Osadnictwo grodowe na ziemiach Dolnych i Górnych Łużyc.

Grody słowiańskie pierwotnie o charakterze niemal wyłącznie obronnym, z
czasem oprócz znaczenia strategicznego, odgrywały również ważną rolę w
organizacji polityczno - terytorialnej, administracji, sądownictwie,
gospodarce i jako ośrodki kultu. Wielość funkcji zatem nie pozwala na
przedstawieniu w tak krótkim referacie opisu grodów w sposób przekrojowy
a jedynie wyróżnienie tych cech charakterystycznych dla grodów na
Łużycach, które wyróżniają je od reszty osad grodowych słowiańszczyzny .
Badając literaturę przedmiotu daje się zauważyć znamienny fakt: niezwykle
bogata jest literatura dotycząca plemion słowiańszczyzny połabskiej,
skromna natomiast - ta dotycząca osadnictwa między Nysą Łużycką a Łabą,
szczególnie dotyczy to Łużyc Dolnych. Wcześniejsza utrata niepodległości,
skromniejsze badania archeologiczne, mniejsze zaludnienie, wreszcie brak
źródeł pisanych powodują niechęć wśród badaczy tego okresu do
zajmowania

tematem

mojej

pracy.

Zająć się chciałem grodami na terytorium Łużyc ograniczając się do okresu
w którym grody te zamieszkiwała w pełni wolna i suwerenna ludność
słowiańska. Późniejsze losy często zapomnianych grodzisk, bądź to wpisują
się w historię miast niemieckich

1

bądź stanowią osierocone i zaniedbane

pomniki

przodków.

Pierwszorzędne znaczenie odgrywają grody w procesie kształtowania się
osadnictwa słowiańskiego na ziemiach zachodnich jak i później gdy grody te
stanowić musiały swego rodzaju forpocztę w zmaganiach z ekspansją
niemiecką. I tak przechodzimy do pierwszego poważnego problemu jaki
chciałbym poruszyć w tym opracowaniu. Problem ten stanowi pytanie o czas
powstania

grodów.

Niegdyś budowę grodów wraz z wałami obronnymi datowano dla
zachodniosłowiańskiej grupy osadniczej w tym i na terenach Łużyc na VI i
VII stulecie. Budowę tychże grodów wraz z wałami je okalającymi na
terenie Europy środkowo- wschodniej wiązano już z okresem merowińskim,
sądząc, że wraz z przybyciem Słowian na te terytoria jednocześnie
rozpoczęła się faza intensywnego zagęszczania sieci osadniczej a najbardziej
widocznym przejawem było właśnie wznoszenie ufortyfikowanych grodów,
i proces ten miał trwać aż do końca wieku X.

2

, czyli ostatecznej utraty

niepodległości.
Tymczasem nowsze badanie archeologiczne przeczą tej tezie. Wśród
archeologów niemieckich zajmujących się tym problemem w ostatnich
latach powołać się należy przede wszystkim na Henninga który to badacz
uznaje, że największy przyrost budowy grodów słowiańskich na Górnych i

Dolnych Łużycach miał miejsce dopiero w końcu IX wieku!
Przy analizie osadnictwa plemion zachodniosłowiańskich należących do
grupy południowej oprzeć się musimy przede wszystkim na osiągnięciach
archeologii, pierwsza bowiem wzmianka o okręgach grodowych łużyczan
pochodzi dopiero z połowy IX w.

3

Żadne źródła pisane zatem nie naświetlą

nam historii grodów, kiedy mowa o osadnictwie słowiańskim i
kilkuwiekowej tradycji rozwoju grodów. Problem dokładniejszego
określenia czasu powstawania grodów na Łużycach obrazuje nam skale
problemu badawczego jaki stoi dziś przed archeologią. Przez całe lata
utrzymywał się w archeologii Polskiej i Niemieckiej pogląd, że proces
budowy grodów na Łużycach jako dobrze ufortyfikowanych jednostek
administracyjnych - XXX civitates

4

- rozpoczął się już we wspominanym

VII w., tymczasem Joachim Henning w swych pracach badawczych

5

oprawszy się na analizie dendrolochronologicznej

6

doszedł do zupełnie

innych wniosków. Metoda ta wymaga dobrze zakonserwowanych pni drzew,
które poza środowiskiem bagiennymi i rzecznymi są stosunkowo rzadko
zachowane w stanie kopalnym. Jednak dzięki prowadzonym pracom
wykopaliskowym udało zdobyć niezbędny materiał badawczy głównie ze
studni i aż 25 wałów obronnych grodów Dolnołużyckich

7

. Podczas analizy

dendrologicznej okazuje się, że wały obronne w grodach na Łużycach
powstawały w zupełnie innych przedziałach czasu. Od bardzo wczesnych aż
po dość późne ( jak na przykład osada w Duben

8

) dlatego też nie jest

możliwa unifikacja wyników badań dla tego regionu. Proszę sobie
wyobrazić jaką trudność przysparza archeologom wyciąganie ogólnych tez
odnośnie mieszkańców grodu, ich życia i działalności skoro trudno jest
nawet jednoznacznie określić dokładną datę budowy grodów. Osobnym
problemem jest lokalizacja wymienionych grodów i umieszczenie ich na
mapie archeologicznej Łużyc (np: Liubusa wzmiankowany trzykrotnie przez
Thietmara) Pomniejsze grodziska są ponadto obecnie zbyt mało czytelne w
terenie, wiele z nich uległo zniszczeniu w wyniku prac ziemnych albo
znajduje się teraz na obszarze gęsto zaludnionym. Podstawowym elementem
pozwalającym w trakcie badań archeologicznych stwierdzić czy dana
warstwa kulturowa i przedmioty lub ślady budynków w niej odkryte są
pochodzenia

słowiańskiego

jest

ceramika.

Jednym z typów ceramiki charakterystyczną dla wielu ośrodków na
Łużycach jest ceramika typu Tornow (zespół osadniczy typu Tornow-
Klenica), z charakterystycznym dwustożkowym kształtem i plastycznym
ornamętem. (Ryc. 24 Leciejewicz Słowianie Zachodnii str. 85)
I to właśnie Tornow, Koło Calau (dawniej Tarnów) jest przykładem
doskonale przebadanej osady wraz z przyległym gródkiem schronieniowym,

istniejąca w kilku fazach od VII/ VIII po X wiek. Całe stanowisko
przebadano w sposób "totalny" tzn., że odnaleziono takie elementy jak:
droga, granice pomiędzy gospodarstwami, miejsce pędzenia dziegciu.
Odróżniono budynki gospodarcze od mieszkalnych, a także odnaleziono
kuźnię i pracownię garncarską. Tornow skupiał na początku swego istnienia
przy grodzie schornieniowym 8 podobnych wielkością gospodarstw,
zamieszkanych najpewniej przez wielkie rodziny, liczące w sumie ok. 300
osób

10

. Na miejscu Gródka schronieniowego powstał tam później silnie

ufortyfikowany gród (o powierzchni 0,4 ha, otoczony wałem drewniano
ziemnym z zasiekiem) - siedziba wielmoży i jego drużyn. (Rys wg. J.
Hermann).
Przyjrzyjmy się teraz grodom które powstały w ostatniej ćwierci IX wieku.
(od

875

do

900)

11

Presenchen- osada położona nieco na południe od Tornow z szerokim, 60
metrowym wałem obronnym. Dzięki stosunkowo dużej liczbie wykopanych
drzew nadających się do analizy dendrologicznej ( przede wszystkim 300
letnich dębów ) udaje się z wielką precyzją określić momenty budowy i
przebudowy wałów obronnych. Z wielkim prawdopodobieństwem możemy
określić wiek powstawania wału na rok 886. W podobnym przedziale
czasowym powstawał i przebudowywał się grody na Dolnych Łużycach
takie jak Ragów, Zieckau jak i Lübbenau gród leżący nad Sprewą
wybudowany

niedługo

przed

900

rokiem.

Innym ciekawym przykładem grodu istniejącego na terytorium Dolnych
Łużyc jest Lűbben, gród ten powstał przy dogodnym przejściu przez
rozlewiska doliny Sprawy. Na piaszczystej wydmie, wyniesionej 4 m. nad
poziom otaczających ją bagnistych terenów. Badania wykopaliskowe
(prowadzone w latach 1966-67) pozwoliły stwierdzić, że dwufazowy gród
broniony był pojedynczym wałem i nawodnioną fosą, Ustalono także, że
młodszy wał, postawiony na miejscu starszego, wykraczał poza pierwotny
obwód. Co świadczyć ma o tendencjach rozwojowych grodu. Pierwotne
wejście do grodu prowadziło przez płaską groblę. Do zabytków ruchomych
należała ceramika także typu Tornow.

12

Dzięki zintensyfikowaniu badań

niemieckich archeologów w latach dziewięćdziesiątych więcej możemy
powiedzieć o grodach wcześniej zupełnie nie znanych, a odkrywanych np.;
dzięki zdjęciom lotniczym. (tak uzupełniono wiedze o najbardziej na zachód
wysuniętym grodzie łużyckim Dahme nad rzeką o tej samej nazwie.)
Ważniejszym grodem plemienia Łużyczan był też Dobryług- Doberlug
osada na terenie Dolnych Łużyc, leżąca wśród bagnistych nizin na
wschodnim brzegu Małej Elstery przy drodze do Chociebuża. Więcej
możemy powiedzieć dziś o osadnictwie w Luckau gdzie prowadzono

badania w 2 miejscach Luckau i Luckau-Fressdorf. W Luckau właśnie
prowadzono w latach 95', 96' badania na wzgórzu zamkowym gdzie odkryto
szczątki wczesnośredniowiecznej osady pod murami powstałego później na
tym miejscu zamku

13

. Odkryto tam ślady ceramiki wspomnianej tu grupy

typu tornow, i tym samym ustalono kogo siedzibą była ów osada.

14

Właśnie

częstą konsekwencją istnienia grodu były narodziny miasta rozwijającego
się stopniowo z podgrodzia. Proces ten został zakłócony na Łużycach jak i
później całej Słowiańszczyznie Połabskiej przez żywioł germański zdolny
do wchłonięcia ewoluujących skupisk osadniczych, wymazując ich dawny
słowiański charakter. Liczne na Łużycach są przykłady grodów które z
czasem zamieniały się w grodziska, z wałem pierścieniowatym
świadczącym tylko o swym dawnym istnieniu i obronnych funkcjach w
przeszłości.

Na Dolnych Łużycach liczne są grody których największy rozwój przypada
dopiero na lata od 900 do 914 r. takie jak Duben, Beesdau, Langengrassau,
Kaden, Saßleben Przyp 23. Jak i jeszcze później, przyjmując periodyzacje za
Henningiem

w

latach

917-931

oraz

932-947.

Czas na parę ogólnych twierdzeń dotyczących grodów na Łużycach.
Przyjąć musimy apogeum rozwoju budowlanej działalności (przynajmniej
takiej działalności o której mamy dostateczne dane), że przypada ona na lata
891-893. Intensywna budowa i rozbudowa wałów obronnych łużyckich
grodów w tym okresie wydaje się być logiczną konsekwencją zagrożenia ze
strony germańskich najeźdźców. Później daje się zaobserwować spadek
działalności budowlanej co sygnalizować może spokojniejsze czasy.
Wyprawy zaczepne Henryka z polecenia jego ojca księcia Saksonii Otta,
przeciw Słowianom od 905, 906 doprowadziły do dalszej intensyfikacji
rozbudowy grodów i ich obronnych funkcji. Od roku 932 wiedza
archeologiczna przeplata się z nieco bogatszą wiedzą ze źródeł
historycznych.

Kryterium lokalizacji grodu była trudna dostępność terenu. Na terytorium
Łużyc występują zatem grody usytuowane na bagnach (te z oczywistych
względów najbardziej charakterystyczne miały jednocześnie wyodrębnić
gród z reszty krajobrazu), wyspach, półwyspach, naturalnych wzniesieniach
i górach a także przy ujściach i zakolach rzek. Duża obronność naturalna
tych terenów była czasem przyczyną, że wały obronne budowano tylko od
najbardziej dostępnej strony, a na krawędziach stromych zboczy wznoszono
jedynie umocnienia palisadowe

15

. Budowa taka wydatnie zmniejszała nakład

pracy włożonej w budowę umocnień. Warto wspomnieć tylko, że
wzniesienie przeciętnego grodu wymagało ok. 5-8 tysięcy dni pracy,
niektóre zaś umocnienia wymagały nawet 20- 40 tyś dni pracy.

16

Na

Łużycach podobnie jak w Czechach konstrukcje wału drewniano- ziemnego
posiadają dodatkowo licowanie kamienne co niewątpliwie wyróżnia je
spośród innych tego typu konstrukcji i jest charakterystyczne dla
budownictwa

wyżynnego.

Grody na Łużycach tworzą wyraźny pas osadniczy. Pas ten w kierunku
wschodnim nie przekraczał Sprawy, na co mamy wyraźne dowody u
Thietmara. Problem dyskusyjny to sprawa lokalizacji grodu głównego
(plemiennego) łużyczan którym była jak się powszechnie mniema Liubusua
( Luibusua, Lubusza, Lubisz). Lokalizacja grodu jest dotąd sporna.
Próbowano utożsamić go z Lubuszem nad Odrą, Lubiążęm. Ttwierdzono że
Liubusua jako gród główny leży na terenie dzisiejszego miasta Lűbben nad
Sprawą , przy trasie prowadzącej do Dolnych Łużyc. Na południe od miasta
zachowało się bowiem znaczne grodzisko pierścieniowate o którym była
mowa

wyżej

17

.

Hipotez jest zresztą wiele, jak ta, że chodzi tu o wieś Lebusa położonej w
obwodzie Herzbergskim

18

. Jednak to nie próby lokalizacji osad są tematem

tej pracy a próba weryfikacji tego co wiemy o już odkrytych grodach.
Możemy zatem wskazać pewne cechy charakterystyczne grodów na
Łużycach.
Grody te cechuje w zestawieniu z innymi grodami słowiańskimi stosunkowo
znaczna liczba zapożyczeń architektonicznych, o ile typowo słowiański
charakter zachowują konstrukcje wałów obronnych grodu, o tyle na
przykład budownictwo mieszkalne utraciło wiele cech rodzimych będąc pod
wpływem wyżynnego budownictwa sudecko-alpejskiego

19

(Łużyce Górne)

lub innych wpływów germańskich wyrażających się w tendencji łączenia
pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych pod wspólnym dachem
(zarówno Górne jak i Dolne Łużyce). Co jednak nie stoi w sprzeczności z
tendencją budowy słowiańskich typów chat o niewielkich rozmiarach
wyraźnie innych od rozległych budynków mieszkalnych w strefie
germańskiej.
Często nawet w dobrze zachowanych grodach trudno jest stwierdzić jaki był
pierwotny charakter osady. Na Łużycach istnieć musiały m.in. grody o
charakterze wyłącznie militarnym (wskazywać na to miało słabe zasiedlenie,
lecz jednocześnie duże rozmiary), położone w strategicznych punktach,
zwłaszcza przy przejściach rzecznych. Zalicza się do nich niewielki gród w
Kleszczowie i koło wsi Jaryń

20

. W przypadku tego drugiego istnieje z kolei

także inna hipoteza. Gród ten należeć miał do jednego z małych plemion
Łęgów- Łużyczan. Umiejscowiony w południowej części Dolnych Łużyc
(dziś Gehren pow. Luckau) na szczycie sześćdziesięciometrowej Góry
Jaryńskiej. Wykopaliska wskazują, że mieściła się tu kącina. Położenie

grodu wskazuje, że mógł być on siedzibą kapłanów Jarowita, lecz hipoteza
ta zdaje się być nazbyt dowolna i nie poparta faktami. Jaryń identyfikowany
jest z grodem Jarynia (Thietmar 1010) brak jednak innych wiadomości o
tym

grodzie.

Podsumowanie.
Oprócz źródeł historycznych takich jak opisy Ibrachima Ibn Jakuba
dotyczących w pewnym stopniu całej Słowiańszczyzny Zachodniej, nie ma
takich które opisywały by nam osadnictwo grodowe na Łużycach. Z kolei
osiągnięcia archeologii w tej dziedzinie, choć trudne do przecenienia są
wciąż niedostateczne i niepełne. Bazować zatem musimy na analizie
porównawczej sprowadzającej się do komparatystyki wyników badań
grodów na terytoriach Słowian i przyjmowaniu, że na całym tym terytorium
występowały podobne czy wręcz identyczne zależności i procesy. Może być
to myślenie zgubne gdy się zważy, że każde z plemion budowało swe grody
i ustalało w nich swój społeczny porządek w nieco innych uwarunkowaniach
geopolitycznych.

We wczesnym średniowieczu najważniejszym punktem osadniczym na stan
Ł3 był gród, który najpierw był grodem plemiennym stanowiącym czoło
opola (

Przybył 1989, 1995

), a następnie, najprawdopodobniej po

rozbudowie, pełnił bardzo ważną rolę strategiczną i administracyjną w sieci
grodowej państwa pierwszych Piastów (

Kurnatowska 1987, 1991;

Dzieduszycka 1995; Przybył 1989, 1995; Wyrwa, Michalski 1995b

). Został

on lokowany przy zachodniej nasadzie cypla wcinającego się w Jezioro
Łekneńskie. Od strony północnej, wschodniej i częściowo południowej był
on oblany wodami Jeziora Łekneńskiego. Od strony zachodniej, jak wynika
z badań geotechnicznych, oddzielała go od lądu niewielka zatoka. Stałe
połączenie z lądem istniało jedynie w kierunku południowo-zachodnim (na
Tarnowo Pałuckie). U nasady półwyspu, między zatoką a Jeziorem
Łekneńskim, była prawdopodobnie przekopana fosa (? - badania na tym
obszarze nie były jeszcze prowadzone). W wyniku tego obszar ten stanowił
"sztuczną" wyspę (?). Do grodu, a później do klasztoru, przylegała osada o
powierzchni ok. 3 ha, która w momencie osadzenia się cystersów stała się
osadą przyklasztorną (stan. Ł4).
Uwzględniając najważniejsze wczesnopaństwowe ośrodki grodowe
centralnej i północnej Wielkopolski zauważyć należy, że gród łekneński
leżał od nich (z pominięciem sąsiedniego Żnina) w odległości od ok. 53-74
km (tj. ok. 74 km od Poznania, ok. 53 km od Gniezna i Nakła, ok. 63 km od
Ujścia i ok. 38 km od Żnina). Stanowił więc w tym okresie ośrodek
położony w około połowie drogi między centrum państwa piastowskiego w

Gnieźnie, a północnymi rubieżami wczesnośredniowiecznej Wielkopolski,
graniczącej w pasmie puszcz na północ od Noteci z Pomorzem (

Wyrwa,

Michalski 1995b

). Jak wykazują m.in. badania Stefana Weymanna i innych

Łekno we wczesnym średniowieczu leżało przy bardzo ważnych
strategicznie i handlowo szlakach komunikacyjnych - na kierunku północ-
południe. Było ośrodkiem tranzytowym, przez który wiodły szlaki
wychodzące m.in. z dwóch najważniejszych ośrodków państwa pierwszych
Piastów, tj. z Gniezna i Poznania (

Weyman 1938; Wyrwa, Michalski

1995b

).

W oparciu o wiercenia archeologiczno-architektoniczne korelowane z
wynikami badań wykopaliskowych ustalono, że wały grodziska
łekneńskiego miały konstrukcję drewniano-ziemną. Zachowały się na
wysokość ok. 2m - najlepiej w wykopie II A i II B oraz XXXVIII. Drewno
w wale było układane w technice rusztowej. Przesypywane gliną i piaskiem.
W części północno-wschodniej - wykopy XVIII, VII B, VII A, VII p i VII -
wał uległ spaleniu. Jak wynika z analizy sytuacji stratygraficznej
odzwierciedlonej w wykopie XVIII (profil południowy) i VII B (profil
północny), był on naprawiany. Świadczy o tym m.in. warstwa jasno i
ciemno-żółtego piasku ze śladami po konstrukcjach drewnianych
zalegających nad częścią spalonego wału.
Wymiary wewnętrzne grodu (majdan w obrębie warstwicy wodzącej po
zachowanej pod powierzchnią ziemi koronie wału o wartości 87,90)
wynosiły: długość na linii północ-południe ok.30 m, na linii wschód-zachód
ok.40m. Szerokość podstawy wału waha się od 10 do 15 m, zaś w części
południowej - rozsypiskowej - szerokość dochodzi do ok. 30 m. Gród miał
więc kształt owalny (eliptyczny) z dłuższą średnica na linii wschód - zachód.
Dane te odnoszą się do grodu plemiennego. Ze względu na brak badań na
południe od tego obiektu nie znamy do końca wymiarów grodu
państwowego. Dosyć jednoznacznie rysuje się on jednak w prospekcji
terenowej i na podstawie wierceń archeologiczno-geologicznych. Mimo
wcześniejszych sugestii, że w obrębie wykopu II B powinna się znajdować
brama, jak dotychczas nie uzyskano jeszcze jednoznacznych danych
potwierdzających jej istnienia w tym miejscu. Badania trwają i miejmy
nadzieję, że poczynione spostrzeżenia zostaną już w najbliższym czasie
wyjaśnione.

ęWnętrze grodu plemiennego, przyjmujac wyżej przedstawione wymiary,
miało obszar ok. 942 m

2

, tj. ok. 0,1 hektara. Pod tym względem gród

łekneński był zbliżony do pierwszego grodu na Ostrowie Lednickim. Jego
zabudowa wnętrza skupiała się w strefie przywałowej. Świadczą o tym m.in.

wyniki badań w wykopach I, VI, XVIII, XXX, XXXIII itd. Ostatnio w
oparciu o badania w wykopach XXX i XXXI ustalono pięć faz takiej
zabudowy w części południowej grodu. Zaznaczyć jednak należy, że nie są
one równoznaczne z fazami użytkowania całości tego obiektu (

Kasprowicz

2000

).

Fazę pierwszą, związaną z warstwami podwałowymi można traktować jako
ślady osadnictwa poprzedzającego budowę grodu, natomiast fazę V,
odnoszącą się do warstw stropowych, jako powstałą w wyniku osadnictwa
cysterskiego. Tak więc ściśle z okresem funkcjonowania grodu wiązać
można fazę II, III i IV. Oczywiście dotyczy to tylko omawianego obszaru
oraz tych pozostałości, których ślady nie uległy zniszczeniu przez młodsze
osadnictwo. W obrębie trzech faz grodowych, w warstwach przywałowych i
na wale wyróżniono, położoną najniżej ziemiankę z konstrukcją
plecionkową - faza II, leżącą nad nią drewnianą konstrukcję o podwójnych
ścianach wzmacnianych słupami - faza III, a następnie konstrukcję
drewnianą, zrębową bądź palisadową, wzmocnioną kamieniami - faza IV
(

Kasprowicz 2000

; na temat ziemianek patrz

Wyrwa, Michalski 1995b

). W

trakcie badań w 1998 i 1999 roku w północno-zachodnim narożniku wykopu
II B, a następnie w wykopie XXXVIII położonym na zachód od wykopu II
B stwierdzono dwa różnoczasowe (?) płaszcze kamienne, ułożone
równolegle, w odległości ok. 3 m od siebie. Ich zadaniem była ochrona
zewnętrznego, zachodniego lica drewniano-ziemnej konstrukcji wału.
Sytuacja ta wydaje się świadczyć najprawdopodobniej o przebudowie grodu.
Badania nad tym zagadnieniem będą prowadzone w dalszym ciągu.
ęJeśli chodzi o chronologię grodu, w świetle dotychczasowych ustaleń
wiadomo, że koniec funkcjonowania grodu państwowego przypada na lata
1136-1153 (

KDW I nr 7 i nr 18

). Z zapiski w bulli gnieźnieńskiej wynika, że

ok. 1136 roku gród łekneński pełnił jeszcze swoje funkcje administracyjne w
sieci grodowej państwa pierwszych Piastów. Natomiast z dokumentu
fundacyjnego dla cystersów wnioskować można, że najprawdopodobniej już
je stracił. Tak wiec zmiany prawne w funkcjonowaniu grodu nastąpiły
najprawdopodobniej po 1136, a przed 1153 rokiem. Około 1150 roku zostali
bowiem sprowadzeni do Łekna cystersi, których osadzono na łekneńskim
grodzie (

Wyrwa 1998a, 1998b i n

).

Jeśli natomiast chodzi o daty wytyczające początek istnienia grodu
plemiennego na tym obszarze, w oparciu o analizę materiału ceramicznego
oraz wyniki badań wału i obiektów osadniczych metoda

14

C, wyróżniono

następujące przedziały chronologiczne.
W wyniku analiz

14

C, na podstawie próbek pobranych z obiektu nr 1 w

wykopie III oraz fragmentu belki z konstrukcji drewnianej wału w wykopie

II A uzyskano datę - I poł. VII wieku n.e. Natomiast na podstawie fragmentu
belki ze spągu wału (?) w przybliżeniu uzyskano daty od II poł. VIII do I
poł. IX wieku n.e. (

Pazdur 1995

). W oparciu o niezależnie przeprowadzone

badania technologiczno-stylistyczne materiału ceramicznego z wykopu I,
VIII, IX, XXX i XXXI stwierdzono osiem faz rozwoju
wczesnośredniowiecznego garncarstwa na tym obiekcie. Wstępnie określają
one dynamikę rozwoju osadniczego na stanowisku Ł3. Są to określone
czasowo fazy:
1. VII/VIII (?) - 1 poł. VIII wieku (Chudziak 1989),
2. 1 poł. IX wieku,
3. 2 poł. IX - 1 poł. X wieku,
4. 2 poł. X - 1 poł. XI wieku,
5. 2 poł. XI - poł XIII,
6. od 2 poł XIII do poł. XIV wieku,
7. średniowiecze,
8. czasy nowożytne (

Chudziak 1989; Sikorski 1995 i 2000

).

W oparciu o przebadane zespoły ceramiczne z dużą dozą
prawdopodobieństwa można określić więc przybliżone ramy chronologiczne
funkcjonowania grodu[ów] (bez rozgraniczenia na okres plemienny i
państwowy) w przedziale od fazy C/D - E2 (

Sikorski 2000

).

ę
Związane z grodem makro i mikro zaplecze osadnicze i gospodarcze zostało
częściowo omówione we wcześniejszych opracowaniach (patrz m.in.

Leśny

1975; Wyrwa, Michalski 1995b

). Jak dotychczas nie zlokalizowano jeszcze

cmentarzyska, które mogło być związane z grodem. Istnieje jednak
przypuszczenie, że cmentarzyskiem takim może być to, którego ślady
zarejestrowano w Koninku położonym na północno-wschodnich,
pierwotnych obrzeżach Jeziora Łekneńskiego (w stosunku do stanu
pierwotnego jezioro uległo znacznej eutrofuizacji;

Wyrwa 1996b

).

ęReasumując stwierdzić możemy, że gród łekneński jest nizinnym
grodziskiem wklęsłym. Został zlokalizowany na półwyspie przy zachodnim
brzegu Jeziora Łekneńskiego, przy skrzyżowaniu szlaku handlowego
wiodącego z Gniezna i Poznania na Pomorze. W pierwszym okresie był
grodem opolnym - czołem opola, a następnie grodem kasztelańskim,
administrującym przynajmniej zachodnią częścią Pałuk, a według innych
całym tym terytorium. W okresie państwowym pełnił bardzo ważną rolę
administracyjną, gospodarczą i strategiczno-militarną w sieci grodowej
państwa pierwszych Piastów. Stanowił ważny punkt w drugiej linii obronnej
na południe od grodów noteckich, strzegąc na swym odcinku dostępu do
centrum państwa w Gnieźnie.

Gród to warownia słowiańska służąca do obrony ludności i jej dobytku,

czasem świątyni lub miejsca sądów. Część grodów spełniała również

funkcje twierdz broniących granicy. W Polsce grody wznoszono do XIV

wieku, kiedy to gruntowna reforma systemu militarnego i gospodarki

państwa, dokonana przez Kazimierza Wielkiego, doprowadziła do

zastępowania grodów

zamkami

. Mimo to jeszcze w XV wieku istniało

wiele drewniano-ziemnych gródków szlacheckich - tylko możnowładcy

mogli pozwolić sobie na wybudowanie własnego

zamku

, zresztą

wymagało to zgody władcy.

Grody były silnymi punktami obronnymi - wystarczy wymienić nieudane

oblężenia przez Niemców warowni w Niemczy (1017) czy Głogowie

(1109).

Grody miały różne formy, zależnie od położenia i funkcji. Istniały

twierdze zarówno wyżynne (położone na trudnodostępnych górach, lub

wzgórzach panujących nad okolicą) jak i nizinne (usytuowane zazwyczaj

pośród bagien, moczarów i rozlewisk rzecznych). Budowano grody

również na wysokich skarpach nadmorskich.

Pod względem kształtu grody dzielą się na:

•

pierscieniowe - obramowane przez wał o zarysie owalnym bądź
czworobocznym

•

podkowiaste - wał zamykał trzy strony, czwarta chroniona była
przez strome zbocze, brzeg jeziora lub rzeki

•

stożkowate - utworzone z wysokich nasypów i przypominające
kształtem ścięty stożek.

Głównymi elementami obronnymi grodów były: wał drewniano ziemny,
fosa i ostrokół (palisada, częstokół). Wejście do grodu prowadziło przez
wykonaną z belek bramę, do której dostawało sie przez zwodzony most
przerzucany nad fosą lub bagnem. Wewnątrz grodu wznoszono budynki
mieszkalne, zabudowania gospodarcze (spichlerze, stajnie), stołp dla
straży, wykopywano również studnie zapewniające autonomiczne źródło
wody.
Wbrew pozorom grody nie były małymi osadami. Przykładem jest
choćby nasza pierwsza stolica - Gniezno. Gród ten istniał od VII wieku.
Początkowo ufortyfikowano wzgórze zwane Górą Lecha (między
jeziorami Jelonek i Święte) otaczając gród właściwy i podgrodzie wałem
drewniano-ziemnym o szerokości u podstawy wynoszącej 20m i wysoki
na 10m. W połowie IX w. otwartą osadę przygrodową sąsiadującą od
południa z podgrodziem w części północnej obwiedziono wałem o
szerokości u podstawy 25 metrów i wysokości 10 m, a w części

południowej osłonięto palisadą i fosą. W X wieku palisadę tą zastąpiono
wałem o szerokości 12-13m i wyskości 10m. Za czasów Mieszka I i
Bolesława Chrobrego Gniezno stanowiło potężny kompleks
fortyfikacyjny składający się z grodu właściwego i trzech podgrodzi
(rysunek poniżej). Fortyfikacje Gniezna zostały zniszczone podczas
najazdu Krzyżaków w 1331 roku, a przeniesienie stolicy do Krakowa
przez Władysława Łokietka spowodowało, że kolebka naszego państwa
nie powróciła już do swej dawnej świetności

ęGRODZISKO k. Kłobucka
Wczesnośredniowieczne grodzisko wklęsłe (pierścieniowate) o położeniu
skarpowym usytuowane na skraju terasy nadrzecznej, oddzielone od zaplecza
głęboką fosą i podwójną linią wałów.
Grodzisko położone jest na prawym (południowym) brzegu Czarnej Okszy, około
200 m na południowy zachód od mostu, przez który biegnie droga do Kłobucka.
Dojście do grodziska przez pola od szosy po stronie południowej albo z
przeciwległego brzegu rzeczki po kładce przy grodzisku. Obecnie grodzisko
porośnięte starymi ok. 200-, 300-letnimi dębami znajduje się w obrębie rezerwatu
Zamczysko
Majdan grodziska, o średnicy 40x50 m, otoczony jest pierścieniowatym wałem
oraz oddzielony od zaplecza głęboką fosą o szerokości 5-7 m. Po zewnętrznej
stronie fosy ciągnie się drugi wał na planie podkowy otwartej ku dolinie Czarnej
Okszy. Wysokość wałów w stosunku do dna fosy. Wysokość wałów w stosunku
do dna fosy do 9 m, a szerokość u podstawy wynosi 10-15 m. Obwałowania miały
formę nasypów z glinki piaszczystej, beż żadnych elementów konstrukcyjnych. Po
wewnętrznej stronie wału pierścieniowatego biegła szeroka na 3,5 m droga,
zbudowana z niewielkich kamieni narzutowych.

W kierunku przeprawy przez rzeczkę i otaczające ją mokradła prowadziła z grodu
kamienno-ziemna grobla, której pozostałością jest widoczne po stronie północno-
wschodniej krótkie „odgałęzienie” wału pierścieniowatego .
Grodzisko to jest pozostałością osady obronnej, mieszczącej przypuszczalnie
lokalny ośrodek władzy w czasach poprzedzających lokację miasta na terenie
dzisiejszego Kłobucka. Być może znajdowała się tu siedziba łowczego książęcego,
który w XIII w., w czasach rozbicia dzielnicowego, sprawował pieczę na
miejscowym okręgiem łowieckim, leżącym na północno-wschodniej rubieży ziemi
krakowskiej.
Datowane jest na XII-XIII w., z możliwością wcześniejszego użytkowania w X-XI
lub VIII-IX w. Na jego terenie znaleziono jednak również wędzidło i fragment

drugiego z XIV w.

ę