William Shakespeare „Makbet”

W opracowaniu

Zagadnienie władzy w dramatach Szekspira.....................................................................................1

Geneza utworu...................................................................................................................................3

Streszczenie........................................................................................................................................5

Charakterystyka i motywy działania postaci pierwszoplanowych...................................................13

Makbet.......................................................................................................................................14

Lady Makbet..............................................................................................................................17

Postaci i zjawiska nadprzyrodzone..................................................................................................19

Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej.................................................................22

Makbet w teatrze..............................................................................................................................25

Uniwersalny wydźwięk utworu........................................................................................................28

Przypisy............................................................................................................................................29

Zagadnienie władzy w dramatach Szekspira

William Szekspir (oryginalna pisownia nazwiska: Shakespeare) należy do grona

wybitnych twórców literatury. Angielski dramatopisarz tworzył w epoce elżbietańskiej (żył w

latach 1564-1616). Jest autorem 36 sztuk teatralnych; połowa z nich pozostaje w repertuarach

różnych zespołów teatralnych i cieszy się zainteresowaniem publiczności.

Wśród utworów scenicznych najsłynniejszego angielskiego autora znajdują się

tragedie, komedie i sztuki jednoczące w sobie cechy obydwu tych gatunków oraz tzw. baśnie

dramatyczne zakorzenione w tradycji, fantastyczne i tajemnicze.

W grupie dzieł określonych ogólnym mianem – tragedie – dominuje tematyka miłości

i władzy. Zagadnienie panowania nad ludźmi, wpływania na losy państwa i wynikające stąd

uwikłania natury psychologiczno-moralnej szczególnie fascynowały Szekspira i głównie im

poświęcał uwagę. Krąg problemów związanych ze sprawowaniem władzy autor rozpatruje

posługując się przykładami z historii (tzw. dramatyczne kroniki królewskie) i opierając fabułę

na podłożu legendarnym (Makbet).

Zagadnienie władzy w dramatach Szekspira strona 1 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Ambicja popychająca do walki o dominację, zmuszająca do stałego ugruntowywania

pozycji z wykorzystaniem wszelkich dostępnych środków (również sprzecznych z

podstawowymi zasadami moralnymi) prowadzi często do stanu, w którym granice między

dobrem a złem wydają się nieostre. Trudno wtedy obiektywnie ocenić własne postępowanie.

Żą

dza władzy oddala rozterki moralne, pozwala nie dostrzegać obok drugiego człowieka,

sprawia, że panujący nie bierze pod uwagę interesów poddanych i w ogóle się z nimi nie

liczy. Ślepy zaułek władzy, która może stać się namiętnością silniejszą od wszystkiego,

zdolną stłumić głos sumienia, jest – jak wynika historii – niebezpieczeństwem czyhającym na

panujących zawsze i wszędzie.

Poczucie władzy odmienia psychikę człowieka i napędza mechanizm ambicji

wyzwalających pragnienie poszerzania wpływów i umacniania rządów. Panujący stawia

siebie ponad prawem, gwałci te niejednokrotnie prawo naturalne. Utrwalanie pozycji poprzez

usuwanie w cień potencjalnych przeciwników odbywa się często przez sięganie do

najbardziej drastycznych środków, tzn. do morderstwa. Zwykle poczucie winy wywołuje

nowe obawy i dochodzi do kolejnych zabójstw w imię zachowania niezachwianej pozycji.

Takie spojrzenie na problem władzy jest znamienne dla wielu utworów Szekspira.

Ujęcia zagadnienia poprzez psychologię postaci, przez ukazanie motywów działania i

sposobu myślenia osoby panującej, z jednej strony pozwala dostrzec, z jakimi pokusami o

obawami wiąże się fakt sprawowania władzy lub dążenia do niej, z drugiej zaś, pokazuje

niebezpieczeństwa czyhające na władcę, a wśród nich przede wszystkim degradację

społeczeństwa.

Dramaty poświęcone temu zagadnieniu to przede wszystkim Makbet i tzw. kroniki

królewskie , tzn. tragedie oparte na faktach historycznych, ukazujące postaci królów Anglii i

ich sposób pojmowania władzy. Tytuły tych dramatycznych kronik historycznych są tożsame

z imionami ich głównych postaci: Ryszard II, Ryszard III, Henryk IV, Henryk V, Henryk VI,

Henryk VIII, Król Jan. Autor przedstawia w nich walkę o władzę i metody jej utrzymywania

(a przy tym ukazuje głównego bohatera jako człowieka o zaburzonej psychice, zmiennego,

nieobliczalnego w postępowaniu, nawet obłąkanego). Nieco inaczej zagadnienie panowania

ukazują tragedie z dziejów Rzymu (Juliusz Cezar, Antoniusz i Kleopatra).

Zagadnienie władzy w dramatach Szekspira strona 2 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Ukazany w kronikach dramatycznych mechanizm walki o władzę jest przedstawiony

jako powtarzalny. Zawsze zaczyna się i kończy podobnie. Koronacja nowego króla związana

jest ze śmiercią poprzedniego i rozpoczyna okres panowania związanego z mordowaniem

potencjalnych konkurentów. Władza umacniana przez kolejne zabójstwa prowadzi w efekcie

do niezadowolenia poddanych. Z momentem wyłonienia się nowego kandydata na tron, cały

mechanizm powtarza się na nowo: dawny władca zostaje zgładzony, by zrobić miejsce

nowemu, zaś ten – zdobywszy ją drogą zabójstwa – utrwala ją takim samym sposobem i

szybko staje się w swoim postępowaniu łudząco podobny do poprzednika. Powtarzalność

dziejów zaczyna się i kończy w tym samym punkcie, jak na obwodzie koła. Zabójstwo

panującego i wyniesienie na tron nowego króla będzie jeszcze wielokrotnie powtórzone, zaś

w każdym następnym węzłowym punkcie zwycięzca będzie zwyciężonym.

Takiemu ujęciu zagadnienia towarzyszy refleksja psychologiczna i moralna. Dzięki

nim tragedie władzy stają się utworami o wymowie historiozoficznej, mogą być odczytywane

jako metafora walki o władzę. Zarówno kroniki królewskie, jak i Makbet, prowadzą do

uogólnionej syntezy przedstawionych zagadnień. Ponadczasową wymowę dramatów

Szekspira potwierdza stała fascynacja nimi na przestrzeni wieków od ich powstania.

Współcześnie wyraża się ona zainteresowaniem ze strony twórców różnych dziedzin sztuki,

oczywiście z teatrem na czele.

Utwory W. Szekspira reprezentują tzw. d r a m a t e l ż b i e t a ń s k i (od imienia

królowej Elżbiety I) – lekceważący zasadę trzech jedności klasycznych, wprowadzający styl i

postaci „niskie”, mieszające kategorie estetyczne charakterystyczne dla różnych gatunków

scenicznych, oparty n bohaterach podlegających zmienności stanów emocjonalnych,

wymykających się schematom psychologicznym

1

.

Nowatorska forma utworów i fascynująca problematyka wyniosła dramaty Williama

Szekspira do rangi pierwszorzędnej literatury chętnie podejmowanej przez teatry jako

interesujące tworzywo.

Geneza utworu

Geneza utworu strona 3 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Czas powstanie Makbeta można ustalić w pewnym przybliżeniu. Brakuje źródeł, które

pozwoliłyby precyzyjnie określić, jak długo Szekspir pracował nad ta tragedią. Historycy

literatury nie znają też ciągle wielu innych faktów dotyczących osoby i twórczości słynnego

dramaturga epoki elżbietańskiej. Na podstawie zapisanych w utworze sugestii i pewnych

skojarzeń oraz wzmianek o nim i nawiązań w twórczości innych autorów za datę powstania

Makbeta przyjmuje się rok 1606

2

.

Ź

ródłem wiedzy o Szkocji i Anglii w XI wieku oraz związanych z tą epoką faktów

historycznych, na których zasadza się fabuła tragedii, były Kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii

Raphaela Holisheda wydane w 1577 r. Jest to raczej dzieło literackie niż zapis faktów

historycznych. Autor ubarwiał dzieje dodatkami mającymi na celu podniesienie atrakcyjności

tekstu. Zresztą, także źródła z których korzystał Holished, nie były rzetelnymi historycznymi

przekazami. Z Kronik Anglii, Szkocji i Irlandii Szekspir zapożyczył opowieść o Makbecie

oraz motyw, który posłużył mu do przedstawienia zabójstwa Dunkana. Wykorzystał jedynie

plan zdarzeń, który uzupełnił własnymi pomysłami i motywacją (np. duch ofiary, postać

zbrodniczej żony głównego bohatera). Oczyścił z zarzutów Banka, którego przedstawił jako

ofiarę, nie zaś współdziałającego w zamachu na życie Dunkana (Banko był legendarnym

przodkiem Stuartów)

3

.

W 1603 r. w Anglii zaczął panować Jakub I, który wywodził się ze szkockiej dynastii

Stuartów. Ten fakt wywołał zainteresowanie owym słynnym rodem. Fascynacji tej uległ tez

Szekspir.

Według udokumentowanych źródeł, Makbet, wódz szkocki, rzeczywiście doszedł do

władzy poprzez zabójstwo młodego króla Dunkana I, pokonawszy go uprzednio w bitwie w

1039 r. Rządził energicznie, ale sprawiedliwie, zapewniając krajowi spokój i dobrobyt. Jako

pierwszy władca Szkocji podróżował do Rzymu, do papieża Leona IX. Miał syna Cormaca i

pasierba Lulacha. W 1053 r. poniósł klęskę w bitwie z wojskami angielskimi pod wodzą

Siwarda. Poległ wtedy syn Siwarda, Osbern Bulax. 15 sierpnia 1056 r. Makbet został

pokonany i zabity pod Lumphanann przez Malkolma III, syna Dunkana. Dokumenty

potwierdzają też istnienie Donalbeina. Żona Makbeta o imieniu Gruoch, która w wyniku wal

dynastycznych straciła w dzieciństwie cała rodzinę, a potem pierwszego męża Gilcomgaina,

Geneza utworu strona 4 / 32

William Shakespeare „Makbet”

jako królowa była hojną opiekunką klasztorów. [...] Lady Gruoch i Lady Makbet w istocie

niewiele mają ze sobą wspólnego

4

.

Ostatecznie jednak utrwaliła się w powszechnym odbiorze wersja zdarzeń

zaproponowana przez Szekspira. Chociaż w wielu punktach odbiega ona od faktów

historycznych, stanowi dramatyczne studium mechanizmu władzy, ważny głos w dyskusji o

moralnym aspekcie piastowania wysokich stanowisk. Od czasu powstania i prawdopodobnie

pierwszej teatralnej prezentacji tragedii w 1606 r. święci ona tryumfy i za każdym razem na

nowo rozbudza emocje widzów w różnych krajach.

Streszczenie

1. Akcja Makbeta toczy się w XI wieku w Szkocji i (w końcu IV aktu) w Anglii. Tekst składa

się z pięciu aktów.

Akt I rozpoczyna scena w pustej, tajemniczej okolicy, gdzie wśród grzmotów i błyskawic

spotykają się trzy czarownice. Umawiają się one na kolejne spotkanie na wrzosowisku, po

zakończeniu toczącej się w pobliżu bitwy., ich zamiarem jest wyjawienie jednemu z wodzów,

Makbetowi, jego przyszłych losów.

Scena II rozgrywa się w obozie pod Forres. Słychać odgłosy zaciekłej bitwy pomiędzy

wojskami szkockimi, dowodzonymi przez Makbeta (krewnego króla Dunkana), i Banka a

norweskimi z królem Swenem na czele. Do Norwegów przyłączyli się zdrajcy a wśród nich

tan Kawdoru. Przybyły z pola bitwy ranny żołnierz informuje Dunkana, Malkolma,

Donalbeina i Lennoxa o bohaterskiej, walecznej postawie Makbeta i Banka. Kolejna relacja –

jednego z panów szkockich, Rosse’a – opisuje finał starcia: Makbet pokonał tana Kawdoru i

doprowadził do klęski wojska norweskie i buntowników. Król postanawia nagrodzić mężnego

zwycięzcę i mianuje go tanem Kawdoru. Szczęśliwą nowinę ma mu przekazać Rosse.

Streszczenie strona 5 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Tymczasem w dzikiej, ponurej okolicy wiedźmy przepowiadają Makbetowi, że

zostanie wyniesiony do rangi namiestnik Kawdoru a potem zostanie królem. Banko,

natomiast, wedle prognozy czarownic, będzie ojcem królów. Zdumieni przepowiednią

przyjaciele żądają wyjaśnień, ale czarownice znikają. Nastrój tej sceny każe spodziewać się

groźnych i strasznych wypadków.

Przybywają Rosse i Angus. Przekazują Makbetowi decyzję króla i – tym samym –

utwierdzają go w przekonaniu, że czarownice mówiły prawdę. Ostrożny Banko ostrzega

przyjaciela przed poddawaniem się magii słów wypowiedzianych przez czarownice,

ponieważ mogą być przyczyną jego zguby. On jednak nie umie o nich zapomnieć i przed

oczyma wyobraźni dostrzega „mordercze widma”, które jednak przepędza, postanawiając

poddać sprawy działaniu losu.

W pałacu w Forres król wyraża uznanie i dziękuje obu przyjaciołom za mężną walkę.

Informuje zebranych, że przekaże koronę najstarszemu synowi, Malkolmowi, księciu

Kumberlandu. Oznacza to, że spełnienie proroctwa czarownic będzie wymagało od Makbeta

nadzwyczajnych zabiegów – niedawny pogromca zdrajcy króle sam zaczyna obmyślać

podstęp. „Czarne myśli napawają go grozą, ale trudno je odpędzić.

Książę Kumberland! Trzeba mi usunąć

Z drogi ten szkopuł, inaczej bym runąć

Musiał w pochodzie. Gwiazdy, skryjcie światło,

Czystych swych blasków nie rzucajcie na tło

Mych czarnych myśli; nie pozwólcie oku

Napotkać dłoni ukrytej w pomroku,

Aby się mogło przy spełnieniu zatrzeć

To, na co strach nam po spełnieniu patrzeć

5

.

(I, 338-345).

Król wyraził pragnienie odwiedzenia Makbeta w jego zamku: Makbet udaje się, by

przygotować wszystko na przyjęcie Dunkana.

Scena piąta rozgrywa się w Inverness, w zamku Makbeta. Lady Makbet czyta list od

męża, z którego dowiaduje się o przepowiedni czarownic i mianowaniu Makbeta tanem

Kawdoru. Zdecydowana, kierująca się ambicją kobieta nie wątpi ani chwilę, że wieszczba się

Streszczenie strona 6 / 32

William Shakespeare „Makbet”

spełni. Równocześnie zakłada, że bez jej pomocy realizacja proroctwa może się opóźnić, bo

jej mąż – z natury dobry i szlachetny – nie potrafi pomóc losowi.

Przybywa sługa z wiadomością, że w zamku zatrzyma się król Dunkan. Lady Makbet

widzi w tym nadzieję na szybkie zrealizowanie przepowiedni, zwraca się o pomoc do złych

mocy:

Przybądźcie, o wy duchy, karmiciele

Zabójczych myśli, z płci mej mię wyzujcie

I napełnijcie mię od stóp do głowy

Nieubłaganym okrucieństwem! Zgęśćcie

Krew w moich żyłach: zatamujcie wszelki

W mym łonie przystęp wyrzutom sumienia

By żaden podszept natury nie zdołał

Wielkiego mego przedsięwzięcia zachwiać

Ni stanąć w poprzek między mną a skutkiem!

(I, 400-408).

W tym tonie utrzymana jest dalsza część monologu Lady Makbet. Poznajemy ją jako

kobietę zdecydowaną na wszystko, żeby tylko przyspieszyć realizację przepowiedni. Kiedy

pojawia się Makbet, bez najmniejszych oporów opowiada mu, że wizyta Dunkana jest

ś

wietną okazją, żeby go zgładzić i korzystnie odmienić bieg wypadków.

Dunkan z wielkim orszakiem odwiedza zamek Makbeta , zachwyca się jego położeniem i z

wielką galanterią wita się z Lady Makbet. Wychwala Makbeta i deklaruje trwałą sympatię:

Wielce kochamy go i nie przestaniem

Nadal go o tym przekonywać [...].

(I, 479-480).

Podczas uczty Makbet samotnie błąka się po zamku i rozważa plan działania w aspekcie

moralnym. Uznaje Dunkana za swojego pana, ceni go za dobroć, wielkoduszność i

sprawiedliwość. Nie wydaje mu się, że mógłby dokonać mordu na swoim krewnym,

szlachetnym, życzliwym mu władcy. Odnajduje go zaniepokojona żona. Kiedy Makbet stara

się przekonać ją o swoich racjach, ona zarzuca mu tchórzostwo i zdecydowanie odrzuca

wszelkie skrupuły. Plan, który sobie ułożyła, wydaje się jej dobrze przemyślany – nikt nie

będzie podejrzewał gospodarzy o morderstwo. Lady Makbet postanawia, że oboje upiją

Streszczenie strona 7 / 32

William Shakespeare „Makbet”

służących króla, by ich sztyletami zabić Dunkana. Podejrzenie padnie na pomazanych krwią

pijanych służących. Pod presją Makbet zgadza się popełnić zbrodnię.

Niech się więc stanie!

Wszystkie moje siły

Nagnę do tego okropnego czynu.

Idźmy i szydźmy z świata jasnym czołem:

Fałsz serca i fałsz lic muszą iść społem.

(I, 574-577).

Akt II rozpoczyna się sceną na dziedzińcu zamkowym. Jest północ. Makbet spotyka

Banka i jego syna, Fleance’a. Od przyjaciela dowiaduje się o zadowoleniu króla z gościny

wyrażonym licznymi bogatymi darami dla sług oraz dla Lady Makbet (pierścień). Banko

przypomina przepowiednię wiedźm, częściowo spełnioną, ale Makbet chce odłożyć rozmowę

na inną okazję i udaje, że sam zignorował usłyszaną na pustkowiu wróżbę. Kiedy zostaje sam,

widzi przed sobą zakrwawiony sztylet – „widziadło”, które przypomina mu o zbrodniczych

planach. Rozlega sie dźwięk zegara i Makbet zdecydowanym krokiem rusza, by dokonać

mordu.

Na dziedzińcu pojawia się dręczona bezsennością Lady Makbet. Po chwili przychodzi

jej mąż i oświadcza, że wykonał zadanie. Przerażony swoim czynem zapomniał podrzucić

ś

piącym sztylety. Widząc jego słabość Lady Makbet postanawia dopełnić wszystkiego sama.

Na płochliwe reakcje i załamanie psychiczne męża odpowiada pogarda i irytacją.

Zdało mi się, że słyszałem

Głos wołający: Nie zaśniej już więcej!

(II, 117-118).

Już tam moja noga

Nie wnijdzie. Wzdygam się, kiedy pomyślę

O tym, com zrobił; widok tego byłby

Nad moje siły.

LADY MAKBET

Kaleka na duchy!

Daj te sztylety. Śpiący i umarli

Są obrazkami tylko; [...]

(II, 135-140).

Streszczenie strona 8 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Makbet przeżywa minione zdarzenia, płoszy go każdy szmer, nie może znieść widoku

splamionych krwią własnych rąk. Nie potrafi, tak jak jego żona, zachować spokoju.

Kołatanie do bramy oznajmia przybycie panów szkockich, Makdufa i Lennoxa, którzy

mają obudzić króla. Makbet prowadzi ich do komnaty. Makduf wchodzi do środka i wybiega

ze straszną nowiną. Następuje zwołanie członków królewskiego orszaku na naradę. Lady

Makbet wyraża ubolewanie, że zbrodni dokonano w jej domu. Zgodnie z założeniem

zbrodniczej pary podejrzenie padło na pokojowców króla.

Synowie Dunkana – Malkolm i Donalbein przeczuwają grożące im niebezpieczeństwo

i natychmiast opuszczają Szkocję (jeden wyrusza do Anglii, drugi do Irlandii).

Starzec i Rosse rozmawiają poza murami zamku o tragicznych wypadkach, którym

towarzyszyły zaskakujące zdarzenia (sokół zadziobał sowę, konie Dunkana zachowywały się

jak dzikie). Zbrodnia poruszyła więc całą naturę, zakłóciła panujący ład. Starzec komentuje

zdarzenia jak chór w tragedii antycznej. Makduf przynosi wieści z narady – ustalenia

dotyczące zbrodni. Za zabójców uznano pokojowców króla. Ucieczka królewskich synów

stała się przyczyna podejrzenia, że to właśnie oni skłonili zabójców do tak haniebnego czynu.

Na tron wybrano Makbeta, którego koronacja ma się odbyć w Skonie.

Akt III. W pałacu w Forres Banko rozważa minione zdarzenia w kontekście

przepowiedni czarownic. W przypadku Makbeta spełniła się ona we wszystkich szczegółach.

Banko ma nadzieję, że zrealizuje się też zapowiedź dotycząca jego osoby. Analiza wypadków

sprawia, że zaczyna podejrzewać Makbeta, zastanawia się czy nie pomógł losowi w realizacji

przepowiedni.

Lady Makbet i jej mąż zapraszają odjeżdżającego Banka na wieczorną ucztę.

Rozmyślania Makbeta prowadzą do obaw o zachowanie władzy – przecież wiedźmy

zapowiedziały, że w przyszłości na tronie zasiądą potomkowie jego przyjaciela. Uzyskanie

władzy napełnia Makbeta nienaturalna troską o jej zachowanie. Postanawia więc pozbyć się

potencjalnego konkurenta i angażuje zabójców, by zabili Banka i Fleance’a, kiedy będą

wracali do zamku. Wykonawcom swojej roli Makbet wmawia, że jego przyjaciel wraz z

synem są w istocie wrogami.

Streszczenie strona 9 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Lady Makbet, zaniepokojona słabością charakteru męża, przejmuje inicjatywę w

swoje ręce. Skłania Makbeta do pogodnego, radosnego zachowania podczas uczty, zaś on

niejasno zapowiada, że tej nocy wydarzą się doniosłe wypadki.

W scenie 3. trzej zabójcy napadają na Banka i Fleance’a wracających na

zapowiedzianą ucztę u Makbeta. Banko ginie, zaś jego syn, w porę ostrzeżony przez ojca,

umyka napastnikom.

Makbet tymczasem, z dbałością o zachowanie wszelkich obowiązujących form,

rozsadza i częstuje gości zabawiając ich rozmową. Jeden ze zbójców przybywa, by zdać

relację z przebiegu napaści na drodze. Makbet nie kryje swego niezadowolenia. Fleance nadal

zagraża jego pozycji. W pewnym momencie, kiedy król wspomina Banka i żałuje, że

przyjaciel jeszcze nie przybył, ukazuje mu się jego duch. Spokój Makbeta pryska w jednej

chwili. Zaczyna się zachowywać dziwacznie, nienaturalnie, zwraca na siebie uwagę

biesiadujących. Przerażający obraz Banka siedzącego za stołem i wpatrującego się w Makbeta

(ukazał się dwa razy) nie jest widzialny dla innych uczestników spotkania. Przedstawianie

duchów zamordowanych osób jest elementem często towarzyszącym tragedii elżbietańskiej

(np. duch ojca Hamleta). Goście chcą opuścić ucztę, sądząc, że Makbet nagle zachorował,

jednak jego żona zatrzymuje ich, a dziwacznie zachowującego się męża po cichu strofuje za

brak męstwa i uleganie wytworom własnej wyobraźni. Po niedługim czasie Makbet jednak

kończy ucztę w obawie, że zdradzi się jakimś nieopatrznie wypowiedzianym słowem. Po

namyśle postanawia odszukać wiedźmy i zapytać o swoje dalsze losy. Dochodzi przy tym do

wniosku, że dalej musi kroczyć drogą zbrodni i konsekwentnie, za wszelką cenę, bronić

osiągniętej pozycji.

Scena piąta przedstawia spotkanie Hekate a czarownicami na wrzosowisku. Hekate

zarzuca rozmówczyniom,, że same, bez jej udziału, poprowadziły Makbeta do zbrodni i

wynikających stąd korzyści. Teraz ona postanawia przejąć inicjatywę i doprowadzić króla do

poczucia siły i bezkarności, a w konsekwencji – do zguby.

Lennox i Lord rozmawiają w zamku w Forres o Makbecie; podejrzewają go o

nieuczciwe działania. Mówią o tym, że Makduf, przebywający na dworze króla Edwarda,

Streszczenie strona 10 / 32

William Shakespeare „Makbet”

stara się zjednać sobie sojuszników do walki ze znienawidzonym Makbetem, który – na wieść

o tych dążeniach – czyni już przygotowania do wojny.

W akcie IV, w tajemniczych i złowróżbnym nastroju (wrzący kocioł, grzmoty,

błyskawice), czarownice na nowo rozbudzają ambicje Makbeta. Głowa w hełmie ostrzega go

przed Makdufem, dziecko zapewnia o tym, ze posiada on niezwykła potęgę i nikt go nie

pokona, trzecia zjawa – dziecko w koronie – wypowiada słowa, które będą później miały

tragiczne konsekwencje:

Bądź jak lew śmiały, dumny, przedsiębiorczy;

Nie tknie Makbeta żaden cios morderczy,

Póki las Birnam ku Dunzynańskiemu

Wzgórzu nie pójdzie walczyć przeciw niemu.

(IV, 113-115).

Pewny siebie Makbet czuje się spokojny. Postanawia jednak zgładzić Makdufa. Pyta

też czarownice o przyszłość tronu – czy rzeczywiście, jak wcześniej przepowiedziały,

potomkowie Banka będą władali krajem. Odpowiedzią jest scena wizyjna – pochód ośmiu

królów za ostatnim, trzymającym zwierciadło, kroczy Banko. Makbet na nowo czuje się

zagrożony. Po zniknięciu czarownic pojawia się Lennox z wiadomością, że Makduf uciekł do

Anglii. Makbet – już bez żadnych skrupułów – postanawia zdobyć Fajf i zamek Makdufa oraz

zgładzić żonę i dzieci.

W zamku Fajf Rosse stara się uspokoić Lady Makduf osamotnioną i zaskoczoną

ucieczką męża. Chwali rozwagę Makdufa i wyjaśnia, że postąpił tak, by chronić rodzinę. Ona

jednak nie bardzo rozumie, jakie motywy skłoniły męża do takiego postępku, w rozmowie z

synkiem mówi: Twój ojciec umarł (IV, 229) i dodaje, że był zdrajcą. Dziecko zauważa, że

ś

wiat zdominowany jest przez kłamców i niegodziwców, skoro nawet jego ojciec zasłużył na

takie miano. Nieoczekiwanie, z przyjacielskim ostrzeżeniem, przybywa tajemniczy

Nieznajomy. Nakazuje Lady Makduf: Weź dzieci, opuść natychmiast te miejsca (IV, 267).

Kolejne zdarzenia dowodzą zdziczenia obyczajów Makbeta. Wpadają mordercy i w

brutalny sposób zabijają synka Makdufa, zaś jego żonę ścigają.

W pałacu królewskim w Anglii Makduf stara się skłonić Malkolma do walki z Makbetem,

który dręczy Szkocję rządami terroru. Nieufny Malkolm wystawia na próbę Makdufa

Streszczenie strona 11 / 32

William Shakespeare „Makbet”

(wcześniej sprzyjał on Makbetowi, dlatego trzeba sprawdzić czy nie ma tu podstępu) i w

końcu przystaje na propozycję zjednoczenia sił przeciwko tyranowi. Tymczasem przybywa

Rosse ze strasznymi nowinami. Makduf rozpacza i czyni sobie wyrzuty z powodu śmierci

ż

ony, dzieci i sług – wszystkich, których zostawił w zamku. Budzi się w nim nienawiść i

postanawia jak najszybciej wystąpić zbrojnie przecie Makbetowi.

Akt V. W zamku Makbeta dzieją się dziwne rzeczy. Dama dworu opowiada lekarzowi

o szokującym zachowaniu swojej pani, która nocą, we śnie, chodzi po komnatach i opowiada

nieprawdopodobne historie. Rozmowę przerywa wejście mówiącej przez sen Lady Mabet.

Spogląda ona ze zgrozą na swoje ręce i bezskutecznie próbuje zmyć plamy przeżywając na

nowo zabójstwo Dunkana i następne zbrodnie. Jej słowa świadczą o wielkim spustoszeniu,

jakie dokonało się w jej psychice. Bezładnie, na przemian przywołuje obrazy mordów i mówi

o plamach i zapachu krwi, którego nie potrafi usunąć. Po tym bulwersującym monologu,

uzupełnionym zwrotem do wyimaginowanego męża, Lady Makbet wychodzi, aby położyć sie

do łóżka. Lekarz komentuje zasłyszane słowa:

Zły to stan. Czyny przeciwne naturze

Rodzą przeciwny naturze niepokój;

Skrycie dręczone sumienie powierza

Nieraz poduszce tajemnice duszy.

(V, 64-67).

Poleca Damie dworu opiekę nad chora Lady Makbet i stwierdza bezsilność medycyny

w takim przypadku.

Scena druga rozgrywa się w okolicy dunzynańskiego zamku – jak głosi pierwsze

zdanie zamieszczonych w niej didaskaliów. Zbuntowani przeciwko Makbetowi panowie

szkoccy i żołnierze oczekują na moment, kiedy dołączą do nadciągających wojsk angielskich

dowodzonych przez Makdufa, Malkolma i jego wuja, Siwarda. Spotkanie wojsk ma nastąpić

pod lasem Birnam. Makbet tymczasem gotuje się do walki, jest nieopanowany i gwałtowny.

Pamięta o przepowiedni gwarantującej mu władzę, czuje sie bezkarny i pewny zwycięstwa.

Malkolm przybywa w pobliże lasu Birnam i rozkazuje żołnierzom zamaskować się

przy pomocy gałęzi niesionych z przodu. W ten sposób będą mniej widoczni i trudno będzie

ocenić ich liczbę.

Streszczenie strona 12 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Tymczasem w zamku Lady Makbet popełnia samobójstwo. Zajętego swoimi

sprawami Makbeta mało to jednak obchodzi, uważa nawet, że powinno to nastąpić wcześniej.

Jego cyniczna i niewzruszona postawa dowodzi, że uodpornił się na wieści o śmierci.

Ż

ołnierz informuje króla, że – według niego – las birnamski jakby się poruszył i zbliżył w

stronę zamku. Teraz Makbet pojmuje sens słów usłyszanych na wrzosowisku. Nie ma już

wątpliwości, że musi zginąć. Postanawia jednak walczyć do końca.

Po krótkiej walce Makbet zostaje otoczony. Najpierw wydaje rozkazy, potem

zapamiętale walczy sam. Zabija syna jednego z dowódców – młodego Siwarda. W obliczu

beznadziejnej sytuacji przychodzi mu do głowy myśl o samobójstwie, jednak szybko ją

odsuwa. Poszukuje go Makduf, by w pojedynku pomścić okrutną śmierć rodziny. Makbet nie

chce już walczyć i informuje przeciwnika, że może zostać pokonany tylko przez kogoś nie

zrodzonego z łona kobiety. Makduf wyjawia mu, że przepowiednia mówiła właśnie o nim,

który Przedwcześnie z łona matki był wypruty (V, 337), a więc przyszedł na świat dzięki

interwencji lekarskiej (cesarskie cięcie).

Makbet nie chce już walczyć, jednak propozycja poddania się obraża go; postanawia

zginąć na polu bitwy. Wśród dźwięku trąb i kotłów, w otoczeniu żołnierzy, wchodzą Lennox,

Rosse, stary Siward i Malkolm. Rosse wyjawia Siwardowi okoliczności śmierci jego syna.

Stary ojciec jest dumny, że jego potomek zginął honorowo, na polu bitwy. Przychodzi

Makduf z zatkniętą na włóczni głową Makbeta i składa ją przed Malkolmem – prawowitym

królem Szkocji. Wiwaty na cześć Malkolma podchwytują inni, zaś nowy król mianuje panów

szkockich hrabiami, składa podziękowanie za waleczną postawę i zaprasza na uroczystą

koronację w Skonie.

Charakterystyka

i

motywy

działania

postaci

pierwszoplanowych

Wiodącą rolę w przebiegu akcji odgrywają Makbet i jego żona. Szekspir poświęcił

wiele uwagi psychologicznemu szkicowi obojga małżonków. Zadbał o szczegółowe

Charakterystyka i motywy działania postaci pierwszoplanowych strona 13 / 32

William Shakespeare „Makbet”

przedstawienie sposoby myślenia postaci omotanych ambicją zdobycia i umacniania władzy,

ujawnił towarzyszące im emocje, marzenia i rozterki. Główne role, jak i cały utwór, zostały

napisane z niezwykle trafnym wyczuciem sztuki teatru. Bohaterowie odpowiednio dawkują

napięcie i angażują uwagę odbiorcy na następujących po sobie w szybkim tempie

zdarzeniach. Motywacja czynów postaci prowadzi do wniosku, że władza może uśpić

sumienie i odsunąć na bok wszelkie wątpliwości, może prowadzić do upadku moralnego,

bywa przyczyną zguby tego, który tak usilnie o nią zabiegał.

Spójrzmy na parę głównych bohaterów pod kątem ich pragnień, motywów i efektów

działania odnosząc je do charakteru i osobowościowych cech postaci.

Makbet

Na początku utworu Makbet jawi się jako świetnie wyszkolony, odważny wódz szkocki. Jego

męstwo, wielokrotnie podkreślane i sławione, zdobywa mu powszechne uznanie i szacunek.

Podobnymi osiągnięciami może się poszczycić tylko Banko, przyjaciel Makbeta. Szlachetny,

dzielny wódz jest osobą o nieposzlakowanej opinii i cieszy się życzliwością innych panów

szkockich oraz samego króla, Dunkana. Również Makbet zachowuje się wobec władzy i

ojczyzny jak przystało na prawego rycerza. Taki stan rzeczy utrzymuje się do momentu, kiedy

czarownice przepowiadają mu przyszłość, o jakiej nawet nie mógł marzyć.

Zapowiedzi wiedźm sprawdzają się. Odległa – a nawet nierealna – wydaje sie tylko

perspektywa tronu. Dunkan ma przecież dwóch synów, ewentualnych następców. Pierwsze

pomyślne znaki i sukcesy sprawiają, że Makbet nie potrafi zapomnieć o słowach usłyszanych

na wrzosowisku. Obudzona ambicja trzymana jest jeszcze w ryzach przez zdrowy rozsądek.

Wydaje się, że Makbet nie ma żadnych predyspozycji do czynów zbrodniczych. Jest

człowiekiem opanowanym, spokojnym, dobrym strategiem w walce umiejącym przewidywać

wypadki i odpowiednio na nie reagować – gdyby było inaczej, przecież nie wstawiłby się tak

wspaniałymi sukcesami. Jako poddany, a zarazem krewny. Szanuje króle i docenia jego

wielkoduszność – ta myśl towarzyszy mu aż do momentu zabójstwa, które zrodziło się w jego

umyśle jako szansa na zdobycie tronu.

Makbet strona 14 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Niemała rolę w przemianie szlachetnego rycerza w mordercę odegrała jego żona –

ambitna i bezwzględna Lady Makbet. Pod wpływem jej wymówek, że jest człowiekiem

słabym psychicznie i tchórzliwym, Makbet dojrzewa do decyzji – postanawia zabić Dunkana,

któremu wiele zawdzięcza, wbrew swej woli, bardziej w imię ocalenia „dobrego imienia” w

oczach żony. Dopiero ten fakt sprawia, że Makbet odkrywa swoje nowe możliwości.

Następne inicjatywy, uruchomione pierwszym zbrodniczym czynem, są o wiele łatwiejsze,

nie wymagają już nawet tylu zabiegów ze strony Lady Makbet.

Główny bohater doznaje jakby psychicznego wstrząsu, który jest zarazem powodem

jego rozterek i cierpień, ale także uświadamia mu, że to, co niemożliwe, stało się faktem –

potrafił zabić. Ta przemiana w kierunku zła, utraty wszelkich moralnych hamulców,

podsycana stale potężną żądzą władzy, prowadzi go do najbardziej haniebnych zachowań i

pozbawia ludzkich odruchów. Szekspir opiera się w dużej mierze na znajomości

mechanizmów zachowań związanych z męską dumą, ambicją i próżnością.

Charakterystyka Makbeta nie jest jednolita i stała, zmienia się wraz z następowaniem

istotnych wypadków. Najbardziej intrygujące jest zachowanie głównego bohatera po

dokonaniu zabójstwa króla – po przekroczeniu pierwszej bariery dzielącej go od spełnienia

przepowiedni. Wątpliwości, które go nachodziły, zanim wszedł go sypialni króla, zastępują

teraz uporczywe wyrzuty sumienia prowadzące niemal do obłędu. Makbet nie może usunąć z

pamięci widoku martwego, zbroczonego krwi Dunkana. Gdyby nie przepowiednia czarownic,

tym realniej brzmiąca, że już częściowo spełniona, gdyby nie despotyczna postawa i zgubna

ambicja Lady Makbet, tytułowy bohater tragedii nie zdołałby sie na morderstwo.

Makbet jest w gruncie rzeczy człowiekiem delikatnym i wrażliwym – w każdym razie

był nim, dopóki nie postanowił dokonać kolejnego zabójstwa – tym razem już w celu

umocnienia zdobytej pozycji. Rozumie, że nie można bezkarnie pozbawiać kogoś życia, tym

bardziej, gdy się jest jego krewnym i wasalem oraz udziela mu gościny zapewniając w

związku z tym o jak najlepszych intencjach. Wydaje się rzeczą niemożliwą, żeby człowiek o

takiej wrażliwości mógł dokonać tylu morderstw. Mimo że nie akceptuje takiego

postępowania, sam własnymi rękoma dokonuje zbrodni. Chociaż śmierć Dunkana zupełnie

wytrąca go z równowagi, a nawet wpędza w rozpacz graniczącą z obłędem (dręczą go

Makbet strona 15 / 32

William Shakespeare „Makbet”

koszmarne wizje, lęka się najdrobniejszego szmeru), nie potrafi się zatrzymać, pojmuje, że

tylko usuwając potencjalnych konkurentów zachowa tron.

Charakterystyka Makbeta prowadzi więc do studium władzy – jak dalece może ona

fascynować, pociągać, jak potrafi odmienić człowieka, który wpadł w tryby tego niszczącego

mechanizmu, jak trudno w tej sytuacji zachować godność i spokój.

Z czasem Makbet traci skrupuły moralne. Zbrodnia staje się w jego ręku narzędziem

do utrwalania pozycji. Król nie analizuje już swoich zamiarów i czynów w aspekcie

moralnym. Dotychczasowy strach ustąpił na rzecz zobojętnienia (dowodem jest choćby jego

reakcja na wieść o śmierci żony).

Przemiana Makbeta w rutynowego mordercę pozbawia go możliwości sprawowania

rządów, które mogłyby przynieść mu poparcie panów szkockich i szacunek ludu. Szybko stał

się tyranem, którego metody działania komentowano jako terrorystyczne. Walka Malkolma o

odzyskanie władzy i Makdufa – o pomszczenie pomordowanych bliskich – to zarazem

staranie o uwolnienie Szkocji od władcy-potwora, który sieje wokół śmierć i wyciska łzy

pokrzywdzonych.

Charakter Makbeta podlega gruntownej odmianie. Z rycerza o jak najlepszej opinii,

człowieka prawego i szlachetnego, przeobraża się w szalonego, niespokojnego,

nieopanowanego, podszytego strachem słabeusza, dręczonego wyrzutami sumienia, by na

koniec stać się bezwzględnym mordercą, który programowo, z zimną krwią usuwa wszystkich

zagrażających jego panowaniu.

Jakże możliwa jest taka niezwykła i gruntowna przemiana? Skąd tak skrajne

stanowiska wobec powszechnie obowiązujących zasad moralnych? Odpowiedź Szekspira jest

prosta: to żądza władzy, nieposkromiona ambicja wywyższenia sie nad innych, dominacji za

wszelką cenę prowadzi do tak daleko posuniętej degradacji człowieczeństwa. To zagadnienie

szerzej omawiamy w rozdziale zatytułowanym: Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii

antycznej.

Makbet strona 16 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Lady Makbet

Lady Makbet jest kobietą o silnej osobowości i jednoznacznej charakterystyce. W zestawieniu

z Makbetem wyróżnia się stanowczością, bezwzględnością, okrucieństwem, silną psychiką.

Nie załamuje się z powodu rozterek moralnych czy wyrzutów sumienia. Wytrwale realizuje

swoje marzenia o władzy u boku męża kierując jego postępowaniem przed i po pierwszym

zabójstwie. Potem Makbet – dotąd słaby i wrażliwy – wymyka się spod jej wpływów.

Załamanie Lady Makbet i desperacki gest samobójczy jest wynikiem odsunięcia jej przez

męża, nie zaś przeżywania wątpliwości i wyrzutów z powodu zabijania.

Można by sądzić, że życie Lady Makbet do czasu jej mianowania męża tanem

Kawdoru przebiegało w oczekiwaniu na okazję do ujawnienia jej inteligencji i przebiegłości.

Już w chwili, gdy otrzymuje list z wiadomościami od Makbeta, doskonale wie, że nadeszła

wspaniała okazja, by zrealizować marzenia, i nie wolno jej zmarnować. Sprytna i

zapobiegliwa kobieta nie ma wątpliwości co do tego, że bez jej udziału całe przedsięwzięcie

może się nie udać – uważa męża za zbyt słabego, by pomóc losowi w realizacji przepowiedni

czarownic.

Lady Makbet jest jakby przedłużeniem inicjatywy wiedźm, kontynuuje ich zamiary,

kieruje – jak one – działaniem Makbeta: rozpyla żądzę władzy, zachęca do zbrodni, krytykuje

go a nawet szantażuje demagogicznymi wymówkami. Jeszcze szybciej i łatwiej niż nowo

mianowany tan Kawdoru poddaje sie magii słów wypowiedzianych przez czarownice. Od

początku też żywi przekonanie, że losowi trzeba pomóc. Dobór środków do realizacji

wytyczonego celu nie nastręcza jej żadnych trudności ani wątpliwości – zabójstwo Dunkana

jest najprostszym sposobem, by przyspieszyć otrzymanie korony przez Makbeta, więc o

słuszności czy moralnym aspekcie tej decyzji nie ma sensu dyskutować. Jako inicjatorka

działań mających otworzyć mężowi drogę do tronu liczy także zapewne na jego oddanie i

podporządkowanie – w gruncie rzeczy sama chce sprawować rządy.

Głównym motorem postępowania Lady Makbet jest żądza władzy. Z jej powodu

bohaterka tragedii nie jest ani trochę „prawdziwą kobietą”. Nie ulega emocjom, nie wdaje się

w drobiazgowe rozważanie sytuacji, w jej duszy nie ma miejsca na strach. Działa szybko i

zgodnie z planem. Szekspir pozbawił ją kobiecej wrażliwości, płochliwości, delikatności.

Lady Makbet strona 17 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Lady Makbet nie ma w sobie nic z subtelnej, skłonnej do miłosiernych, wielkodusznych

gestów Lady Groush – historycznej żony króla Makbeta. Nie ulega grozie opowieści Makbeta

o duchu Banka, jej wyrachowanie i uczuciowa oziębłość nie dopuszczają takich dziwactw jak

zjawy – wyrzuty sumienia.

Chociaż Lady Makbet nakręca spiralę zbrodni, sama bezpośrednio w niej nie

uczestniczy. Przez cały czas jednak czuwa nad biegiem spraw – wychodzi nocą na

dziedziniec, by dopilnować wszystkich szczegółów związanych z zabójstwem Dunkana,

tłumaczy biesiadnikom dziwne zachowanie męża, dba, by nie wzbudzić podejrzeń.

Lady Makbet istotnie wykazuje wielką sprawność w knuciu zbrodniczej intrygi.

Działa w sposób przemyślany, stara się wykluczyć wszelkie ryzyko ujawnienia sprawcy

zbrodni (usypia pokojowców czuwających pod drzwiami króla, pilnuje Makbeta, by w szoku

nie zdradził się przed gośćmi).

Kiedy okazuje się, że Makbet rozsmakował się w sprawowaniu władzy i sam stara się

ją zachować popełniając kolejne zbrodnie, Lady Makbet traci zimną krew. Odrzucenie przez

męża jest równoznaczne z odsunięciem od rządzenia. Tego spokojna i wyrachowana Lady nie

umie zaakceptować. Zbrodnia i wspólna tajemnica, wbrew założeniom inicjatorki, nie stała

się elementem jednoczącym małżonków. Makbet poświęcił swoje myśli wyłącznie jednej

namiętności, szybko zapomniał, że żonie w dużym stopniu zawdzięcza swoja pozycję.

Oddalił się od niej do tego stopnia, że wiadomość o jej śmierci skomentował słowami, że

dawno powinna odebrać sobie życie. Być może traktował ją także jako zagrożenie – wpadła w

obłęd, przestała kontrolować swoje postępowanie, a przecież wiedziała o nim najwięcej.

Lady Makbet, jak widzimy, także ulega przemianie. Jej wizerunek jest jednak

odwrotny niż w przypadku Makbeta. Z opanowanej, silnej, zdecydowanej na wszystko, złej

kobiety pozostaje wrak ludzki: chora psychicznie, zagubiona, odtrącona i nieszczęśliwa żona

bezwzględnego tyrana i despoty. Nagromadzenie zła przerosło możliwości jego udźwignięcia.

Jedynym wyjściem, jakie teraz widzi przed sobą Lady Makbet, jest samobójstwo.

Małżonkowie Makbet kierują sie jednym celem, oboje podlegają przemianie i kończą

ż

ycie tragicznie nie zaspokoiwszy swojej żądzy tak, jak tego oczekiwali. Utożsamiali władzę

ze szczęściem, potęgą a tymczasem przyniosła im ona klęskę pod każdym względem.

Lady Makbet strona 18 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Szekspir stworzył wyraziste, choć skomplikowane wewnętrznie postaci. Ukazał ich

sposób myślenia, motywację czynów, stan emocji. Pierwszoplanowi bohaterowie Makbeta są

osobami nietuzinkowymi, o skomplikowanej psychice. Ponoszą karę za swoje postępowanie

w myśl zasady, że sprawiedliwości musi stać się zadość. Nie można bowiem bezkarnie

zabijać, nie można naruszać ustalonego ładu moralnego i sprzeciwiać się prawu naturalnemu.

Charakterystyka głównych bohaterów i ujawnienie motywów ich działania prowadzi

do konkluzji, że zło zawsze będzie ukarane, zaś dobro i sprawiedliwość ostatecznie zwyciężą.

Mniej szczegółowo autor przedstawił portrety pozostałych postaci dramatu, jednak

każda z nich została nakreślona z uwzględnieniem jej morale. Ofiary są więc zaprezentowane

jako bohaterowie pozytywni (a więc tym bardziej skrzywdzeni). Potomek zamordowanego

króla odzyskuje koronę, ponieważ tylko on ma do niej prawo – tym bardziej, że postarał się o

nią w uczciwej walce. Właściwie Malkolm wymyślił rodzaj maskowania wojsk w postaci

gałęzi – zabłysnął więc także inteligencją i sprytem. Makduf – zgodnie z obowiązującym

zwyczajem – musi pomścić śmierć bliskich i jemu jest dana satysfakcja pokonania samego

Makbeta. Pojmowana na ludowy sposób sprawiedliwość święci tryumf, co zresztą wcale nie

niweczy tragizmu i atrakcyjności przedstawionych zdarzeń.

Postaci i zjawiska nadprzyrodzone

Szczególną rolę pełnią w tragedii Szekspira postaci o innym, niż zwyczajni ludzi, sposobie

istnienia. Są wśród nich trzy anonimowe wiedźmy i Hekate oraz Duch Banka. Czarownice

wywodzą się z wierzeń ludowych o wpływie złych mocy na życie ludzi. Duch

zamordowanego przychodzi, by przypominać zabójcy o strasznym czynie i jest rodzajem

upostaciowania wyrzutów sumienia.

Wiedźmy są wysłanniczkami losu. Maja w sobie coś niesamowitego, nienaturalnego.

Relację o ich wyglądzie i trudnej do określeni płci przekazuje Banko:

Bo wszystkie razem chude swoje palce

Do ust zapadłych przykładacie. Pozór

Nienawiści macie, ale wasze brody

Nie pozwalają mi w tę płeć uwierzyć.

Postaci i zjawiska nadprzyrodzone strona 19 / 32

William Shakespeare „Makbet”

(I, 139-142).

Posiadają szczególne zdolności: szybko się przemieszczają podróżując na latającym

sicie, warzą tajemniczą zupę, umieją czarami uśmiercać zwierzęta, zmieniać w zależności od

potrzeb swoja postać (np. w szczura).

Na sicie śmignę za nim w trop

I w spodzie okrętu skurczona

Przycupnę jak szczur bez ogona; [...]

(I, 97-99).

Wiedźmy potrafią kierować wiatrami, odbierać sen. Wymawiają tajemne zaklęcia

oparte na magii liczb (sam występują w trzyosobowym składzie).

Dalej, dalej, siostry, wiedźmy,

Czarodziejski krąg zawiedźmy

Ot tak, ot tak, ot tak;

Trzykroć tak i trzykroć wspak,

Trzykroć jeszcze do dziewięciu.

Pst! – już po zaklęciu.

(I, 125-130).

Czarownice pojawiają się w określonym miejscu: na pustkowiu, gdzie kwitną wrzosy,

w ponurą pogodę. Ich działaniom towarzysza efekty burzowe: pioruny, błyskawice.

Rozmowy i sposób bycia wiedźm nie wróżą niczego dobrego. Makabryczne wzmianki o

zarzynaniu świni i urwanym palcu sternika wprowadzają atmosferę grozy i zapowiadają

równie przerażające wypadki. Postaci te są jakby z piekła rodem. Kojarzą się ze złem, są

niejako wykonawczym ramieniem losu. Hekate, czwarta wiedźma, mistrzyni pozostałych,

wprost mówi o zamiarze zniszczenia człowieczeństwa Makbeta (III, 480).

Wśród tajemniczych zaklęć, w niesamowitej atmosferze, czarownice warzą truciznę

(IV, 1-51). Wykorzystują do tego celu części jadowitych lub kojarzonych z czarami zwierząt

oraz zioła o szczególnej mocy. Opis mikstury świadczy o wielkim staraniu o zatruwanie,

szerzenie zła.

Wiedźmy są pierwszymi sprawczyniami tragicznych wypadków. Przepowiednią o

zdobyciu tronu pobudzają zbrodniczą aktywność Makbeta i jego żony. W niejasnym ujęciu

przyszłości skrywają przed Makbetem prawdę. Król odbiera ich słowa jako zapowiedź

Postaci i zjawiska nadprzyrodzone strona 20 / 32

William Shakespeare „Makbet”

dożywotnich rządów – przecież las nie podejdzie pod mury zamku. Z tego niepowodzenia

Makbet wyniósł przeświadczenie, że jest niepokonany i bezkarny.

Postaci czarownic służą budowaniu nastroju napięcia i niesamowitości, zapowiadają –

jest to element przypominający tragedię grecką – przyszłe zdarzenia. Są uosobieniem marzeń

bohatera a przy tym ucieleśnieniem, upostaciowaniem zła. Poprzez osoby wiedźm zyskuje

ono realne kształty.

Oprócz fantastycznych z pochodzenia i realnych w sposobie przedstawienia czarownic

oraz towarzyszących im diablików, w świecie postaci nadprzyrodzonych pojawia się duch

Banka. Jest on niejako wywołany przez Makbeta podczas uczty – najpierw, kiedy gospodarz

wyraża żal z powodu jego nieobecności, później, gdy wznosi toast.

Banko był towarzyszem walki i przyjacielem Makbeta. Od początku był

wtajemniczony w niezwykłe wypadki. Sam słyszał przepowiednię czarownic i obserwował,

jak sie ona spełnia. Przestrzegał też Makbeta:

Wieszczba ta, jeśli wiarę w niej położysz,

Może zapalić w tobie niebezpieczną

Żą

dzę korony.

(I, 231-233).

Owładnięty pragnieniem niczym nie zagrożonej władzy Makbet postanawia pozbyć

się Banka. Czarownice, sprowokowane pytaniem, przepowiedziały bowiem przyszłość także

jego przyjacielowi (na tronie mają zasiąść jego potomkowie). Decyzję o zgładzeniu Banka

Makbet podejmuje już samodzielnie, choć jeszcze jest to czas, kiedy analizuje swoje czyny i

dręczą go wyrzuty.

Pojawiający się dwukrotnie duch jest wytworem wyobraźni Makbeta – do takiej

interpretacji skłania fakt, że ukazuje sie tylko królowi, który wydał straszny wyrok, tak też

wypowiada się o tym dziwnym zjawisku Lady Makbet. Duch Banka, dobrego przyjaciela,

człowieka prawego, szlachetnego, ów milczący, „wyrzut sumienia” jest zarazem kolejnym

potwierdzeniem zakorzenienia się tragedii Szekspira w wierzeniach ludowych (zagadnienie

sprawiedliwości ludowej, postaci wiedźm, wiara w duchy odwiedzające żywych). Dzięki

takiemu zabiegowi ujawnia się stan duszy Makbeta – żądza władzy w starciu z wrażliwością i

Postaci i zjawiska nadprzyrodzone strona 21 / 32

William Shakespeare „Makbet”

poczuciem moralności. Duch Banka jest chyba drugim, po Duchu Hamleta, najsłynniejszym

w dramaturgii bohaterem o tak szczególnym sposobie istnienia.

Dramatyczna opowieść o dążeniu Makbeta do władzy obfituje w niezwykłe zjawiska.

Jednym z nich jest widmo sztyletu z śladami krwi, ukazujące się mordercy przed

wyruszeniem do sypialni króla Dunkana – wytwór zbrodniczych myśli a zarazem

przypomnienie o postanowieniu.

Dokonywane w świecie ludzi zło narusza powszechny porządek naturalny.

Natychmiast reaguje cały kosmos:

Noc ta nadzwyczajnie

Była burzliwą; gdzieś spali, wicher

Zerwał kominy i w powietrzu słychać

Było, jak mówią, żałosne jęczenia,

Dziwne rzężenia, jakby konających,

I głośnym głosem zwiastowane wieszczby

Straszliwych pożóg i różnych wypadków,

Znamionujących opłakane czasy.

Ptak nocny kwilił i ziemia podobno

Trzęsła się cała jak w febrze.

(II, 224-233).

Złowróżbne zjawiska atmosferyczne towarzyszą też, jak już wspominaliśmy, scenom

z udziałem czarownic. Mają one za zadanie potęgować nastrój grozy i dowodzić, że wszystko,

co dzieje się na ziemi, co dotyczy ludzi, nie pozostaje bez wpływu na naturę jako całość.

Wyjący wicher, ponura pogoda w czasie burzy, pioruny – to najczęściej wyzyskiwane

literacko zjawiska przyrodnicze. W Makbecie służą dookreśleniu sytuacji pod względem

nastroju i zapowiadają lub komentują moralną jakość zdarzeń.

Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej

Makbet bywa często określany mianem tragedii władzy. Jest ona potężną namiętnością zdolną

zdominować wszelkie inne. Ambicja osiągnięcia wysokiego stanowiska i panowania nad

innymi wiąże się z dylematami natury moralnej i – jak się okazuje – z koniecznością

Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej strona 22 / 32

William Shakespeare „Makbet”

przewartościowania wyznawanych dotąd zasad. Pochłania dążącego do zdobycia i utrzymania

władzy tak bardzo, że zdolny jest do haniebnych, zbrodniczych czynów.

Określenie „tragedia” przywołuje na myśl rodowód tego gatunku. W zwierciadle

tragedii antycznej również przeglądały się postaci uwikłane w miażdżący ludzką moralność

mechanizm władzy. Perspektywa wyboru, który nie daje możliwości podjęcia korzystnej

decyzji, przytłacza i sprowadza cierpienie. Kreon, zmuszony zadbać o swój królewski

autorytet, nie zatrzymuje się w dążeniu do ukarania Antygony

6

. Troska o władzę przesłania

mu wszelkie inne wartości, pozbawia ludzkich odruchów, usypia uczucia ojcowskie. W tym

zakresie (przedstawiania problemów związanych ze sprawowaniem władzy w ujęciu

moralnym) Makbet nawiązuje do tragedii antycznej. Pewne podobieństwo można dostrzec

też, jeśli chodzi o perspektywę śmierci, wypełnianie się losu, a nawet namiastkę konfliktu

tragicznego – gdyby Makbet odrzucił słowa czarownic i nie starał się o władzę, nie zaznałby

spokoju, bo przecież już te marzenia zostały w nim rozbudzone, zaś droga, którą wybrał,

również – jak się okazało – nie przyniosła mu satysfakcji, poczucia bezpieczeństwa i

szczęścia. Pewne analogie nie pozwalają jednak wywodzić tragedii elżbietańskiej

bezpośrednio z tradycji starożytnej Grecji. Wręcz przeciwnie, jest ona rodzajem polemiki

formalnej z odległa w czasie poprzedniczką.

Pierwszą narzucającą się cechą dramatów Szekspira jest zerwanie z klasyczną zasadą

trzech jedności: czasu, miejsca i akcji. Pod tym względem rygor tragedii greckich w znacznej

mierze ograniczał swobodę twórczą, sprowadzając tym samym akcję do sytuacji najbardziej

kluczowych. Nie było tam możliwości bezpośredniej egzemplifikacji etapów rozwoju postaci

czy emocji – o ich ewolucji mógł, co prawda, informować chór – zaś ograniczona w czasie i

przestrzeni jednowątkowa akcja niejako programowo ograniczała wszelkie zapędy do głęboko

motywowanej interpretacji postaw. Chociaż tragedii greckiej nie można odmówić głębi i

doniosłego znaczenia zarówno w kształtowaniu właściwej hierarchii wartości, jak i w

tworzeniu tradycji literackiej, trzeba przyznać, że dramaty Szekspira wniosły wiele

korzystnych nowości.

Jedną z podstawowych zmian formalnych jest podział utworu na akty i sceny oraz

posługiwanie się scenami zbiorowymi (ten efekt powtórzył później dramat romantyczny i

Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej strona 23 / 32

William Shakespeare „Makbet”

ekspresjonistyczny). Obowiązująca w starożytności dwuwarstwowość w przedstawianiu

zdarzeń (ograniczona liczba aktorów występujących na scenie, przeplatanie elementów akcji

komentarzem statycznego chóru – wyraziciela opinii publicznej) ulega scaleniu – nie ma

samodzielnej instancji oceniającej postaci i ich czyny. Kluczowe fragmenty akcji oplatają

sceny epizodyczne. Punkt kulminacyjny (katastrofa) rozbity jest na kilka węzłów o istotnym

znaczeniu.

Ukazani w procesie rozwoju bohaterowie są przedstawieni w różnych okolicznościach

i sytuacjach. Dzięki temu ujawnia się świat ich przeżyć w szerokiej gamie odcieni. Odbiorca

tragedii Szekspira poznaje jej osoby poprzez ich myśli, czyny, motywację postępowania,

emocje, stosunek do innych postaci. W dramaturgię wkracza więc skłonność do analizy

postaw i psychologicznego motywowania działań bohaterów.

Porównanie postaci tragedii antycznej i szekspirowskiej ułatwia zestawienie

powszechne znanych postaci Antygony i Makbeta oraz Edypa – również w konfrontacji ze

zbrodniczym królem Szkocji. Młoda królewna tebańska kieruje się nakazem religijnym i

miłością do brata, jest głęboko przekonana, że jej postępowanie jest właściwe, do końca

zachowuje zasady moralne i osobistą godność, jest stała w poglądach i nie obawia się za nie

umrzeć. Jej śmierć jest wynikiem okoliczności zewnętrznych: politycznego stanu rzeczy i

despotycznego podejścia do władzy reprezentowanego przez Kreona. Antygona budzi

sympatię, podziw i współczucie. Czytelnik i widz solidaryzuje sie z jej postawą ocalającą

godność ludzką i imponującą zasadom oraz odwagą. Makbet jest doskonałym

przeciwieństwem Antygony, podlega przemianom prowadzącym go do zupełnej

demoralizacji. Jest postacią odpychającą, budzącą niesmak i grozę. Odbiorca bez wahania

powinien odrzucić reprezentowany przez niego styl i postawę.

Postaci królów – Edypa i Makbeta – łączy to, że u podstawy dalszych wypadków, w

które zostają wplątani, leży proroctwo – przeznaczenie (Edyp) lub prowokacja pochodząca od

sił zła (Makbet)

7

. Ojcobójstwo i kazirodztwo popełnione przez Edypa nie są jego czynami ,

ale rzeczami, które mu się zdarzają bez jego wiedzy i wbrew jego woli, prawdopodobnie jako

kara boska za hybris; za to mianowicie, iż myślał, że dzięki swemu powodzeniu staje się jakby

bóstwem, którego nieszczęście nie może dosięgnąć. Czyny zaś Makbeta są jego własnymi

Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej strona 24 / 32

William Shakespeare „Makbet”

czynami i nie są karą za pychę, lecz jej wynikiem; wynikiem wiary nie w to, że on jest

bóstwem, lecz w to, że może robić, co chce, nie bacząc na wolę Boga

8

. Widzowi bliższy jest

Makbet, który świadomie dąży do celu, nie rządzi nim przypadkowe nieszczęście – pisze

dalej W. H. Auden – jak Edypem. Bohaterowie Szekspira są więc ciągle żywi, pobudzają

wyobraźnię i emocje, zachęcają do nowych interpretacji i analiz.

Postacie tragedii antycznej i elżbietańskiej różni sposób myślenia i motywy działania.

Wynika on z odmiennej kultury (zwłaszcza wierzeń) i mentalności ludzi odległych o wiele

setek lat.

Szekspir wykorzystuje też elementy przynależne do świata nadprzyrodzonego:

fantastyczne postaci czarownic wywiedzione z folkloru i odwiedzające żywych duchy

(motyw z wierzeń ludowych zakładających kontakt ze światem pozaziemskim) oraz

niezwykłe zjawiska natury – jako reakcja na bulwersujące wydarzenia. Ważną rolę odgrywa

tu przyroda. Człowiek jest jednym z jej elementów. Reaguje ona zawsze, gdy następuje

naruszenie prawa naturalnego (np. w chwili zabójstwa).

Dramat elżbietański miesza emocje, nastroje i kategorie estetyczne. Współegzystują w

nim powaga i humor, tragizm i euforia, realizm i efekty fantastyczne wspomagane groteską.

Tragedia szekspirowska, odmienna w formie od antycznej, wnosi wiele nowego do

sposobu pojmowania dramatu i teatru, ożywia w zupełnie odmienionej wersji dany gatunek i

proponuje inną motywację postępowania postaci.

Makbet w teatrze

Makbet należy do najczęściej inscenizowanych utworów Williama Szekspira. Swoje

powodzenie zawdzięcza przede wszystkim uniwersalnej problematyce i interesującej formie.

Przejmujące studium zła utożsamianego ze zgubną żądzą władzy rozgrywa się w duszy

głównego bohatera. Zdarzenia i obrazy budujące akcję osadzone są w atrakcyjnych pod

względem teatralnym miejscach: tajemnicze, ponure wrzosowisko, obóz wojskowy, komnaty

i dziedziniec zamczyska. Szekspir zadbał o konsekwencje w spójnym komponowaniu

poszczególnych scen, w których przestrzeń, atmosfera, warstwa dźwiękowa i przeżycia

bohaterów ściśle z sobą współgrają. Interesująca jest także językowa strona utworu: wiersz

Makbet w teatrze strona 25 / 32

William Shakespeare „Makbet”

biały uzupełnia proza, która ma za zadanie jeszcze bardziej zbliżyć kwestię do mowy

potocznej.

Makbet cieszył się zainteresowaniem zespołów teatralnych, był wielokrotnie przerabiany i

tłumaczony na wiele języków. Powodzenie sztuki znacznie wzrosło w okresie romantyzmu,

kiedy ożywiło się zapotrzebowanie na dzieła o rozterkach moralnych, przedstawiające

ś

ciernie sie dobra i zła oraz problemy dotyczące sprawowania władzy. Ważnym argumentem

była folklorystyczna proweniencja niektórych postaci i sposobu ujmowania zagadnienia

sprawiedliwości ludowej.

Jak już wspominaliśmy, dokładna data premiery nie jest znana. Przypuszczalnie był to rok

1606. Jako pewnik można przyjąć, że w 1611 r. Makbet został wystawiony przez londyński

teatr „The Globe”, z którym dość blisko związany był autor sztuki (tu najczęściej wystawiał

swoje utwory)

9

. Te pierwsze realizacje zapoczątkowały sceniczne dzieje słynnej tragedii

władzy.

Prezentację dziejów scenicznych Makbeta, ograniczoną niewielkimi rozmiarami

opracowania, sprowadzimy tu przede wszystkim do najważniejszych informacji dotyczących

polskiej recepcji. Oczywiście, zanim tragedia weszła na nasze sceny, była tłumaczona.

Pierwszy przekład z oryginału na język polski, dokonany przez ks. Ignacego Hołowińskiego

(pseudonim: Kefaliński), powstał w 1841 r. w Wilnie. Wcześniej próbowano próby

tłumaczenia obcych przeróbek. Wśród nich znaczące były polskie wersje adaptacji F.

Schillera – Jana Nepomucena Kamińskiego, 1805 i Stanisława Regulskiego, 1812. Z czasem

utwór Szekspira stawał się coraz bardziej atrakcyjny dla zespołów teatralnych i powstawały

kolejne przekłady różnych przeróbek: Franciszka Gąsiorowskiego (1829), Ludwika

Osińskiego (ok. 1825), Lesława Łukaszewicza (1837). Krążyło też kilka tłumaczeń

fragmentarycznych, n. In. Juliusza Słowackiego, Stanisława Koźmiana, Ludwika Hieronima

Morstina

10

.

Od 1841 r. Makbeta przekładano na język polski wielokrotnie (J. Komorowski w 1989

r. podał informacje na temat 18 tłumaczeń, oceniając je pod względem wierności oryginałowi

i jakości literackiej). Dokonywali ich najczęściej ludzie związani z literaturą i teatrem. Są

Makbet w teatrze strona 26 / 32

William Shakespeare „Makbet”

wśród nich: Andrzej Edward Koźmian, Józef Paszkowski, Jan Kasprowicz, Krystyna

Berwińska, Bohdan Korzeniewski, Jerzy Stanisław Sito, Maciej Słomczyński.

Najlepsze opinie zyskała sobie, do dziś często wznawiana i będąca podstawa wielu

inscenizacji, wersja Józefa Paszkowskiego (do której odwołujemy się w tym opracowaniu)

po raz pierwszy opublikowana w czasopiśmie „Biblioteka Warszawska” w 1857 r. Jest ona

stale powielana w różnych serialach specjalizujących się w wydawaniu lektur szkolnych.

Właśnie Józef Paszkowski opracował rodzaj polskiego odpowiednika wiersza

szekspirowskiego, który później upowszechniono w tłumaczeniach innych dzieł tego autora:

bezrymowego jedenastozgłoskowca.

Jak widać z tego pobieżnego spojrzenia na przedmiot naszych rozważań, największym

zainteresowaniem cieszył się Makbet w epoce romantyzmu. Wtedy też publikowano pierwsze

wypowiedzi historyków literatury o tym szczególnym dziele. Fascynowało ono dlatego, że

przedstawiało emocje, przeżycia i namiętności ukazane w scenerii bliskiej upodobaniom

romantyków.

W teatrze polskim Makbet był wystawiany jakby w dwu etapach: przed pojawieniem

się teatralnie atrakcyjnego przekładu z oryginału wystawiano przeróbki niemieckie albo

francuskie, zaś później – od 1859 r. – polskie wersje oparte bezpośrednio na dziele Szekspira.

Prapremiera polska (wykorzystująca tłumaczenie J. N. Kamińskiego) odbyła się w 1805 lub

1806 r. w Kamieńcu Podolskim. Później różne wersje utworu przedstawiano we Lwowie i w

Warszawie. Jednak prawdziwym wydarzeniem była inscenizacja Ignacego Kalicińskiego w

teatrze hr. Skarbka we Lwowie oparta na przekładzie S. Koźmiana dokonanym z oryginału

(później wykorzystanym w spektaklach krakowskim i poznańskim).

Wiek XIX – „epoka gwiazd” – traktował tragedie Szekspira jako dobry materiał dla

popisów aktorskich. Pod tym względem na czoło wysunęła się rola Lady Makbet, choć i

odtwórcy tytułowego bohatera mieli wielkie pole do pokazania swoich umiejętności. Do

najsłynniejszych interpretacji postaci Lady Makbet należą kreacje Heleny Modrzejewskiej,

Stanisławy Wysockiej, Zofii Kucówny, Magdaleny Zawadzkiej, Joanny Szczepkowskiej.

Makbeta grali m. in. Tadeusz Łomnicki i Daniel Olbrychski. Wysiłek reżyserowania Makbeta

podejmowali: Lidia Zamkow, Adam Hanuszkiewicz, Stanisław Hebanowski, Andrzej Wajda i

Makbet w teatrze strona 27 / 32

William Shakespeare „Makbet”

inni. Sceniczne dzieje tego utworu w Polsce to ogromny rozdział historii teatru, którego nie

sposób streścić w małej formie. Dość wspomnieć, że do chwili obecnej tragedia Szekspira

cieszy się dużym zainteresowaniem ze strony realizatorów teatralnych, aktorów i widzów.

Makbet stał się też punktem odniesienia dla twórców literatury. Tu także można

mnożyć przykłady. Poprzestańmy jedynie na wskazaniu autorów i tytułów utworów, które

nawiązują do Makbeta. Juliusz Słowacki w wierszu List do Aleksandra H. Nazywa dzieło

Szekspira granitową piramidą zbrodni. Stanisław Wyspiański rozpoczyna utwór pt. Hamlet

słowami: Hej, ta korona coś ciąży – Makbecie! / O krew ta ciąży przelana? Wiersz – wbrew

tytułowi – poświęcony jest refleksji o Makbecie. Interesująca forma i interpretacja tragedii

Szekspira godna jest polecenia jako przykład nawiązania do twórczości tego autora.

Ciekawymi propozycjami-komentarzami są utwory poetyckie Jana Lechonia Do Szekspira,

Stanisława Balińskiego Niebo Szekspira, Jana Kulki Makbet w przededniu rocznicy urodzin

11

.

Makbet trwale zapisał się w historii literatury (przekłady, nawiązania) i teatru

polskiego (także Teatru Telewizji, mającego szczególnie wielkie możliwości

upowszechnienia dramatów). Liczba tłumaczeń i stale rosnąca liczba inscenizacji są

wymiernym dowodem powodzenia tego utworu w Polsce.

Uniwersalny wydźwięk utworu

Wskazane wyżej dowody powodzenia Makbeta w Polsce są tylko cząstką wielkiej światowej

kariery tego utworu. Skąd takie zainteresowanie powstałym w zamierzchłej już epoce

dramatem? Odpowiedzi na to pytanie warto poszukać w samym tekście, w jego charakterze i

wymowie.

Jak staraliśmy się wskazać, Makbet jest tragedią nowoczesną, odmienną od propozycji

antycznych. Przedstawia ludzkie rozterki, uczucia, przeżycia i pożerającą człowieka ambicję

władzy. Proponowane przez Szekspira ujęcie tej namiętności bliskie jest także ludziom

schyłku XX wieku. Każdy przecież ma przed sobą jakiś ambitne cel życiowy i dąży do jego

realizacji pokonując różne trudności oraz – niekiedy – własne słabości. Marzenia o sukcesie,

chęć poprawy warunków życia, wszelkie przejawy podnoszenia pozycji społecznej – to znaki

także naszych czasów. Walka o władzę – o jej zdobycie i podtrzymywanie – ukazana jako

Uniwersalny wydźwięk utworu strona 28 / 32

William Shakespeare „Makbet”

zmaganie się dobra ze złem (jak w średniowiecznym moralitecie) jest tym, z czym spotykamy

sie na co dzień nie tylko obserwując innych, ale często ulegając podobnym namiętnościom.

Oczywiście, zbrodnie popełniane przez Makbeta i jego żonę, są odległą i niedoścignioną, jak

się wydaje, perspektywą. Warto ją jednak mieć na myśli. Wielkie ambicje – jak uczy przykład

postaci tragedii – prowadzą czasem w ślepy zaułek, w którym „nie słyszy” się wyrzutów

własnego sumienia.

Magnesem przyciągającym uwagę jest sposób charakteryzowania postaci i

przedstawienie motywacji, jaką kierują się podejmując kolejne kroki na drodze do kariery.

Psychologiczna głębia refleksji i rozterek bohaterów, obnażanie ludzkiej skłonności do

popełniania zła w imię zaspokojenia ambicji, ukazanie prawdy o człowieku i mechanizmach

jego działania prowadzą do porównań z tym, co odbiorca wie o sobie samym.

Losy małżonków Makbet są przestrogą, prowadzą do jednoznacznego potępienia

prezentowanych przez nich postaw i sposobu myślenia. Makbet jest więc utworem o

charakterze uniwersalnym, przemawiającym tym samym językiem i komentarzem moralnym

do ludzi początku XVII i końca XX wieku.

Przypisy

1.

O dramacie i teatrze elżbietańskim – tamże, s. 7-9.

2.

J. Komorowski, „Makbet” Williama Shakespeare'a, Warszawa 1989, s. 13-14.

3.

Porównanie Makbeta z Kronikami Holinsheda – tamże, s. 14-20.

4. Tamże, s. 20.

5.

Wszystkie cytaty z utworu zamieszczonego w niniejszym opracowaniu pochodzą z: W.

Szekspir, Makbet, tłum. J. Paszkowski, Łódź 1989. Cyfry rzymskie to numer aktu, zaś

arabskie wskazują cytowane wersy.

6. Strukturę tragedii greckiej, motywy działania Kreona i zagadnienia moralne

przedstawione w tragedii Sofoklesa omawia jedno z opracowań wydanych w naszej serii.

Przypisy strona 29 / 32

William Shakespeare „Makbet”

7.

Porównanie postaci obu królów – patrz: W. H. Auden, Makbet i Edyp, tłum. Z. Kubiak, w:

Szkice szekspirowskie, wybór W. Chwalewik, Warszawa 1983, s. 351-358.

8. Tamże, s. 355.

9. Por. J. Komorowski, dz. cyt., s. 20-25.

10. Szczegółowe informacje o przekładach, tamże, s. 93-101.

11. Rozdział o teatralnej karierze tragedii Szekspira w Polsce, uzupełniony informacjami o

przekładach i nawiązaniach literackich, powstał w oparciu o książkę J. Komorowskiego.

Tam też można znaleźć utwory poetyckie napisane pod wpływem Makbeta, por. tamże, s.

115-123.

Przypisy strona 30 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Spis treści

Zagadnienie władzy w dramatach Szekspira

Geneza utworu

Streszczenie

Charakterystyka i motywy działania postaci pierwszoplanowych

Makbet

Lady Makbet

Postaci i zjawiska nadprzyrodzone

Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej

Makbet w teatrze

Uniwersalny wydźwięk utworu

Przypisy

Przypisy strona 31 / 32

William Shakespeare „Makbet”

Nagłówek

Treść

Przypisy strona 32 / 32