KAZIMIERZ TETMAJER POEZJE WYBRANE

Oprac. J. Krzyżanowski BN I / 123

WSTĘP

I.

CZŁOWIEK I PISARZ

Kazimierz Tetmajer ur. 12 II 1865 w Ludźmierzu na Podhalu. Studiował filozofię na UJ.
Wychowywał się w atmosferze artystycznej.

Tetmajer w ciągu dziesięciolecia 1891-1990 ogłosił 4 serie Poezyj, które przyniosły mu
stanowisko czołowego polskiego liryka, dwa tomiki drobnych utworów prozą (Melancholia
1899 i Otchłań 1900), napisał też dwie powieści (Anioł śmierci 1898 i Zatracenie 1897),
oprócz tego drukował w czasopismach m. in. relacje z wycieczek tatrzańskich. Sam Tetmajer
uważał, że pisał mało, gdyż nerwica, na którą cierpiał nie pozwalał brać mu pióra do ręki.
Miał też krytyczny stosunek do swojego dorobku pisarskiego ( raczej nieszczery).
Kłopoty finansowe.
Kompleksy z powodu pochodzenia – rodzina zbankrutowanych mieszczan.
Od 1894 namiętnością poety stały się podróże, głównie do krajów Europy zachodniej, druga
namiętnością były kobiety – stąd kłopoty finansowe. Z tej drugiej namiętności wzięły się też
liczne erotyki pisane przez Tetmajera, np. cykl trzech Listów Hanusi, napisanych gwarą
podhalańską, do „pana z miasta” – Jerzego.

Po 1900 roku rośnie sława poety. Ukazują się wtedy: serie Poezyj, od V do VII (1905, 1910,
1912); trzy wierszowane dramaty: Zawisza Czarny (1901), Rewolucja (1906), Judasz (1917);
dzieła prozatorskie: Na Skalnym Podhalu (1903-1910), Legenda Tatr (1912). W tym czasie
Tetmajer napisał też dla pieniędzy serię powieści: ciąg dalszy Anioła śmierci, pt. Zatracenie;
Króla Andrzeja; Grę fal; Koniec epopei; paszkwil Romans panny Opolskiej z panem
Główniakiem oraz szereg nowel. Ten okres zamyka rok 1924 (zbiorowe wydanie Poezyj, czyli
seria VIII).

Choroba nerwowa poety – od 1912 zdradzał jej przejawy, a z biegiem lat choroba wzmagała
się i objawiała silną manią prześladowczą. Z tego powodu Tetmajer trafił do sanatorium,
umieścili go tam bracia – przyrodni Włodzimierz i cioteczny Tadeusz Żeleński Boy. Od tej
chwili Tetmajer uważał ich za śmiertelnych wrogów.

Działalność polityczna Tetmajera – był redaktorem dwutygodnika zakopiańskiego „Praca
Narodowa” (wyszło tylko 11 numerów) w latach 1914-1915. Pismo to było organem
Naczelnego Komitetu Narodowego odpowiedzialnego za kierownictwo polskim ruchem
zbrojnym po wybuchu wojny w 1914. Tetmajer w piśmie zamieścił jedynie Przemówienie
dnia 28 VII 1915 w Zakopanem na wieczorze na rzecz wdów i sierót po legionistach oraz
nekrolog przyjaciela-poety i oficera legionów Piłsudskiego, Jerzego Żuławskiego. Ponadto
NKN wydał Tetmajerowi broszurę O żołnierzu polskim 1795-1915 oraz tomik wierszy
patriotycznych Cienie. Choroba sprawiła, że Tetmajer musiał zrezygnować z obowiązków
patriotycznych.
Działalność w ramach Komitetu Obrony Spisza i Orawy przed zakusami imperialistów
czeskich w okresie ustalania granic z Polską. 25 II 1919 wygłosił w Warszawie przemówienie
w tej sprawie. Dokumentem tych zdarzeń jest krótka broszurka O Spisz, Orawę i Podhale.

Wystąpienie to było końcowym etapem w świadomej działalności człowieka i pisarza
(choroba coraz bardziej postępowała).

Ostanie 20 lat życia Tetmajer spędził samotnie w warszawskim Hotelu Europejskim, którego
właściciel – książę Czetweryński, zapewnił poecie dożywotnio mieszkanie.
Tetmajer zmarł 18 I 1940 r., licząc 75 lat, pochowany jest na Powązkach.

II.

KULTURA LITERACKA MŁODEGO POETY

Jako 22-latek Tetmajer debiutował studenckim „poematem prozą”, zatytułowanym Illa oraz
wierszowana Allegorią, w następnych latach zdobywał też nagrody za wiersze poświęcone
Mickiewiczowi czy Kraszewskiemu. W 1891 r. wydał w Krakowie, nakładem Gebethnera i
Spółki, tomik Poezje (tytuł powtórzony za Asnykiem i Konopnicką), który nie przyniósł mu
jednak sławy. Dlatego wydanie następnego w 1894 musiał opłacić z własnej kieszeni (Poezje
Seria II).

W poezji Tetmajera nie trudno zauważyć inspiracje wielkimi romantykami, przede wszystkim
Mickiewiczem i Słowackim, w mniejszym stopniu Krasińskim (np. cykl miłosnych liryków
Qui amant – pokrewieństwo z poematem Słowackiego W Szwajcarii). Tetmajer cenił też
poetę-ludowca Teofila Lenartowicza, którego śmierć uczcił pięknym trenem. Na poetę
oddziaływała też w dużym stopniu tradycja europejska (przekłady z biblijnej księgi Exodus w
Serii II Poezji; 3 pieśni z Iliady w Serii VI). Tetmajer interesował się też Byronem,
Shelleyem, Heinem, znał doskonale Goethego, którego cytował we własnych utworach.
Ze współczesnych Tetmajerowi tendencji w literaturze europejskiej (przede wszystkim
francuskiej), w jego poezji dominują dwie – parnasizm i symbolizm. Już w Serii pierwszej
znajduje się wiersz pt. Kwiat symboliczny, w Serii II pojawia się Albatros, z Serii III wymowę
symboliczną mają zaś wiersze: Rzeka mistyczna, Łąka mistyczna, Potok symboliczny, Symbol.
Tadeusz Sobolewski na łamach „Przeglądu Literackiego” bardzo surowo ocenił poezję
Tetmajera, zarzucając jej nadmierne czerpanie z poetów francuskich, a słuszność swych
wywodów uzasadniał niezbyt trafnym zestawieniem Albatrosa z jego rzekomym
pierwowzorem, wierszem Baudelaire’a. Tetmajer odpowiedział Sobolewskiemu w „Życiu”
(1898), boleśnie urażony niesprawiedliwym sądem krytyka.

III.

KATASTROFISTA – PIEWCA PRZEŻYTYCH – HEROLD
WOLNOŚCI

Rozkwit twórczości lirycznej Tetmajera przypada na ostatnie dziesięciolecie XIX wieku, czyli
na okres głębokiego kryzysu kultury europejskiej.

N a ziemiach polskich, zwłaszcza w Galicji, gdzie ucisk zaborcy był najmniejszy, rozkwitała
literatura związana z klasą robotniczą i chłopską. Jako przedstawiciela literatury – zwiastuna
nadchodzących katastrof (I wojny) wystąpił Tetmajer. W jego tomiku 1891 r. (Seria I),
znalazła się patetyczny wiersz o tematyce społecznej Wody – rozrachunek zbuntowanych mas
ludowych z posiadaczami pałaców. Symbolem nieuniknionego przewroty społecznego poeta
uczynił tutaj powódź wiosenną, łamiącą okowy zimowe.
Ta sama problematyka pojawia się w pierwodruku Serii II, gdzie pojawia się poemat W Nowy
Rok (1892), opatrzony mottem z Reduty Ordona. Wiersz głosi, iż „Wybuch wsi nad światem”,
jest potężną wizją apokaliptyczną „rumaka zniszczenia”, symbolu rewolucji światowej, która
położy kres staremu porządkowi i odnowi oblicze ziemi. Wizja poety, pierwszego u nas

katastrofisty, nawiązuje do biblijnej Apokalipsy, natomiast wizję rewolucji zawartą w
poemacie można porównywać z tą opisaną przez Krasińskiego w Nie-boskiej komedii. Poemat
W Nowy Rok ma charakter nie tylko noworocznego proroctwa, ale i manifestu.
Oba wiersze Wody i W Nowy Rok zniknęły z dalszych wydań Poezji i czytelnikom wznowień
pozostały całkowicie nieznane (usunięcie przez Tetmajera we wznowieniach wierszy o
charakterze rewolucyjnym mogło mieć związek z cenzurą carską. Prawdopodobne wydaje się,
iż wydawca poety – Gebethner i Wolff postawili Tetmajerowi taki warunek).

Od tej pory na miejsce pierwsze w twórczości Tetmajera wysunęły się wiersze o człowieku,
żyjącym u schyłku wieku i jego tragedii. Jednak jeszcze w 1901 roku w Warszawie (nie
Krakowie u Gebethnera) wydał tomik Hasła, w którym zebrał wiersze, usunięte z Poezyj.
Zbiór ten przeszedł niezauważony.

Tetmajer zadbał o jednolity charakter Serii II, a więc dzieło, które wysunęło go na czoło
liryków ówczesnych i przyniosło sławę. Wiersze te określano niejednokrotnie mianem
dekadenckich czy schyłkowych (wyrażano to francuskim terminem fin-de-sièclizm). Zjawiska
społeczne błędnie interpretowano jako psychologiczne, jako tragiczne przeżycia pokolenia
schyłkowców, katastrofalne przygody „na drogach duszy” jednostek wybranych, wrażliwych,
zwłaszcza artystów (których życie przedstawił Berent w Próchnie).
Tetmajer wystąpił w roli programowego schyłkowca. Najprawdopodobniej o kierunku
twórczości Tetmajera zdecydowała powieść Bez dogmatu. Poeta bowiem zaczął w literaturze,
a nawet w życiu pozować na Leona Płoszowskiego. Od bohatera utworu Sienkiewicza różniły
go zasób portfela (Tetmajer był biedny). Podobnie jak Płoszowski był typowym
introwertykiem, znakomicie zorientowanym w bogactwie swojej psychiki, umiejętnym
obserwatorem najdrobniejszych nawet przejawów duszy, a to właśnie uchodziło za
podstawową cechę pisarza-schyłkowca.

Z Serii I Tetmajer odrzucił 9 pierwszych, okolicznościowych wierszy i tom rozpoczął
utworem Przeżyty – pojawia się tu swoiste credo „Nie wierzę w nic...”.
Seria II zawiera: Hymn do Nirwany, Credo, Koniec wieku, Zwątpienie, wszystkie tchną
beznadziejnym pesymizmem, czy nawet nihilizmem ideowym. Próby przezwyciężenia
pesymizmu: w Serii II odwołuje się do panerotyzmy czy panseksualizmu – zasady wyżycia
erotycznego; także do kultu sztuki, utrwalającej sens życia zmarnowanego osobnika o
uzdolnieniach artystycznych.
W wierszu z Serii VI Na Skalnym Podhalu przeciwstawia autor zmarnowanemu życiu autora
trwałość dzieła, które uważa za swoje najważniejsze osiągnięcie twórcze. Ostatnią próbą
pozytywną jest stosunek do przyrody (Tatry).
Serie I-III, mający charakter prekursorski i ukazujący pesymizm jako podstawową cechę
kultury u schyłku XIX w., przygotowały też wystąpienie innego pisarza – Stanisława
Przybyszewskiego, który zabłysną i szybko zaczął gasnąć. Równocześnie z Przybyszewskim,
również w Krakowie wystąpił Stanisław Wyspiański, zdecydowanie odrzucający
dekadentyzm i schyłkowość. Tetmajer z rezerwą odniósł się do Przybyszewskiego, ale z
entuzjazmem przywitał Wyspiańskiego (który niejako realizował młodzieńczy program
Tetmajera – liryki patriotyczne).

IV.

LIRYK-SYMBOLISTA I PARNASISTA-EPIK

We wszystkich seriach Poezyj znajduje się ok. 800 liryków – to wynik imponujący,
zważywszy, iż poeta tworzył tylko 20 lat. Cechą znamienną tego dorobku jest niezwykłe
bogactwo utworów refleksyjnych. W tomach wcześniejszych dużo miejsca zajmują utwory o

tematyce psychosocjologicznej – dotyczącej kultury duchowej schyłku XIX w., ukazującej tu
często poprzez pryzmat autoanalizy, osobiste wyznania poety. Począwszy do Serii II
zaczynają pojawiać się utwory symbolistyczne i nastrojowe (popularne w całej poezji
europejskiej, a zapoczątkowane we Francji). Przykładem mogą tu być: poemat Życie, wiersz
Symbol.

V.

RZECZY GÓRALSKIE

W pierwodruku Serii I znalazł się wiersz Pozdrowienie – prosty wierszyk skierowany do
wiatru lecącego z miasta (Krakowa lub Warszawy) ku „śnieżnym szczytom Tatr”. Krótki
liryk wprowadza w zespół motywów, które w coraz doskonalszej postaci będą przewijać się
w całej dalszej twórczości Tetmajera.

Zakopane spopularyzował jako miejscowość leczniczą doktor Tytus Chałubiński z Warszawy.
Reklamę robiła mu także poezja Asnyka czy proza Stanisława Witkiewicza. W tym czasie
stałym bywalcem Tatr stał się również Tetmajer. W latach 1881-1896 poeta zdobywał
wszystkie szczyty. Na przełomie dwu stuleci Zakopane stało się letnią stolicą Polski,
wypoczywali tu: Sienkiewicz, Żeromski, Wyczółkowski, Karłowicz, Szymanowski,
Chmielowski.

Z zafascynowania Tetmajera Tatrami powstała swoista filozofia przyrody – przekonanie, iż
bezpośrednie obcowanie z dziką przyrodą górską budzi w jednostce „religię własną”,
poczucie bezpośredniego związki ze światem pozaludzkim. Nie była to nowa koncepcja,
Tetmajer powraca tu do Asnyka z Nocy pod Wysoką.
Wiersze związane z Tatrami można podzielić na dwie grupy – te, w których natura stanowi
pretekst do przeżywania samego siebie i liryki tworzące swoiste przewodniki po topografii
gór, dolin, hal, łąk, lasów, itp.
Tetmajer był wybitnym znawcą folkloru podhalańskiego (studium Bajeczny świat Tatr,
wiersze Pieśń o Jaśku zbójniku).

VI.

ARTYSTA SŁOWA

W Seria I znajduje się wiersz Godzina tworzenia, w której podmiot zastanawia się nad
tajemnicą pracy pisarskiej, którą w utworach z lat późniejszych nazwał „ludzkiego ducha
uporną, ciągłą, twardą, dziwną pracą”. Polegała ona, zdaniem Tetmajera, na wydobywaniu z
własnej duszy, z obserwacji życia zbiorowego i życia przyrody pierwiastków wartościowych,
trwałych, a następnie utrwalaniu ich w tworzywie artystycznym, jakim jest słowo.

PS. TEN WSTĘP KRZYŻANOWSKIEGO NIE JEST DOBRY. SĄ TUTAJ TYLKO
OGÓLNE INFORMACJE O ŻYCIU TETMAJERA I CAŁA MASA TYTUŁÓW,
BRAKUJE INTERPRETACJI !!!!!!!!!!!!