągnięcia "optium" ludności w warunkach ówczesnego państwa niewolniczego,
w którym władzę sprawowała klasa właścicieli niewolników. "Optium" ludności
miało zapewnić najlepsze wykorzystanie ludzkich możliwości z punktu widzenia
bezpieczeństwa państwa i klasy rządzącej. Platon określał precyzyjnie, że dla
osiągnięcia "najwyższego dobra" liczba obywateli w greckim państwie-mieście
3
powinna wynosić 5040, co wraz z niewolnikami ( w tym rolnikami) daje ok 60 tys.
ludności. Platon sugerował również metody osiągania wyznaczonej liczby ludności. W
przypadku za małego stanu zalecał on wprowadzenie nagród, doradztwa i nagan dla
młodych celem zwiększenia liczby urodzeń oraz imigrację. W przeciwnym przypadku
zalecał kontrole urodzeń w wielodzietnych rodzinach.
Arystoteles stwierdzał, że państwo powinno być tak ludne, aby możliwe było
swobodne rozkoszowanie się czasem wolnym. W nadmiarze ludności widział biedę i
społeczne niedomagania. Wśród środków zapobiegających temu wymieniał
przerywanie ciąży i porzucanie dzieci.
3. Imperium rzymskie wyraźnie preferowało działania pronatalistyczne, widząc w
dużej liczbie ludności siłę militarną. Prawa rzymskie przyznawały szczególne
przywileje rodzinom mającym dzieci, a dyskryminowały bezdzietnych.
4. Szesnaste i siedemnaste stulecia przynosiły odkrycia naukowe, kolonizację nowych
terytoriów, gwałtowny wzrost handlu, początek rozkładu feudalizmu i tworzenie
postaw kapitalistycznego uprzemysłowienia krajów. Ówczesny system polityki
ekonomicznej i odpowiadający mu system teoretycznych poglądów ekonomicznych,
zwany merkantylizmem, nie zawierał zdefiniowanej teorii ludnościowej. Jednakże
korzyści z dużej i rosnącej liczby ludności były w pracach podnoszone, propagowana
była również polityka popierająca zawieranie związków małżeńskich, duże rodziny,
poprawę zdrowia publicznego, kontrolowana emigrację i imigrację.
J. Graunt – zwany ojcem statystyki i demografii, prowadził badania ludnościowe.
5. Malthus – liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym, podwaja sie co 25 lat,
a produkcja środków żywnościowych – w postępie arytmetycznym.
Dwa rodzaje oddziaływania umożliwiającego utrzymanie liczby ludności w
odpowiednich graniach :
a) prewencyjne ( zapobiegawcze)
b) "pozytywne przeszkody" skracające długość życia
Maltuzjanizm – opowiada się za ograniczeniem tempa przyrostu ludności na drodze
przeszkód represyjnych i prewencyjnych.
Neomaltuzjanizm – opowiada się za ograniczaniem przyrostu ludności za pomocą regulacji
urodzeń.
6. Marks – analiza zależności między akumulacją kapitału a popytem na siłe roboczą,
przedstawił mechanizm powstawania rezerwowej armii pracy w badanym ówczesny
4
stadium rozwoju kapitalizmu. Nie ma uniwersalnego i naturalnego prawa rozwoju
ludności.
7. Engels – rozwinął analizę wzajemnych zależności między reprodukcją ludności, a
rozwojem gospodarczym i naukowym. Przewidywał, że w warunkach planowanej
gospodarki socjalistycznej będzie można oddziaływać na reprodukcję ludności, tak
aby zachodziła zgodność rozwoju ludności z produkcją, wyrażająca sie w stałym
podnoszeniu warunków bytu ludności.
TEORIE UWARUNKOWAŃ PŁODNOŚCI:
1) koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa – Blake’a,
2) teoria wzrostu liczby ludności, ekonomiczna Leibensteina,
3. teoria i hipoteza Easterlina,
4. Teoria spadku płodności Caldwell’a
1.
KONCEPCJA ZMIENNYCH POŚREDNICZĄCYCH DAVISA – BLAKE’A - odwołuje się do
trzech faz biologicznego procesu reprodukcji ludności: stosunku płciowego, poczęcia i porodu.
1. Zmienna stosunków płciowych – częstotliwość seksu
2. Zmienna poczęcia – stosowanie antykoncepcji, niezamierzone, spowodowane
chorobą, sterylizacja
3.
Zmienna porodu – śmiertelność z przyczyn zamierzonych (aborcja) i z przyczyn niezamierzonych
Czterofazowy model przejścia demograficznego :
a) naturalny proces reprodukcji – natężenie urodzeń i zgonów kształtuje się na bardzo
wysokim poziomie ( 6 dzieci na jedną kobietę, a przeciętna dlugoś trwania życia nie
przekracza 45 lat).
b) Zmniejszenie sie umieralności przy utrzymywaniu sie rodności na tradycyjnym bardzo
wysokim poziomie ( 4,5 – 6 dzieci na kobietę, przeciętna długość życia kształtuje się na
poziomie 45-65 lat)\
c.
znaczne obniżenie poziomu rodności niż umieralności. Przyrost naturalny osiąga
najwyższy poziom ( 3-4,5 dziecka na kobietę, przeciętna długość życia kształtuje się
na poziomie 55-65 lat)\
d.
poziom natężenia urodzeń zbliża sie do poziomu umieralnosci ( poniżej 3 dzieci na
kobietę, przeciętna długość życia wyższa niż 65 lat)
5
1. Teoria ekonomiczna Leibensteina - wyodrębnił trzy typy użyteczności i dwa typy
kosztów związanych z dodatkowym dzieckiem.
Typy użyteczności:
1) użyteczność dziecka rozważanego, jako „dobro konsumpcyjne” (źródło osobistej radości
dla rodziców),
2. użyteczność dziecka rozważanego, jako dziecko – producent; po pewnym czasie
dziecko będzie przyczyniać się do wzrostu dochodów rodziny,
3) użyteczność dziecka, jako potencjalnego źródła zabezpieczenia, np. na starość.
Koszty posiadania dodatkowego dziecka dzieli Leibenstein na:
1) bezpośrednie – są to bieżące wydatki na utrzymanie dziecka aż do chwili, kiedy samo
zacznie zarabiać (mieszkanie, wyżywienie, odzież),
2. pośrednie – są to utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka
(brak możliwości pracy matki, utracone zarobki w okresie ciąży, mniejsza mobilność
rodziców, itp.).
Drugie przejście demograficzne – Dalszy spadek dzietności, przy istniejącej juz bardzo
niskiej dzietności i umieralności wynika przede wszystkim z chęci zapewnienia możliwości
samorealizacji się obojga rodziców w codzienny życiu współczesnego społeczeństwa. W tej
sytuacji posiadanie dzieci może stanowić barierę do osiągania tak wyznaczonych celów.
opóźnienie wieku zawierania małżeństw, osłabienie trwałości małżeństw
zmniejszenie dzietności poniżej prostej zastępowalności pokoleń, wzrost udziału
dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim
szerokie rozpowszechniania się znajomości metod, a także dostępności różnych
środków antykoncepcyjnych
zmiana stylu życia, wprowadzanie zdrowej diety i ruchu fizycznego, wpływa na
obniżanie się umieralności
3. Teoria Easterlina - determinanty płodności oddziałują przez następujące czynniki:
1) popyt na dzieci wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice
chcieliby mieć, gdyby kontrola urodzeń nie pociągała żadnych kosztów,
2) potencjalna liczba rodzonych dzieci wyrażona liczbą dzieci dożywających wieku
dorosłego, jaką rodzice mieliby, gdyby świadomie nie kontrolowali płodności,
3) koszty kontroli urodzeń.
6
4. Teoria spadku płodności Caldwell’a zakłada, że zmniejszenie się płodności w danej
populacji nie jest bezpośrednio uwarunkowane procesem industrializacji
(uprzemysłowienia), czy też stopniem rozwoju kraju. Ograniczenie płodności
uwarunkowane jest pojawieniem się społecznych warunków (przyzwolenie) do
nuklearyzacji rodzin. Wynika to również z makroekonomicznych przemian stosunków
produkcji w gospodarstwach domowych. Rodzinny sposób produkcji wiąże się z dużą
dzietnością (gospodarstwa rolne). Rynkowy sposób produkcji prowadzi do dominacji
małej, nuklearnej rodziny z niskim poziomem płodności. Obok teorii wyjaśniających
przyczyny płodności w danej populacji istnieją teorie umieralności. Teorie te główny
nacisk kładą na ocenę i natężenie uwarunkowań umieralności.
Uwarunkowania te zazwyczaj dzielone są na trzy kategorie:
1. Środowiskowe i społeczne
2. Genetyczne i biologiczne
3. Behawioralne (czyli zachowania ludzi na poziomie jednostkowym)
Teoria funkcjonowania gospodarstwa domowego – rodzina i gospodarstwo domowe staja
się coraz częściej przedmiotem bardziej szczegółowych analiz. Analiza tworzenia i
rozwiązywania rodziny, a także o proces formowania się i rozpadu gospodarstwa domowego
oraz sposobu ich funkcjonowania.
Środowiskowe i społeczne uwarunkowania umieralności – wszelkie zanieczyszczenia
środowiska ( fizyczne i chemiczne), które wpływają na stan zdrowia w miejscu zamieszkania
i pracy.
Genetyczne uwarunkowania umieralności - dotyczące naszych genów, in vitro
Niestabilność materiału genetycznego – niezaprogramowane starzenie się, w
przypadku nabycia genetycznego uszkodzenia
Istnienie starzenia się genów – geny zwalniają lub kończą swoje procesy naturalne
Zaprogramowane starzenie się, w którym procesy degeneracyjne starzenia się
występują przypadkowo, jako uboczny bierny produkt w genetycznej selekcji
korzystnych własności.
Wpływ zachowań ludzkich na umieralność – alkoholizm, palenie tytoniu, stres, brak ruchu
fizycznego, nieodpowiednia ilość snu, nieodpowiednia dieta