„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 
 
 
 
 

MINISTERSTWO EDUKACJI 

NARODOWEJ 

 
 
 

Elżbieta Worobik 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Identyfikowanie  stanów  biologicznych  rodziny  pszczelej 
612[01].Z2.01 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Poradnik dla ucznia 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy 
Radom 2007 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

1 

Recenzenci: 

mgr inż. Urszula Malinowska 
mgr inż. Mirosław Worobik

 

 
 
 
Opracowanie redakcyjne: 
mgr Edyta Kozieł 
 
 
 
Konsultacja: 
dr inż. Jacek Przepiórka 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
Poradnik  stanowi  obudowę  dydaktyczną  programu  jednostki  modułowej  612[01].Z2.01 
„Identyfikowanie  stanów  biologicznych  rodziny  pszczelej”,  zawartego  w  modułowym 
programie nauczania dla zawodu pszczelarz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

2 

SPIS TREŚCI 

 
1.  Wprowadzenie 

3 

2.  Wymagania wstępne 

6 

3.  Cele kształcenia 

7 

4.  Materiał nauczania 

8 

4.1.  Stanowisko systematyczne pszczół 

8 

4.1.1.  Materiał nauczania  

8 

4.1.2.  Pytania sprawdzające 

11 

4.1.3.  Ćwiczenia 

11 

4.1.4.  Sprawdzian postępów 

13 

4.2.  Morfologia i anatomia pszczoły 

14 

4.2.1.  Materiał nauczania 

14 

4.2.2.  Pytania sprawdzające 

21 

4.2.3.  Ćwiczenia 

21 

4.2.4.  Sprawdzian postępów 

24 

4.3.  Biologia rodziny pszczelej 

25 

4.3.1.  Materiał nauczania  

25 

4.3.2.  Pytania sprawdzające 

30 

4.3.3.  Ćwiczenia 

31 

4.3.4.  Sprawdzian postępów 

32 

4.4.  Życie rodziny pszczelej w ciągu roku 

33 

4.4.1.  Materiał nauczania  

33 

4.4.2.  Pytania sprawdzające 

38 

4.4.3.  Ćwiczenia 

39 

4.4.4.  Sprawdzian postępów 

40 

5.  Sprawdzian osiągnięć ucznia 

41 

6.  Literatura 

46 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

3 

1.  WPROWADZENIE 

 

Poradnik  ten  będzie  Ci  pomocny  w  przyswajaniu  wiedzy  o  gatunkach  i  rasach  pszczół 

oraz  ich  rozmieszczeniu  geograficznym,  czynnikach  wpływających  na  produkcję  pasieczną, 
morfologii,  anatomii  i  rozwoju  osobniczym  pszczoły,  rodzinie  pszczelej  i  jej  gnieździe, 
postaciach  pszczół  i  ich  funkcjach  w  rodzinie  pszczelej,  porozumiewaniu  się  pszczół  oraz 
życiu rodziny pszczelej w ciągu roku. 

W poradniku zamieszczono: 

−

 

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś 
bez problemów mógł korzystać z poradnika, 

−

 

cele  kształcenia,  wykaz  umiejętności,  jakie  ukształtujesz  podczas  pracy  z  poradnikiem, 
materiał nauczania, to wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki 
modułowej, 

−

 

zestaw  pytań  przydatny  do  sprawdzenia,  czy  już  opanowałeś  podane  treści,  ćwiczenia 
pomogą  Ci  zweryfikować  wiadomości  teoretyczne  oraz  ukształtować  umiejętności 
praktyczne, 

−

 

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu 
potwierdzi,  że  dobrze  pracowałeś  podczas  lekcji  i  że  nabrałeś  wiedzy  i  umiejętności 
z zakresu tej jednostki modułowej, 

−

 

literaturę uzupełniającą. 
Przy  wyborze  odpowiednich  treści  pomocny  będzie  nauczyciel,  który  wskaże  Ci 

potrzebne informacje dotyczące prowadzenia chowu pszczół. 

Z rozdziałem „Pytania sprawdzające” możesz zapoznać się: 

−

 

przed  przystąpieniem  do  rozdziału  „Materiał  nauczania”  -  poznając  przy  tej  okazji 
wymagania  wynikające  z  potrzeb  zawodu,  a  po  przyswojeniu  wskazanych  treści, 
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń, 

−

 

po zapoznaniu się z rozdziałem  „Materiał  nauczania”,  by sprawdzić stan  swojej wiedzy, 
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń. 

Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których celem 

jest  uzupełnienie  i  utrwalenie  informacji  w  identyfikowaniu  stanów  biologicznych  rodziny 
pszczelej. 

Wykonując  ćwiczenia  przedstawione  w  poradniku  lub  zaproponowane  przez 

nauczyciela,  będziesz  poznawał  materiał,  dotyczący  identyfikowania  stanów  biologicznych 
rodziny pszczelej.  między  innymi  na  podstawie  informacji podanych w  materiale  nauczania 
i w instrukcjach ćwiczeń. 

Po  wykonaniu  zaplanowanych  ćwiczeń,  sprawdź  poziom  swoich  postępów,  wykonując 

test  „Sprawdzian  postępów”,  zamieszczony  zawsze  po  podrozdziale  „Ćwiczenia.”  W  tym 
celu: 

−

 

przeczytaj pytania i odpowiedz na nie, 

−

 

podaj odpowiedź wstawiając X w podane miejsce, 

−

 

wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedź na pytanie jest prawidłowa, 

−

 

wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedź na pytanie jest niepoprawna. 

Odpowiedzi  NIE  wskazują  luki  w  Twojej  wiedzy,  informują  Cię  również  jakich 

elementów  materiału  nauczania  jeszcze  dobrze  nie  poznałeś.  Oznacza  to  także  powrót  do 
treści, które nie są dostatecznie opanowane. 

Poznanie  przez  Ciebie  wszystkich  lub  określonej  części  wiadomości  o  identyfikowaniu 

stanów  biologicznych  rodziny  pszczelej  będzie  stanowiło  dla  nauczyciela  podstawę 
przeprowadzenia  sprawdzianu  poziomu  przyswojonych  wiadomości  i  ukształtowanych 
umiejętności.  W  tym  celu  nauczyciel  posłuży  się  Zestawem  testów  zawierającym  różnego 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

4 

rodzaju  zadania.  W  rozdziale  5  tego  poradnika  zamieszczony  jest  przykład  takiego  testu 
Zestaw zadań testowych, zawiera: 

−

 

instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu, 

−

 

przykładową  kartę  odpowiedzi,  w  której,  w  wolnych  miejscach  wpisz  odpowiedzi  na 
pytania  -  zadania.  Będzie  to  stanowić  dla  Ciebie  trening  przed  sprawdzianem 
zaplanowanym przez nauczyciela. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

5 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Schemat układu jednostek modułowych 

612[01].Z2.05 

Prowadzenie pasieki w

ędrownej 

612[01].Z2.07 

Prowadzenie 

wychowu matek 

pszczelich 

Modu

ł 612[01].Z2 

Produkcja pszczelarska 

612[01].Z2.03 

Rozpoznawanie chorób pszczó

ł 

612[01].Z2.04 

Zak

ładanie pasieki 

612[01].Z2.01 

Identyfikowanie stanów 

biologicznych rodziny

 

pszczelej

 

612[01].Z2.02 

Kierowanie rozwojem rodzin 

pszczelich wiosn

ą 

612[01].Z2.08 

P

rzygotowanie pasieki  

do zimowania 

612[01].Z2.06 

Prowadzenie ró

żnych kierunków 

produkcji

 

pasiecznej

 

612[01].Z2.09 

Przetwarzanie produktów pasiecznych 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

6 

2.  WYMAGANIA WSTĘPNE 

 

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: 

−

 

korzystać z różnych źródeł informacji, 

−

 

zastosować poszczególne jednostki taksonomiczne, 

−

 

zastosować zasady postępowania w przypadku użądlenia przez pszczołę, 

−

 

zastosować zasady zachowania się pszczelarza przy pszczołach, 

−

 

dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą, 

−

 

zastosować zasady ochrony środowiska, 

−

 

dobrać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych prac, 

−

 

określać wartość roślin pyłkodajnych, 

−

 

charakteryzować czynniki środowiska i ocenić ich wpływ na wzrost, rozwój i plonowanie 
roślin uprawnych, 

−

 

ocenić wpływ właściwości gleby na rośliny, 

−

 

określić rolę człowieka w kształtowaniu siedliska, 

−

 

określić  wpływ  poszczególnych  składników  pokarmowych  na  wzrost,  rozwój 
i plonowanie roślin, 

−

 

charakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół, 

−

 

charakteryzować czynniki wpływające na wartość pszczelarską roślin, 

−

 

charakteryzować budowę i funkcje narządów układu pokarmowego i chłonnego zwierząt, 

−

 

charakteryzować czynniki wpływające na trawienie i procesy przemiany materii, 

−

 

określić  czynniki  klimatyczne  i  glebowe  wpływające  na  zdrowie  oraz  produkcyjność 
zwierząt, 

−

 

określać przystosowanie kwiatów do wabienia owadów. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

7 

3.

 

CELE KSZTAŁCENIA 

 

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

 

−

 

charakteryzować poszczególne gatunki i podgatunki pszczół, 

−

 

odróżnić poszczególne osobniki pszczół, 

−

 

określić współzależność różnych osobników pszczół, 

−

 

określić znaczenie długości języczka u pszczoły robotnicy, 

−

 

charakteryzować rolę poszczególnych par odnóży pszczoły robotnicy,  

−

 

rozróżnić stadia rozwojowe czerwia pszczelego, 

−

 

określić rodzaje i znaczenie różnych komórek pszczelich w plastrze, 

−

 

określić rolę i sposoby zagospodarowania gniazda pszczelego, 

−

 

charakteryzować różne postacie pszczół i rodzaje wykonywanej przez nie pracy, 

−

 

ocenić wartość użytkową matek rojowych, ratunkowych i matek z cichej wymiany, 

−

 

określić warunki rozwoju i dojrzewania trutni, 

−

 

określić funkcje i warunki rozwoju pszczół robotnic, 

−

 

określić  miejsca  w  gnieździe,  w  których  przebywają  pszczoły  wykonujące  określone 
czynności, 

−

 

rozróżnić tańce pszczół, 

−

 

określić warunki dobrego zimowania rodzin pszczelich, 

−

 

charakteryzować przebieg rozwoju rodziny pszczelej w okresie przedwiośnia i wiosny, 

−

 

wyjaśnić znaczenie szybkiej wymiany pszczół na wiosnę, 

−

 

wyjaśnić wpływ dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej na produkcję miodu, 

−

 

wyjaśnić wpływ ilości czerwia na zbiór miodu, 

−

 

wyjaśnić wpływ pszczół na środowisko. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

8 

4.  MATERIAŁ NAUCZANIA 

 

4.1.  Stanowisko systematyczne pszczół 

 

4.1.1. Materiał nauczania 

 

Pszczoła miodna należy do typu stawonogów (Arthropoda), gromady owadów (Insecta), 

rzędu  błonkoskrzydłych  czyli  błonkówek  (Hymenoptera),  podrzędu  żądłówek  (Aculeata), 
nadrodziny pszczół (Apoidea), rodziny pszczołowatych (Apidae), rodzaju pszczoła (Apis). 

Do  rodzaju  pszczoła  należą  gatunki, które budują dwustronne, pionowo  ułożone  plastry 

z czystego  wosku.  Wychowują  w nich  czerw  i gromadzą  pyłek  i miód,  który  jest  zbierany 
i wykorzystywany  przez  ludzi.  Do  niedawna  uważano,  że  do  rodzaju  tego  należą  cztery 
gatunki.  Spotykane  postacie  nieco  odmienne  uznawano  za  podgatunki  lub  mieszańce 
międzygatunkowe. Obecnie uznaje się, że do rodzaju Apis należy siedem gatunków. 

−

 

Pszczoła miodna (Apis mellifera) 

−

 

Pszczoła olbrzymia (Apis dorsata) 

−

 

Pszczoła wschodnia (Apis cerana) 

−

 

Pszczoła karłowata (Apis florea) 

−

 

Pszczoła skalista (Apis laboriosa) 

−

 

Pszczoła buszu (Apis andreniformis) 

−

 

Pszczoła czerwona (Apis koschevnikovi) 
Pszczoły  olbrzymia  i  karłowata  zamieszkują  kraje  Azji  i  Indonezji,  budując  gniazda  na 

wolnym  powietrzu  w  postaci  pojedynczych  plastrów  przytwierdzonych  zwykle  do  gałęzi 
drzew (rys. 1a). Spośród gatunków należących do rodzaju Apis, pszczoła olbrzymia wyróżnia 
się największymi rozmiarami ciała zaś pszczoła karłowata najmniejszymi. 

Pszczoła  wschodnia  zamieszkuje  kraje  podzwrotnikowe  lecz  gniazda  buduje 

w zamkniętych  przestrzeniach,  w  związku  z  czym  mogła  się  rozprzestrzenić  w  Chinach, 
Japonii i części Rosji. Na gniazda wykorzystuje dziuple drzew i inne przestrzenie zamknięte, 
budując  wewnątrz  kilka  plastrów  (rys.  1c).  Cechą  charakterystyczną  są  niecałkowicie 
zasklepione komórki czerwiu, z otworkiem pośrodku zasklepu.  

Pszczoła  miodna  jest  rozprzestrzeniona  na  całej  kuli  ziemskiej  z  wyjątkiem  okolic 

podbiegunowych.  Gniazda  zakłada  w pomieszczeniach  osłoniętych  w postaci  kilku plastrów 
pionowo zwisających  i  równolegle  względem  siebie  położonych  (rys.  1c).  Osobniki  rodziny 
pszczelej cechują się wyraźnym zróżnicowaniem rozmiarów ciała. Osobniki  męskie - trutnie 
są  znacznie  większe,  mają  krępą  budowę  ciała,  zaś  ich  skrzydła  przysłaniają  cały  odwłok. 
Matka  pszczela  posiada  odwłok  długi  i  wysmukły,  zaś  skrzydła  zasłaniają  mniej  więcej 
2/3 długości odwłoka. Pszczoła robotnica posiada najmniejsze rozmiary ciała. 

Pszczoła  karłowata  zakłada  gniazdo  na  gałązkach  krzewu  lub  niewielkiego  drzewa. 

Plaster otacza całkowicie gałązkę (rys. 1b). Rój rozpoczyna budowę plastra poprzez obudowę 
gałązki  sześciokątnymi komórkami promieniście  ku górze, ku dołowi  i  na  boki. Pod gałązką 
(pod  czapą)  budowane  są  komórki  poziome,  a  nie  jak  u  pszczoły  miodnej  lekko  ku  górze. 
U pszczoły  buszu architektura gniazda  jest niemal identyczna  jak u pszczoły karłowatej, z tą 
różnicą,  że  komórki  w  górnej  części  plastra  budowane  są  poziomo,  lub  nawet  skierowane 
lekko  do  dołu,  a  nie  jak  u  pszczoły  karłowatej  w  postaci  promienia  koła  skierowanego  we 
wszystkich kierunkach. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

9 

a

b

c 

 

Rys. 1.  Gniazdo pszczoły: a) olbrzymiej lub skalistej, b) karłowatej, c) miodnej lub wschodniej. 

[wg Rutner] 

 

W  obrębie  gatunku  pszczoły  miodnej  (Apis  mellifera)  wyróżnia  się  szereg  ras. 

Wyodrębniono  je  w  oparciu  o  zróżnicowanie  geograficznych  zasięgów  ich  występowania 
oraz w oparciu o cechy wspólne w obrębie każdej rasy. W Polsce dopuszczone są następujące 
rasy: środkowoeuropejska, kraińska, kaukaska i włoska. 

Pszczoła środkowoeuropejska jest pszczołą o ubarwieniu ciemnobrązowym do czarnego, 

dość  duża  i  krępa  w  budowie,  w  pozycji  spoczynkowej  przybiera  sylwetkę  przysadzistą, 
niską. Rodziny pszczele charakteryzują się średnią siłą, osiągając pełnię rozwoju stosunkowo 
późno. Matki czerwią ostrożnie. Przy średnim pożytku intensywność czerwienia wzrasta, przy 
silnym  maleje.  Przejawiają  średnią  skłonność  do  rójki,  jednak  w  okresie  nastroju  rojowego 
trudne  są  do  prowadzenia,  nie  poddają  się  bowiem  zabiegom  przeciwrojowym.  Pszczoły 
słabo trzymają się plastrów, są skłonne do żądlenia, słabo bronią gniazda przed rabusiami nie 
wykazując jednocześnie skłonności do rabunku.  

Charakteryzują  się  dużą  wiernością  pożytkową  przy  jednoczesnej  słabej  floromigracji. 

Zimują  bardzo  dobrze  i  są  dość  odporne  na  nosemozę,  zgliniec  europejski  i  czerniawkę 
spadziową.  

Obecnie  są  mocno  zmieszańcowane.  W  czystej  postaci  spotykane  są  w  rejonach 

zamkniętych hodowli pszczół w suwalskim (pszczoła augustowska), w kampinosie (pszczoła 
kampinowska). 

Pszczoła  kraińska  jest  to  pszczoła  związana  z  klimatem  kontynentalnym.  Cechuje  się 

dużą zdolnością przystosowawczą do różnych warunków środowiskowych. Pszczoły tej rasy 
wyróżniają  się  szarym  ubarwieniem  owłosienia,  mniejszymi  rozmiarami  ciała  oraz  długimi 
odnóżami, robią wrażenie smuklejszych w zestawieniu z rasą środkowoeuropejską.  

Rozwój  wiosenny  rodzin  jest  bardzo  intensywny,  szybko  dochodzą  do  dużej  siły  lecz 

w pełni lata aktywność pszczół maleje. Rodziny zimują słabe, lecz wiosną aktywność pszczół 
gwałtownie wzrasta. Okresowe przerwy w pożytku wpływają na ograniczenie czerwienia, zaś 
po  wziątku  letnim,  matki  często  zaprzestają czerwić.  Pszczoły  te  cechuje większa  skłonność 
do rojenia. Dobrze trzymają się plastrów, są łagodne i równocześnie pracowite, wyróżniają się 
dobrą  floromigracją  (wyszukiwaniem  pożytku),  nie  przejawiają  skłonności  do  rabunku  oraz 
słabo kitują gniazda.  

Miód  składają  w  pobliżu  czerwiu,  sklepiając  go  na  sucho.  Są  odporne  na  nosemozę 

i choroby  czerwiu.  Do  Polski  sprowadzane  są  najczęściej  pszczoły  populacji  alpejskiej 
z Austrii linii peschetz i troiseck oraz sklenar. 

Pszczoła  kaukaska  spośród opisanych ras wyróżnia się  najmniejszymi rozmiarami ciała. 

Jest  to  pszczoła  o  ubarwieniu  owłosienia  szarobiałym.  Rodziny  charakteryzują  się  średnią 
siłą,  zaś  matki  ograniczane  bywają  w  czerwieniu  przez  pszczoły  zalewające  wszystkie 
komórki  wziątkiem.  Wyróżniają  się  najmniejszą  skłonnością  do  rojenia,  lecz  często 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

10 

doprowadzają  do  cichej  wymiany  matki. Pszczoły są  łagodne,  dobrze trzymają się  plastrów, 
miód  sklepią  na  mokro,  silnie  kitują  gniazdo,  ul  trzymają  niezbyt  czysto.  Cechuje  je  duża 
skłonność  do  rabunku,  wykorzystują  maksymalnie  pożytki,  wyróżniają  się  dobrą  penetracją 
terenu  w  poszukiwaniu  wziątku,  wykazują  jednak  słabą wierność nektarową.  Są  aktywne  od 
wczesnych  godzin  rannych  nawet  w  niesprzyjających  warunkach  pogodowych,  a  posiadając 
najdłuższe  języczki  są  cenione  jako  dobre  zapylaczki  roślin  o  kwiatach  niedostępnych  dla 
pszczół  krótkojęzyczkowych.  W  naszym  klimacie  słabo  znoszą  zimowlę.  Są  wrażliwe  na 
nosemozę oraz mniej odporne na zgnilec europejski. 

Badania  przeprowadzone  przez  Oddział  Pszczelnictwa  Instytutu  Sadownictwa 

i Kwiaciarstwa w Puławach wykazały, że populacja pszczół zasiedlająca teren naszego kraju 
nie jest jednorodna. Wyodrębniono bowiem dwa typy pszczół. Typ I to pszczoły zbliżone do 
rasy środkowoeuropejskiej stanowią około 74% wszystkich rojów w kraju. Typ II to pszczoły 
zbliżone najbardziej do rasy pszczoły kraińskiej stanowią około 26% rojów kraju. W obrębie 
tego typu wyodrębniono grupę pszczół zasiedlających tereny przygraniczne woj. podlaskiego. 
Grupa ta z uwagi na specyficzną odrębność zaliczana jest do rasy pszczoły leśnej.  

W  wyniku  przeprowadzonych  badań  sugerowano  prowadzenie  hodowli  pszczół 

w oparciu  o  typowy  dla  danego  regionu  kraju  materiał  miejscowy  zgrupowany  w  czterech 
strefach (rys. 2).  

 
 
 
 
 
 
 
 

 

 
 
 

 
 
 
 
 
 

Rys. 2. 

Zróżnicowanie strefowe populacji pszczół w Polsce [wg M. Gromisz] 

 
Strefa l. Centralna - zasiedlona przez pszczołę środkowoeuropejską. 
Strefa II. Północno - wschodnia - zasiedlona przez pszczołę leśną.  
Strefa III. Nadmorska - zamieszkała w równej mierze przez pszczoły typu I i II. 
Strefa IV. Południowa - zamieszkała w równej mierze przez pszczoły typu I i II. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

11 

4.1.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1. 

Ile gatunków pszczół żyje na świecie?

 

2. 

Jaki gatunek pszczoły żyje w Europie?

 

3. 

Którego gatunku pszczoły są największe?

 

4. 

Jakiego ubarwienia jest pszczoła włoska i środkowoeuropejska?

 

5. 

Jakimi cechami użytkowymi charakteryzuje się pszczoła kraińska?

 

6. 

Która rasa pszczół dała początek najagresywniejszym pszczołom na świecie?

 

7. 

Która rasa pszczół pod względem popularności  i liczebności wiedzie  bezwzględny prym 
na całym świecie?

 

 

4.1.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Porównywanie budowy gniazda różnych gatunków pszczół. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  obejrzeć rysunki i przeźrocza gniazd różnych gatunków pszczół, 
2)  narysować gniazda poszczególnych gatunków pszczół, 
3)  określić  dla  każdego  gatunku  pszczół  charakterystyczne  cechy  w  budowie, które należy 

wpisać w tabeli, 

4)  zaprezentować wyniki ćwiczenia. 
 

Lp.  Gatunek pszczoły 

Liczba plastrów  Miejsce 

zakładania gniazd 

Sposób 

mocowania 

plastra 

1. 

Pszczoła miodna 

 

 

 

2. 

Pszczoła wschodnia   

 

 

3. 

Pszczoła olbrzymia   

 

 

4. 

Pszczoła skalista 

 

 

 

5. 

Pszczoła karłowata   

 

 

6. 

Pszczoła buszu 

 

 

 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

rysunki i foliogramy gniazd pszczelich różnych gatunków pszczół, 

−

 

rzutnik. 

 
Ćwiczenie 2 

Rozpoznawanie pszczół bytujących na terenie Polski. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  umieścić  na  wspólnej  płytce  woskowej  postacie  poszczególnych  ras  pszczół  bytujących 

na terenie Polski, 

2)  przebić szpilkami tułowia owadów od strony grzbietowej, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

12 

3)  ustawić  płytkę  wraz  z  pszczołami  na  stoliku  mikroskopu  stereoskopowego  i oglądać 

w świetle odbitym pod małym powiększeniem mikroskopu, 

4)  porównać  ubarwienie,  wielkość,  proporcje  długości  do  szerokości  ciała  oraz  długość 

skrzydeł poszczególnych ras pszczół, 

5)  odszukać w dostarczonej przez  nauczyciela  literaturze dodatkowych  informacji  na temat 

ras pszczół żyjących w Polsce, 

6)  określić dla każdej rasy cechy użytkowe, które należy wpisać w tabeli, 
7)  zaprezentować wyniki ćwiczenia. 
 

Pszczoła 

Cecha 

Środkowoeuropejska  kraińska 

kaukaska 

Trzymanie się plastra 

 

 

 

Rozwój wiosenny 

 

 

 

Łagodność 

 

 

 

Skłonność do rójki 

 

 

 

Skłonność do rabunku 

 

 

 

Zdolność obrony 

 

 

 

Floromigracja 

 

 

 

Wierność pożytkowa 

 

 

 

Skłonność do kitowania 

 

 

 

Charakter zasklepów 

 

 

 

Odporność na choroby 

 

 

 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

zakonserwowane postacie pszczół robotnic różnych ras, 

−

 

mikroskop stereoskopowy, 

−

 

szpilki entomologiczne, 

−

 

płytka woskowa. 

 

Ćwiczenie 3 

Określenie zróżnicowania populacji pszczół w Polsce. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  obejrzeć film video „Gatunki i rasy pszczół”, 
2)  opisać  schemat  zamieszczony  poniżej  poprzez  zaznaczenie  zasięgu  geograficznego 

poszczególnych populacji pszczół w Polsce, 

3)  objaśnić schemat. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

13 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

film video „Gatunki i rasy pszczół”, 

−

 

schemat mapy Polski 

−

 

magnetowid, 

−

 

ekran. 

 
 

4.1.4. Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

 

Nie 

1) 

rozpoznać rasy pszczół żyjących w Polsce? 

 

 

2) 

określić stanowisko systematyczne pszczoły miodnej? 

 

 

3) 

określić cechy użytkowe pszczół bytujących na terenie Polski? 

 

 

4) 

wymienić gatunki rodzaju pszczoła? 

 

 

5) 

wyjaśnić pojęcia: rasa geograficzna, rodzaj, linia hodowlana? 

 

 

6) 

określić zasięg geograficzny pszczoły miodnej? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

14 

4.2.  Morfologia i anatomia pszczoły 

 

4.2.1. Materiał nauczania

 

 

Ciało pszczoły pokrywa twarda, elastyczna powłoka nasycona związkami chityny. Jest to 

oskórek-martwa  kutikula,  który  spoczywa  na  żywym  jednowarstwowym  nabłonku 
(naskórku). 

Oskórek  stanowi  ochronę  ciała  przed  niekorzystnymi  czynnikami  środowiskowymi 

(wilgoć,  temperatura,  działanie  substancji  toksycznych  itp.)  oraz  pełni  funkcję  szkieletu,  do 
którego  od  wewnątrz  przytwierdzone  są  wszystkie  mięśnie  i  niektóre  narządy  wewnętrzne. 
Powłoka  ciała  nie  może  jednak  krępować  organizmu  w  wykonywanych  czynnościach 
życiowych (ruch, czynności fizjologiczne itp.), dlatego cały szkielet zewnętrzny funkcjonuje 
w trzech odcinkach: głowa, tułów i odwłok (rys.3). 
 
                                                                                       b                                                               
               
                                                                                                    a 
 
 
 
 
 
                                                c 
 
 
 

Rys. 3.  Zróżnicowanie budowy ciała pszczoły: a) głowa, b) tułów, c) odwłok [wg Le Conte] 
 

Szkielet  głowy  stanowi  mniej  lub  bardziej  jednolitą  puszkę  kształtu  sercowatego,  zaś 

tułów i odwłok wykształcone są z zestawionych elastycznie płytek. Płytki te tworzą wyraźną 
segmentację  tych  części  ciała.  Powierzchnia  ciała  pokryta  jest  licznymi  włoskami 
szczecinkami tworzącymi charakterystyczne dla rasy owłosienie. 
Głowa 
 
                                                                                 b 
                                                                                                a 
 
 
 
 
 
 
                                                                                                c 
                                                                                         d 
                                                                       
                                                                          e                  

Rys. 4. 

Budowa  głowy  pszczoły:  a)  oczy  złożone,  b)  przyoczka,  c)  czułki,  d) 
żuwaczki, e) języczek [wg Le Conte] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

15 

Chitynowy  pancerz  głowy  stanowi  zamkniętą  puszkę,  w  której  wyróżnić  można 

dostrzegalne  gołym  okiem  narządy  zmysłów (oczy  złożone,  przyoczka,  czułki) oraz  narządy 
gębowe (rys. 4).  

Oczy złożone (narząd wzroku) umieszczone są po bokach górnej części puszki głowowej 

Składają  się  z  kilku  tysięcy  silnie  zespolonych  ze  sobą  pojedynczych  oczek,  których 
zewnętrzna powierzchnia ma kształt zbliżony do wycinka kuli. 

Na  szczycie  głowy  pomiędzy  oczami  złożonymi  ukryte  w  dość  gęstym  owłosieniu 

znajdują  się  trzy  tzw.  przyoczka.  Ich  funkcja  nie  została  jeszcze  dokładnie  wyjaśniona. 
Przypuszcza się, że służą do rozróżniania przedmiotów w ciemności i w bliskiej odległości.  

Pszczoła  rozróżnia  figury  geometryczne  w  stosunkowo  niewielkich  rozmiarach  i  silnie 

rozczłonkowane  oraz  barwę  białą,  czarną,  żółtą  i  niebieską.  Kolor  czarny  i  czerwony  nie  są 
rozróżniane, odbierane są przez pszczołę jako barwa szara. 

Dzięki czułkom pszczoła ma możliwość odbierania bodźców zapachowych, smakowych, 

dotykowych i termicznych. Umieszczone są pomiędzy oczami złożonymi na przedniej stronie 
głowy (rys. 5). 

 
                                                              g     
                                                         b 
 
 
                                                                       a                                                                  
                                                                c 
                                                                      e 
                                                                         d 
                                                                            
 
 

                                                                f 

 

Rys. 5. 

Czułek:  a)  trzonek,  b)  nóżka,  c)  wić,  d)  receptory  smaku  ,  e) 
termoreceptory  f)  receptory  węchu  ,  g)  włoski  dotykowe 
przyczułkowe [wg Le Conte] 

 
Otwór gębowy  znajduje  się  w  dolnej części  puszki  głowowej  i  jest  otoczony  narządami 

gębowymi.  Narządy  gębowe  umożliwiają pszczole:  rozdrabnianie  (gryzienie)  pyłku, pierzgi, 
wosku  itp.,  szczypanie,  szarpanie  oraz  ssanie  płynów  (nektar,  syrop,  woda).  Części  gryzące 
aparatu  gębowego  widoczne  są  w  postaci  żuwaczek  w  dolnej  części  puszki  głowowej  po 
bokach otworu gębowego. Między żuwaczkami widoczna jest płytka wargi górnej, zaś ponad 
nią  nadustek.  Od  dołu  otwór  gębowy  otaczają  połączone  ze  sobą  podstawy  szczęki  i  warga 
dolna. Szczęki wykształcone są w postaci kilkuczłonowych płatów, zaś warga dolna w swojej 
nasadowej partii tworzy widoczny dość szeroki płat (przedbródek i podbródek). Od płata tego 
ku dołowi wyrastają języczek i głaszczki wargi dolnej. Zespół wargowo-szczękowy w trakcie 
pobierania  płynów  tworzy  zamknięty  kanał  (trąbkę)  ograniczony  od  przodu  wargą  górną 
i żuwaczkami,  od  boków  szczękami,  zaś  od  dołu  wargą  dolną.  Języczek  -  najdłuższa  część 
wargi  dolnej,  wystaje  z  tak  utworzonej  rurki  i  służy  pszczole  do  przewodzenia  śliny w  celu 
zwilżenia  substancji  zbyt  zagęszczonych  zaś  jego  zakończenie-łyżeczka,  pozwala  na 
wylizywanie  rozpuszczonych  śliną  substancji  np.  cukru.  Języczek  na  całej  swej  długości 
posiada  kanalik  (rynienkę)  dzięki  któremu  odbywa  się  przekazywanie  śliny  z  otworu 
gębowego do wymagającego rozcieńczenia pokarmu oraz rozcieńczonego pokarmu do otworu 
gębowego.  Głowa  z  tułowiem  połączona  jest  przy  pomocy  elastycznej  szyi  umożliwiającej 
dużą ruchliwość głowie. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

16 

Tułów 

Tułów  jest  najlepiej  umięśnioną  częścią  ciała.  Mięśnie  wypełniają  większą  część  puszki 

tułowiowej. Część grzbietową tułowia stanowi jednolite półkoliste sklepienie (zrośnięte płytki 
grzbietowe).  Część  brzuszna  jest  wykształcona  z  trzech  płytek  brzusznych.  Sklepienie 
z płytkami  brzusznymi  jest  połączone  przy  pomocy  elastycznych  płytek  bocznych,  tworząc 
w ten  sposób  nieforemny  pierścień.  W  miejscach  połączeń  brzusznych  wyrastają  odnóża 
kroczne, zaś w grzbietowych - skrzydła. 

Pszczoła  ma  trzy  pary  odnóży.  Odnóża  mają  jednolity plan  budowy  (rys. 6).  Wszystkie 

człony  nogi  połączone  są  ze  sobą  stawami  (stawy  typu  zawiasowego),  jedynie  połączenie 
biodra  z  krętarzem  ma  charakter  stawu  obrotowego  (tu  pszczoła  wykonuje  ruchy  wokół 
podłużnej  osi  nogi,  podobnie  jak  u  ludzi  połączenie  barkowe  czy  biodrowe).  Odnóża  służą 
pszczole  do  poruszania  się  po  podłożu  szorstkim  przy  pomocy  pazurków  i  gładkim  przy 
pomocy przylg. Odnóża dzięki drobnym modyfikacjom budowy przystosowane są ponadto do 
zbierania i transportu pyłku kwiatowego i propolisu. 
 
 
 
 
                                       
                a                                                     b                                                 d      
 
 
                                                                      c 
 
 
 

Rys. 6.  Noga  pszczoły  robotnicy  III  pary:  a)  koszyczek  b)  grzebyczek  c) 

szczoteczka d) obnóże [wg Le Conte] 

 

Na  pierwszej  parze  nóg  znajduje  się  narząd  do  czyszczenia  czułków,  wykształcony 

w postaci  wgłębienia  pierwszego  członu  stopy  w  miejscu  połączenia  z  goleniem  oraz  kolca 
(ostrogi)  na  goleni.  Druga  para  odnóży  ma  na  goleni  ostrogę  służącą  do wyrzucania  obnóży 
pyłkowych z koszyczków trzeciej pary nóg.  

Trzecia para nóg  ma koszyczek do gromadzenia  i transportu pyłku (obnóża). Koszyczek 

mieści  się  na  zewnętrznej  stronie  goleni  i  jest  to  podłużne  wgłębienie  goleni  otoczone 
szczecinkami tworzącymi rodzaj sklepienia ponad wgłębieniem. Szpara pomiędzy krawędzią 
goleni a piętą tworzy szczypce pyłkowe.  

Każdy  pierwszy  człon  stopy  (pięta)  od  strony  wewnętrznej  (u  pszczół  robotnic),  jest 

pokryty licznymi szczecinkami umożliwiającymi czyszczenie ciała z pyłku. 

Pszczoła  posiada  dwie  pary  błoniastych  skrzydeł.  Pierwsza  para  jest  nieco  większa 

i lepiej  wzmocniona  żyłkami.  Układ  żyłek  na  skrzydłach  jest  jedną  z  cech 
charakterystycznych dla podgatunków i ras. Szczególnie istotny jest tzw. wskaźnik łokciowy 
(indeks  kubitalny).  Oznacza  się  go  poprzez  określenie  procentowego  stosunku  długości 
odcinka  krótszego  do  dłuższego  trzeciego  pólka  łokciowego.  Skrzydła  stanowią  aparat  lotu 
umożliwiający  transport  powietrzny  nektaru  i  pyłku.  Tylne  krawędzie  przednich  skrzydeł 
posiadają  rynienkowate  fałdy  zaś  przednie  krawędzie  tylnych  skrzydeł  -  haczyki. 
W momencie  rozkładania  skrzydeł  do  lotu,  haczyki  ślizgają  się  wewnątrz  rynienkowatego 
fałdu  przedniego  skrzydła,  zespalając  trwale  pierwsze  i  drugie  skrzydło  ze  sobą  (rys.  7). 
Dzięki  temu  pszczoła  zwiększa  powierzchnię  nośną  skrzydeł  co  umożliwia  jej  sprawniejszy 
lot pozwalający na transport ładunków o masie równej 3/4 masy ciała pszczoły (65-75 mg). 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

17 

 
 
 
 
 
                                                                                   a 
                                                                          b                 
 

Rys. 7.  Sposób  zespolenia  skrzydeł  w  locie  a)  haczyk  na  przedniej  krawędzi 

tylnego  skrzydła,  b)  rynienkowaty  fałd  tylnej  krawędzi  przedniego 
skrzydła [wg Le Conte] 

 
Odwłok 

Odwłok mieści wewnątrz większość narządów. Wykształcony jest z siedmiu widocznych 

segmentów  (trzy  segmenty  są  niewidoczne).  Segmenty  odwłokowe  są  elastycznie  ze  sobą 
połączone co umożliwia zwiększenie lub zmniejszenie jego pojemności.  

Pierwszy  segment  odwłokowy  zamyka  puszkę  tułowiową  od  tyłu  i  silnie  się  przewęża 

w miejscu  połączenia  się  z  odwłokiem,  tworząc  rodzaj  szypułki  umożliwiającej  dużą 
ruchliwość tej części ciała (rys. 8). 
 
                                                                                        b 
                                                a 
 
 
 
 
 
 

Rys. 8.  Odwłok pszczoły (schemat). a). fragment tułowia, b). odwłok, [wg Le Conte] 

 

Płytki brzuszne odwłoka od 4-7 mieszczą gruczoły woskowe. Niewidoczne ostatnie  

(8-9)  segmenty  przekształciły  się  w  aparat  żądłowy.  Pomiędzy  szóstą  a  siódmą  płytką 
grzbietową mieści się gruczoł zapachowy Nasanowa. Na bokach odwłoka w pobliżu krawędzi 
dolnej  płytek  grzbietowych  można  dostrzec  przetchlinki  (otwory  doprowadzające  powietrze 
do układu oddechowego). 

Komórki  naskórka  czterech  brzusznych  pierścieni  odwłokowych  (od  4  do  7)  przejęły 

funkcje wydzielnicze. Dzięki nim pszczoła ma możność wydzielania płynnego wosku. Każdy 
pierścień  gruczołowy  posiada  dwa  gruczoły  woskowe  umieszczone  w  kieszeniach 
utworzonych przez  nachodzące tylne krawędzie pierścieni  poprzedzających. Po podniesieniu 
tych krawędzi  można  obejrzeć  dwie  białe powierzchnie często z  widoczną tarczką  woskową 
tzw. lusterka woskowe. Gruczoły woskowe zaczynają funkcjonować w dwunastym dniu życia 
pszczoły. 

Aparat  żądłowy  służy  żeńskim  osobnikom  pszczół  (trutnie  nie  posiadają  żądła)  jako 

narząd obrony  lub  napaści. Jest zbudowany z szeregu chitynowych tworów różnego kształtu 
i wielkości.  Elementy  te  połączone  są  ze  sobą  elastycznymi  błonami  i  stawami.  Takie 
wzajemne  połączenia  umożliwiają  dość  swobodne  przemieszczanie  się  jednych  względem 
drugich.  Częścią  kłującą  aparatu  żądłowego  są  dwie  szczecinki  żądłowe  mające  połączenie 
z gruczołem  jadowym. Zestaw płytek  jest elementem pozwalającym  na wysuwanie się żądła 
na  zewnątrz.  Działają  one  pod  wpływem  pracy  mięśni  odwłokowych  i  zwiększonego 
ciśnienia  hemolimfy.  Przemieszczając  się  względem  siebie  powodują  wysuwanie  żądła 
i wyciekanie jadu. Jad spływa kanałem jadowym wzdłuż szczecinek żądła. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

18 

Pod  tylną  krawędzią  szóstej  płytki  grzbietowej  mieści  się  gruczoł  zapachowy.  Gruczoł 

ten  pszczoły  odsłaniają  w  czasie  "kuperkowania"  .  W  trakcie  tej  czynności,  najczęściej  na 
desce wylotowej, intensywnie poruszają skrzydłami. Ruch skrzydeł powoduje ruch powietrza 
rozprzestrzeniający  zapach  zbliżony  do  woni  melisy.  Zapach  ten  wabi  pszczoły  stanowiąc 
jeden z elementów informacji. 
Budowa wewnętrzna 

W  ciele  pszczoły  wyróżnia  się  następujące  układy  narządów:  układ  pokarmowy, 

krążenia,  wydalniczy,  oddechowy,  nerwowy  i  rozrodczy.  Każdy  z  nich  ma  do  spełnienia 
określoną  funkcję  fizjologiczną.  Wszystkie  układy  są  w  większym  lub  mniejszym  stopniu 
uzależnione funkcjonalnie i fizjologicznie od siebie. Zależność jest tak duża, że wyizolowany 
układ nie może funkcjonować samodzielnie (rys. 9). 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Rys. 9.

 

Schematyczny przekrój przez ciało pszczoły. miodnej: l przełyk, 2 wole, 
3  przedżołądek.  4  jelito  środkowe,  5  jelilo  cienkie,  6  jelito  proste;.  7 
aorta. 8 serce, strzałki oznaczają kierunek obiegu krwi; 9 głowowy zwój 
nerwowy,  10  podprzełykowy  zwój  nerwowy,  11  zwój  tułowiowy,  12 
gruczoł  żuwaczkowy,  13  gruczoł  gurdzielowy,  14  głowowa  część 
gruczołu ślinowego, 15 tułowiowa część gruczołu ślinowego, 16 ujście 
gruczołu  ślinowego,  17  gruczoły  woskowe,  18  gruczoły  rektalne,  19 
gruczoł  zapachowy,  20  -  cewki  Malpighiego,  21 przepona  grzbietowa. 
22 przepona brzuszna, 23 górna część wargi dolnej

 

 
Układ pokarmowy (trawienny) ma za zadanie pobranie pokarmu przy pomocy narządów 

gębowych, rozłożenie pokarmu na związki proste, przyswajalne przez organizm, wchłonięcie 
ich, wyprowadzenie niestrawionych resztek pokarmowych poza organizm w postaci kału oraz 
transport nektaru lub spadzi i ich wstępną przeróbkę na miód. 

Układ  ten  zbudowany  jest  w  postaci  zróżnicowanego  pod  względem  budowy  przewodu 

łączącego  otwór  gębowy  pszczoły  z  otworem  odbytowym  oraz  z  gruczołów 
współdziałających. Wyróżnia się jelito przednie, jelito środkowe i jelito tylne. 

Jelito przednie różnicuje  się  na trzy odcinki: gardziel, przełyk  i wole. Gardziel  i przełyk 

tworzą  przewód  biegnący  przez  głowę  i  tułów.  W  odwłoku  przełyk  wpada  w  workowate 
wole.  Wole stanowi zbiornik, w którym pszczoła  transportuje wodę i pokarmy płynne.  Wole 
kontaktuje  się  z  jelitem  środkowym  dzięki  przedżołądkowi,  którego  część  umięśniona 
znajduje  się  w  wolu,  zaś  przewód  określany  mianem  wentyla  zwisa  w  jelicie  środkowym. 
Część  mięśniowa  służy  do  rozdrabniania  ziaren  pyłku  kwiatowego.  Umożliwia  przenikanie 
części  pokarmu  z  wola  do  jelita  środkowego  uniemożliwiając  przemieszczanie  się  treści 
pokarmowej w kierunku przeciwnym do wola.  

Jelito środkowe jest określane żołądkiem pszczoły. Nabłonek wyścielający wnętrze jelita 

ma  zdolność  wydzielania  soków  trawiennych  biorących  udział  w  rozkładzie  pokarmu  na 
związki proste. Strawiony pokarm jest wchłaniany przez ściany jelita.  

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

19 

Jelito tylne różnicuje się na jelito cienkie i gruszkowate, silnie rozciągliwe, jelito grube.  
W  jelicie  grubym  następuje  odwodnienie  gromadzonego  kału  przed  jego  wydaleniem. 

Jest  to  możliwe  dzięki  funkcjonującym  gruczołom  rektalnym  położonym  na  powierzchni 
jelita  grubego.  Jelito  to  w  czasie  okresu  zimowego  gromadzi  kał  z  całej  zimowli,  w  miarę 
wypełniania zwiększa znacznie pojemność.  

Z przewodem pokarmowym funkcjonalnie związane są gruczoły trawienne:  
Gruczoł  wargi  dolnej  produkujący  ślinę  służącą  do  rozpuszczania  pokarmów 

np. kryształków cukru.  

Gruczoły  gardzielowe  zaczynające  funkcjonować  u  pszczół  w  3  do  6  dnia  po 

wygryzieniu  się pszczoły  z komórki.  Wydzielają one  mleczko pszczele  służące jako pokarm 
larw  przez  pierwsze  dni  żerowania,  zaś  larw  matecznych  przez  cały  okres  rozwoju 
larwalnego.  

Gruczoły  żuwaczkowe  są  najsilniej  rozwinięte  u  matek  i  wydzielają  tzw.  substancję 

mateczną. 

Trawienie  pokarmów  odbywa  się  na  drodze  rozdrabniania  i  mieszania  oraz  przemian 

chemicznych  możliwych  dzięki  enzymom  produkowanym  przez  gruczoły  gardzielowe. 
Enzymy  te  rozkładają  cukry  złożone  na  cukry  proste,  które  są  łatwo  przyswajalne  przez 
organizm.  Ten  typ  przemian  ma  miejsce  w  wolu.  W  jelicie  środkowym  poza  cukrami 
rozkładane  są  białka  i  tłuszcze  dzięki  enzymom  obecnym  w  tej  części  przewodu 
pokarmowego.  Część  pokarmu  pochodzącego  z  rozkładu  cukrów,  białek  i  tłuszczów 
wykorzystywana jest na potrzeby życiowe organizmu( ruch, przemiana materii itp.), zaś część 
zostaje odkładana jako zapas w ciele tłuszczowym pszczoły. 

Zadaniem  układu  krążenia  jest  transportowanie  przyswojonych  przez  układ  pokarmowy 

pokarmów  po  całym  organizmie,  zbieranie  substancji  szkodliwych  powstałych  w  wyniku 
przemiany  materii  i  przekazywanie  ich  do  układu  wydalniczego.  Układ  ten  spełnia  rolę 
transportera  substancji  odżywczych.  Hemolimfa  pompowana  przez  serce  krąży  po  całym 
organizmie. Serce mieści się w grzbietowej części odwłoka i zbudowane  jest z pięciu komór 
połączonych  ze  sobą  zastawkami.  Skurcze  komór  postępujące  od  tyłu  ku  przodowi  ciała 
przepychają  hemolimfę  w  kierunku  głowy  do  aorty  otwierającej  się  w  puszce  głowowej.  Tu 
hemolimfa  wylewa  się  do  jamy  ciała,  opłukuje  wszystkie  narządy  wewnętrzne,  oddaje 
składniki  odżywcze  a  zbiera  szkodliwe  i  powraca  do odwłoka. Tu opłukuje  jelito  środkowe, 
pobiera  związki  odżywcze  zaś  opłukując  układ  wydalniczy  pozbywa  się  związków 
szkodliwych. Czysta i bogata w związki pokarmowe, wnika do serca.  

Układ  wydalniczy  wchłania  z  hemolimfy  kwas  moczowy  i  zbędne  dla  organizmu  sole 

mineralne. Jest zbudowany z  nitkowatych cewek wchodzących do jelita cienkiego w okolicy 
połączenia z jelitem środkowym. 

Układ  oddechowy  ma  za  zadanie  dostarczenie  do  organizmu  tlenu  a  wyprowadzenie 

dwutlenku węgla. Odpowiedzialny jest za wymianę gazową. Tlen wprowadzany jest do ciała 
przez  10  par  otworków  w  ścianie  ciała,  zwanych  przetchlinkami.  Przetchlinka  ma  kształt 
owalnie-podłużny i zaopatrzona jest w szczecinki pełniące funkcję filtra powietrznego. Otwór 
przetchlinki  prowadzi  do  komory  filtracyjnej, od której  odchodzi  wzmocniona  chityną  rurka 
tchawki.  Tchawki  biegną  w  głąb  ciała  i  wpadają  do  rozległych  worków  powietrznych 
wypełniających  wolne  przestrzenie  między  narządami.  Od  worków  powietrznych  odchodzą 
drobniejsze  odgałęzienia  -  tchaweczki,  które  wpadają  bezpośrednio  do  komórek  ciała. 
Wymiana  gazowa  odbywa  się  w  komórce  na  zasadzie  przenikania.  Ruch  powietrza 
w układzie oddechowym  jest możliwy dzięki  ciągłym skurczom  i rozkurczom odwłoka oraz 
wytwarzaniu podciśnienia w workach powietrznych.  

Zadaniem  układu  nerwowego  jest  zbieranie  informacji  z  bezpośredniego  otoczenia 

pszczoły,  przetwarzanie  ich  oraz  przekazywanie  dyspozycji  do  odpowiednich  narządów 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

20 

(ruchu,  ochrony  i  napaści,  gębowego  itp.).  Narządy  te  wykonują  określone  czynności 
wynikające z sytuacji w jakiej pszczoła się znalazła. 

Narządami  czuciowymi są  liczne włoski dotykowe tworzące pęczki  na końcach odnóży, 

na  czułkach,  na  przysadkach  gębowych  oraz  na  skrzydłach.  Liczne  płytki  porowate  (narząd 
węchu  na  czułkach).  Pszczoła  rozróżnia  43  zapachy  olejków  eterycznych.  Liczne  komórki 
stożkowate  (narząd  smaku  u  podstawy  języczka  i  przy  wejściu  do  gardzieli).  Pszczoła 
rozróżnia smak gorzki, słodki, kwaśny i słony. 

Narząd  słuchu  mieści  się  w  goleni  przedniej  pary  nóg  pszczoły.  Narząd  ten  odbiera 

drgania podłoża w dość szerokim zakresie częstotliwości. 

Narząd wzroku to omówione wcześniej oczy złożone i przyoczka. 
Narząd  równowagi  stanowią  włoski  zgrupowane  na  grzbietowej  powierzchni  szyi 

i przewężeniu tułowiowo-odwłokowym. 

Układ  rozrodczy  spełnia  rolę  narządu  umożliwiającego  trwałość  gatunku,  jego  ciągłość 

w

 

czasie. 

Żeńskie  narządy  rozrodcze  wykształcone  są  w  postaci  dwóch  jajników  położonych 

w przedniej  części  odwłoka  matki.  Każdy  jajnik  zbudowany  jest  ze  110-120  rurek 
jajnikowych.  W  rurce  jajnikowej  wyróżnia  się  w  partii  szczytowej,  strefę  twórczą  komórek 
rozrodczych  i  w  partii  dolnej  strefę  odżywczą.  W  strefie  twórczej  wykształcają  się  jaja,  zaś 
w strefie  odżywczej  zaopatrywane  są  one  w  substancje  odżywcze  (zapasowe).  W  strefie  tej 
następuje  również  oskorupienie  jaja.  Uformowane  jajo  przemieszcza  się  do  jajowodu  a  stąd 
do  pochwy,  do  której  uchodzi  również  przewód  zbiorniczka  nasienia.  W  zbiorniczku 
zmagazynowane jest nasienie przekazane przez trutnia w czasie kopulacji. 

Pochwa  rozszerza  się  w  worek  kopulacyjny  mający  połączenie  przez  komorę  żądłową 

z otworem kopulacyjnym.  

Narządy  rozrodcze  robotnicy  są  silnie  uwstecznione.  Jeden  jajnik  zbudowany  jest 

z zaledwie  paru  rurek  jajnikowych,  zaś  worek  kopulacyjny  i  zbiorniczek  nasienia  są  silnie 
niedorozwinięte.  W  specyficznych  warunkach,  przy  intensywnym  odżywianiu  mleczkiem, 
jajnik robotnicy może produkować jaja niezapłodnione.  

Męskie  narządy  rozrodcze  mieszczą  się  w  odwłoku  trutnia.  Zbudowane  są  z  pary  jąder. 

Każde  jądro  posiada  około  300  cewek  jądrowych,  w  których  powstają  plemniki. 
Ukształtowane  plemniki  przemieszczają  się  do  nasieniowodu  a  stąd  do  pęcherzyka 
nasiennego.  Pęcherzyk  nasienny  łączy  się  z  gruczołami  dodatkowymi  (śluzowymi) 
i przechodzi w przewód wytryskowy, który łączy się z aparatem kopulacyjnym. 

W  czasie  kopulacji,  skurcz  pęcherzyków  nasiennych  wypycha  mieszczące  się  w  nich 

plemniki do przewodu wytryskowego skąd tłoczone są dalej wydzieliną gruczołów śluzowych 
do  aparatu kopulacyjnego.  Kopulacja  odbywa się w powietrzu.  Po  kopulacji  nasienie trutnia 
gromadzi się najpierw w jajowodach bocznych matki, skąd stopniowo plemniki przenikają do 
zbiorniczka nasiennego. Nadmiar spermy oraz śluz wydalane są na zewnątrz.  

Matka  uzyskuje  dojrzałość  płciową  po  szóstym  do  ósmego  dnia  od  wygryzienia 

z matecznika, truteń natomiast po 12-16 dniach. 
Rozwój osobniczy 

Jajo  ma  barwę  białą,  kształt  delikatnie  wygiętej  pałeczki  o  zaokrąglonych  końcach 

(długość -  1,5  mm,  szerokość  -  O,4  mm).  Nowo złożone  jajo do komórki  plastra,  ustawiane 
jest  równolegle  względem  jej  bocznych  ścian,  szerszym  końcem  skierowane  na  zewnątrz 
komórki.  Następnego  dnia  pochyla  się  w  kierunku  dna  komórki  a  trzeciego  spoczywa  całą 
powierzchnią na jej dnie.  

Stadium  jaja  czyli  rozwoju  zarodkowego  u  wszystkich  trzech  postaci  pszczół  trwa  trzy 

dni. Pod koniec trzeciej doby z jaja wykluwa się biała półksiężycowatego kształtu larwa.  

Larwy  trzech  postaci  pszczół  przez  pierwsze  trzy  dni  życia  odżywiają  się  mleczkiem 

pszczelim,  składanym  na  dnach  ich  komórek  przez  pszczoły  karmicielki.  Jednak  skład  jego 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

21 

jest  zróżnicowany.  Podawane  larwom  matecznym  zawiera  większą  ilość  wydzieliny 
gruczołów żuwaczkowych, jak również jest bogatsze w cukry proste, enzymy i witaminy.  

Począwszy  od  4  dnia  larwy  robotnic  i  trutni  otrzymują  mieszaninę  miodu  i  pierzgi 

z minimalnym  dodatkiem  mleczka,  zaś  mateczne  nadal  obficie  karmione  są  mleczkiem 
pszczelim.  Odmienne  odżywianie  larw  samczych  oraz  przebieg  rozwoju  w  różnych  pod 
względem  wielkości  komórkach  decyduje  o  zróżnicowanym  wykształceniu  się  żeńskich 
postaci pszczół.  

Po wykonaniu oprzędu larwy ustawiają się głową do wieczka, nieruchomieją przechodzą 

piąte linienie. Stadium to nosi  nazwę przedpoczwarki, trwa ono u matek 

1 

dzień, u robotnic 

2 dni, u trutni 4 dni.  

Przedpoczwarka  przeobraża  się  w  poczwarkę,  która  swoim  wyglądem  zbliżona  jest  do 

owada  doskonałego.  Jedynie  skrzydła  nie  są  jeszcze  w  pełni  wykształcone.  Następuje 
stopniowa  zmiana  zabarwienia  ciała  z  białego  na  brunatne,  przy  czym  pierwsze  ciemnieją 
oczy  złożone.  Wyrastają  kończyny  jak  również  tężeje  pokrywa  ciała.  W  ostatnim  dniu  tego 
stadium  to  jest  u  matek  w  piątym,  u  trutni  w  siódmym  a  u  robotnic  w  ósmym,  ma  miejsce 
ostatnie  szóste  linienie,  po  którym  wygryzają  się  z  komórek  dorosłe  osobniki.  Pszczoły 
robotnice  rozrywają  zasklep  w  środku,  zaś  matki  i  trutnie  żuwaczkami  odcinają  wieczka 
komórek obwodowo.  

Czas  trwania  rozwoju  osobniczego  od  jaja  do  imago  (owada  doskonałego)  wynosi 

przeciętnie: matki - 16 dni, robotnicy - 21 dni, trutnia 24 dni. 

 

4.2.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie narządy widoczne są na głowie pszczoły? 
2.  Jak pszczoła widzi? 
3.  Jakie kolory są rozróżniane przez pszczołę? 
4.  Jak zbudowany jest aparat gębowy? 
5.  Czym wyróżnia się I, II i III para nóg pszczoły? 
6.  Jakie zewnętrzne struktury budowy ciała pszczoły służą do zbierania pyłku? 
7.  Gdzie znajdują się gruczoł zapachowy i woskowy? 
8.  Jakie funkcje pełni wole? 
9.  Jaką rolę pełni jelito grube? 
10.  Co produkuje gruczoł wargi dolnej, żuwaczkowy i gardzielowy? 
11.  Jaka jest różnica w budowie narządów rozrodczych matki i pszczoły robotnicy? 
12.  Ile trwa rozwój osobniczy matki pszczelej, pszczoły robotnicy i trutnia? 
 

4.2.3. Ćwiczenia

 

 
Ćwiczenie 1 

Rozpoznawanie różnych postaci pszczół. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  umieścić na wspólnej płytce woskowej trzy postacie pszczół (matkę, robotnicę, trutnia), 
2)  przebić szpilkami tułowia owadów od strony grzbietowej, 
3)  ustawić  płytkę  wraz  z  pszczołami  na  stoliku  mikroskopu  stereoskopowego  i  oglądać 

w świetle odbitym pod małym powiększeniem mikroskopu, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

22 

4)  porównać wielkość, proporcje długości do szerokości ciała oraz długość skrzydeł  matki, 

robotnicy i trutnia, 

5)  narysować trzy postacie pszczół, zachowując na rysunku proporcje długości i szerokości 

ciała oraz rozmiary skrzydeł, 

6)  nanieść obok rysunku skalę wielkości, 
7)  objaśnić rysunek. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

zakonserwowane lub świeże trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela), 

−

 

mikroskop stereoskopowy, 

−

 

szpilki entomologiczne, 

−

 

płytka woskowa. 

 
Ćwiczenie 2 

Rozpoznawanie narządów i układów u pszczół. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  ułożyć uśpioną, pszczołę robotnicę w wanience preparacyjnej stroną grzbietową na dnie. 

Następnie  za  pomocą  szpilek  przytwierdzić  ją  do  podłoża,  wbijając  jedną  szpilkę 
w tułów, a drugą w koniec odwłoka, pomiędzy segmentami, 

2)  napełnić  szalkę  płynem  fizjologicznym  aż  do  momentu  całkowitego  zalania  ciała 

pszczoły.  Posługując  się  nożyczkami,  skalpelem  oraz  igłami  preparacyjnymi  przystąpić 
do  otwarcia  odwłoka.  Igłą  preparacyjną  trzymaną  w lewej  ręce  odgiąć  grzbietowe 
półpierścienie,  następnie  skalpelem  przeciąć  błonę  i mięśnie  znajdujące  się  między 
półpierścieniami  brzusznymi  i grzbietowymi.  Podobnie  przeciąć  błonę  między 
pierwszym  a drugim  pierścieniem  za  przewężeniem  odwłokowym.  Tak  wypreparowaną 
powierzchnię brzuszną należy zdjąć pęsetą i położyć stroną zewnętrzną na dnie wanienki, 
przymocowując ją do podłoża szpilką, 

3)  umieścić  szalkę  na  stoliku  mikroskopu  stereoskopowego,  obejrzeć  wewnętrzną 

powierzchnię  wypreparowanych  sternitów  zwracając  uwagę  na  fragment  ośrodkowego 
układu nerwowego. Wykonać rysunek zaznaczając węzły i pnie nerwowe, 

4)  zaobserwować  fragment  układu  oddechowego.  Wykonać  rysunek  z zaznaczeniem 

tchawek i worków powietrznych, 

5)  wyjąć za pomocą igieł preparacyjnych przewód pokarmowy, nie oddzielając jednak jego 

początku  i  końca  od  ciała  pszczoły.  Narysować  wypreparowaną  część  przewodu 
pokarmowego  zaznaczając:  przełyk,  wole,  wentyl,  jelito  środkowe,  jelito  cienkie,  jelito 
grube, cewki Malpighiego, 

6)  rozpoznać serce. Na rysunku zaznaczyć wielokomorową budowę serca, 
7)  położyć  matkę  pszczelą  na  brzusznej  stronie  ciała  i,  postępując  tak  samo  jak 

w ćwiczeniach  powyżej,  odciąć  półpierścienie  grzbietowe  i zdjąć  odciętą  górną  część 
odwłoka.  Przy  tej  czynności  należy  zadbać  o to,  aby  całe  wnętrzności  pozostały 
wewnątrz.  Po  zdjęciu  części  grzbietowej  ukażą  się  jajniki  wypełniające  całą  przednią 
część  odwłoka.  Rozchylić  jajniki,  aby  odsłonić  układ  pokarmowy  w okolicach  wola. 
Przeciąć  przełyk  i wyciągnąć  uwolniony  przewód  pokarmowy,  przeciąć  go  w okolicy 
otworu  odbytowego.  Pozostałe  wewnątrz  odwłoka  narządy  przemyć  strumieniem  wody 
za  pomocą  pipetki.  Przemyte  jajniki  przenieść  poza  boki  odwłoka  i przytrzymać  je 
szpilkami entomologicznymi, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

23 

8)  wykonać  rysunek  zwracając  uwagę  na  poszczególne  części  składowe,  objaśnić  go 

wskazując:  jajniki,  jajowody  parzyste,  jajowód  nieparzysty,  pochwę,  zbiorniczek 
nasienny, kanalik zbiorniczka i gruczoły, 

9)  wypreparować  w podobny  sposób,  jak  w zadaniu  powyżej  narządy  rozrodcze  trutnia. 

U młodych  trutni  jądra  mają  4,5mm  i wypełniają  całą  przednią  część  odwłoka.  U trutni 
starszych jądra zmniejszają się do 1,5mm i przyjmują barwę zielonkawą, 

10)  przeciąć  mięśnie  podtrzymujące  gruczoły śluzowe  do  końca  odwłoka,  wyjąć  jądra  wraz 

ze zbiorniczkami nasiennymi i gruczołami śluzowymi, a kanał wytryskowy rozciągnąć na 
całej jego długości, 

11)  narysować  powyżej  przygotowany  preparat,  wyróżniając  w nim:  jądra,  nasieniowody, 

pęcherzyki  nasienne,  gruczoły  śluzowe,  kanał  wytryskowy,  aparat  kopulacyjny 
składający się z części bulwiastej, szyjki, części pierzastej, mieszka i rożków, 

12)  objaśnić rysunki. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

świeże pszczoły robotnice, 

−

 

zakonserwowane narządy rozrodcze trutnia i matki pszczelej, 

−

 

mikroskopy stereoskopowe, 

−

 

lupy ręczne, 

−

 

skalpele, 

−

 

nożyczki, 

−

 

wanienki preparacyjne, 

−

 

igły preparacyjne, 

−

 

szpilki entomologiczne, 

−

 

miarki milimetrowe, 

−

 

pęsety, 

−

 

szkiełka przedmiotowe i przykrywkowe, 

−

 

model pszczoły. 

 
Ćwiczenie 3 

Rozpoznawanie wieku larw pszczelich. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  wyjąć  z  komórki  plastra  jajo  lub  jajo  zakonserwowane  umieścić  na  szkiełku 

przedmiotowym, 

2)  obejrzeć  pod  mikroskopem  stereoskopowym  i  narysować,  zaznaczając  widoczne 

szczegóły: chorion, koniec głowy, koniec odwłokowy, mikropyle, 

3)  podać z boku rysunku wymiary jaja, 
4)  wyjąć dwie larwy, jedną w wieku do 3 dni, drugą w wieku powyżej 3 dni, 
5)  narysować  obie  larwy,  zwracając  uwagę  na  stopień  wygięcia  ciała  i  położenie 

w komórce, 

6)  zaznaczyć na rysunku głowę, liczbę segmentów i liczbę przetchlinek, 
7)  opisać rysunek z larwą, 
8)  otworzyć  wieczko  komórki  zasklepionej  lub  pobrać  larwy  przędzące  z  płynu 

konserwującego, 

9)  wykonać rysunek i objaśnić go, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

24 

10)  obejrzeć  poczwarkę  wyjętą  z  komórki  plastra  lub  płynu  konserwującego,  zwracając 

uwagę  na  poszczególne  części  ciała,  aby  wykazać  różnicę  pomiędzy  nią  a  owadem 
doskonałym, 

11)  wykonać rysunek i opisać go zaznaczając widoczne szczegóły budowy, 
12)  obejrzeć film video „Biologia rodziny pszczelej”, 
13)  wypełnić rubryki w tabeli. 
 

Liczba dni rowoju 

Stadium rozwojowe 

matki 

robotnicy 

trutnia 

Jajo 

 

 

 

Larwa zwinięta 

 

 

 

Larwa przędząca 

 

 

 

Przedpoczwarka 

 

 

 

Poczwarka 

 

 

 

Całkowity rozwój 

 

 

 

 

Wyposażenie stanowiska pracy:

 

−

 

zaczerwione  plastry  pszczele  lub  zakonserwowane  stadia  rozwojowe  pszczoły  (jaja, 
larwy zwinięte, larwy wyprostowane, przedpoczwarki, poczwarki, imago), 

−

 

mikroskopy stereoskopowe, 

−

 

lupy ręczne, 

−

 

igły preparacyjne, 

−

 

szpilki entomologiczne, 

−

 

miarki milimetrowe, 

−

 

pęsety, 

−

 

komplet przeźroczy „Stadia rozwojowe pszczoły miodnej”, 

−

 

film video „Biologia rodziny pszczelej”. 

 

4.2.4. Sprawdzian postępów 

 

Czy potrafisz: 

 

Tak 

 

Nie 

1)  scharakteryzować budowę morfologiczną pszczoły? 

 

 

2)  wymienić  podstawowe  układy  narządów  dzięki  którym  organizm 

pszczoły spełnia wszystkie czynności fizjologiczne? 

 

 

3)  rozpoznać wiek larwy pszczelej? 

 

 

4)  określić rolę gruczołu gardzielowego w życiu pszczół? 

 

 

5)  określić indeks kubitalny u pszczół? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

25 

4.3.  Biologia rodziny pszczelej 

 

4.3.1. Materiał nauczania 

 

Owady  prowadzące  społeczny  tryb  życia,  do  których  należą  pszczoły  cechuje 

wielopostaciowość  (poliformizm)  będąca  wyrazem  przystosowań  osobników  wchodzących 
w ich  skład  do  spełniania  określonych  zadań.  U  pszczół  poza  pełnosprawną  samicą  czyli 
matką  i  samcem  czyli  trutniem,  występuje samica  o uwstecznionych  narządach  rozrodczych 
zwana  robotnicą.  Rola  i  funkcje  tych  trzech  postaci  w  społeczności  (rodzinie)  pszczelej  są 
ściśle określone, uwarunkowane różnicami anatomicznie - fizjologicznymi. 
Matka 

Matka  pszczela  (rys.  10  a)  jest  największym  osobnikiem  w  rodzinie  pszczelej  (długość 

ciała  -  20  do  25mm,  masa  -  180  do  280  mg).  Jej  budowę  zewnętrzną  cechuje:  stosunkowo 
krótki języczek, bardzo wyraźne przewężenie między tułowiem a odwłokiem, który jest długi 
i ostro zakończony, krótkie  skrzydła,  na nogach brak przystosowań do zbioru  i przenoszenia 
pyłku. Część kłująca żądła jest łukowato wygięta i ma mniejszą liczbę zadziorów (3 pary) niż 
u robotnic.  Najlepiej  rozwiniętymi  gruczołami  u  matki  są  żuwaczkowe  produkujące 
substancję mateczną, zaś nie ma gruczołów woskowych oraz zapachowego (Nasonowa). 

Podstawowym zadaniem matki jest zapewnienie ciągłości gatunku. Składa jaja z których 

mogą  rozwijać  się  trzy  postacie  pszczół.  W  pełni  sezonu  dobowa  nieśność  matek  waha 
sięw granicach od 1300 do 3000 jaj, średnio - 2000 jaj w okresie intensywnego czerwienia. 

W  pewnych  okolicznościach  w  gnieździe  rodziny  pszczelej  mogą  pojawić  się  matki 

pszczele: 

−

 

rojowe  –  wychowywana  jest  w  mateczniku rojowym.  Są  dorodne  i duże,  a  liczba  rurek 
jajnikowych w obu ich jajnikach może nawet przekraczać 350, 

−

 

ratunkowe  -  wychowywana  jest  w  mateczniku  ratunkowym.  Nie  dorównują  wartością 
fizyczną matkom rojowym i matkom z cichej wymiany, 
z  cichej  wymiany  -  wychowywana  jest  w  mateczniku  z  cichej  wymiany.  Podobnie  jak 

matki rojowe są dorodne i duże, a  liczba rurek  jajnikowych w obu  ich  jajnikach może nawet 
przekraczać 350. 

Prawidłowe  funkcjonowanie  rodziny  pszczelej  uwarunkowane  jest  związkami 

zapachowymi  zawartymi  w  substancji  matecznej  oraz  prawdopodobnie  emitowanymi  przez 
gruczoły podskórne  odwłoka  matki,  wydzieliny te  zwane  są  feromonami.  Za  pośrednictwem 
robotnic z otoczenia  matki -  jej świty dostają się  do pokarmu i poprzez wzajemne karmienie 
się robotnic roznoszone są w obrębie rodziny. 

Dotychczas  zidentyfikowano  dwa  feromony.  Wpływają  one  na  skupianie  się  pszczół 

wokół  matki,  mobilizują  je  do  pracy.  Przeciwdziałają  zakładaniu  mateczników  i  rozwojowi 
jajników u robotnic. Ponadto u młodych nieunasienionych matek przyciągają trutnie w czasie 
lotów godowych oraz wpływają na formowanie się grona rojowego. 

Matka  jest  najdłużej  żyjącym  osobnikiem  w  rodzinie  pszczelej,  przeciętnie  żyje  3  lata 

a niekiedy nawet 5 lat. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

26 

       

       a        

       b          

      c 

 

Rys.10.  Postacie  pszczół:  a)  matka  pszczela,  b)  pszczoła 

robotnica, c) truteń [wg Le Conte] 

Truteń 

Truteń  (rys.10c)  jest  przysadzisty,  długość  jego  ciała  wynosi  15–17  mm,  waży  200–300 

mg. Charakterystycznymi cechami  budowy trutnia są: duże oczy złożone, słabo rozwinięty aparat 
gębowy, długie skrzydła, brak narządów do zbioru i przenoszenia pyłku oraz aparatu żądłowego. 
Nie  posiada  gruczołów  gardzielowych,  woskowych  ani  zapachowego  (Nasonowa),  zaś  ślinowe 
i żuwaczkowe ma słabo rozwinięte. 

Rola trutni ogranicza się do unasiennienia młodych matek (po kopulacji giną). Podobnie jak 

matka nie są zdolne do samodzielnego zdobywania pokarmu. 

Trutnie  nie  są  stałymi  mieszkańcami  ula.  Pojawiają  się  w  rodzinie  w  końcu  kwietnia 

i można  spotkać  je  do  końca  sierpnia.  Liczba  ich  w rodzinach waha  się  w  szerokich  granicach 
od 650  do 4000.  Liczba  trutni  w  rodzinach  zależy  od  liczby  komórek  trutowych  w  ulu,  wieku 
matki  i siły  rodziny.  Przeciętnie żyją 54 dni. Po ustaniu obfitego pożytku,  co  ma zwykle  miejsce 
w drugiej  połowie  lipca,  pszczoły  nie  dopuszczają  samców  do plastrów  z  miodem  a  następnie 
wyganiają je z gniazda. Jedynie w rodzinach, które nie mają matek mogą one pozostać na zimę 
lecz większość z nich ginie. 
Loty godowe i unasienianie matki 

Młoda  matka  jak  również  trutnie  przez  pierwsze  dni  życia  nie  wylatują  z  gniazda.  Samce 

przesiadują  w  najcieplejszej  części  gniazda,  pszczoły  podają  im  prawdopodobnie  mieszaninę 
nektaru  i  pyłku,  którą  również  karmią  matkę.  W  stosunku  do  niej  zachowują  się  z  pozoru 
nieprzychylnie, potrącają ją, szarpią jej nóżki i skrzydełka - takie traktowanie przy jednoczesnym 
obfitym odżywianiu przysposabia ją do lotów, wpływa na przebieg procesu dojrzewania matki. 

Pierwszym  lotem  matki  oraz  trutni  jest  tzw.  lot  orientacyjny,  wówczas  zapoznają  się 

z położeniem  i  otoczeniem  gniazda,  wypróbowują  swoje siły.  Matka  wykonuje  go  w  wieku 5–6 
dni,  trutnie  odbywają  ich  kilka  między  4  a  14  dniem  życia.  Z  reguły  w  2–3  dniu  po  locie 
orientacyjnym  samica  osiąga  dojrzałość  płciową  i  odbywa  właściwy  lot  godowy  czyli  weselny, 
w trakcie  którego  kopuluje  z  samcem  w  powietrzu  (rys.11  ).  Jeżeli  w  czasie  pierwszego  lotu 
jajowody  jej  wypełnione  zostaną  zbyt  małą  ilością  nasienia,  to  w  tym  samym  dniu  lub 
w następnych wylatuje w drugi a czasem i trzeci lot godowy. Przeciętnie kopulacja z 10 trutniami 
pozwala  jej  na  zgromadzenie  odpowiedniej  ilości  nasienia,  przy  czym  tylko  10%  spermy 
przechodzi do zbiorniczka nasiennego. 

Trutnie  po  uzyskaniu  dojrzałości  płciowej,  którą osiągają w  wieku  12–16  dni,  przystępują 

do lotów w poszukiwaniu młodych matek. Zasięg ich dochodzi do 10–12 km a trwają one do 60 
minut. 

Osobniki  zdolne  do  unasiennienia  matek  zlatują  się  i  krążą  w  określonych  miejscach.  Nie 

ustalono dotąd czym się kierują przy wyborze punktów swoich zgromadzeń, które mogą być stałe 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

27 

przez jeden a nawet kilka sezonów. Przypuszcza się, że miejsca te jak również drogi prowadzące 
do nich naznaczają feromonem, woń jego przyciąga samce. 

a. 

b. 

c. 

 

 

Rys. 11.  Lot  godowy  matki  pszczelej:  a)  kopulacja  matki  z trutniem,  b) 

oderwanie narządów rozrodczych, c) odlatująca matka pszczela 
ze znamieniem [wg Le Conte]

 

 
Trutnie  najintensywniej  latają  za  matkami  pod  koniec  czerwca,  przy  czym  najsilniej 

przywabiają  je  samice  w  wieku  8–16  dni.  Zapach  ich  feromonów  może  przynęcać trutnie  nawet 
z odległości 100 m. 

Unasienianie  matek  odbywa  się  w  obrębie  miejsca  gromadzenia  się  trutni.  Badania 

wykazały,  że  trutnie  przestają  się  interesować  matkami,  które  wylatują  poza  miejsce 
gromadzenia. 

Młode matki i trutnie odbywają loty przy ładnej, słonecznej pogodzie. Jeżeli matka w czasie 

3–4  tygodni  po opuszczeniu  matecznika  nie  zostanie unasienniona z  powodu:  braku trutni, czy 
też nie  będzie  lotu z uwagi  na złą pogodę lub wadę skrzydeł, staje  się niezdolna do odbycia lotu 
godowego. Samica taka  może rozpocząć czerwienie  lecz składa tylko jaja  niezapłodnione,  matki 
takie określa się trutowymi. Stara matka u której wyczerpał się zapas plemników w zbiorniczku 
nasiennym staje się matką strutniałą. 

W  rodzinie  pszczelej  jest  z  reguły  jedna  tylko  unasienniona  matka.  Od  czasu  do  czasu 

jednak  w  niektórych  rodzinach  można  spotkać  dwie  matki;  prawie  zawsze  jest  to  matka 
i córka.  Gdy  pszczoły  zmieniają  starzejącą  się  matkę,  przy  tak  zwanej  „cichej  wymianie 
matki" odciągają jeden, dwa mateczniki z cichej wymiany. Po wyjściu młodej matki pszczoły 
nie  zawsze  od  razu  usuwają  starą  lub  młoda  nie  zwracając  uwagi  na  jej  obecność  dokonuje 
lotów godowych, zostaje unasienniona i rozpoczyna składanie jaj. Stan taki może trwać przez 
parę miesięcy, po czym stara matka ginie. 
Czerwienie 

Matka  rozpoczyna  składanie  jaj  (czerwienie)  zazwyczaj  na  drugi,  trzeci  dzień  po 

zakończeniu lotów godowych. Składanie jaj odbywa się w sposób następujący: matka zagląda 
do  komórki,  a  po  stwierdzeniu,  że  nadaje  się  ona  do  złożenia  jaja,  wsuwa  do  niej  koniec 
odwłoka i cofając się na szeroko rozstawionych nogach opuszcza odwłok w głąb komórki, aż 
do  zetknięcia  się  z  jej  dnem  (rys.  12).  Intensywność  czerwienia  matek  w  różnych  porach 
sezonu zależna jest od obfitości pokarmu o dużej zawartości białka, a więc od ilości mleczka 
podawanego matce przez otaczające ją pszczoły karmicielki (świta matki). W okresach, kiedy 
czerwienie  jest  dla  rodziny  pszczelej  niepotrzebne,  matka odżywia  się  samym  miodem.  Tak 
więc ilość składanych przez matkę jaj regulują robotnice przez zmiany w jej odżywianiu. Przy 
zaczerwianiu plastra matka omija komórki o rozmiarach przejściowych (pomiędzy pszczelimi 
a trutowymi), zbyt płytkie, zbyt głębokie, nieprawidłowego kształtu, zanieczyszczone, zajęte 
przez  czerw,  pierzgę  i  miód.  Zdarza  się  jednak,  że  matka  składa  po  dwa  jaja  do  jednej 
komórki;  nie  jest to objawem wadliwości  matki,  lecz raczej  jej dużej płodności  i  zbyt  małej 
powierzchni plastrów do zaczerwienia.

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

28 

 

 

Rys. 12.  Matka czerwiąca a.) składa jajo b.) ogląda komórkę [wg Demianowicz]

 

 

Na  dobrych  plastrach,  nie  zajętych  częściowo  przez  pierzgę,  jeżeli  pszczoły  mają  gdzie 

przenieść  miód,  młode  matki czerwią bardzo regularnie, posuwając się  na plastrze po spirali 
i nie  omijając  prawie  żadnej  komórki.  Jeżeli  w  sprzyjających  warunkach  czerw  jest 
nieregularny, jeśli pomiędzy czerwiem mniej więcej tego samego wieku znajdują się komórki 
puste  lub  z  czerwiem  w  innym  wieku,  jest  to  dowodem  wadliwości  matki.  Przyczyną  może 
być  kalectwo  matki,  na  przykład  uszkodzenie  stopy,  a  nawet  tylko  pazurka,  uszkodzenie 
czułków itp. 

Przyczyną rozstrzelenia czerwiu jest wiek matki. U matek starych pewien procent jaj jest 

niezapłodnionych  ze  względu  na  wyczerpujący  się  zapas  plemników.  Ponieważ  jednak 
składają  one  do  komórek  pszczelich  jaja  niezapłodnione,  rozwijają  się  z  nich  wyłącznie 
trutnie.  Pszczoły  odżywiają  te  larwy  pokarmem  właściwym  dla  czerwiu  robotnic  i  z  tego 
powodu  duży  procent  larw  ginie.  Ponieważ  komórki  pszczele  są  dla  czerwiu  trutowego  nie 
dość  obszerne,  te  larwy,  które  pozostają  przy  życiu,  po  wyrośnięciu  nie  mieszczą  się  już 
w komórkach, toteż pszczoły nadbudowują ich brzegi i zasklepiają następnie komórki bardzo 
wypukłym wieczkiem. Czerw taki nosi nazwę czerwiu garbatego, trutnie zaś, które się z niego 
wylęgają są znacznie mniejsze niż normalne, nazywane są półtrutniami. 
Pszczoły robotnice 

Robotnice  (rys.10  b)  są  najmniejszymi  osobnikami  w  rodzinie  pszczelej  (długość  ciała 

14–15 mm, masa około l00 mg). Wykonują one wszystkie prace związane z egzystencją rodziny 
a więc  budują  i  bronią  gniazda,  gromadzą  pokarm,  zajmują  się  wychowem  czerwiu  oraz  kierują 
 działalnością  matki. Aby mogły spełniać te funkcje mają: długie języczki, urządzenia do zbioru 
i przenoszenia  pyłku,  w  pełni  wykształcone  gruczoły  wargi  dolnej  (ślinowe),  gardzielowe, 
woskowe i zapachowe. 

Długość  życia  oraz  liczebność  robotnic  w  rodzinie  na  przestrzeni  roku  jest  zróżnicowana. 

Wiosną i latem pszczoły żyją przeciętnie 35 dni, zaś wygryzające się jesienią od 6  do 8  miesięcy 
czyli  do  wiosny  następnego  roku.  Najwięcej  pszczół  jest  w  rodzinie  na  początku  lata  40–50 
tysięcy, w okresie jesienno-zimowym liczba ich spada do 15–20 tysięcy. 

Czynności,  jakie  muszą  być  wykonywane  w  celu  podtrzymania  bytu  rodziny  i  wydania 

nowych  rodzin,  są  bardzo  liczne  i  różnorodne,  a  ilość  robotnic  potrzebna  do  wykonania 
poszczególnych prac bardzo różna. 

W  zasadzie  każda  robotnica  jest  zdolna  do  wykonania  każdej  pracy,  z  tym  jednak 

zastrzeżeniem,  że  podjęcie  niektórych  z  tych  prac  wymaga  osiągnięcia  przez  nie  pewnego 
wieku lub określonego stanu fizjologicznego. 
Praca pszczół robotnic 

W  początkowym  okresie  życia,  przez  pierwsze  2–3  tygodnie  młode  robotnice  wykonują 

pracę  wewnątrz  gniazda  a  zatem  są  pszczołami  ulowymi  (nielotnymi),  dopiero  po  tym  czasie 
przystępują do prac w polu czyli stają się pszczołami lotnymi (terenowymi). 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

29 

Praca pszczół ulowych 

Po wyjściu z komórki młode pszczoły oczyszczają całe ciało i w ciągu pierwszych trzech 

dni przystępują do czyszczenia  i polerowania komórek. Następną  ich pracą jest dostarczanie 
starszym  larwom  mieszaniny  miodu  lub  nektaru  z  pyłkiem  tzw.  papki.  Same  również 
spożywają  znaczne  ilości  tego  pokarmu,  który  powoduje  (zwłaszcza  pyłek)  rozwój  ich 
gruczołów gardzielowych. 

Począwszy  od  około  6  dnia  życia,  kiedy  zaczynają  funkcjonować  ich  gruczoły 

gardzielowe  pełnią  rolę  karmicielek,  karmią  młode  larwy  mleczkiem.  Każde  złożenie  porcji 
mleczka do komórki z larwą poprzedza dokładne jej badanie (czułkami). Ilość dostarczonego 
larwom  mleczka  zależy  od  liczby  karmicielek  w  rodzinie,  im  jest  ich  więcej  tym  obficiej 
larwy  karmione  są  mleczkiem.  Podobnie długość  okresu  pełnienia  funkcji  karmicielki przez 
robotnice  uzależniony  jest  od  ich  liczby  w  stosunku  do  ilości  wychowywanego  czerwiu 
w rodzinie.  Wiosną  kiedy  matka  tempem  czerwienia  wyprzedza  liczbę  karmicielek  (na 
karmicielkę przypada około 5 larw)  funkcję tę pełnią do 25 dnia życia. W miarę wzrostu ich 
liczby w rodzinie, ulega on skróceniu, latem karmicielkami są do 13 dnia życia. 

Zadaniem  młodych  pszczół,  poza  dostarczaniem  pokarmu  larwom,  jest  utrzymanie 

właściwej  temperatury  w  gnieździe,  koniecznej  dla  prawidłowego  rozwoju  czerwiu. 
Najwyższą i najbardziej stałą temperaturę 34–35°C utrzymują w części gniazda zajętej przez 
czerw otwarty, a w zajętej przez czerw zasklepiony o 3–4°C niższą. 

W  9–10  dniu  pszczoła  po  raz  pierwszy opuszcza  ul  i  wychodzi  na  pierwszy oblot, tzw. 

przegrę młodej pszczoły. Pozbywa się wtedy kału nagromadzonego w jelicie prostym. 

W  czasie  pierwszego  lotu  młoda  pszczoła  lata  przez  pewien  czas  zwrócona  stale  głową 

w kierunku  przedniej  ściany  ula,  zataczając  coraz;  szersze  półkola.  Młoda  pszczoła 
zapamiętuje przy tym wygląd i położenie ula. 

Po  ukończeniu  prac  związanych  z  karmieniem  młodszych  larw  pszczoły  zajmują  się 

wydzielaniem wosku, budową plastrów, ubijaniem pyłku, przyjmowaniem od pszczół lotnych 
przynoszonego  przez  nie  nektaru,  zaprawianiem  go śliną, zasklepianiem  komórek  z  miodem 
i czerwiem, czyszczeniem denek komórek itp. 

W  miejscu  budowy  plastra  tworzą  grono  w  skład  którego  poza  woszczarkami  wchodzą 

pszczoły  w  wieku  od  2  do  30  dni,  młodsze  dostarczają  pokarm  woszczarkom,  zaś  starsze 
budują  plaster.  Wypacanie  wosku  odbywa  się  w  temperaturze  32–34°C.  Wypływa  on  przez 
kanaliki gruczołów i zastyga na powierzchni lusterek w postaci łuseczek. Proces wydzielania 
jednej  serii  łuseczek  woskowych  trwa  od  24  do  36  godzin,  powtarza  się  on  kilka  razy, 
pszczół pszczół w wieku około 18 dni gruczoły woskowe zanikają. 

Rozwój jak również funkcjonowanie gruczołów woskowych uwarunkowane jest obfitym 

odżywianiem  się  robotnic  zarówno  miodem  jak  i  pyłkiem.  Na  wyprodukowanie  1kg  wosku 
pszczoły zużywają około 3,6 kg miodu. 

Te  z  robotnic  które  nie  uczestniczą  przy  budowie  plastrów,  zasklepiają  komórki 

z czerwiem, usuwają odpadki z gniazda, czyszczą jego ściany. W czasie upałów oraz dużego 
dopływu nektaru do gniazda wentylują je przez intensywne poruszanie skrzydełkami. 

Pod  koniec  trzeciego  tygodnia  życia stają  się  strażniczkami,  bronią  dostępu  do  gniazda. 

Liczba  oraz  czujność  strażniczek  uzależniona  jest  od  intensywności  dopływu  pokarmu. 
Podczas obfitego  pożytku  wszystkie  pszczoły  przynoszące  nektar bądź pyłek  są  wpuszczane 
do  gniazda.  Przy  słabym  pożytku  lub  jego  braku,  pszczoły  przed  wejściem  do  gniazda  są 
poddawane  kontroli,  strażniczki  dotykają  je  czułkami,  obce  rozpoznają  po  zapachu 
i charakterystycznym zachowaniu, kluczące loty przed wylotem. 

Strażniczki  w  pobliżu  gniazda  wykonują  krótkie  loty,  są  one  najbardziej  skłonne  do 

żądlenia,  ich  agresywność  związana  jest  z  pełnioną  funkcją.  Żądląc,  cały  aparat  żądłowy 
pozostawiają  w  ciele  ofiary,  wydziela  on  feromon  alarmowy,  który  pobudza  inne  pszczoły  do 
ataku. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

30 

Praca pszczół lotnych 

Zadaniem  pszczół  lotnych  jest  dostarczanie  do  ula  pokarmu  a  więc  nektaru  lub  spadzi, 

pyłku,  wody  oraz  substancji  smolistych  i żywicznych  wchodzących  w skład  kitu czyli  propolisu. 
Zasięg  lotu  zbieraczek  uzależniony  jest  od  atrakcyjności  wziątku,  warunków  pogodowych 
i potrzeb  rodziny,  może  on  dochodzić  nawet  do  7  km.  Natomiast  liczba  wykonywanych  lotów 
zależy od odległości pożytku od gniazda i jego obfitości, przeciętnie w ciągu dnia odbywają od 
7 do 13 lotów, maksymalnie 27. 

Dzięki dobrze rozwiniętemu zmysłowi czasu, wylatują po wziątek w godzinach intensywnego 

nektarowania bądź pylenia roślin, przy czym cechuje je przywiązanie do kwitnącej rośliny. 

Zbieraczki  wylatujące  po pyłek  gromadzą zapas pokarmu  miodu  w wolu,  który  wykorzystują 

pracując w polu oraz używają go do zlepiania ziaren pyłku w trakcie formowania obnóża. Masa 
i wielkość  przynoszonych  przez  zbieraczki  obnóży  zależy  od  rozmiarów  ziaren  pyłku  i  jego 
obfitości  (zasobności).  Przeciętnie  para  obnóży  waży  od  12  do  20  mg,  a  na  ich  zbiór  pszczoła 
poświęca od kilkunastu do kilkudziesięciu minut. 

Zbierany  nektar  lub  spadź  pszczoły  gromadzą  w  wolu  miodowym.  Wielkość  dostarczanych 

przez nie ładunków płynnego pokarmu uzależniona jest od obfitości pożytku oraz jego odległości 
od  gniazda,  Przy  dobrym  wziątku  masa  przynoszonego  ładunku  (nektaru)  wynosi  20–40  mg. 
Maksymalnie wole robotnicy może pomieścić 70 mg nektaru. 

Liczba lotów zbieraczek uzależniona jest głównie od odległości do źródła pożytku. 
Wodę  do  ula  dostarczają  pszczoły  lotne  w  różnym  wieku.  Największe  zapotrzebowanie  na 

wodę  rodzina  wykazuje  wczesną  wiosną,  pszczoły  zużywają  ją  do  rozrzedzania  podawanego 
larwom  miodu  z  pierzgą.  Latem  wykorzystywana  jest  do  obniżania  temperatury  w  gnieździe. 
Robotnice  przynoszą  po  25–50  mg  wody,  nie  składają  jej  do  komórek  lecz  przetrzymują 
w wolu, jest ona stopniowo odbierana od nich przez pszczoły ulowe. 

Zbiorem substancji smolistych  i żywicznych z roślin zajmuje się grupa najstarszych robotnic. 

Podobnie jak pyłek przynoszą je w koszyczkach. 

Zaprezentowany rodzaj prac wykonywanych przez robotnice w zależności od ich wieku ulega 

zakłóceniu  w  rodzinach  o  zachwianym  stosunku  pszczół  ulowych  do  lotnych.  Jeżeli  rodzina 
składa  się  głównie  z  młodych  robotnic,  czas  wykonywania  następujących  po  sobie  czynności 
ulega  skróceniu,  tak,  że  w  wieku  1–2  tygodni  przystępują  do  pracy  w  terenie.  Natomiast 
w rodzinach  złożonych  ze  starszych  pszczół,  okres pełnienia  kolejnych  funkcji  ulega  znacznemu 
wydłużeniu, w wieku ponad 4 tygodni mogą być karmicielkami larw. 

 

4.3.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jaki jest skład osobniczy rodziny pszczelej? 
2.  Jaką rolę pełni matka pszczela i truteń w rodzinie pszczelej? 
3.  W jakim wieku osiągają dojrzałość matki a w jakim trutnie? 
4.  W jakich warunkach następuje unasiennienie matki pszczelej i jak przebiega czerwienie? 
5.  Jakie są właściwości substancji matecznej i jakie są drogi jej oddziaływania? 
6.  Od czego zależy liczba trutni w rodzinie pszczelej? 
7.  Dlaczego pszczoły nie przetrzymują trutni w ciągu całego roku? 
8.  Jakie prace wykonują pszczoły ulowe, 
9.  Kiedy pszczoła staje się zbieraczką. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

31 

4.3.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Rozpoznawanie komórek pszczelich w plastrze. 
 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  obejrzeć  plastry  pszczele  z  komórkami  dla  robotnic  oraz  plastry  trutowe  mateczniki, 

zwracając uwagę na kształt dna komórki, 

2)  zmierzyć wielkość 10 komórek kolejno na plastrze trutowym oraz na plastrze pszczelim 

i obliczyć średnią wymiaru 1 komórki (średnicy). Uzyskane dane zapisać, 

3)  narysować dno komórki, 
4)  policzyć komórki przypadające  na 1dm² plastra pszczelego i na 1dm² plastra trutowego, 

wyniki zapisać, 

5)  obejrzeć  i  narysować  mateczniki ratunkowe, mateczniki rojowe oraz mateczniki z cichej 

wymiany  z  uwzględnieniem  ich  usytuowania  na  plastrze  oraz  zwrócić  uwagę  na  ich 
liczbę, 

6)  obejrzeć i narysować matecznik z którego matka się nie wygryzła, z którego się wygryzła 

(wygryziony) oraz matecznik zgryziony, 

7)  obejrzeć i krótko opisać wygląd plastra dziewiczego, brązowego i ciemnego starego, 
8)  zmierzyć średnicę komórki w plastrze pszczelim dziewiczym i plastrze starym ciemnym 

(średnia z 5 komórek na każdym plastrze), wyniki zapisać, 

9)  zaprezentować wyniki ćwiczenia. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

wycinek (o powierzchni minimum 1dm²) plastra pszczelego, trutowego i węzy, 

−

 

plaster  dziewiczy,  jasnobrązowy  i  ciemny  o  nieprześwitującym  dnie,  z  matecznikami 
rojowymi, ratunkowymi i miseczką matecznikową, 

−

 

mateczniki przed wygryzieniem, mateczniki wygryzione i zgryzione, 

−

 

igły preparacyjne, 

−

 

linijka,  

−

 

suwmiarka. 

 
Ćwiczenie 2 

Rozpoznawanie lotu godowego matki pszczelej. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  obejrzeć film „Lot godowy matki pszczelej”, 
2)  obserwować otwór wylotowy ulika weselnego w godzinach południowych, 
3)  zapisać godzinę wylotu i powrotu matki pszczelej, 
4)  określić wygląd zewnętrzny matki pszczelej, zwrócić uwagę na znamię weselne, 
5)  określić czas przebywania matki poza ulikiem, 
6)  określić na podstawie czasu przebywania matki poza ulikiem lot godowy i orientacyjny, 
7)  przedstawić spostrzeżenia. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

32 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

film „Lot godowy matki pszczelej”, 

−

 

projektor, 

−

 

ekran, 

−

 

ulik weselny z rodzinką na pasieczysku, 

−

 

matka nieunasienniona, 

−

 

stoper. 

 
Ćwiczenie 3  

Rozpoznawanie pszczół karmicielek, strażniczek i zbieraczek. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  otworzyć ulik obserwacyjny ustawiony na pasieczysku, 
2)  obserwować  zachowanie  matki  przez  okres  20  minut. Policzyć  pszczoły  tworzące  świtę 

matki, 

3)  narysować matkę pszczelą ze świtą, 
4)  obserwować  jedną  komórkę  z  odkrytym  czerwiem  przez  30  minut,  zaznaczając  jej 

położenie ołówkiem woskowym na szybie ulika obserwacyjnego, 

5)  policzyć ile razy larwa będzie odwiedzana przez pszczoły karmicielki, 
6)  obserwować  oczko  i  mostek  wylotowy  ula  przez  okres  10  minut.  Zwrócić  uwagę  na 

kontakt  pszczół  powracających  do  ula  z  pszczołami  przebywającymi  na  mostku  lub 
oczku ula, 

7)  obserwować  pszczoły  na  kwiatach  i  poidle.  Zwrócić  uwagę  jak  wygląda  praca  pszczół 

zbierających nektar, wodę a jak pyłek, 

8)  przedstawić spostrzeżenia.

 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku, 

−

 

ołówek woskowy, 

−

 

poidło, 

−

 

poletka z roślinami miododajnymi i pyłkodajnymi. 

 

4.2.4. Sprawdzian postępów

 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

 

Nie 

1) 

rozpoznać postacie pszczół? 

 

 

2) 

podać  różnice  między  trzema  postaciami  pszczół  na  podstawie  budowy 
morfologicznej? 

 

 

3) 

określić zadania matki pszczelej? 

 

 

4) 

scharakteryzować warunki unasienniania matek pszczelich? 

 

 

5) 

wymienić właściwości substancji matecznej? 

 

 

6) 

rozpoznać karmicielki i strażniczki? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

33 

4.4.  Życie rodziny pszczelej w ciągu roku 

 

4.4.1. Materiał nauczania 

 

Praca pszczół na kwiatach ma ogromny wpływ na środowisko, zwiększają one plony około 

50  gatunków  roślin  uprawianych.  Znaczenie  pszczół  jako  zapylaczy  roślin  uprawnych  jest  dziś 
o wiele większe niż w czasach, gdy gospodarka rolna miała charakter pierwotny. Będzie ono też 
wzrastało stale wraz z podnoszeniem się poziomu agrotechniki. 

Aktywność pszczół na przestrzeni roku podporządkowana jest długości dnia oraz warunkom 

klimatyczno-pożytkowym  głównie  temperaturze  powietrza  i  okresowi  kwitnienia  roślin 
pożytkowych. Poczynając od przedwiośnia w życiu rodziny można wyróżnić następujące okresy. 

−

 

odnawiania się składu, 

−

 

wzrastania siły i rójki, 

−

 

pożytku głównego, 

−

 

zmniejszania się siły i odnawiania jej składu, 

−

 

przygotowania do zimowli i zimowli. 

Okres odnawiania się składu rodziny 

Rozpoczyna  się  w  momencie  dokonania  przez  rodzinę  właściwego  oblotu  wiosennego 

w czasie  którego  pszczoły  wydalają  nagromadzony  kał  w  jelicie  grubym  i  zapoznają  się 
z położeniem  gniazda.  Ma  to  miejsce  na  przedwiośniu  gdy  temperatura  powietrza  (w  cieniu) 
utrzymuje się w granicach 10–12°C. Po oblocie oczyszczającym temperatura w centrum gniazda 
ustala się na poziomie 34–35°C i matka rozpoczyna systematyczne składanie jaj. 

W  ciepłe  dni  pszczoły  wylatują  po  wodę,  z  początkiem  kwitnienia  pierwszych  roślin 

pożytkowych przystępują do zbioru pyłku i nektaru. 

W  okresie  tym  następuje  wymiana  pszczół,  zimujące  stopniowo  giną  a  ich  miejsce  zajmują 

młode,  zatem  stan  liczebny  rodziny  nie  ulega  większym  zmianom.  Odmładzanie  się  składu 
rodziny uwarunkowane jest: 

−

 

zasobnością  gniazda  w  pokarm,  zwłaszcza  pyłkowy  gwarantujący  rozwój  i funkcjonowanie 
gruczołów gardzielowych karmicielek młodych larw, 

−

 

dopływem wody koniecznej do sporządzania papki miodowo-pyłkowej podawanej starszym 
larwom, 

−

 

odpowiednią wielkością gniazda, tak dostosowaną do siły rodziny by pszczoły mogły ogrzać 
wychowywany czerw.

 

W tym okresie liczebność rodziny pszczelej tylko nieznacznie się zmniejsza. Wprawdzie 

z każdym  dniem  przybywa  coraz  większa  ilość  młodych  pszczół,  równocześnie  jednak  stare 
pszczoły,  które  zimowały  wymierają.  Im  szybciej  dokona  się  ta  wymiana  tym  szybciej 
rodziny pszczele osiągają dojrzałość biologiczną, która ma wpływ na zbiór miodu. 
Okres wzrastania siły i rójka 

Pod  wpływem  wydłużania  się  dnia  i dopływu  pokarmu  do  gniazda  intensywność  czerwienia 

matki  wzrasta,  z  czasem  przybywa  pszczół  w  rodzinie.  Na  przełomie  maja  i  czerwca  rodziny 
osiągają  dojrzałość  biologiczną,  wykazując  pęd  do  rójki  to  jest  naturalnego  sposobu 
rozmnażania się pszczół. Rójka jest następstwem: 

−

 

nadmiaru mleczka pszczelego w rodzinie spowodowanego nadwyżką karmicielek w stosunku 
do liczby młodych larw, 

−

 

pojawienia  się  w  rodzinie  trutówek  anatomicznych  czyli  młodych  pszczół,  u  których  pod 
wpływem obfitego odżywiania się mleczkiem pszczelim nastąpił częściowy rozwój jajników. 
Ich bezczynne przesiadywanie na plastrach utrudnia wentylację, w gnieździe wzrasta stężenie 
CO2, oddziaływujące ujemnie na aktywność pszczół, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

34 

−

 

zakłócenia przepływu substancji matecznej w rodzinie wywołanego zbyt dużą liczbą pszczół 
w rodzinie, bezczynnością trutówek, bądź jej niedoborem z uwagi na stary wiek matki, 

−

 

ciasnoty  w  gnieździe  zwłaszcza  w  okresach  upałów,  stanowiąc  obronę  rodziny  przed 
przegrzaniem czerwiu, 

−

 

niekorzystnego  układu  warunków  przyrodniczo  -  pożytkowych,  np.  lata  o  dobrym  pożytku 
rozwojowym po którym występuje słaby wziątek czy też w czasie głównego pożytku panują 
warunki niesprzyjające nektarowaniu roślin, 

−

 

zbyt dużego zagęszczenia rodzin na danym obszarze, 

−

 

uwarunkowań  genetycznych,  np.  pszczoła  kraińska  odznacza  się  większą  rojliwością 
w porównaniu z pszczołą kaukaską. 
Pierwszymi  objawami  świadczącymi  o  wchodzeniu  rodziny  w  nastrój  rojowy  jest 

przystąpienie pszczół do budowy komórek trutowych i wychowywania trutni. 

Za  początek  rójki  przyjmuje  się  pojawienie  w  rodzinie  miseczek  matecznikowych.  Pszczoły 

zmuszają matkę do ich zaczerwienia po czym poddają ją „kuracji odchudzającej” i swoistego 
rodzaju  treningowi  w  celu  przygotowania  jej  do  lotu  rojowego  (przerwanie  karmienia  matki 
mleczkiem powoduje zmniejszenie jajników i przerwanie ich funkcjonowania, co wpływa na 
zmniejszenie masy ciała matki i przystosowanie jej do lotu). 

Na  siedem  dni  przed  wygryzieniem  się  młodej  matki  czyli  po  zasklepieniu  jej 

matecznika,  macierzak  opuszcza  pierwszy  rój  zwany  pierwakiem.  W  skład  jego  wchodzą 
młode  pszczoły  między  innymi  trutówki  anatomiczne  oraz  stara  matka,  która  wylatuje  gdy 
gniazdo opuszcza największa liczba pszczół. Zanim rodzina wyda rój, grupa pszczół zwanych 
wywiadowczyniami poszukuje w terenie miejsc nadających się do założenia nowego gniazda. 
O  lokalizacji  tych  miejsc  powiadamiają  pszczoły  w  gnieździe  tańcami  wywijanymi,  które 
wykonują  przez  kilka  godzin  a  nawet  parę  dni.  Tuż  przed  wyjściem  roju  wywiadowczynie 
tańczą taniec  furkoczący.  Kierując  się do wylotka poruszają intensywnie  skrzydełkami które 
wydają  charakterystyczny  furkot.  Tańczą  go  do  czasu  opuszczenia  macierzaka  przez  rój. 
Ponownie wykonują taniec furkoczący po przybyciu do nowej siedziby. 

W  macierzaku,  pierwsza  wygryziona  matka  dąży  do  zgryzienia  pozostałych 

mateczników.  Jeżeli  rodzina  jest  w  silnym  nastroju  rojowym  i  są  dobre  warunki  pogodowe, 
pszczoły nie dopuszczają do zniszczenia pozostałych mateczników, wówczas około 9 dnia po 
wyjściu  pierwaka  macierzak  opuszcza  drugi  rój  (drużak),  po  3  dniach  trzeci  (trzeciak) 
a w następnych dniach 4 (czwartak) i 5 (piątak). 

Przeważnie  rodziny  roją  się  między  godziną  9  a  13  z  tym,  że  roje  z  matkami 

unasiennionymi  wychodzą  w  godzinach  przedpołudniowych,  zaś  z  nieunasienionymi  około 
południa. W skład rojów z matkami nieunasienionymi (których może być kilka w roju) a więc 
drużaków i następnych wchodzą również trutnie. 
Okres pożytku głównego. 

Jest to czas kwitnienia najważniejszych roślin miododajnych. W przeciętnych warunkach 

pożytkowych  Polski  rozpoczyna  się  15–25  czerwca  a  kończy  1 0 – 1 5   lipca.  Na  obszarach 
zasobnych  w  późniejsze  atrakcyjne  pożytki  początek  pożytku  głównego  poprzedza  zwykle 
okres rójek. 

Dobra  matka  tak  czerwi,  aby  na  czas  głównego  pożytku  była  w  gnieździe  największa 

ilość zbieraczek. Ilość zbieraczek w stosunku do innych pszczół w rodzinie powinna być  jak 
największa  (około  60%),  gdyż  one  decydują  o  zbiorze  miodu.  O  obfitości  zbioru  miodu 
decyduje  ilość zbieraczek  i przewaga czerwiu krytego w czasie pożytku  i  ich przewaga  nad 
pszczołami nielotnymi (ulowymi) i czerwiem otwartym. 

Pszczoły zbieraczki do pracy w polu wzywane są przez pszczoły zwiadowczynie tańcami 

werbunkowymi,  wykonywanymi  w  gnieździe  po  znalezieniu  pożytku.  Pszczoła 
zwiadowczyni,  która  natrafiła  na  obfite  źródło  nektaru  lub  pyłku,  po  powrocie  do  ula 
informuje  o  tym  w  specjalne  sposoby  pszczoły  znajdujące  się  w  ulu.  We  wszystkich 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

35 

wypadkach  informacje  o  tym,  na  jaką  roślinę  należy  lecieć,  uzyskują  zwerbowane  pszczoły 
przez obwąchiwanie tancerki, której włochate ciało jest przesiąknięte aromatem kwiatów, na 
jakich  przebywała  przed  chwilą.  Jeśli  chodzi  o  werbowanie  pszczół  do  zbioru  nektaru, 
większe jeszcze znaczenie ma to, że przed rozpoczęciem tańca pszczoła rozdaje otaczającym 
ją pszczołom przyniesiony z pola nektar. 

Jeżeli  źródło  pożytku  leży  w  bezpośredniej  bliskości  ula,  pszczoła  werbowniczka 

wykonuje tak zwany taniec „okręcany" (rys.13a). Biegnie ona po niedużej przestrzeni plastra, 
naokoło  jednej komórki, zataczając krąg  albo dwa w prawo lub  lewo; w pewnym  momencie 
obraca  się  i  biegnie  w  przeciwnym  kierunku.  Cechą  charakterystyczną  tego tańca  jest  to,  iż 
pszczoła  zatacza  przynajmniej  jedno  zamknięte  koło.  Taniec  ten  powiadamia  pszczoły,  że 
źródło pożytku znajduje  się w odległości  nie większej  niż 20–30m od ula. Taniec okręcany 
nie  informuje  o  tym,  w  jakim  kierunku  należy  szukać  pożytku.  Jeżeli  pożytek  leży  nieco 
dalej, zachowanie się pszczoły jest inne, taniec przybiera charakter sierpowatego. Brak jest w 
nim elementu koła, a przebiegany przez pszczołę  tor ma kształt wygiętej ósemki. Oś ósemki 
wskazuje kierunek, w którym zwerbowane pszczoły mają szukać źródła pożytku. 

 

                

 aaa

  a         

        b 

Rys. 13.  Tańce pszczół: a) okrężny, b) wywijany [wg Frisch] 

 

W  przypadku  gdy  odległość  od  ula  do  roślin  pożytkowych  przekracza  50  m, 

werbowniczka  przebiegając  po  torach  wewnętrznych  wykonuje  charakterystyczne  ruchy 
(wywijanie) odwłokiem (rys.13 b). W miarę zwiększania się odległości częstotliwość ruchów 
odwłoka wzrasta, a jednocześnie wewnętrzne ramiona pętli ósemkowatego toru coraz bardziej 
zbliżają  się  do  siebie.  Jeżeli  odległość  między  ulem  a  źródłem  pożytku  wynosi  około  100m 
i więcej, to ramiona pętli ósemkowatego toru pokrywają się zupełnie. Taniec taki określa  się 
jako taniec  „wywijany".  Werbowniczka biegając po plastrze zatacza półkole w  jedną stronę, 
następnie po linii prostej wraca do punktu wyjścia, wywijając przy tym odwłokiem, wykonuje 
półkole  w  przeciwną  stronę,  znów  przebiega  tor  prosty  itd.  Tempo  tańca  informuje 
o odległości, w jakiej znajduje się źródło pożytku. Tak np. gdy znajduje się ono w odległości 
około 100 m, tancerka przebiega po prostej potrząsając odwłokiem około 10 razy w ciągu 15 
sekund.  Przy  odległości  około  3  km  powtarza ten bieg  tylko  2 razy  w  ciągu  15  sekund.  Kąt 
między osią tańca a pionem odpowiada kątowi między linią kierunku  lotu na pożytek a linią 
przeprowadzoną  od  ula  do  położenia  słońca.  Światło  odbijające  się  od  bezchmurnego  nieba 
jest spolaryzowane, a oko złożone pszczoły ma zdolność rozróżniania stopnia spolaryzowania 
światła. Toteż jeżeli część nieba jest wolna od chmur, informacja co do kierunku lotu nie traci 
swego znaczenia nawet wówczas, gdy słońce jest przysłonięte chmurami. 

Czas  pożytku  głównego  odznacza  się  intensywną  pracą  pszczół,  budują  plastry,  znoszą 

nektar  i  pyłek.  Dążą  do  zgromadzenia  jak  największych  ilości  pokarmu,  zwłaszcza  miodu. 
Rodziny dziko żyjące zbierają go z przeznaczeniem na zimowe zapasy a zatem w naturalnych 
warunkach jest to czas przygotowania się pszczół do nadchodzącej zimy. Nastawienie rodzin 
na  gromadzenie  pożywienia  prowadzi  do  ograniczenia  matki  w czerwieniu,  ponieważ 
większość plastrów pszczoły zalewają nakropem. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

36 

Okres zmniejszania się siły i odnawiania składu rodziny 

Po  pożytku  głównym  następuje  spadek  siły  rodziny,  bowiem  wytężona  praca  pszczół 

w czasie  jego  trwania  wpływa  na  skracanie  długości  życia  pokolenia  uczestniczącego 
w zbiorach  miodu,  zaś  młodych  pszczół  przybywa  niewiele  z  uwagi  na  ograniczone 
czerwienie  matki  w  poprzednim  okresie.  W rodzinie  ubywa  również trutni,  które  po  ustaniu 
obfitego wziątku są stopniowo wypędzane przez pszczoły z gniazda. W tym okresie pszczoły 
strażniczki  wykonują  taniec  alarmowy.  Taniec  ten  mobilizuje  inne  pszczoły  do  pilnowania 
wylotu  lub  atakowania  wroga.  Tańcząca  pszczoła  strażniczka  biega  szybko  po  plastrze, 
potrącając napotkane pszczoły głową i czułkami.  W tańcu tym  poruszają się  na plastrach po 
torach zygzakowatych, wężowatych lub spiralnych. 

Pojawienie  się  w  tym  czasie  choćby  niewielkiego  pożytku  pobudza  matkę  do 

intensywniejszego  składania  jaj,  pszczoły  z  nich  wygryzające  się  zajmą  miejsce  tych,  które 
uczestniczyły w zbiorach miodu. Znaczny ich procent zwłaszcza z jaj złożonych w okresie od 
połowy  lipca  do  końca  sierpnia  wejdzie  w  skład  zimującej  rodziny.  Pszczoły  te  spożywają 
znaczne  ilości  pierzgi,  jednak  ich  gruczoły  gardzielowe  ani  woskowe  nie  podejmują  funkcji 
wydzielniczych,  niewykorzystane  substancje  odżywcze  gromadzą  w  ciałach  tłuszczowych. 
Małe  zaangażowanie  do  prac  w  gnieździe  jak  i  poza  nim  czyni  je  pokoleniem 
długowiecznym, żyjącym aż do wiosny przyszłego sezonu. 

 

Długowieczność pszczół w dużym stopniu uzależniona jest od ich zaangażowania w procesie 

karmienia larw. Im mniejsza liczba larw przypada na jedną pszczołę tym okres życia wydłuża 
się. 

Zapewnienie  rodzinom  w  okresie  odmładzania  się  jej  składu  umiarkowanego  wziątku 

nektarowego  i  pyłkowego  wzmaga  czerwienie  matki  a  w  konsekwencji  gwarantuje  dużą  siłę 
i prawidłowy skład zimującej rodzinie. 
Okres przygotowania i przebieg zimowli. 

Przed  nastaniem  jesiennych  chłodów,  pszczoły  uszczelniają  gniazdo  kitem.  Na  początku 

września matka z reguły przerywa czerwienie, z chwilą wygryzienia się ostatnich młodych pszczół 
temperatura  w  gnieździe  obniża  się  do  około  20°C.  Loty  pszczół  stopniowo  ustają,  jedynie 
w ciepłe, słoneczne dni wylatują by wydalić kał. 

Po  dokonaniu  ostatniego  oblotu  jesiennego  nastaje  okres  spoczynku  zimowego  pszczół. 

Utrzymujący  się  stopniowy  spadek  temperatury  na  zewnątrz  gniazda  wywołuje  skupianie  się 
pszczół, przy temperaturze 6–8°C zawiązują kłąb zimowy. Ma on kształt nieregularnie kulisty 
i z reguły usytuowany jest w dolnej części gniazda na przeciw wylotu (rys. 14). 

 
 

 

 

Rys. 14.  Ułożenie kłębu zimowego [wg. Ostrowska] 

 

 

Nie stanowi on jednolitej masy, poprzecinany jest plastrami. Ponieważ dolne partie plastrów 

przy wylotku są puste, bez pokarmu, pszczoły w części kłębu uformowanej na nich skupiają się 
w uliczkach jak również wchodzą do pustych komórek. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

37 

W  górnej  części  kłębu  położonej  na  wypełnionych  zapasami  plastrach  gromadzą  się 

w uliczkach.  Wewnątrz  kłębu  w  jego  centrum  przebywa  matka  z  najmłodszymi  pszczołami 
obsiadającymi  stosunkowo  luźno  plastry,  panuje  tu  najwyższa  temperatura,  w  bezczerwiowym 
kłębie  rzędu  20–30°C,  zaś  w  wychowującym  czerw  wzrasta  do  29–36°C.  Powierzchnię  kłębu  - 
jego  otoczkę  grubości  od  2,5  do  7,0  cm  tworzą  najstarsze  silnie  stłoczone  pszczoły.  Utrzymują 
one  temperaturę  w  otoczce  na  poziomie 10–15°C. Jeżeli  na  powierzchni  kłębu  ciepłota  pszczół 
obniża  się  do  około  10°C  przechodzą  one  do  środka  a  ich  miejsce  zajmują  inne.  Między 
centrum a otoczką kłębu przebywa najwięcej pszczół, w przestrzeni tej temperatura oscyluje w 
granicach  od  20  do  25°C.  Układ  temperatury  w  kłębie  uzależniony  jest  od  warunków 
termicznych panujących na zewnątrz gniazda (ryc. 15). 
 

 

 
 

 

Rys. 15.  Układ temperatur wewnątrz ula i w kłębie pszczół zimujących przy 

różnych temperaturach zewnętrznych powietrza [wg A. Bildela] 

 

Silna  koncentracja  pszczół  w  kłębie  utrudnia  wymianę  powietrza  co prowadzi  do  wzrostu 

stężenia  CO

2

  do  4–5%  kosztem  tlenu,  którego  zawartość  obniża  się  do  17-18%.  Podniesiony 

poziom CO

2

 przyczynia się do ograniczenia aktywności życiowej pszczół. Zapotrzebowanie na 

pokarm w rodzinie spada do minimum, koniecznego do wytworzenia odpowiedniej ilości energii 
cieplnej.  Jak podaje  literatura  w  miarę zużywania się zapasów kłąb przesuwa  się  stopniowo do 
góry  a  następnie  ku  tyłowi  gniazda.  Korzystając  z  korzystnych  zmian  temperatury  otoczenia 
poszerza  swoje  pierwotne  terytorium  w  proporcjach  odpowiadających  zmianom  temperatury 
otoczenia. Ważne jest zatem odpowiednie rozmieszczenie pokarmu na plastrach (rys. 16, 17). 

 

 

Rys. 16. 

Prawidłowy układ zapasów w gnieździe o zabudowie ciepłej [wg M. Janiszewski] 

 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

38 

 

Rys. 17.  Prawidłowy układ zapasów w gnieździe o zabudowie zimnej [wg M. Janiszewski] 

 
Przedzielenie zapasów pustymi plastrami może doprowadzić do podziału kłębu jak również 

spowodować osypywanie się pszczół z głodu zwłaszcza w okresach silnych mrozów. 

Zimujące  pszczoły  nie  wydalają  kału.  Gromadzi  się  on  w  jelicie  prostym,  które  dzięki 

znacznej rozciągliwości może pomieścić do 40mg kału. 

Powiększanie  się  mas  kałowych  w  jelitach  pod  koniec  zimowli  przyczynia  się  do  wzrostu 

temperatury w centrum kłębu do trzydziestu paru stopni. 

Wysoka  temperatura,  wydłużanie  się  dnia  i  podawanie  matce  mleczka  pobudza  ją  do 

wznowienia  składania  jaj.  Początkowo  czerwi  bardzo  ostrożnie,  składa  jaja  na  niewielkiej 
powierzchni (1–2dm

2

), po czym odczekuje do czasu wygryzienia się młodych pszczół i zaczerwia 

nową powierzchnię. 

Zapewnienie odpowiedniej temperatury i żywienie larw znacznie zwiększa zużycie pokarmu 

w rodzinie. Odsklepiony  miód wchłania parę wodną wydzielaną przez organizmy pszczół a tym 
samym nadaje się do sporządzania papki miodowo - pyłkowej dla larw. 

Z chwilą dokonania pierwszego oblotu wiosennego kończy się okres zimowli pszczół. 
 

4.4.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie okresy można wyróżnić w życiu rodziny pszczelej? 
2.  Od czego zależy odmładzanie się składu rodziny pszczelej? 
3.  Jakie znasz rodzaje tańców i kiedy one są wykonywane. 
4.  Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu nastroju rojowego w rodzinie pszczelej? 
5.  W którym momencie rodzina pszczela wydaje pierwszy rój? 
6.  Jaka jest struktura rodziny pszczelej w okresie pożytku? 
7.  Jakie warunki decydują o dobrej zimowli rodzin pszczelich? 
8.  Jakie  warstwy  wyróżniamy  w  kłębie  zimującej  rodziny  i  w  której  przebywa  matka 

pszczela? 

9.  Dlaczego w okresie zimy pszczoły przejawiają małą aktywność życiową? 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

39 

4.4.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Szkicowanie tańców wykonywanych przez pszczoły. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1l wody, 
2)  ustawić przed ulikiem obserwacyjnym w odległości 10 metrów talerz z syropem, 
3)  oznakować pszczołę pobierającą syrop markerem, 
4)  obserwować  mostek  wylotowy  ulika  obserwacyjnego  do  momentu  pojawienia  się 

pierwszej oznaczonej pszczoły, 

5)  śledzić drogę oznaczonej pszczoły na plaster, 
6)  obserwować  zachowanie  oznaczonej  pszczoły  na  plastrze  oraz  pszczoły  w  jej 

sąsiedztwie, 

7)  narysować poruszanie się oznaczonej pszczoły względem komórek, 
8)  ustawić za ulikiem obserwacyjnym w odległości 200 metrów talerz z syropem, 
9)  oznakować pszczołę pobierającą syrop białym markerem, 
10)  obserwować  mostek  wylotowy  ulika  obserwacyjnego  do  momentu  pojawienia  się 

pierwszej oznaczonej pszczoły, 

11)  śledzić drogę oznaczonej pszczoły na plaster, 
12)  obserwować  zachowanie  oznaczonej  pszczoły  na  plastrze  oraz  pszczoły  w  jej 

sąsiedztwie, 

13)  narysować  poruszanie  się  oznaczonej  pszczoły  względem  komórek  i  zachowanie  się 

pszczół w sąsiedztwie, 

14)  objaśnić rysunek. 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

produkty do sporządzenia syropu (0,5kg cukru i 1l wody), 

−

 

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku, 

−

 

talerzyk deserowy, 

−

 

biały marker (bezwonny), 

−

 

czerwony marker (bezwonny). 

 
Ćwiczenie 2 

Określanie ilości czerwia i jego wpływu na zbiór miodu. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  wybrać na podstawie książki pasiecznej rodzinę słabą i silną, 
2)  rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu, 
3)  wyjąć kolejno z gniazd wybranych rodzin pszczelich plastry z czerwiem krytym, 
4)  dokonać pomiarów powierzchni czerwiu w tych rodzinach, 
5)  zanotować zdobyte informacje, 
6)  przeprowadzić ważenie wybranych rodzin po10 dniach przez 5 dni, 
7)  notować wziątek rodziny pszczelej, 
8)  przedstawić spostrzeżenia. 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

40 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

rodziny pszczele silna i słaba, 

– 

rodzina bezmateczna i z matką, 

– 

książka pasieczna, 

– 

dłuto pasieczne, 

– 

podkurzacz, 

– 

strój pasieczny, 

– 

szczoteczka. 

 

4.4.4. Sprawdzian postępów

 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

 

Nie 

1) 

wskazać miejsce zakładania mateczników rojowych na plastrze? 

 

 

2) 

zdefiniować pojęcia nastroju rojowego i rójki? 

 

 

3) 

określić ilość zakładanych mateczników ratunkowych? 

 

 

4) 

rozpoznać objawy pobielania plastrów? 

 

 

5) 

scharakteryzować taniec werbunkowy? 

 

 

6) 

rozpoznać taniec wywijany, okrężny i sierpowaty? 

 

 

7) 

wskazać na plastrze linię ul – słońce? 

 

 

8) 

określić obecność matki pszczelej w rodzinie pszczelej? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

41 

  

5.  SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ 

 

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję. 
2.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.  
3.  Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. 
4.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 
5.  Test  zawiera  20  zadań.  Do  każdego  zadania  dołączone  są  4  możliwości  odpowiedzi. 

Tylko jedna jest prawidłowa. 

6.  Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 
7.  Jeśli udzielenie odpowiedzi  będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż  jego rozwiązanie 

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 

8.  Na rozwiązanie testu masz 30 minut. 

Powodzenia!

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

42 

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

 

 
1.  Wybierz cechę, która nie jest właściwa dla gatunków rodzaju Apis 

a)  budowa jednoplastrowych gniazd. 
b)  polimorfizm i polietyzm wiekowy. 
c)  budowa poziomych plastrów. 
d)  życie w zorganizowanych społeczeństwach. 

 
2.  Charakterystyczne dla gatunku Apis cerana jest to, że

 

a)  komórki czerwiu trutowego są niecałkowicie zasklepione. 
b)  zasklep na komórkach jest całkowity. 
c)  budowane są pojedyncze plastry. 
d)  budowane są poziome plastry. 

 
3.  Pszczoły tej rasy  w okresie późnego  lata wychowują dużo czerwiu i  są  bardzo złośliwe. 

Opis ten dotyczy rasy 
a)  włoskiej. 
b)  kraińskiej. 
c)  kaukaskiej. 
d)  środkowoeuropejskiej. 

 
4.  Cechą charakterystyczną pszczoły kaukaskiej jest 

a)  miód zasklepiają na „biało”. 
b)  miód zasklepiaja na „mokro”. 
c)  przechodzą chętnie do nadstawek. 
d)  są bardzo rojliwe. 

 
5.  Na rysunku przedstawiono gniazdo pszczoły 

a)  miodnej.                                                          
b)  wschodniej. 
c)  olbrzymiej.  
d)  karłowatej.  

 
 
6.  Czerwiem określamy

 

a)  wszystkie stadia rozwoju pszczół, łącznie z jajami. 
b)  wszystkie stadia rozwoju pszczół bez jaj. 
c)  niezasklepione stadia rozwojowe pszczół. 
d)  zasklepione stadia rozwojowe pszczół. 

 
7.  Nowa matka nie pojawi się gdy 

a)  pszczoły chcą się roić 
b)  zginie stara matka. 
c)  pszczoły chcą wymienić matkę. 
d)  strutnieje stara matka. 

 
8.  Czerw  pszczeli  zwarty  i  równomiernie  koliście  rozłożony  na  plastrze  jest  dowodem,  że 

w rodzinie 
a)  znajduje się trutowa matka. 
b)  znajduje się ułomna matka pszczela. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

43 

A

B 

D 

C 

c)  znajdują się trutówki anatomiczne. 
d)  znajduje się normalna, zdrowa matka. 

 
9.  W stanie osierocenia rodziny pszczelej pojawią się 

a)  trutówki fizjologiczne. 
b)  matka trutowa. 
c)  matka ratunkowa. 
d)  matka z cichej wymiany. 

 
10.  Z wiekiem ilość substancji matecznej wzrasta, a u matki powyżej 3 lat ilość jej maleje do 

a)  88%. 
b)  75%. 
c)  65%. 
d)  55%. 

 
11.  Gruczoły kieszonkowe występują u 

a)  robotnic i trutówek. 
b)  matek i trutówek. 
c)  robotnic i matek. 
d)  trutni i matek. 

 
12.  Gruczoły  woskowe  umieszczone  są  na  sternitach  od  czwartego  do  siódmego  włącznie. 

Jeden ze sternitów oznaczono literką 
a)  D. 
b)  C. 
c)  B. 
d)  A. 

 
 
 
 
 
13.  W Polsce przyjęta jest metoda oznaczania indeksu kubitalnego wg Ałpatowa, która 

a)  przyjmuje procentowy stosunek długości odcinka krótszego do dłuższego. 
b)  przyjmuje procentowy stosunek długości odcinka dłuższego do krótszego. 
c)  stosunek liczbowy odcinka dłuższego do krótszego. 
d)  stosunek liczbowy odcinka krótszego do dłuższego. 

 
14.  Rysunek przedstawia pierwszy człon stopy na którym cyfrą a oznaczono 
 

a)  ostrogi.                                                                                  b 
b)  koszyczek. 
c)  grzebyczek.                                                                                    a 
d)  szczoteczkę.                                                       c 

                                                                         d 
 
 
 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

44 

 
15.  Matka oznaczona literą b zajmuje się 

a)  sprawdzeniem komórki. 
b)  szlifowaniem komórki. 
c)  pobieraniem miódu. 
d)  składaniem jaja. 

 
 
16.  Wosku nie mogą wydzielać pszczoły 

a)  wchodzące w skład kłębu zimowego. 
b)  które wytwarzały wosk, a następnie zaprzestały. 
c)  w wieku między 12 a 18 dniem życia robotnicy. 
d)  w wieku ponad 18 dni. 

 
17.  Pień z którego wyszedł rój, nazywa się 

a)  pierwakiem. 
b)  macierzakiem. 
c)  drużakiem. 
d)  pierwakiem śpiewakiem. 

 
18.  Do przenoszenia i magazynowania płynnych pokarmów przez pszczołę służy 

a)  gardziel. 
b)  wole. 
c)  przedżołądek. 
d)  przełyk. 

 
19.  Schemat  przedstawia  ułożenie  narządów  wewnętrznych  robotnicy  pszczoły  miodnej. 

Liczbą 2 oznaczono 
a)  wole. 
b)  serce. 
c)  aortę. 
d)  przełyk. 

 
 
 
 
 
 
20.  Charakterystycznym objawem okresu bezpożytkowego jest 

a)  rabunek. 
b)  przegra. 
c)  rójka. 
d)  budowa plastrów. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

45 

KARTA ODPOWIEDZI 

 
Imię i nazwisko ............................................................................... 
 

Identyfikowanie stanów biologicznych rodziny pszczelej 

 
Zakreśl poprawną odpowiedź. 
 

Nr 

zadania 

Odpowiedzi 

Punkty 

1 

a 

b 

c 

d 

 

2 

a 

b 

c 

d 

 

3 

a 

b 

c 

d 

 

4 

a 

b 

c 

d 

 

5 

a 

b 

c 

d 

 

6 

a 

b 

c 

d 

 

7 

a 

b 

c 

d 

 

8 

a 

b 

c 

d 

 

9 

a 

b 

c 

d 

 

10 

a 

b 

c 

d 

 

11 

a 

b 

c 

d 

 

12 

a 

b 

c 

d 

 

13 

a 

b 

c 

d 

 

14 

a 

b 

c 

d 

 

15 

a 

b 

c 

d 

 

16 

a 

b 

c 

d 

 

17 

a 

b 

c 

d 

 

18 

a 

b 

c 

d 

 

19 

a 

b 

c 

d 

 

20 

a 

b 

c 

d 

 

Razem: 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

46 

6.  LITERATURA 

 
1.  Bornus L.: ABC mistrza ogrodnika – pszczelarstwo. Wyd. Spółdz., Warszawa 1982 
2.  Gałuszka H.: Podstawy pszczelnictwa. Skrypt dla szkół wyższych, Kraków 1983 
3.  Lipiński  Z.:  Istota  oraz  mechanizm  porzucania  gniazd  przez  roje  pszczół  miodnych. 

Blenam, Olsztyn 2002 

4.  Muszyńska J.: Zimowanie pszczół. PWRiL, Warszawa 1989 
5.  Prabucki J.(red): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998 
6.  Skowronek W.: Pszczelnictwo, Puławy 2001 
 
Czasopisma: 
– 

Pszczelarstwo 

– 

Pszczelarz Polski 

– 

Pasieka 

– 

Przegląd Pszczelarski