POLOWANIE NA BROAD FOURTEENS

Dowódca okrętu podwodnego „U-9”, kapitän-leutnant

1

Otto Weddigen, nie spał. Sły-

szał krzątaninę elektryka okrętowego, który kilka minut po piątej wszedł do przedziału i,

jakby zapomniał, że za cienkim drewnianym przepierzeniem, tworzącym zaciszną maleńką

kajutę (jedyną zresztą na okręcie), odpoczywa dowódca, hałasował okropnie. Walił bucio-

rami o podłogę i podnosił bezceremonialnie, a więc z trzaskiem i zgrzytaniem, żelazne

płyty, by dostać się do baterii akumulatorów ukrytych w dolnej części kadłuba okrętu. Raz

nawet zagapił się widać, bo któraś z płyt spadła mu z hukiem, gdy okręt wyskoczył na fali.

Łomot spadającej płyty podłogowej usłyszeli chyba wszyscy na okręcie, a na pewno

torpedyści z przedziału obok. Bosman okrętowy, który miał zawsze - odkąd Otto Weddigen

go pamiętał - sen bardzo lekki, nie wytrzymał. Poderwał się ze swojej podwieszanej kojki i

nawrzeszczał na elektryka. Nie, pełni swego głosu nie używał. Był to raczej „dramatyczny

szept”, pełen wymyślnych przekleństw, ale i to wystarczyło, by drzemiący w swojej kajucie

dowódca rozbudził się na dobre.

Biedny elektryk, pomyślał o całkiem sympatycznym chłopaku pochodzącym ze Szle-

zwika-Holsztynu, musiał od rana podpaść bosmanowi. Będzie miał ciężki dzień. Otto

Weddigen znał dobrze bosmana i wiedział, że jeśli „wsiadł” on na któregoś z członków

załogi rano, to kończył „ujeżdżanie” go dopiero późnym wieczorem - zawsze miał bowiem

do wykonania jakieś bardzo pilne, brudne zazwyczaj, roboty w zęzach i zawsze do tych

robót wyznaczał takiego właśnie „delikwenta”.

Tak, znał zwyczaje swojego bosmana, wiedział o wszystkich jego posunięciach, ale

nigdy nie wkraczał w kompetencje tego najstarszego na okręcie podoficera, przełożonego

wszystkich marynarzy i podoficerów. Było mu z tym zresztą bardzo wygodnie, bo w ten

sposób bosman utrzymywał dyscyplinę wśród załogi. Była to dyscyplina ostra, bardzo

pruska w stylu. Ale, myślał dowódca, hamburczyk z pochodzenia, teraz, w czasie wojny,

1

Kapitan marynarki.

taka właśnie dyscyplina jest na moim okręcie potrzebna, a tak prawdę powiedziawszy, to

mało zajmował go ten problem, bo dowódca „U-9” nie wyobrażał sobie innej dyscypliny.

- Baterie naładowane! - próbował szeptem usprawiedliwiać swoje postępowanie elek-

tryk. - Gęstość elektrolitu mierzyłem! To wszystko przez tę cholerną huśtawkę... Płyta się

przewróciła...

Bosmański szept nabrał mocy:

- Milczeć! Elektryk zamilkł. Potem Weddigen, przeciągając się w swojej koi, słyszał,

jak chłopak ostrożnie, wprost delikatnie, stara

się ułożyć płyty i chodzi na paluszkach po odsłoniętej podłodze. Takie zachowanie

wcale nie zmniejszyło huku, jaki panował na okręcie, bo przecież aparatura wentylacyjna

pracowała bez przerwy wywołując gwizdy i poszum powietrza w rurach, silniki tłukły

bezustannie swą monotonną pieśń pracując całą mocą, a poza tym „U-9” walczył z falą,

szedł uparcie trochę ukosem w stosunku do niej, tańczył i myszkował spadając w doliny i

wyłażąc na szczyty, trzeszczał w szwach, gdy akurat dziób znalazł się w dole, a rufa jesz-

cze nie zrzuciła z siebie góry słonej wody. Oficer wachtowy nie potrafi dobrać odpowied-

niej prędkości okrętu w stosunku do fali, stwierdził w myślach dowódca. Młody. Trzeba go

tego nauczyć.

Otto Weddigen nie lubił sztormowania okrętem podwodnym. Wolał podmorską ciszę.

Tylko że wtedy, gdy okręt zanurzył się i szedł w głębinach, jego dowódca... tęsknił za po-

wierzchnią morza. I zawsze, kiedy okręt wynurzył się, znów radowało go to, że może od-

dychać świeżym powietrzem. W głębi duszy tego wychowanka Cesarskiej Marynarki Wo-

jennej czaił się... zwyczajny strach. Oczywiście przed nikim nie przyznawał się do tego

lęku i braku zaufania do U-bootów. Intrygowały go, rzecz jasna, jak wszystkich jego kole-

gów, możliwości bojowe okrętów podwodnych, podejrzewał nawet, że nie zostały one

jeszcze do końca zbadane i sprawdzone, ale ilekroć wchodził na trap swojego „U-9”, czuł

dreszcz przebiegający mu po grzbiecie. Był to dreszcz niepokoju. Tak działo się zawsze,

nawet wtedy, gdy jeszcze w Europie panował pokój i wyprawa na morze oznaczała zwy-

czajne wyjście na poligon. W sierpniu 1914 roku, tuż po wybuchu wojny, która przeszła

potem do historii jako wojna światowa, Otto Weddigen wchodząc na pokład „U-9” czuł ten

sam dreszcz, tylko jakby mocniejszy. I wtedy zrozumiał, że już się tego odruchu ciała nie

pozbędzie. Zrobił więc wszystko, by nigdy żaden z jego podwładnych nie dostrzegł nawet

ś

ladu lęku na jego twarzy, nie mówiąc już o zachowaniu. A że był dobrym aktorem, wy-

kształcił w sobie nawyk ukrywania własnych reakcji, przez co zarówno podwładnym, jak

też czasami przełożonym, wydawało się, że jest człowiekiem z natury powolnym w ru-

chach, niemal ślamazarnym. Było to jednak mylne wrażenie. Otto Weddigen był bystrym,

szybko reagującym człowiekiem, tylko że ta reakcja najpierw zachodziła gdzieś w jego

wnętrzu i dopiero potem rozbłyskiwała, przejawiała się w ruchach i gestach od razu skoor-

dynowanych i opanowanych, szybkich, ale spokojnych, jakby już wcześniej przemyśla-

nych.

Dowódca nie wierzył w swój okręt? Tak. „U 9” w porównaniu z nowszymi U-bootami

wydawał mu się wyeksploatowanym „staruszkiem”, choć przecież zdawał sobie sprawę, że

tylko wyglądem przypominał swój pierwowzór, słynny w całej flocie „U-1”, przez którego

pokład musieli przejść wszyscy wybrani do floty podwodnej cesarza Wilhelma II.

„U-1” został zbudowany w 1906 roku. I w zasadzie tylko z racji tego, że zanurzał się i

wynurzał, zasługiwał na miano „podwodny”. Okrętem też trudno go było nazwać. Miał

zaledwie jedną wyrzutnię torped, wypierał na powierzchni 238 ton, a pod wodą 283 tony;

miał długości 42,4 metra i stanowił po prostu obudowaną zbiornikami elipsoidalną rurę o

ś

rednicy około 3,5 metra. Osiągał prędkość podwodną 7 węzłów, nawodną zaś nawet 10

węzłów.

„U-2”, drugi z kolei, zbudowany w tej samej stoczni w dwa lata później, wyglądał już

znacznie groźniej. Miał większą wyporność (341 ton, a po zanurzeniu 430 ton), był dłuższy

(45,4 m), szerszy (5,5 m) i szybszy (osiągał 13,2 węzła na powierzchni i aż 9 węzłów pod

wodą), a co najważniejsze wyposażony został aż w 4 rury torpedowe kalibru 450 milime-

trów.

W 1909 roku powstały dwa bliźniacze U-booty oznaczone kolejnymi numerami „U-3” i

„U-4”. Wyporność ich przekraczała już 420 ton, długie były na ponad 50 metrów, miały 4

wyrzutnie torped i nawet jedno działo kalibru 37 milimetrów na pokładzie dziobowym.

I wtedy stało się jasne, że U-booty to nowa, bardzo groźna broń! Sztabowcy, którzy nie

wierzyli dotychczas w skrytość ich działań i uważali, że tylko morskie giganty: nawodne

okręty liniowe, pancerniki i krążowniki naszpikowane artylerią wszelkiego rodzaju, mogą

stanowić prawdziwą siłę na morzu, nagle zmienili zdanie. Widocznie zrozumieli - tak oce-

niał to kapitan-leutnant Otto Weddigen - że okręty podwodne, dokonując skrytych ataków,

mogą wyrównać dysproporcje istniejące między flotą angielską a cesarską. Inaczej rzecz

ujmując, doszli do wniosku, że U-booty zdolne są posłać na dno tych kilka lub nawet kil-

kanaście angielskich pływających twierdz, zanim dojdzie do decydującej bitwy morskiej, w

której oczywiście - cesarska Hochseeflotte rozprawi się z tak osłabioną, a zawsze przeklętą,

Grand Fleet Brytyjczyków.

Otto Weddigen widział na własne oczy tę przemianę, jaka zaszła w sztabie, a objawiła

się w pełni na stoczniowych pochylniach. W ciągu dwóch lat (1910- 1911) zbudowano w

dwóch stoczniach osiem okrętów podwodnych zbliżonego typu. „U-5”, „U-6” „U-7” i

„U-8” okazały się jednak większe (505 ton wyporności nawodnej) od „U-9”, „U-10”,

„U-11” i „U-12” (493 tony). Początkowo był zły, że jego właśnie skierowano na te „gor-

sze”, ale potem, przy bliższym porównaniu, okazało się, że „U-9” był na przykład szybszy

od „U8” w położeniu nawodnym i jakby nieco wygodniejszy dla załogi, bo odrobinę szer-

szy. Ale rury torpedowe obydwa typy miały aż cztery i na pokładach dziobowych sterczały

działa artyleryjskie kalibru 37 milimetrów.

Potem z podziwem patrzył na opuszczające stocznie kolejne U-booty i zazdrościł ofi-

cerom, swoim kolegom, którzy obejmowali nad nimi dowództwo. „U-13” i następne, aż do

„U-18” włącznie, były jeszcze większe niż „U-5” (516 ton wyporność nawodna, 644 tony

podwodna) i dysponowały całkiem porządną prędkością (14,8 węzła) przy takim samym

uzbrojeniu, jakie posiadał jego okręt.

A już zdumiał go prawdziwie jeden z następnych okrętów podwodnych oddawanych do

użytku na rok przed wojną. Był większy niż wszystkie pozostałe zbudowane do tej pory.

Pamiętał wrażenie wprost wygodnej obszerności, luzu i swobody, jakie go ogarnęło, gdy za

sprawą przyjaciela pełniącego służbę na „U-19” znalazł się w centrali tej jednostki. Tu

widać już było zmiany jakościowe. Wprawnym, doświadczonym okiem podwodnika, który

wykonał niejeden ćwiczebny atak torpedowy, spojrzał najpierw na peryskop. Znakomita

jakość soczewek - odnotował w pamięci. Potem zaintrygowały go torpedy najnowsze dzie-

ło inżynierów wojskowych - wielkie cygara kalibru już nie 450 milimetrów, jak u niego na

okręcie, ale aż 500. Następnie przyjrzał się uważnie działu okrętowemu, najnowszej

„osiemdziesiątceósemce” doskonale przystosowanej do morskich warunków, a na końcu

rozejrzał się po siłowni, w której stały wysokoprężne silniki inżyniera Diesla - najnowszy

wynalazek - znacznie mniej kłopotliwe od wymagających łatwo palnej benzyny silników

niskoprężnych, dotychczas stosowanych na Ubootach.

Widział zachwyt dowódcy flotylli okrętów podwodnych korvettenkapitäna

2

Bauera,

przejmującego to cacko oficjalnie z rąk dyrektora stoczni.

A potem zauważył spokój, z jakim ten sam Bauer przyjął wiadomość, że „U-13”, ten

znakomity okręt, jeszcze lepszy od „U-9”, doskonalszy i szybszy od „U-9”, nie powrócił do

bazy... Tak, to było zaraz po rozpoczęciu wojny, kiedy cały zespół okrętów podwodnych

został alarmowo skierowany ku brytyjskim brzegom, by tam czyhać na krążowniki i nisz-

czyciele Grand Fleet. Nie wiadomo do dziś, co się stało... Długo czekali i wciąż nie było

ż

adnych wiadomości na temat „U-13”. Brytyjczycy podobno też milczą, chociaż bardzo

lubią chwalić się publicznie swymi sukcesami na morzu. Wielki wrzask podnieśli, gdy

udało im się zatopić „U-15”. Ich radio trąbiło o tym na okrągło. Załoga krążownika „Bir-

mingham” stała się sławna jak nie przymierzając jarmarczna orkiestra. Artylerzyści z prze-

klętego od tamtej pory przez niemieckich podwodników krążownika brytyjskiego nagle

okazali się „mistrzami ognia”, bo to oni roznieśli na strzępy zaskoczony na powierzchni

okręt podwodny. Jeszcze zobaczymy, pomyślał rozleniwiony drzemką i ciepłem pledu, ale

już całkiem rozbudzony. Jeszcze zobaczymy, powtórzył, uświadamiając sobie, że mimo

tych strat początek tej wojny na śmierć i życie nie był wcale taki niepomyślny dla Hoch-

seeflotte, ani też dla cesarskich Niemiec. Na frontach lądowych same sukcesy, na morzu

zaś Hochseeflotte nie dała się zamknąć w głównej bazie i odgryzała się groźnemu przeciw-

nikowi przysparzając mu mnóstwa strat. Spokój Bauera - znów przypomniał sobie kamien-

ną twarz dowódcy flotylli - to spokój człowieka, który jest pewny, że zwycięstwo będzie po

naszej stronie.

Ubierał się powoli, metodycznie, zastanawiając się, czy już jest świt i czy zobaczy

słońce, gdy wyjdzie na pomost bojowy na kiosku. Dobra to, sprawdzona zasada, że okręty

podwodne dzień spędzają pod wodą, a noc na powierzchni. Tego wymaga skrytość działań

i technika bojowa, czyli akumulatory, które trzeba doładowywać nocą, by w dzień móc

bezustannie krążyć w wyznaczonym rejonie. Nieco romantyczne usposobienie Otto Wed-

digena kłóciło się z tą zasadą. Uwielbiał wystawiać twarz do słońca i wiatru, przymknąć

oczy i słuchać morza. Zawsze wtedy powracał myślą do tak niedawnych przecież lat, gdy

na pokładzie żaglowca zdobywał pierwszy morski szlif. Teraz jest wojna, przeklął w duchu

2

Komandor podporucznik.

swój los i nagle zaczął się spieszyć, bo chciał dostrzec moment, w którym słońce zacznie

wychylać się z morza.

Płyniemy na południowy zachód, uświadomił sobie, a więc słońce wschodzić będzie za

rufą. Chyba że ta pokraka oficer wachtowy zmienił kurs. Ale, do diabła, przecież jak naj-

szybciej musimy dojść do Cieśniny Kaletańskiej. Skrycie. Anglicy i Francuzi coś tam knu-

ją. Przerzucają z Wysp Brytyjskich jakąś armię czy tylko zaopatrzenie? Można im nieźle

poprzeszkadzać. Potopić trochę łajb... Przypomniał sobie nagle rozkaz, jaki otrzymał w

bazie na Helgolandzie przed wyjściem w morze 20 września 1914 roku: „Działać skrycie.

Atakować okręty i statki nieprzyjaciela...” Przyjmował wtedy dokumenty bojowe z rąk

szefa sztabu flotylli i bardzo, bardzo chciał okazać się lepszym asem niż jego koledzy z

„U-20” i „U-21”. To dopiero spryciarze! Prawdziwe wilki! Mieli zadanie rozpoznać rejon

brytyjskiej bazy w zatoce Firth of Forth. Rozpoznali owszem. Nikt z Brytyjczyków nawet

nie podejrzewał, że pod nosem ich Grand Fleet, dowodzonej przez samego admirała J. R.

Jellicoe, kręcą się dwa niemieckie okręty podwodne i obserwują uważnie wejście do zatoki,

w której znalazły sobie wygodny port wielkie okręty liniowe, krążowniki liniowe i lekkie, a

także mnóstwo kontrtorpedowców i cała chmara różnego rodzaju „drobnoustrojów”. Nikt

nie podejrzewał, aż do momentu, kiedy tuż przed zachodem słońca, niejako na pożegnanie

z bazą, „U-21” wykonał mistrzowski atak na krążownik HMS „Pathfinder”. Salwa rozpo-

łowiła okręt, mimo że jego pancerz na burcie miał grubość ponad pięć centymetrów. Za-

gładzie krążownika już się nie przyglądali. Umknęli w obawie przed pogonią całej Grand

Fleet. Do bazy wrócili jak na skrzydłach, w niecałe dwie doby przeszli taki szmat drogi.

Spieszyło im się do orderów...

Już ubrany, z nieodłączną lornetką na piersiach, wszedł do centrali. Mechanik wachto-

wy zameldował służbiście:

- Baterie akumulatorów naładowane. Zapas powietrza uzupełniony. Silniki pracują „ca-

ła naprzód”. Nawigator znad swojego stolika zaś uzupełnił: - Jesteśmy w rejonie Hoofden.

Na lewym trawersie latarnia morska Scheweningen. Niewidoczna. Kurs dwieście trzydzie-

ś

ci osiem stopni. Wschód słońca za... - tu zawahał się chwilę - siedem minut!

Podobne meldunki przyjął też od pełniącego służbę na stacji szasów (zanurzania i wy-

nurzania) szefa grupy drenażystów i od bosmana, który był już na nogach i zdążył pogonić

kucharzy, by przygotowywali śniadanie.

Na pomoście bojowym tylko sternik tkwił z oczyma utkwionymi w kompas. Oficer

wachtowy i sygnalista obserwowali horyzont jeszcze trochę zasnuty mgiełką przedświtu,

ale coraz bardziej się rozjaśniający. Pogoda ustalała się. Zimny wiatr północno- zachodni,

gdzieś znad norweskich fiordów i gór, rozpędzany nad płaszczyzną Morza Północnego,

gnał falę za falą z coraz słabszym uporem.

- Ucisza się! - zauważył głośno dowódca.

- Słabnie! - potwierdził usłużnie oficer wachtowy, o którym Weddigen zaczął zmieniać

zdanie, stwierdziwszy, że okręt całkiem nieźle trzyma się fali, bo kurs został dobrany

optymalnie, a i prędkość także jest taka, jaka powinna być, żeby fala nie wgniatała kadłuba

pod wodę. Dobra robota, pomyślał, będzie jeszcze z tego młodzieńca podwodnik.

- Słońce wschodzi! - zameldował sygnalista głosem przyciszonym, jakby nagle i jego

oczarował ten wspaniały widok. Spojrzeli w lewo, za siebie, nawet sternik na moment

oderwał wzrok od tarczy kompasu. Blada poświata nagle stała się jaskrawa, rąbek kręgu

słonecznego wyjrzał zza horyzontu. Rósł stale. Patrzyli jak oczarowani, dopóki nie poczuli

bólu źrenic.

Morze pojaśniało. Widnokrąg odsunął się nagle, rozszerzył. - Horyzont czysty! - za-

meldował głośno sygnalista wachtowy, przypomniawszy sobie nagle, że jego obowiązkiem

podstawowym jest obserwacja, a nie zachwycanie się wschodem słońca.

Dowódca kończył właśnie przepatrywanie horyzontu. On też nie dostrzegł niczego,

ż

adnego statku, żadnego dymu. Przez chwilę wahał się. Nie powinien ryzykować ujawnie-

nia własnej obecności w tym rejonie... to fakt, że statków ani okrętów nieprzyjaciela nie

zauważył, ale przecież Anglicy mają też sterowce i samoloty do prowadzenia obserwacji...

Zaryzykował:

- Wzmóc obserwację! - wydał oschle rozkaz i wystawił twarz do słońca, które jeszcze

nie grzało. Za to wiatr w uszach świstał zagłuszając huk silników pracujących całą naprzód.

Idziemy jakieś dwadzieścia pięć mil od holenderskich brzegów, myślał. Chyba tu Anglicy

nie zastawili żadnej pułapki. A każda godzina drogi na powierzchni to dziesięć mil bliżej

do rejonu działania. Wykorzystam to, że sztorm zagonił ich przeklęte dozorowce do por-

tów, i może jeszcze dziś wieczorem uda nam się dotrzeć na trawers Calais.

Potem Otto Weddigen nie potrafił ustalić, ile czasu trwał w bezruchu z twarzą wysta-

wioną ku słońcu i wiatrowi. Zapamiętał tylko moment, w którym to poranne odrętwienie

zostało przerwane meldunkiem.

- Lewo czterdzieści pięć, na horyzoncie dym... Dwa dymy! O, jeszcze trzeci!

Odwrócił się gwałtownie. Spojrzał przez lornetkę. Odszukał ciemniejsze plamy na

widnokręgu. Są. Na pewno okręty. Na pewno nie nasze. Idą w szyku czołowym. Czy nas

dostrzegli, zastanawiał się gorączkowo. Nie. Nie mogli. Wprawdzie jesteśmy ciemną plamą

na jasnym tle wschodzącego słońca, ale któremu sygnaliście chciałoby się patrzeć prosto w

gorejącą kulę. Oni czują się bezpieczni. Walą z kominów jak na paradzie morskiej... Już

wiedział, co ma zrobić.

- Alarm bojowy! Przygotować okręt do zanurzenia! Ster lewo piętnaście! Wejść na

kontrkurs celu! szybko jak jakaś uczłowieczona maszyna wydawał komendy.

We wnętrzu „U-9” zakotłowało się od ludzkiej krzątaniny. Nagle umilkły silniki spali-

nowe i okręt przez sekundę, może dwie, zanim silniki elektryczne nie zaczęły obracać śrub,

stał się bezwolną ofiarą igraszki fal. Cisza aż kłuła w uszy. Sternik zsunął się zgrabnym

rzutem całego ciała z kiosku do centrali, za nim zniknął w czeluści włazu sygnalista, potem

oficer wachtowy. Dowódca schodził z pomostu ostatni. Spojrzał jeszcze raz ku nieprzyja-

cielowi. Dymy stały się wyrazistsze. Tak mogą dymić tylko krążowniki, pomyślał i zatrza-

snął właz.

W centrali wszyscy byli już na swoich miejscach.

- Kurs dwieście dziesięć - rozkazał. - Zanurzenie peryskopowe! Komendy zostały po-

wtórzone, jakby odpowiedziało echo, a nie ludzie stojący tuż obok. Trzasnęły klapy bala-

stów i odwietrzników. Żołądki podskoczyły do gardła. „U-9” brał wodę do balastowych

zbiorników, stawał się coraz cięższy, spadał w głębinę. - Okręt szczelny! - usłyszał zbior-

czy meldunek mechanika, który słuchał dotąd meldunków z każdego przedziału wodosz-

czelnego, a zaraz potem od stacji szasu dobiegł go głos:

- Zanurzenie dwadzieścia pięć metrów. Okręt wyważony.

- Mała naprzód! - rozkazał cicho. Sygnał błyskawicznie dotarł do elektryka, bo okręt

ruszył do przodu, aż wszyscy drgnęli pod wpływem siły bezwładności. - Peryskop góra! Na

krótko! - powiedział głosem, który pod wpływem zmienionego nagle ciśnienia zabrzmiał

głucho i jakoś ponuro.

Elektryk, ten sam, który przed świtem podpadł bosmanowi, posłusznie nacisnął dźwi-

gnię. Rura peryskopu z charakterystycznym poszumem ruszyła ospale ku górze. Uchwycił

manetki w biegu, od razu też skierował okular w stronę, z której nadchodziły nie rozpo-

znane okręty. Z żabiej perspektywy widział znacznie gorzej, ale dostrzegł dymy. Fale mu-

skały peryskop, ograniczały pole widzenia. W wyobraźni nakreślił dwie linie: ta pierwsza -

własnego kursu, musiała już wkrótce przeciąć się z drugą, oznaczającą kurs środkowego

okrętu nieprzyjaciela. Żeby tylko nie zaczęli nagle zygzakować, pomyślał trzaskając ma-

netkami.

- Peryskop dół! - rzucił głosem spokojnym i, nie czekając, aż rura zacznie opadać,

przeszedł do stołu nawigatora. Spojrzał na mapę. Rejon był dogodny do wykonania ataku,

głębokość odpowiednia, żadnych przeszkód podwodnych, a więc po odpaleniu torped

można będzie uciekać, kluczyć, a nawet przyczaić się w głębinie, by nie narazić się na

niespodzianki.

Następne, krótkie spojrzenia przez peryskop upewniły go, że przeciwnik nie zmienił

kursu. Trzy okręty w szyku czołowym szły bez żadnego zygzakowania, jak na morskiej

paradzie. Określił ich prędkość na około 10 węzłów, wreszcie - spoglądając po raz trzeci -

mógł bliżej przyjrzeć się ich sylwetkom. Cztery wysokie kominy, więc krążowniki. Ale jaki

typ, zastanawiał się przez chwilę. „Diadem” czy „Weymouth”? A może „Cressy”? Tak! To

muszą być okręty typu „Cressy”. Krążowniki pancerne, szybko przypomniał sobie dane

wkute na pamięć podczas zajęć rozpoznawczych. Anglicy mają sześć jednostek tego typu.

Każda po 12 tysięcy ton wyporności. Długość 142 metry, szerokość 21. Ale najważniejsze,

ż

e zanurzenie aż 8 metrów! Torpedy trzeba nastawić na głębokość biegu 4 do 5 metrów.

Pancerz burtowy? Jaka grubość? Tak, około 15 centymetrów. Damy sobie radę z tym pan-

cerzem. Byle trafić...

Czuł narastające podniecenie myśliwego czyhającego na łup, ale żaden z jego pod-

władnych nie dostrzegł najdrobniejszej zmiany w jego twarzy. Zachowywał całkowity

spokój.

Odruchowo zerknął na zegar równomiernie odmierzający sekundy: siódma piętnaście!

- Peryskop góra! Utrzymywać zanurzenie peryskopowe, żeby mi okręt nie tańczył! -

rozkazał z powagą w głosie.

Rzut oka w okular. Tak, to muszą być jednostki typu „Cressy”. Wyraźnie widać na

dziobie i na rufie groźne działa kalibru 234 milimetry. Ale przecież taki krążownik ma

jeszcze osiem dział kalibru 152 milimetry, osiem „siedemdziesiątekszóstek”, trzy szybko-

strzelne „czterdziestkisiódemki” i dwie wyrzutnie torped. Groźny przeciwnik. Ale ślepy...

- Peryskop dół! Czas biegnie normalnie, ale wszystkim wydaje się, że zbyt wolno.

- Peryskop góra! Atak torpedowy! Gotowość na wyrzutniach numer jeden i dwa!

- Jest gotowość na wyrzutniach numer jeden i dwa! - wróciło do niego jak echo.

- Ster lewo dziesięć! Okręt szybko odchyla się od poprzedniego kursu, by po chwili

znaleźć się na odpowiednim kącie wyprzedzenia. Teraz dowódca „U-9”, kapitänleutnant

Otto Weddigen, nie odrywa już oka od okularu peryskopu.

- Wyrzutnia numer jeden! - mówi spokojnym głosem, a zaraz potem: - Torpedo loos!

- Poszła! Przez szum silników dosłyszał trzask wypychanej z rury wyrzutni torpedy. Pa-

trzył prosto w „twarz” przeciwnika, widział napis „Aboukir” na burcie pomostu i na rufie

okrętu. A więc dobrze rozpoznałem. To krążownik typu „Cressy”. Jeden z sześciu. Za

chwilę powinno im pozostać tylko pięć.

Nagle przyłapał się na tym, że myśli, w jaki sposób uchylić się przed atakiem wroga.

Spojrzał na wskazówki stopera. Sekundy nie biegły, ale ciekły jak krople z nie dokręconego

kranu. W momencie oddania strzału ocenił odległość od celu na około 500- 600 metrów. A

więc powinno wystarczyć 50 sekund, by zobaczyć wybuch. Usłyszał odliczanie:

- Trzydzieści siedem... Trzydzieści osiem... Okręt nagle zaczął przepadać, więc warknął

groźnie:

- Utrzymać zanurzenie peryskopowe! Wyrównali bieg. U-boot sunął tuż pod po-

wierzchnią wody jak zaczajony wilk wpatrzony jednym okiem w ofiarę.

Znów przepadanie. Chciał warknąć na załogę stacji szasu, ale właśnie w tej sekundzie

zobaczył unoszący się majestatycznie słup wody przy burcie HMS „Aboukir”. Moment

później znów wychylili się nad grzbiet fali i wtedy to już nie był słup, to była gigantyczna

ś

ciana wody, jakby kurtyna spadła raptownie w trakcie przedstawienia. Minęło kilka se-

kund, nim woda wyniesiona potworną mocą eksplozji przestała piąć się ku górze i zaczęła

opadać. I wtedy dopiero wzdłuż kadłuba „U-9” przeszedł raptowny poszum, daleki odgłos

eksplozji, na kształt dreszczu podniecenia przebiegającego po skórze zaczajonego zwierza.

Dowódca już wiedział, że nie musi opowiadać podwładnym o tym, co dzieje się na po-

wierzchni. Ten odgłos wyjaśnił im wszystko: Trafiony!

- Peryskop dół! Ster prawo piętnaście! Zejść na głębokość czterdziestu metrów! - Po

chwili spojrzawszy na głębokościomierz, którego wskazówka stanęła na kresce oznaczają-

cej nakazaną głębokość, dodał: - Cała naprzód!

Kiedy opuścili już miejsce niedawnego ataku, dowódca „U-9”, kapitanleutnant Otto

Weddigen, zwrócił się do załogi:

- Uwaga, chłopcy! - Słowa „chłopcy” używał tylko w wyjątkowych sytuacjach, tylko

wtedy, gdy był dumny z załogi, więc wszyscy od razu odczuli, że ich dowódca jest w do-

skonałym nastroju. - Atakowaliśmy brytyjski krążownik „Aboukir”. Dostał torpedę. Wła-

ś

nie tonie. W naszym zasięgu są jeszcze dwie jednostki tego samego typu. Jeśli się uda,

poślemy je także na dno. Żądam, byście działali jak zegarki. Odważnie i dokładnie. Niech

ż

yje cesarz!

Ale żołnierskiej odpowiedzi na ten okrzyk nie usłyszał, gdyż zagłuszona została potęż-

nym drżeniem i trzaskiem. Okręt zachybotał się, ludziom stojącym wokół dowódcy głos

zamarł w gardle, oczy zaokrąglił strach...

Odczekał chwilę. Nie, to nie może być atak. Przecież nie zdołaliby tak szybko nas wy-

tropić, ta myśl przemknęła jak błyskawica.

- Tak wybuchają kotły albo amunicja! - stwierdził głośno i od razu dostrzegł, że okrągłe

od strachu oczy jego ludzi stają się normalne, a nawet zaczyna się w nich pojawiać weso-

łość.

Następny pomruk wybuchu, jaki uderzył w okręt po pewnym czasie, został przyjęty

przez obecnych w centrali jako widomy wyraz sukcesu, a nie zagrożenie. Mechanik pokle-

pał nawigatora po plecach, by mu tym samym złożyć gratulacje, drenażysta na stacji szasu

kręcił zaworami ze zdwojoną energią i nie ukrywaną radością.

- Zanurzenie peryskopowe! - rozkazał znów dowódca. Gdy tylko peryskop wysunął się

nad powierzchnię morza, odszukał ofiarę. HMS „Aboukir” tonął. Już nie stał na wodzie na

równej stępce. Dziób zadarł ku górze. Rufa zapadała się z każdą chwilą coraz głębiej. Za-

łodze udało się spuścić na wodę kilka szalup, ale dostrzegł, że mało w nich ludzi... Za to na

noku rei widział wyraźnie sygnał: „Wszedłem na minę. Potrzebuję pomocy”.

Peryskop omiótł horyzont. Faktycznie, obydwa krążowniki pędziły ku nieszczęśnikowi.

TRZY DEPESZE KOMANDORA DRUMMONDA

Bliżej był ten z prawej strony szyku. Szedł pełną prędkością, waląc czarnym dymem z

czterech kominów. Ogłoszono już na nim alarm ratowniczy, bo na pomostach i pokładach

roiło się od ludzi, a szalupy wisiały nad burtami gotowe do zrzucenia na wodę...

- Peryskop dół! Zanurzenie czterdzieści! - rozkazał beznamiętnie Weddigen i skierował

się ku nawigatorowi. Rzut oka na mapę i ma już gotowy obraz kolejnej potyczki. Wyraźnie

rysują się kursy przeciwników, pozycja strzału, kąty ataku...

Okręt szedł w dół. Przez chwilę słyszeli niemalże nad sobą szum śrub krążownika pę-

dzącego na pomoc pobratymcowi. Potem wszystko ucichło. „U-9” zatoczył pętlę i w chwili

kiedy znów znalazł się na głębokości peryskopowej, był już na kursie prawie prostopadłym

do kursu krążownika. Od celu dzieliło ich zaledwie 400- 350 metrów, ale prędkość „Hogu-

e” - ten napis Weddigen odczytał na burcie - był zbyt duża, żeby ryzykować atak pojedyn-

czą torpedą.

- Uwaga na wyrzutni dwa i cztery! - zarządził krótko - To ma być mistrzowska salwa!

W chwilę potem, gdy ustalił już kąt ewentualnego wyprzedzenia i widział wyraźnie

sylwetkę brytyjskiej jednostki, wydał komendę:

- Pal! Obydwie torpedy rozpoczęły swój bieg. Weddigen nie chował już peryskopu.

Czekał licząc sekundy. Nie obawiał się przeciwnika. Wiedział, że

oczy angielskich marynarzy skierowane są na tonący okręt, że żaden sygnalista ani ofi-

cer nie patrzy na wodę, nie szuka śladu peryskopu, gdyż wszystkich ogłupił sygnał podnie-

siony na HMS „Aboukir”: „Wszedłem na minę. Potrzebuję pomocy...”

I znów powtórzyło się wspaniałe dla niego widowisko. Najpierw uniosła się kurtyna

wody przy burcie „Hogue”, a potem doleciał pogłos dalekiego wybuchu. Obydwie torpedy

jednocześnie wgryzły się w pancerz burtowy krążownika. Jeszcze Weddigen nie nasycił

oczu tym straszliwym widokiem, jeszcze drżenie kadłuba „U-9” nie ustało, jeszcze ludzie

zamknięci we wnętrzu U-boota nie oswoili się z ciszą, jaka nagle zaczęła zapadać, gdy

wstrząs się powtórzył. Tym razem był gwałtowniejszy i potężniejszy niż wszystko, co do-

tychczas słyszeli. Poprzez niezmierzone masy wody dotarł do nich ostatni akord tragedii

krążownika HMS „Hogue” i jego załogi. Wsłuchali się w ten grzmot i zdało im się, że

rozróżniają zgrzyt pękającej stali, chrobot walących się nadbudówek, bulgot wody, naj-

pierw odepchniętej we wszystkie strony gwałtowną siłą wybuchu, a potem wciąganej w

próżnię rozpadającego się kadłuba.

- Dostał w komorę amunicyjną! - stwierdził beznamiętnie dowódca „U-9”, nie odrywa-

jąc oczu od okularu peryskopu. Twarz jego jak zwykle nie zdradzała żadnych uczuć, choć

to, co działo się na powierzchni morza, napawało go grozą i przerażeniem, pomieszanym z

satysfakcją i okrutną jakąś radością. Z zapartym tchem obserwował, jak opada wodna kur-

tyna, jak „Hogue” odsłania się, przez moment stoi w pełnej majestatu krasie niemal na

równej stępce: i nagle... rozpryskuje się. Z wnętrza kadłuba bezgłośnie wyrasta gigantycz-

ny, jaskrawoczerwony, miejscami zloty, brązowiejący na obrzeżach, grzyb, przypominają-

cy swymi kształtem piestrzenicę. Niesiona podmuchem woda zerwana z wierzchołków fal

zasłania po chwili miejsce, w którym był okręt. I wreszcie opada, a wraz z nią niknie po-

woli grzyb wybuchu.

- Peryskop dół! Cała naprzód! Ster prawo dziesięć!

Okręt ruszył gwałtownie. Tarcza kompasu zatańczyła, a potem równym rytmem zaczęła

przesuwać się w lewo. Koniec cyrkulacji. Stanęła na kursie 235. Weddigen wyprowadził

swój okręt z pozycji, z której oddali salwę torpedową, obawiając się, że ostatni z krążow-

ników zorientuje się wreszcie, o co toczy się gra i z kim rozgrywa tę partię. I słusznie, bo w

kilka minut później wysunąwszy peryskop dostrzegł, że osamotniony angielski okręt otwo-

rzył ogień. Strzelał salwami, ale lufy jego dział skierowane były nie tam, gdzie skrył się

U-boot, a nawet nie tam, gdzie był on do niedawna...

Nie widzieli nas, ślepcy, pomyślał z satysfakcją gotowy do dalszej hazardowej roz-

grywki.

- Prawo dziesięć! - rzucił rozkaz sternikowi nie odrywając wzroku od okularu perysko-

pu. A gdy dostrzegł, że jego „U-9” wszedł posłusznie na kurs zbliżenia do przeciwnika,

oznajmił jednym tchem: - Ster zero. Tak trzymać! Przygotować wyrzutnie do salwy torpe-

dowej! Atakujemy trzeci krążownik!

Słyszał szum ludzkich głosów z centrali, ale nie zwracał nań uwagi. Nie miał czasu.

Ogarnęło go niezwykłe podniecenie. Był myśliwym, który tropił ogromne zwierzę, był

zwycięzcą, panem życia i śmierci tych „łapsów”, tych ślamazarnych marynarzy, których

okręty, cała flota, nadawały się tylko do morskich parad, a nie do walki. To handlarze,

myślał ze złością i pogardą, a nie żołnierze...

Ale nagle zreflektował się. Dojrzał, że krążownik, wykonujący właśnie zwrot ku toną-

cemu „Aboukirowi”, przenosi ogień w prawo, a więc bliżej jego okrętu. Szybko obrócił

peryskop ku rufie. Na wygładzającej się powierzchni morza dostrzegł gejzery wybuchów.

Były jednak daleko od „U-9”. Macają morze jak ślepcy, przemknęła mu myśl, a jednocze-

ś

nie sami wystawiają się pod moje torpedy.

Faktycznie. Ostatni z eskadry krążowników wykonał właśnie zwrot i zmniejszył pręd-

kość, by jak najbliżej podejść ku tonącemu „Aboukirowi”, ku rozbitkom szukającym po-

mocy.

Odczytał napis na burcie: „Cressy”, i w momencie kiedy dziób „U-9” znalazł się na

wprost nadbudówki krążownika, wydal krótki rozkaz:

- Salwą pal!

Odległość była znacznie większa niż przy poprzednich atakach, oceniał ją na pięć do

sześciu kabli.

3

Dłużej więc czekali na efekt. Ale gdy już rozległ się wybuch, gdy do ich

uszu dobiegł huk, a okręt odczuł drżenie, kapitänleutnant Otto Weddigen nie mógł po-

wstrzymać się od komentarza:

- To była dobra robota. Można zjeść śniadanie! HMS „Cressy” nie tonął jednak tak

szybko, jak obie poprzednie ofiary, więc „U-9” jeszcze zawrócił. O

8.35 Otto Weddigen wydał znów rozkaz, który zabrzmiał jak komenda: „Dobij!” Ostat-

nia torpeda, wystrzelona z odległości zaledwie trzech kabli, dokończyła dzieła zniszczenia.

Na pokładzie HMS „Cressy” nie było paniki. Ani w momencie, gdy dostrzeżono wybuch

na „Aboukirze”, ani nawet wtedy, gdy HMS „Hogue” rozleciał się na oczach marynarzy i

natychmiast zatonął.

Pierwsza depesza do Admiralicji starannie zaszyfrowana brzmiała: HMS „Aboukir”

wszedł na minę. Organizuję pomoc. Pozycja... W chwilę po wybuchu na „Hogue” nadano

drugą depeszę: HMS „Hogue” stracony. Mina. Akcja ratownicza trwa. Drummond.

Komandor J. E. Drummond dowódca nieszczęsnego zespołu krążowników nie wiedział,

ż

e za chwilę każe przesłać otwartym już tekstem trzecią depeszę. Organizował akcję ra-

towniczą, polecił wzmóc obserwację.

W momencie gdy i na jego okręt spadł niespodziewany cios, pisał tekst trzeciej depe-

szy, by przekazać ją do zaszyfrowania: Okręt podwodny ataku...

Wstrząs i wybuch wytrącił mu pióro z rąk, rzucił na ścianę nadbudówki, ściął z nóg.

Przez kilkanaście sekund zalewany fontannami zimnej wody leżał zwinięty w kłębek na

3

Kabel - jednostka miary odległości na morzu, równa 1/10 mili morskiej, czyli 185,2 metra.

drewnianym gretingu pomostu i oczekiwał najgorszego... Nie, nie czuł przerażenia, czuł za

to narastającą złość, wściekłość niemalże, głównie na samego siebie. Zrozumiał, że stracił

eskadrę, całą eskadrę znakomitych okrętów, nie na minach, ale na skutek własnej łatwo-

wierności... Wszak każda z jego jednostek wchodziła prosto pod wyrzutnie Uboota, wysta-

wiała się na strzał...

Nie doczekawszy się następnych wybuchów, co oznaczało, że torpeda nie dosięgła ko-

mór amunicyjnych ani kotłów, komandor Drummond wstał, otrzepał mundur, założył

czapkę i patrząc w oczy przerażonego oficera łączności powiedział z największym spoko-

jem, na jaki było go w tej chwili stać:

- Jeśli jeszcze działa radiostacja, przekaż nawet otwartym tekstem, że „Cressy” też to-

nie. Niech szybko organizują akcję ratowniczą, bo dostaliśmy torpedami od okrętów pod-

wodnych. Podpisz: Drummond. Jak nadasz, możesz się ratować. Dużo szalup ocalało... - a

po chwili, widząc niezbyt przytomne oczy młodego oficera, dodał: - Pędź, chłopie! Co tak

stoisz? Weź się w garść! To wojna. Nie można tracić głowy...

Perswazja pomogła. Chłopak odzyskał świadomość, siłę i wolę działania. Komandor

Drummond usłyszał po chwili jego szybkie kroki na trapie...

NAJCZARNIEJSZY DZIEŃ WOJNY

I INNE CZARNE DNI...

„Najczarniejszy dzień wojny” - tak w Admiralicji Brytyjskiej zaczęto mówić od rana 22

września 1914 roku z powodu wydarzeń, które o świcie rozegrały się w Cieśninie Kaletań-

skiej.

Od razu też rozpoczęło się poszukiwanie winnych tej dotkliwej straty. W oskarżeniach

wypowiadanych na razie po cichu, metodą szeptaną, główną winą obarczano komandora

Drummonda jako dowódcę eskadry, ale byli i tacy, wśród sztabowców, którzy twierdzili, iż

to błędy taktyczne popełnione przez dowódcę Southern Force kontradmirała A. H. Chri-

stiana i dowódcę 7 eskadry kontradmirała H. H. Campbella były przyczyną tragedii. Po

pierwsze: obydwa okręty admiralskie poprzedniego dnia odeszły z morza do baz krążownik

pancerny „Euryalus”, okręt flagowy kontradmirała Christiana, musiał uzupełnić zapasy

paliwa, a „Bacchante”, okręt flagowy admirała Campbella, doznał w sztormie uszkodzeń,

które należało jak najszybciej usunąć. Nie wiadomo też było, przynajmniej na razie, kto

zadecydował o tym, że 17 września odwołane zostały z morza kontrtorpedowce, aż osiem

okrętów typu „E”, które schroniły się w bazach przed sztormem. W każdym bądź razie trzy

krążowniki pancerne zostały bez żadnej osłony kontrtorpedowców...

- Koniec gadania, koniec szeptów! - przerwał wszelkie dyskusje szef sztabu. - Teraz

najważniejsze to dobre zorganizowanie akcji ratowniczej. Uratować ludzi i to wszystko, co

się da!

I oto nagle kontrtorpedowce przestały bać się sztormu, który już, co prawda, ucichł.

Wyszły w morze wszystkie i podążały pełną parą na.miejsce tragedii. Kontradmirał Chri-

stian, nie dysponując swoim okrętem, przesiadł się na krążownik HMS „Amethyst” i także

ruszył na ratunek. Nawiązano bezpośrednią łączność z Holendrami, którzy znajdowali się

najbliżej miejsca zagłady eskadry. Z portów wybrzeża holenderskiego wyszły bezzwłocz-

nie statki ratownicze, rybackie, nawet jachty i barkasy. Pierwszy dotarł na miejsce tragedii

sterany parowiec „Flora”, który przerwał swój normalny rejs transportowca. W trudnych,

sztormowych warunkach załoga tego statku dokonywała niemal cudów. Udało się jej pod-

nieść z morza 286 marynarzy brytyjskich, w tym 28 oficerów.

Wkrótce potem w rejonie straszliwej masakry znalazł się inny holenderski stateczek,

holownik parowy nazwany dumnie „Tytanem”, oraz dwa kufry rybackie z bazy w Lowe-

stoft, które przerwały swój rejs na łowiska. Naprędce zebrana i poderwana do działania

eskadra kontrtorpedowców oraz krążownik „Amethyst" przybyły w rejon katastrofy zbyt

późno. Kto się uratował z pogromu, tego już podnieśli na swoje pokłady Holendrzy. An-

glicy nie przerwali jednak poszukiwań do zmroku.

Ogółem zdołano uratować 837 ludzi z trzech załóg okrętów zatopionej eskadry. Wśród

uratowanych było 60 oficerów. Oszacowano straty ludzkie. Były ogromne. Zginęło ponad

1400 ludzi.

Nic więc dziwnego, że ta tragedia wstrząsnęła całą flotą, Admiralicją i mieszkańcami

dumnego Albionu. Nagle wszyscy zrozumieli, że okręty podwodne - do niedawna jeszcze

lekceważone przez strategów, taktyków morskich i większość dowódców okrętów i statków

- to broń niezwykle groźna. Flota brytyjska znalazła się w stanie szoku. „Jesteśmy nie

przygotowani do tej wojny - szepty wśród marynarzy i kadry stawały się coraz głośniejsze -

ponieważ nasz Pierwszy Lord Admiralicji to... Niemiec”. Na głowę admirała księcia Lu-

dwika Battenberga, który faktycznie z pochodzenia był Niemcem, ale czuł się Anglikiem i -

według słów króla Jerzego V - był „człowiekiem niezwykle lojalnym”, zaczęły się sypać

gromy i obelgi. Niezadowolenie zrodzone we flocie przeniosło się także na społeczność

cywilną, która zaczęła właśnie odczuwać skutki prowadzenia wojny tak blisko swoich

granic. Pojawiły się nawet pogłoski, że wszelkie dotychczasowe niepowodzenia na morzu

to wina Pierwszego Lorda Admiralicji, który... jest cesarskim szpiegiem. Żądano też, coraz

wyraźniej i coraz ostrzej, by to najważniejsze stanowisko powierzyć prawdziwemu Brytyj-

czykowi, wskazując jednocześnie, że taką postacią jest admirał J.A. Fisher, człowiek

ogromnie doświadczony, wspaniały marynarz i sztabowiec, znawca problemów taktycz-

nych, strategicznych i organizacyjnych, który wniósł już kiedyś, na tym stanowisku,

ogromne zasługi w dzieło rozbudowy i modernizacji floty. Jedyną przeszkodą był wiek

admirała Fishera. Miał on bowiem już 73 lata, ale trzymał się świetnie, był nadal człowie-

kiem o niezwykłej energii, niepospolitej bystrości umysłu, znakomitym wyczuciu wszyst-

kich problemów wojny na morzu, a poza tym cieszył się wśród oficerów floty ogromną

popularnością i nie kwestionowanym szacunkiem.

Z każdym dniem rósł strach przed okrętami podwodnymi i wzmagała się nieufność do

Pierwszego Lorda Admiralicji księcia admirała Ludwika Battenberga.

Król musiał coś z tym zrobić, musiał podjąć decyzję. W sprawie zmiany na stanowisku

Pierwszego Lorda Admiralicji zapadła ona 30 października 1914 roku. To było dość proste.

Gorzej jednak wyglądała sprawa wojny na morzu. Admirał Fisher przyjmując ponownie tę

funkcję nie miał przecież sprawdzonych recept na wszystkie bolączki trapiące flotę kró-

lewską i kraj. Nie miał także wypracowanej taktyki obronnej przed atakami okrętów pod-

wodnych i zwalczania tych jednostek. Na to trzeba było czasu i nie mogły tu już pomóc ani

jednorazowe decyzje króla, ani nawet zdecydowane rozkazy nowego Pierwszego Lorda

Admiralicji. Te sposoby musiano wypracować „na dole”, na okrętach. Liczył się każdy

pomysł, bo zrozumiano, że Wielka Brytania stanęła na skraju przepaści, gdyż okazała się

bezbronna wobec niemieckich U-bootów.

Wydawało się, że co jak co, ale udany atak torpedowy brytyjskiego okrętu podwodnego

może podbudować nadszarpnięte morale floty. Dążono do tego zdecydowanie, okręty

podwodne wyszły z baz w poszukiwaniu łupu, w załogach rosła chęć zemsty, wykazania,

ż

e „Brytyjczycy też potrafią”.

Szóstego października „E- 9” - nowoczesny okręt podwodny (660 t wyporności na-

wodnej; 790 t wyporności podwodnej, 53 m długości, 4 wyrzutnie torped 457 mm, jedno

działo 76 mm) wykonał udany atak na zespół kontrtorpedowców niemieckich, operujących

na Morzu Północnym. Ugodzony brytyjską torpedą „S- 116” rozłamał się i zatonął. Towa-

rzyszące mu dwa bliźniacze okręty sprawnie zorganizowały akcją ratowniczą, podejmując z

wody 55 ludzi z załogi liczącej 64 osoby. „E- 9” nie atakował prowadzących akcję ratowa-

nia rozbitków kontrtorpedowców. Wrócił do bazy, zameldował o sukcesie i...

WOJNA NERWÓW

Znów się zaczęło. Na nowo rozgorzała dyskusja. Zwycięska potyczka dolała oliwy do

ognia: omawiano powszechnie przewagi, jakimi dysponują okręty podwodne nad resztą sił

morskich. Domagano się od Admiralicji zdecydowanych działań, rozbudowy własnej floty

podwodnej, zacieśnienia blokady Niemiec, zdecydowanego zwalczania groźnego przeciw-

nika.

W tej „wojnie nerwów” zwycięzcami okazali się jednak Niemcy. A stało się to znów za

sprawą kapitana Otto Weddigena i jego „U-9”.

Tym razem - było to w połowie października - wykonywał on zadanie patrolowe na linii

brytyjskiej blokady rozwiniętej na Morzu Północnym między Peterhead w Szkocji a

Stavanger na brzegu norweskim. Działając wraz z nowszym, znacznie sprawniejszym,

„U-17”, w biały dzień 15 października 1914 roku wykonał atak na zespół trzech brytyjskich

krążowników. HMS „Hawke” ugodzony torpedą z „U-9” z bardzo małej odległości - zale-

dwie 150 metrów - zatonął w ciągu ośmiu minut. Tym razem pozostałe krążowniki zacho-

wały ostrożność, a jednocześnie działały bardzo zdecydowanie. Jeden udzielał pomocy

rozbitkom, a drugi rozpoczął poszukiwania okrętów podwodnych. Wezwano też do pomo-

cy zespół okrętów osłony kontrtorpedowce. Tymczasem, korzystając z zamieszania, jakie

powstało w brytyjskiej eskadrze, „U-17” wykonał atak na HMS „Theseus”. Torpedy omi-

nęły cel, dały jednak dowódcy zespołu brytyjskiego podnietę do zdecydowanych poszuki-

wań podwodnego przeciwnika i maksymalnego zachowania czujności. Akcja ratownicza

zakończyła się miernymi rezultatami, zdołano podjąć z wody jedynie 20 marynarzy (zginę-

ło ponad 500 ludzi). Poszukiwania U-bootów także wkrótce przerwano. Zresztą nie było

już czego szukać. Obydwa niemieckie okręty umknęły z miejsca, z którego wykonywały

ataki. Kapitan Weddigen znów mógł święcić triumf w bazie na Helgolandzie. Jego sława

„niepokonanego podwodnika” cesarskiej floty Wilhelma II rosła...

Po pierwszym zwycięstwie nad trzema brytyjskimi krążownikami pancernymi na akwe-

nie Broad Fourteens kapitana Otto Weddigena powitano w Niemczech jak bohatera naro-

dowego. Do bazy na Helgolandzie przybył sam cesarz Wilhelm II, by tego „wspaniałego

zwycięzcę” udekorować Krzyżem Żelaznym I klasy, a banderę tak wsławionego okrętu

podwodnego - „U-9” - Krzyżem Żelaznym II klasy. Podobne splendory, chociaż znacznie

mniejsze, spadły też na innych członków załogi okrętu. Dowódca tworząc listę współtwór-

ców sukcesu - nie zapomniał ani o bosmanie, ani o młodym oficerze nawigacyjnym, który

wyprowadził go wprost na zespół brytyjski, ani nawet o elektryku, kóry przerwał mu o

ś

wicie 22 września „słodkie sny”...

Było to ważne wydarzenie w życiu załogi „U-9”, ponieważ także cesarz Austrii Franci-

szek Józef I, wypełniając swoje sojusznicze obowiązki, pospieszył z przyznaniem podwod-

nikom Wilhelma II wysokich bojowych odznaczeń własnego cesarstwa.

I teraz też załoga „U-9” spodziewała się gratyfikacji. Wszak atak z 15 października

1914 roku udowodnił, a właściwie jeszcze raz potwierdził tezę, że okręty podwodne mogą

rozstrzygnąć tę wojnę na korzyść cesarskich Niemiec. Trzeba tylko Anglię ścisnąć za gar-

dło.

W niemieckim sztabie Hochseeflotte oceniono, że dotychczasowe zwycięstwa

U-bootów stanowiły zaledwie pierwszy, wstępny uchwyt. Trzeba było tylko zacisnąć go

mocniej, wywrzeć silniejszy nacisk i... Anglia padnie na kolana.

To bardzo dawne marzenie Niemców: mieć flotę, która mogłaby stanąć „twarzą w

twarz” z flotą brytyjską i pokonać ją. Pragnienie, które zrodziło się po zwycięskiej wojnie z

Francją w latach 1870- 1871. Gigantyczna kontrybucja uzyskana w wyniku wygrania tej

wojny została niemal w całości przeznaczona na rozwój przemysłu i sfinansowanie jego

ekspansji na nowe rynki zbytu. Ale rynki te były już ciasne znacznie wcześniej rozsiedli się

na nich Anglicy i Francuzi, Hiszpanie i Portugalczycy, którzy nie chcieli na nich niemiec-

kich konkurentów, nie zamierzali też oddawać wcześniej zagarniętych kolonii. Niemcy

wszędzie czuli się intruzami: w Afryce i Azji, w Ameryce Południowej, Środkowej i na

Wyspach Oceanii. Żeby tam dotrzeć ze swoimi towarami, a potem porządkami, musieli

mieć silną flotę. Na fali tych żądań powstała sławetna „ustawa o flocie” z 1898 roku (Flot-

tengesetz), udoskonalana i nowelizowana w następnych latach. Ten dokument państwowy

stanowił najdobitniejszy wyraz ekspansjonizmu niemieckiego, a każda jego nowelizacja

oznaczała po prostu skok jakościowy, wzrost wydatków na budowę floty. Historycy zbadali

to dokładnie: w 1900 roku budżet marynarki wojennej Niemiec stanowił niemal jedną piątą

(zaledwie 19,2 %) wydatków budżetowych na całe siły zbrojne; w sześć lat później już co

czwarta marka była kierowana na potrzeby floty, zaś plan budżetowy na rok 1913, a więc

tuż przed wybuchem wojny, przewidywał, że co trzecia marka (31,8%) będzie przeznaczo-

na na rozwój tego rodzaju sił zbrojnych. Zamiary Sztabu Generalnego, chociaż okryte ta-

jemnicą wojskową i państwową, dla uważnych obserwatorów z każdym miesiącem i ro-

kiem rysowały się coraz wyraziściej: Niemcy dążyli do zbudowania floty, która tonażowo

równałaby się minimum dwóm trzecim floty brytyjskiej. Dlaczego akurat taka proporcja

uznana została za wystarczającą? Otóż stratedzy cesarskiej floty wyliczyli, że rozproszenie

brytyjskich okrętów na morzach i oceanach świata, w koloniach i na liniach komunikacyj-

nych, jest tak ogromne, że na europejskich morzach można wystawić przeciwko Anglikom

flotę o 1/3 mniejszą od tej, którą oni dysponują. Takie siły wystarczą, by odstraszyć prze-

ciwnika, zmusić go do maksymalnej ostrożności w działaniach, a nawet - w sprzyjających

okolicznościach - zadać mu zdecydowany cios.

WIELKA BRYTYJSKA „TAJEMNICA”

Niemcy od dawna znali wielką tajemnicę Anglii, wiedzieli, że żyje ona dzięki swej flo-

cie, dzięki gigantycznemu handlowi zamorskiemu.

Brytyjska flota handlowa tuż przed wybuchem wojny liczyła 6587 parowców i 653 ża-

glowce, co stanowiło 43 procent(!) światowego tonażu. Te statki o łącznej pojemności

prawie 20 milionów BRT pływały po całym świecie, docierały do wszystkich jego portów.

Anglia mogła dostatnio żyć, bo sprowadzano na Wyspy wszystko i zewsząd. W takim

funkcjonowaniu gospodarki kryło się jednak spore niebezpieczeństwo. Bo cóż by się stało,

gdyby flota zawiodła lub gdyby wróg zdołał przerwać brytyjskie linie komunikacyjne.

Przede wszystkim na Wyspach zapanowałby głód, gdyż większość żywności sprowadzano

do metropolii z krajów zamorskich. Spoza Wysp pochodziło na przykład 40 procent mięsa,

50 procent jaj, 73 procent owoców i 100 procent cukru. Podobnie było z dostawami su-

rowców strategicznych. Ten kraj i ten naród nie zniósłby izolacji, bo zapasów żywności

wystarczało mu zaledwie(!) na sześć tygodni. Nic więc dziwnego, że aby żyć, Brytyjczycy

musieli utrzymywać żeglugę, musieli też utrzymywać silną flotę wojenną strzegącą bez-

pieczeństwa tej żeglugi i własnych brzegów. „Ścisnąć Anglię za gardło” oznaczało po pro-

stu zablokowanie Wysp Brytyjskich, doprowadzenie do tego, by żaden statek transportowy

nie dotarł do portu ze swym ładunkiem. Po sześciu tygodniach wymuszonej wstrzemięźli-

wości Brytyjczykom brakowałoby wszystkiego, co potrzebne do życia i walki, potem - tak

wyobrażali sobie Niemcy - wola walki słabłaby z dnia na dzień...

O tym wszystkim wiedzieli sztabowcy obydwu walczących stron, ale jakby zabrakło im

odwagi w budowaniu zamiarów strategicznych i późniejszej ich konsekwentnej realizacji.

Gdy teraz, z perspektywy niemal wieku, spogląda się na wydarzenia z lat przełomu

technicznego, jakim bez wątpienia okazały się czasy przed I wojną światową i trudne lata

tej wojny, można dziwić się, że sztaby generalne zaangażowanych w zbrojny konflikt stron

myślały według utartych schematów, że nie dostrzegły od razu możliwości, jakie zaryso-

wały się po wprowadzeniu do walki okrętów podwodnych.

Ale czy tak naprawdę można się dziwić zapatrywaniom ówczesnych strategów i takty-

ków wychowanych na starych wzorach imperialnej potęgi morskiej? Gdybyśmy przez

chwilę zechcieli poczuć się historykami, to musielibyśmy podjąć próbę spojrzenia na mi-

nione wydarzenia oczyma ludzi z tamtych lat. Spójrzmy więc! Oto kilka zaledwie cytatów

z „Przeglądu Technicznego” z 1909 roku, który zamieścił cały, długi zresztą, cykl artyku-

łów poświęcony „statkom podwodnym”.

Pisano tam między innymi: „Statki podwodne można podzielić na kilka odmian. Jeżeli

brać będziemy pod uwagę tylko zdolność dowolnego zanurzenia się pod powierzchnią

wody, to i zwykłe dzwony nurkowe tu zaliczone być powinny. Tak np. Arystoteles podaje

opis dzwonów nurkowych używanych przy oblężeniu Tyru, na 332 lata przed naszą erą, a

Aleksander Macedoński posługiwał się podwodnym przyrządem w swych morskich wy-

prawach. Lecz pierwszy i właściwy statek podwodny zbudowany był przez Korneliusza

van Drebbel, lekarza i mechanika holenderskiego za panowania Jakuba I, króla Anglii,

około roku 1620; ze względu jednak na ubóstwo środków technicznych owych czasów, był

on pokryty jedynie silnie natłuszczoną skórą, pomimo tego wynalazca wraz z załogą, skła-

dającą się z dwunastu wioślarzy, żeglował przez kilka godzin całkowicie pod wodą, w

głębokości 4 - 5 m”.

Polska, jako państwo, nie istniała w tych czasach na mapie świata, nic więc dziwnego,

ż

e autorzy z „Przeglądu Technicznego” zapragnęli podkreślić także wkład Polaków w do-

konujące się na ich oczach dzieło narodzin nowego rodzaju żeglugi. Oto co pisali o Stefanie

Drzewieckim - znakomitym inżynierze, wynalazcy i odkrywcy”:

„Inż. Drzewiecki z Odessy w roku 1879 zbudował w Petersburgu statek podwodny, 6 m

długi, mieszczący czterech ludzi załogi i kapitana. Próby wykonane z tym statkiem dały

wyniki tak dobre, że inż. Drzewiecki otrzymał polecenie zbudowania 50 sztuk, czego też w

znacznej części dokonał zakład przemysłowy Piata w Paryżu. Podczas jednego doświad-

czenia admirał Piłkin, pragnąc zbadać sposób działania przyrządów, wszedł do wnętrza,

łódź zaś przez niedopatrzenie załogi pogrążyła się na dno i pomimo wysiłków nie zdołano

wyprowadzić jej na powierzchnię, co jak się zdaje spowodowały pompy, które nie mogły

przezwyciężyć zbyt wielkiego naporu wody. Łódź, dzięki jedynie wydobywającym się

bańkom powietrza, odnaleziono po kilku godzinach: tu więc raz jeszcze okazuje się uży-

teczność nadmiaru wypierania, które jakkolwiek niewielkie, chroni od zguby nieuniknio-

nej”.

Może się to nami wydać dziś nawet zadziwiające, ale autorzy tegoż cyklu dostrzegli już

wówczas przed „statkami podwodnymi” perspektywy, które — na dobrą sprawę — zary-

sowały się dopiero w ostatnich latach, gdy technika dokonała następnego gigantycznego

skoku, gdy powstały napędy atomowe...

Oto co dziennikarze sprzed osiemdziesięciu lat pisali na łamach „Przeglądu Technicz-

nego”:

„Spomiędzy wielu pomysłów zasługuje na uwagę statek podwodny Waddingtona, po-

ruszany wyłącznie elektrycznością. Jednym z pierwszych, którzy zastosowali węglowodory

ciekłe na statkach podwodnych, jest Holland de Paterson, z jego zaś następców najbardziej

się przyczynił do posunięcia tej sprawy F. Forest, który opracował dwa projekty torpedow-

ców podmorskich, różniących się zarówno kształtem, jako też i wymiarami.

Słówko jeszcze powiem o tem, czem łodzie podwodne mogą być w przyszłości. Nie-

wątpliwie będą one przede wszystkim, niestety, narzędziem niszczenia, statkami bojowymi

- lecz mogą zyskać i doniosłe znaczenie pokojowe. Łódź albowiem podwodna, przy do-

brym i celowym ustroju, stanowić może jeden z najbezpieczniejszych środków komunikacji

wodnych, bo gdy okręty handlowe, osobowe itp. narażone są na rozbicie przez burze, sza-

lejące na powierzchni wody, to łodzie, zanurzone zupełnie, są od tych niebezpieczeństw

wolne. Oświetlenie wnętrza, którego tak starannie unikają na łodziach bojowych, wykaże

na łodziach handlowych wysokie swe zalety, jak to stwierdzają poszukiwania Barina.

Lampy albowiem, oprócz wnętrza statku, oświetlać będą również głębiny morskie, co

umożebni omijanie skał podmorskich i innych przeszkód”.

To „trącące myszką” zainteresowanie oświetleniem podwodnych głębin, które „umo-

ż

ebni omijanie skał podmorskich”, można bez wahania wybaczyć popularyzatorom sprzed

osiemdziesięciu lat, gdy czyta się dziś najnowsze doniesienia oparte na informacjach za-

czerpniętych z biur konstrukcyjnych. Wynika z nich, że naukowcy francuscy, japońscy,

kanadyjscy, amerykańscy i radzieccy od kilku lat pracują nad projektami podwodnych

statków transportowych, które mogłyby pływać między portami Europy i Japonii trasą

północną, pod lodami Arktyki. Współczesna technologia pozwala na budowę takich jedno-

stek o wyporności 20 000 ton, całkowicie zautomatyzowanych, z załogą liczącą dwanaście

osób. Problemem do rozwiązania pozostają jednak nadal źródła zasilania i nawigacja na

długich trasach podwodnych.

Wydaje się więc, że w 1909 roku popularyzatorzy wiedzy o okrętach podwodnych traf-

nie przewidywali, w jakim kierunku pójdzie budownictwo tych jednostek, ale wtedy jesz-

cze dominowało ich wojenne przeznaczenie: miały być instrumentem ataku.

4

Nie przypi-

sywano im wprawdzie pierwszoplanowej roli, mimo to liczba oddawanych do służby jed-

4

Czytelników interesujących się historią rozwoju techniki wojenno-morskiej i udziałem Polaków w tym dziele

odsyłamy do znakomitych pozycji popularno-naukowych Alfreda Libfelda („Polacy na szlakach techniki”) i
Stanisława Biskupskiego („Uwaga peryskop”), tych zaś, którzy pragną pogłębić swą wiedzę na temat okrętów
podwodnych, do książki Sławomira Sutowskiego „Okręty podwodne”.

nostek rosła. Powiedzmy więc jedynie, że w ciągu 9 lat, od 1906 do 1914 roku włącznie,

flota wojenna Wielkiej Brytanii otrzymała 215 okrętów nawodnych różnych klas, od okrę-

tów liniowych po kontrtorpedowce, natomiast flota Niemiec cesarskich wzbogaciła się o

150 jednostek nawodnych. W tym czasie Brytyjczycy podnieśli bandery na 75 okrętach

podwodnych, a Niemcy na 44. Samo zestawienie tych liczb świadczy, że okręty podwodne

- jakkolwiek znane już we wszystkich krajach dysponujących dużymi flotami - nie stały się

jeszcze prawdziwym odkryciem, że nie mieściły się w oficjalnych doktrynach wojennych.

O doktrynie Hochseeflotte cesarza Wilhelma II już mówiliśmy, teraz - tytułem wyja-

ś

nienia - kilka zdań o brytyjskiej doktrynie wojny morskiej z końca XIX i początków XX

wieku. Za jej twórcę należy uznać wiceadmirała Philipa Howarda Colomba (1831 - 1899);

wykładowcę taktyki i strategii w Greenwich, którego twierdzeniem podstawowym była

zasada, że „powodzenie w wojnie morskiej jest możliwe tylko po osiągnięciu panowania na

morzu w rezultacie zniszczenia morskich sił przeciwnika”. Niewiele młodszy od Colomba

kontradmirał Alfred Thayer Mahan (1840- 1914), Amerykanin, rozbudował zasady Brytyj-

czyka, tworząc teorię siły morskiej - decydującego czynnika potęgi państwa. Nawiasem

mówiąc, teoria Mahana do dziś stanowi podstawę amerykańskiej strategii morskiej.

W 1911 roku, a więc na kilka lat przed wybuchem wojny, brytyjska doktryna morska

została opracowana w szczegółach przez Juliana Stafforda Corbetta (1854- 1922). Ten

historyk, dokonując rozwinięcia poglądów obydwu admirałów, określił podstawowe wa-

runki zwycięstwa Wielkiej Brytanii w wojnie z Niemcami. Droga do tego zwycięstwa wio-

dła przez zdobycie panowania na morzu i zapewnienie Wyspom Brytyjskim bezpieczeń-

stwa na liniach komunikacyjnych. Jak zdobyć panowanie na morzu? Corbett widział dwie

uzupełniające się możliwości: wielką, rozstrzygającą bitwę morską i daleką blokadę baz

przeciwnika przy jednoczesnych działaniach lekkich okrętów nawodnych i podwodnych.

Każda więc ze stron przewidywała w nadchodzącej wojnie, do której się przygotowy-

wała, zadania dla okrętów podwodnych, każda oczywiście inne, zgodne z własną doktryną.

Nikt jednak nie mógł nawet przypuszczać, jak przewrotny, groźny i zbrodniczy scenariusz

wojny podwodnej zarysuje się już w pierwszych miesiącach starcia dwóch morskich po-

tęg...

TRZEBA DWIEŚCIE U-BOOTÓW...

Nie. To byłaby jednak pomyłka w ocenie wydarzeń!

Scenariusz zbrodniczej wojny podwodnej zaczęli pisać Niemcy już znacznie wcześniej,

nim „U-9” rozprawił się. z trzema krążownikami brytyjskimi. Historyk niemiecki Gayer,

omawiając przebieg I wojny światowej na morzu, przypomina postać sztabowca komando-

ra porucznika Bluma - specjalisty w dziedzinie broni podwodnej, oraz jego stwierdzenie, że

aby wygrać wojnę przeciwko żegludze Wielkiej Brytanii, należałoby dysponować liczbą

200 okrętów podwodnych. Jak trafne były to wyliczenia, świadczy fakt, że Carl Doenitz,

który zresztą w czasie I wojny światowej był dowódcą okrętu podwodnego „UB- 68”, w

trzydzieści lat potem, już jako admirał i organizator hitlerowskiej flotylli podwodnej, wzo-

rował się na sztabowym opracowaniu komandora Bluma przygotowując taktykę działania

„wilczych stad”. Pisał bowiem w swoich pamiętnikach: „...aby działać z powodzeniem,

musimy mieć przynajmniej 100 okrętów podwodnych w akcji jednocześnie; aby zaś temu

podołać, musimy mieć przynajmniej 300 jednostek. Należy przedsięwziąć nadzwyczajne

ś

rodki, aby doprowadzić flotę podwodną do takiego stanu, by mogła wypełnić swoje głów-

ne zadanie, to jest pokonać Wielką Brytanię... Wszystkie inne względy muszą być podpo-

rządkowane temu wielkiemu celowi”.

Grossadmiral Carl Doenitz w trzydzieści lat potem powtórzy niemal dokładnie zdanie

zaczerpnięte z memoriału sztabowca kajzerowskiej Hochseeflotte komandora porucznika

Bluma, mówiące, że w prowadzeniu wojny podwodnej nie może być litości dla wroga, że

nie można oszczędzać załóg statków, że należy je wysyłać na dno razem z ich łajbami.

„Wilcze stada” admirała Doenitza, zorganizowane w czasie II wojny światowej, sięgają

więc swym zbrodniczym rodowodem do okresu, kiedy świat jeszcze nie numerował wo-

jen...

Nie odbiegajmy jednak zbyt daleko od wydarzeń rozgrywających się na morzu w po-

czątkowym etapie pierwszej wojny światowej.

Kończy się rok 1914, wojna trwa od pięciu miesięcy. O odniesionych przez Niemców

sukcesach mało kto pamięta. Front lądowy zamiera. Gigantyczne armie stoją naprzeciwko

siebie, okopane, ostrzeliwujące się, odpowiadające ciosem za cios, ale... niezdolne do prze-

łamania linii frontu, do pokonania przeciwnika. Tak jest na zachodzie Europy i na jej

wschodnich krańcach. Dla Niemiec ten zastój oznacza początek klęski. Liczyli na błyska-

wiczne rozstrzygnięcie w wielkich kampaniach lądowych, mają zaś wojnę na dwa fronty,

wojnę pozycyjną, wyczerpującą siły i szybko topniejące zapasy zgromadzone w czasie

pokoju. Brytyjska blokada morska - jakkolwiek niezbyt szczelna, ale jednak groźna - od-

cięła gospodarkę niemiecką od źródeł surowców i większości rynków światowych. Niemcy

czują się panami jedynie na Bałtyku, gdzie mają stałe i niezagrożone połączenia żeglugowe

ze Skandynawią, skąd sprowadzają wszystko to, co potrzebne do prowadzenia wojny i

dalszego rozkręcania zbrojeń. Skandynawowie zaś - jako neutralni - kupują na świecie i

zwożą do siebie to, czego potrzebują Niemcy. I to w jakich ilościach! Wojna to przecież

wielki interes!

Ale i na Bałtyku sytuacja „zagęszcza się”. Co prawda Rosjanie stracili krążownik „Pał-

łada” (wraz z całą załogą) po celnym strzale torpedowym „U-26”, ale w grudniu 1914 roku

na wody tego morza weszły brytyjskie okręty podwodne „E-1” i „E-9”, które współdziała-

jąc z siłami floty rosyjskiej mogły zagrozić żegludze niemieckiej na całym akwenie. A to

byłoby bardzo groźne!

Jeszcze w październiku, a więc w trzecim miesiącu wojny, cesarz Wilhelm II podjął

decyzję: powstrzymać się od morskich działań bojowych, które mogłyby spowodować

wielkie straty okrętów; flota samym swym istnieniem stanowi demonstrację siły. Nic więc

dziwnego, że Hochseeflotte nie usiłowała nawet przełamać linii dalekiej blokady brytyj-

skiej. Wojna morska, podobnie jak lądowa, nabrała charakteru pozycyjnego. Flota istniała,

jej siły lekkie - głównie zaś okręty podwodne - przysparzały strat Brytyjczykom, ale nie

doszło do rozstrzygającej bitwy morskiej, więc stosunek sił nie uległ większym zmianom.

Tylko jedno zostało wyjaśnione: okręty podwodne stały się wielką nadzieją Niemiec.

Okazały się niezastąpione. Potrafiły rozprawić się z każdym przeciwnikiem: wielkim krą-

ż

ownikiem, szybkim kontrtorpedowcem, statkiem handlowym. Udowodniły, że „przed

nimi przyszłość”. W sztabach sumiennie podliczano sukcesy. Po pierwsze: zatopione wiel-

kie okręty nawodne przeciwnika - „Pathfinder”, „Hogue”, „Aboukir”, „Cressy”... Po dru-

gie: statki handlowe wiozące do Anglii towary z całego świata, a także przewożące z Anglii

do Francji sprzęt wojenny i żołnierzy... Wyliczono, że U-booty zniszczyły i zatopiły łącznie

około 50 jednostek o pojemności 60000 ton. To dużo. To bardzo dużo!

A ile strachu napędziły całej flocie brytyjskiej, stale zmieniającej miejsce bazowania,

kryjącej się w głębokich fiordach na północy Szkocji? Ileż dzięki nim paniki w Dover i na

kanale? Ile niepokoju w Irlandii, gdzie udało się nawiązać Niemcom kontakty i porozumie-

nie z separatystami z „Zielonej Wyspy”?

I to wszystko za cenę zaledwie trzech straconych U-bootów: „U-18”, „U-5” i „U-11”!

Tak! Jedno jest pewne: okręty podwodne to jedyny środek, za pomocą którego można

zadać śmiertelny cios żegludze handlowej aliantów, powalić Albion na kolana.

Jakby na potwierdzenie tych wniosków przychodzi wiadomość z morza. Pierwszego

stycznia 1915 roku o godz. 2.30 „U-24” zaatakował torpedami brytyjski okręt liniowy

HMS „Formidable” na wodach kanału La Manche. Udany atak! „Formidable” (czyli

„Groźny” lub „Potężny”) zatonął. Zginęło 547 marynarzy brytyjskich. Co więcej. Nastąpiły

przetasowania w Admiralicji, bo dowódca zespołu okrętów, wiceadmirał Bayly, został

oskarżony o niefrasobliwość. Jego okręty szły nie zygzakując, z niewielką prędkością 10

węzłów i na dodatek przy pełni księżyca... Po prostu wystawiły się pod torpedy.

Fatalna sylwestrowa noc dla Brytyjczyków. A dla Niemców jeszcze jeden dowód, że

okrętami podwodnymi mogą zawojować dumny Albion.

Ale żeby ten środek wykorzystać, muszą zapaść decyzje na najwyższym, cesarskim

szczeblu. A cesarz już raz oddalił memoriał ministra niemieckiej marynarki wojennej,

wielkiego admirała von Tirpitza, który proponował, aby „morską wojnę pozycyjną” zamie-

nić w „wielką wojnę”, dążąc do starcia z flotą brytyjską. Tirpitz czuł się upokorzony od-

mowną decyzją cesarza. I może właśnie dlatego zaczął nieoficjalnie prowadzić przygoto-

wania do rozpoczęcia nieograniczonej wojny podwodnej. Stocznie otrzymały zamówienia

na realizację 20 dużych i 33 małych okrętów podwodnych. Ten tajny plan Tirpitza mógł

zmienić oblicze wojny, przesądzić o jej wyniku. Tirpitz wiedział, że dopóki Anglicy są źle

przygotowani do walki z okrętami podwodnymi, wygrać można wszystko. Trzeba tylko być

bezwzględnym jak wilk grasujący w stadzie owiec, trzeba tylko zorganizować „wielkie

polowanie”. Jedyną przeszkodę dla coraz bardziej zadufanych dowódców okrętów pod-

wodnych i ich przełożonych w sztabie Hochseeflotte stanowiło... prawo międzynarodowe.

Cesarz Wilhelm II i kanclerz Rzeszy Niemieckiej Bethmann- Hollweg obawiali się zaś

najbardziej, że bezwzględna wojna morska przeciwko flocie handlowej może wywołać

zatarg Niemiec z dotychczas neutralnymi Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Wejście Sta-

nów do wojny - oczywiście po stronie Ententy oznaczałoby dla Rzeszy początek końca.

PIRACI NIE ZNAJĄ PRAWA

Wydawało się, że cesarz i kanclerz wahają się, czy spuścić „psy wojny ze smyczy?”

Złamać prawa morskie? Konwencję haską? Konwencję londyńską?

Tirpitz straszył. Udzielił wywiadu wysłannikom prasy amerykańskiej. Mówił o tym, że

załogi okrętów podwodnych są gotowe do „energicznych akcji” przeciwko handlowi mor-

skiemu. Wychwalał tę nową broń, jej walory bojowe i cesarskich podwodników „zdecy-

dowanych na wszystko” dla zwycięstwa. To brzmiało jak szantaż.

Kanclerz Bethmann- Hollweg złagodził wypowiedź ministra marynarki wojennej,

uspokajał, wyciszał oburzenie amerykańskiej opinii publicznej. A przynajmniej się starał...

Wcale nie kwestionując „niemieckiego prawa do rozpoczęcia wojny handlowej z użyciem

U-bootów”, uważał jednak, że jeszcze nie nadszedł czas, żeby wykorzystywać tak zdecy-

dowane środki walki. Kanclerz zastrzegł się jednak, że już wkrótce pozycja cesarskich

Niemiec na kontynencie europejskim stanie się tak znacząca, że „żadne państwo neutralne

nie zechce zaryzykować konfliktu z tak silnym mocarstwem”. I wtedy będzie można...

Odczytajmy dokładnie ukrytą za ogólnikowymi sformułowaniami i gładkimi słowami

myśl cesarskiego kanclerza! Wszak on nie miał nic przeciwko bezwzględnemu wykorzy-

staniu okrętów podwodnych w tej wojnie. On był za! Zastanawiał się jedynie, czy nadszedł

już ten właściwy moment, by pokazać „wilcze kły”...

Tymczasem na morzu sytuacja zaogniała się.

W październiku 1914 roku Niemcy zorganizowali trzy duże operacje minowe mające na

celu zablokowanie sił floty brytyjskiej w jej bazach. Dwie pierwsze wyprawy na wody

Firth of Forth i do ujścia Tamizy nie udały się. Brytyjczycy rozpoznali zamiary przeciwni-

ka, między innymi dzięki danym wywiadu, i rozprawili się ze skrycie podchodzącymi ku

wybrzeżom okrętami.

Ale trzecia wyprawa powiodła się. Krążownik pomocniczy „Berlin”, przebudowany już

w trakcie działań bojowych z dużego statku pasażerskiego, uzbrojony w cztery działa i

dwieście min, korzystając z paskudnej pogody, przedarł się skrycie poza linię blokady

brytyjskiej i nie zauważony dotarł do rejonu zatoki Lough Swilly, gdzie właśnie schroniła

się przed atakami U-bootów duża część floty admirała Jellicoe. Komandor Pfundheller,

dowódca „Berlina”, zdecydował się cały ładunek min zrzucić w odległości 10 Mm od

głównego wejścia do zatoki, stanowiącej dogodną przystań zapasową Grand Fleet na za-

chodnim wybrzeżu Szkocji. Doskonale wybrał miejsce: najczęściej tędy właśnie musiały

przepływać okręty brytyjskie. Akcja zakończyła się powodzeniem. „Berlin” postawił

ogromne pole minowe i zniknął we mgle. Na efekty nie trzeba było zbyt długo czekać. Już

27 października rozegrała się w tym „zacisznym” dotąd miejscu tragedia. Wielki okręt

liniowy (23 tys. ton wyporności) HMS „Audacious” - co znaczy „Zuchwały” wszedł na

minę i zatonął. Brytyjczycy nie od razu zorientowali się, że to właśnie mina była przyczyną

eksplozji, długo i z uporem poszukiwali okrętów podwodnych na tym akwenie. Okryli też

zasłoną tajemnicy tę tragedię, tak że Niemcy długo nie wiedzieli o sukcesie swego stawia-

cza min. Tymczasem „Berlin” krążył po oceanie, szukał statków handlowych na północ-

nych trasach. Wreszcie z powodu braku paliwa dał się internować w jednym z norweskich

portów.

Tragedia „Audaciousa” stała się przyczyną zaostrzenia działań brytyjskich. W począt-

kach listopada, a więc w kilka dni po objęciu stanowiska Pierwszego Lorda Admiralicji

przez admirała J. A. Fishera, Wielka Brytania ogłosiła, że od tej chwili całe Morze Północ-

ne uważa za obszar wojenny. Oznaczało to po prostu wzmocnienie blokady Niemiec. Za-

broniono statkom handlowym przechodzenia przez linię łączącą Wyspy Owcze, Hebrydy i

Islandię, wyznaczono też dla żeglugi handlowej nowy szlak na kanale La Manche. W tym

„rękawie” flota brytyjska mogła praktycznie skontrolować każdy statek płynący do portów

niemieckich oraz zajętych przez Niemcy (nawet noszący banderę państwa neutralnego),

mogła też dokonać konfiskaty tzw. kontrabandy, czyli ładunków służących do wytwarzania

materiałów wojennych w niemieckich fabrykach.

Na takie dictum Niemcy odpowiedzieli... blokadą Anglii. Zaskakujące rozwiązanie:

blokowani blokują! Oczywiście, w oficjalnych dokumentach cesarza Wilhelma II nie użyto

słowa blokada, bo przecież Niemcy krzyczeli na cały świat, że są „zablokowani głodowo”,

ale „Deklaracja o obszarze działań wojennych” z 4 lutego 1915 roku właśnie to oznaczała.

Cesarz Wilhelm ustalał bowiem, że całe wody dookoła Wysp Brytyjskich i Irlandii stały się

dla Niemiec obszarem działań wojennych i od 18 lutego każdy statek nieprzyjacielski spo-

tkany na tym akwenie będzie zniszczony przez niemieckie siły morskie. Miał oczywiście na

myśli okręty podwodne.

Co ciekawsze, dalej w deklaracji można przeczytać (oczywiście między wierszami), że

cała odpowiedzialność za ewentualne ataki na statki państw neutralnych spada na Angli-

ków, ponieważ to właśnie „brytyjskie władze zaleciły kapitanom swoich statków noszenie

bander państw neutralnych”. Uczyniono tak dla niepoznaki, aby zmylić niemieckich mary-

narzy, ale oni nie dadzą się na to nabrać.

Poza tym Niemcy wyznaczyli w deklaracji szlak dla wszystkich statków transporto-

wych, które chciałyby ustrzec się brytyjskiej kontroli na morzu. Trasa na północ od Sze-

tlandów i wzdłuż wschodnich akwenów Morza Północnego, aż po wybrzeża holenderskie,

była strzeżona przez Hochseeflotte i nic tam nie powinno zagrażać żegludze państw neu-

tralnych utrzymujących ożywione stosunki handlowe z Niemcami.

Był ten dokument formalnym wypowiedzeniem wojny podwodnej, chociaż nosił eufe-

mistyczną w tej sytuacji nazwę „Deklaracji o obszarze działań wojennych”.

Zanim jednak „Deklaracja...” ujrzała światło dzienne, dowódca „U-20” wynalazł cał-

kiem nowy sposób walki z żeglugą nawodną, sposób niezwykle bezpieczny dla U-bootów.

A jaki efektywny! „U-20” strzelał torpedy bez uprzedzenia, bez próby nawet zatrzymania i

kontroli statków. Zginęły tak trzy parowce: „Icari”, „Tokomaru” i „Oride”. Okręt podwod-

ny nawet nie ujawnił swej obecności w rejonach tragedii.

Wojna nerwów trwała.

„Deklaracja...” była także środkiem walki.

Chytrze pomyślane przedsięwzięcie - trzeba to przyznać sztabowcom niemieckiego ce-

sarza. Stało się ono jeszcze jednym z elementów „wojny nerwów” prowadzonej niemal od

początku działań na morzu. Deklaracja miała z jednej strony odstraszyć kapitanów statków

państw neutralnych od zawijania do portów brytyjskich, co sprzyjałoby „przyduszeniu”

przemysłu zbrojeniowego na Wyspach, z drugiej strony wystawiała całą brytyjską żeglugę

pod wyrzutnie torped U-bootów, bo skoro w tym rejonie nie ma statków neutralnych - a

przynajmniej być ich nie powinno - to znaczy, że podwodne asy nawet nie muszą dokony-

wać rozpoznania. Każdy bowiem napotkany statek to... statek brytyjski.

Za grzecznymi, dyplomatycznymi sformułowaniami kryły się bardzo złowrogie fakty:

cesarz po prostu zrzucał z siebie odpowiedzialność i jednocześnie spuszczał „psy wojny” ze

smyczy... Jeszcze nie od razu, co prawda, bo przyhamował go nagle ostry protest Amery-

kanów, żądających gwarancji bezpieczeństwa dla swoich statków i obywateli USA na po-

kładach statków płynących pod banderami innych państw, ale można powiedzieć, że 4

lutego 1915 roku rozpoczęła się „wojna podwodna”.

U-booty ruszyły na morze.

W ciągu ostatnich 20 dni lutego osiem cesarskich okrętów podwodnych operowało na

wodach uznanych za „obszar działań wojennych”. Jednakże tylko trzy z nich odniosły

sukcesy. „U-16” zatopił brytyjski parowiec „Dulwich” i neutralny norweski statek „Belrid-

ge”, „U-8” rozprawił się z pięcioma statkami w ciągu zaledwie pięciu dni, a „U-30” zatopił

jednego dnia (!) aż dwa statki. W lutym zginęło zatem dziewięć statków o tonażu niemal 23

tysięcy BRT.

Zgroza! Ale to było zaledwie preludium.

W marcu straty brytyjskie i żeglugi państw neutralnych rosły lawinowo. Od torped i po-

cisków wystrzelonych z dział U-bootów zginęło na morzu 29 statków (prawie 85 tys.

BRT), z których dwa należały do przedsiębiorstw żeglugowych państw neutralnych. Ogień

pożogi wojennej rozpalał się na chłodnych wodach wokół Wysp Brytyjskich coraz ja-

skrawszym płomieniem. Wśród ludzi morza rósł lęk przed spotkaniem z cesarskimi

U-bootami.

I rosła nienawiść do niemieckich pod wodników!

Jednocześnie oni sami z owianych legendą i otoczonych romantycznym nimbem tajem-

niczości „rycerzy głębin” nagle - w oczach świata, a nawet własnego społeczeństwa - za-

częli się przekształcać w wyklętych korsarzy, a nawet piratów.

Kto jest korsarzem, kto zaś piratem? Prawo wyraźnie określa różnicę między tymi poję-

ciami. Wyjaśnijmy ją zatem.

Często młodym miłośnikom morskich powieści przygodowych pirat i korsarz wydają

się jednakimi „bohaterami”. I mylą się, nie zdając sobie nawet z tego sprawy. Otóż w daw-

nych wiekach nie każdego władcę stać było na utrzymywanie morskiej floty wojennej w

czasie pokoju. Nic więc dziwnego, że przewidując wojenne zagrożenia, „powoływał pod

broń”, oczywiście suto wynagradzając za służbę, załogi statków, które w czasie pokoju

zajmowały się żeglugą handlową lub rybołówstwem.

Z polskiej tradycji znamy „listy kaperskie”. Tymi dokumentami królowie nadawali że-

glarzom, którzy zgodzili się na służbę, tytuły kaprów królewskich, przyjmowali ich zatem

pod królewską ochronę i opiekę, uzbrajali statki, wyposażali je do walki. Korsarz zatem to

ż

eglarz „powołany pod broń” na czas wojny. Okręt korsarski to statek zamieniony na okręt

wojenny, działający z upoważnienia władców, niejako w majestacie prawa. A pirat! O,

właśnie! Bywało, że korsarze działający w imieniu władców i w ich interesach, w sposób

wynikający ze strategii prowadzonej wojny, nagle - rozzuchwaleni własnymi sukcesami,

rozochoceni wojną, grabieżą i bezkarnością - wypowiadali władcy posłuszeństwo, stawali

się zwyczajnymi rabusiami, uprawiającymi na morzach rozbój. I wtedy przestawano ich

nazywać korsarzami - stawali się piratami. Takich bandytów morskich wyjmowano spod

prawa, wyklinano za ich okrucieństwo, bezwzględność, rabunki i rozboje...

Powołani pod broń „korsarze” cesarza Wilhelma II bardzo szybko nabrali zbójeckich

manier, stali się bezwzględnymi podwodnymi piratami. Ich okrucieństw i zbrodni nie

usprawiedliwiały żadne prawa wojny, żaden zwyczaj, żadna tradycja, nawet żadna potrzeba

zrodzona w trudnej sytuacji. Chyba że nazwiemy prawem wojny to, co powiedział i zapisał

pruski generał Carl von Clausewitz, który nakazywał stosowanie „bezwzględnej przemocy,

bez oszczędzania krwi, gdyż w rzeczach tak niebezpiecznych jak wojna, najgorsze są błędy

wynikające z dobroduszności”. Można też - idąc dalej tropami militarystycznej myśli nie-

mieckiej przypomnieć tu to, co powiedział pruski generał Julius von Hartmann, który w

1878 roku sformułował tezę, że „... w imię humanitaryzmu (!) wojnę należy prowadzić z

całą bezwzględnością i okrucieństwem, także przeciw całej ludności przeciwnika, by terro-

rem wymusić jak najszybciej kapitulację”.

Z tych „ziaren” rzuconych przez pruskich generałów wyrosły wilcze prawa podwod-

nych piratów Wilhelma II; z tych też „ziaren” wyhodowano „wilcze stada” U-bootów

grossadmirala Doenitza działające w czasie II wojny światowej na Oceanie Atlantyckim. I

wiele jeszcze innych zatrważających swym okrucieństwem zbrodni, które przeżył świat w

naszym wieku.

Wróćmy jednak do podwodnego piractwa z pierwszego okresu tamtej wojny, którą hi-

storia nazwała I wojną światową.

W 1914 roku tradycja, a także zapisane w konwencji haskiej z 1907 roku i deklaracji

londyńskiej z 1909 roku prawa prowadzenia wojny na morzu określały, że podczas starcia

zbrojnego tylko okręt wojenny może stać się przedmiotem ataku, i to nawet bez uprzedze-

nia. Sławetne polowanie „U-9” kapitana Otto Weddigena było przykładem prawdziwej

walki. Jego przeciwnik, groźne, uzbrojone po zęby, okręty brytyjskie, dały się zaskoczyć,

straciły orientację w starciu, więc zginęły. I to nikogo nie oburzało. Zwyciężył silniejszy i

sprytniejszy.

Ale prawo morskie przewidywało, że każdy statek handlowy, bez względu na to, jaką

nosi banderę, powinien być najpierw zatrzymany w celu kontroli. Załoga okrętu wojennego

może na nim dokonać rewizji, sprawdzić, czy wiezie on kontrabandę, czy próbuje przerwać

blokadę lub czy przypadkiem nie wykonuje jakichś zadań na rzecz przeciwnika.

Zatopienie nawet nieprzyjacielskiego statku to ostateczność, a nie reguła! - mówiło

prawo.

Dalsze ustalenia międzynarodowych konwencji i konferencji przewidywały, że żaden

dowódca okrętu nie powinien narażać osób cywilnych na niebezpieczeństwo utraty życia

ani też zadawać im niepotrzebnych cierpień. Jeśli więc istnieją jakiekolwiek możliwości, a

sytuacja nie zagraża jednostce dokonującej zajęcia statku, załoga i pasażerowie winni prze-

siąść się na łodzie ratunkowe i próbować dotrzeć do lądu.

Wszystkie te prawa - bez żadnego wyjątku - zarówno pisane, jak i zwyczajowe, zostały

złamane przez załogi okrętów podwodnych cesarza Wilhelma II.

Marynarze z U-bootów zachowywali się częstokroć tak, jakby nigdy nie znali tych naj-

prostszych, humanitarnych, uświęconych morską tradycją, przepisów. Tym samym jako

piraci sami postawili się poza prawem.

Jak to się stało? Mówiliśmy już o tym, że straty poniesione przez żeglugę brytyjską i

państw neutralnych w marcu 1915 roku wstrząsnęły opinią publiczną: przepadło 29 stat-

ków, łącznie prawie 85 tysięcy BRT, i ogromna ilość ładunków. Ale przede wszystkim

zginęło bardzo wielu ludzi! Umierali w straszliwych męczarniach w płomieniach pożarów,

jakie wybuchały na statkach trafionych torpedami, w lodowatej wodzie, w zablokowanych

pomieszczeniach, a także... od pirackich pocisków. Tak właśnie! Od pirackich pocisków.

Zbrodniczy przykład dał innym cesarskim podwodnikom kapitan Hochseeflotte Georg

Günther von Forstner - dowódca „U-28”. W dawnych wiekach „von” przed nazwiskiem

zastrzeżone zostało tylko dla prawdziwych rycerzy, wojowników bez skazy zawsze prze-

strzegających reguł gry.

Kapitan Georg Günther von Forstner rycerskie reguły miał za nic...

Dwudziestego siódmego marca 1915 roku podczas patrolu u południowo- zachodnich

wybrzeży Wysp Brytyjskich jego okręt zatrzymał angielski stateczek pasażersko- pocztowy

o nazwie „Aquila”. Na wyraźny rozkaz von Forstnera zarówno załoga, jak i pasażerowie

„Aquili” rzucili się do szalup. Spuszczono je na wodę. I wtedy - niespodziewanie nawet dla

własnej załogi - dowódca U-boota wydał komendę artylerzystom:

- Otworzyć ogień!

Już pierwszy strzał armatni uplasował się dokładnie w burcie jednej z szalup. Wybuch

rozerwał ją na strzępy. Zginęło ośmiu ludzi. Dopiero gdy „zwycięzcy” nasycili oczy wido-

kiem swej mocy i poczynionego zniszczenia, przyszła kolej na rozprawienie się z opusz-

czonym parowcem.

Ale ten sukces nie zadowolił von Forstnera. Już następnego dnia „U-28” dopadł na po-

dejściu do portu Milford inny statek, prawie pięciotysięcznik, parowiec pasażersko- pocz-

towo- towarowy o nazwie „Falaba”. Nosił on banderę Wielkiej Brytanii, a znajdowało się

na nim 260 ludzi (pasażerowie i załoga), w tym jeden obywatel amerykański, przemysło-

wiec i jednocześnie handlowiec o nazwisku Thresher.

Na statku wybuchła panika, gdy „U-28” pojawił się nagle i niespodziewanie na po-

wierzchni morza. Groźny kształt U-boota budził trwogę w każdym. Wszyscy też już wie-

dzieli, czym grozi spotkanie z torpedą. Ludzie rzucili się do szalup. Kapitan „Falaby” nie

zdołał opanować ludzkich odruchów, zatrzymał jednak maszyny...

Zanim pasażerowie zdołali opuścić pokład, „U-28” wystrzelił torpedę. Zginęły 104

osoby, w tym także mister Thresher. Stało się to przyczyną ostrego starcia dyplomatyczne-

go. Ameryka - wielkie, neutralne mocarstwo - zażądała od kajzerowskich Niemiec wyja-

ś

nień z powodu śmierci swego obywatela.

Niemcy w nocie dyplomatycznej - wypróbowanym już sposobem - uchylili się od od-

powiedzialności, zrzucając całkowicie winę na... brytyjskiego kapitana, który podobno „nie

podporządkował się rozkazom dowódcy U-boota, podjął nawet próbę ucieczki, a także

wzywał rakietami pomocy”. Z noty wynikało też, że von Forstner to człowiek bez skazy,

gdyż nie tylko dał załodze statku 10 minut na jego opuszczenie, ale nawet.przedłużył ten

czas ponad dwukrotnie, do 23 minut, i odpalił torpedę dopiero wówczas, gdy sam znalazł

się w zagrożeniu, gdyż jakieś podejrzane jednostki spieszyły „Falabie” na pomoc...

W wojnie na noty dyplomatyczne Niemcy dawali sobie też doskonale radę - jak widać z

tego przykładu. Potrafili przygwoździć przeciwnika argumentami lub... kłamstwami. Ame-

rykanie „przybici siłą niemieckich argumentów” musieli przeboleć męczeńską śmierć

obywatela USA o nazwisku Thresher. Jeszcze bowiem nie nadszedł czas wyrzeczenia się

neutralności w tej wojnie - neutralność jest wygodna, przynosi znacznie więcej korzyści niż

strat...

W każdym jednak razie kapitänleutnant Georg Günther von Forstner jako pierwszy ce-

sarski podwodnik zyskał w opinii społecznej świata miano mordercy, zbrodniarza wojen-

nego i pirata. Cesarz Wilhelm II, co prawda, bronił go, usprawiedliwiał, kluczył, zrzucał na

innych odpowiedzialność, ale była to tylko i wyłącznie próba zamazania faktów. Prawdę

powiedziawszy, nawet niemiecka opinia publiczna nie uznała von Forstnera za bohatera

narodowego, jak to miało miejsce w przypadku kapitana Otto Weddigena.

Inna sprawa, że Forstner nie trafił na swój czas. W niemieckiej flocie podwodnej

czczono właśnie pamięć wspomnianego wyżej bohatera, który zginął wraz ze swoim no-

wym okrętem „U-29” i całą załogą.

Długo nie wiedziano w sztabie Hochseeflotte, jak i kiedy to się stało. Kontakt z Weddi-

genem zerwał się 18 marca, gdy wracał do bazy w Ems z trwającego już dwa tygodnie

rejsu, podczas którego udało mu się rozprawić aż z sześcioma statkami handlowymi. Tyle

tylko zdołał zameldować słynny cesarski podwodnik...

Tymczasem było to tak...

Na wodach Pentland Firth, idąc w zanurzeniu peryskopowym, dostrzegł Weddigen

ć

wiczące okręty liniowe brytyjskiej Grand Fleet. Aż trzy eskadry doskonaliły swoje umie-

jętności w organizowaniu i zmianach szyków bojowych. Okrętom liniowym towarzyszyły

kontrtorpedowce i krążowniki osłony, stale zmieniające położenie. Kilkadziesiąt okrętów!

Trudny wybór dla samotnego myśliwego.

„U-29” zaatakował w momencie, gdy 1 i 2 eskadra w zwartym szyku czterech kolumn

dywizjonowych, po cztery okręty w kolumnie, wyszła mu wprost pod wyrzutnie torped.

Wtedy już jednak, w ósmym miesiącu wojny, brytyjscy obserwatorzy i sygnaliści byli

czujni. Ślad peryskopu na powierzchni wody nie uszedł ich uwagi. W oka mgnieniu, po

sygnale nadanym z flagowego „Marlborough”, na wszystkich jednostkach już wiedziano,

ż

e w pobliżu znajduje się nieprzyjacielski okręt podwodny. Na dodatek pierwsza torpeda

wystrzelona z „U-29” nie trafiła, przeszła tuż za rufą idącego na końcu lewoskrzydłowej

kolumny okrętu liniowego „Neptun”. Szyk natychmiast zmienił kierunek. Rozpoczęło się

polowanie.

W kilka minut potem było już po wszystkim. W dzienniku działań bojowych HMS

„Dreadnought”, najstarszego w zespole okrętu liniowego, zapisano to dokładnie: 13.28

dostrzeżono okręt podwodny nieprzyjaciela. 13.28 zwrot. 13.35 staranowano okręt pod-

wodny „U-29”.

Suchy zapis. Jest jednak w nim coś z symbolu.

HMS „Dreadnought”, w wolnym tłumaczeniu „Nieulękły”, został zbudowany w 1906

roku i dał początek nowej klasie jednostek bojowych - najpotężniejszych wówczas - okrę-

tów liniowych. Mówiło się nawet wtedy o „drednotach”. Charakteryzowały się one

ogromną wypornością (od 16000 do 30000 ton), bardzo silną i ujednoliconą artylerią

główną i pomocniczą (10 dział 305 mm i 16- 18 dział 102 mm) oraz bardzo silnym opan-

cerzeniem, osiągającym grubość nawet do 356 mm na linii wodnej śródokręcia. Większość

okrętów tej klasy miała już napęd turbinowy, co pozwalało im osiągać prędkość nawet do

25 węzłów.

Przebieg wojny wykazał jednak, że te giganty są niemal bezbronne wobec skrycie dzia-

łających okrętów podwodnych i mimo że wiele z nich powstało jeszcze w trakcie wojny,

był to już, jak się okazało, ich „zmierzch”. Koniec snów o potędze. Symboliczny może

więc się wydać fakt, że protoplasta schodzącej z areny dziejów klasy okrętów - „Dread-

nought”, rozprawił się tak bezwzględnie z przedstawicielem najnowszej, wkraczającej

dopiero na tę arenę, klasy - U-bootem o numerze burtowym „29”, i jego dowódcą, który

zapoczątkował pamiętnym atakiem na trzy krążowniki to starcie. Jeszcze raz potęga wzięła

górę nad chytrością, podstępnością i skrytością działań. „Mastodont” pokonał „wilka”.

„U-29” został wgnieciony w wodę i rozdarty na strzępy przez kadłub pędzącego całą mocą

swych gigantycznych maszyn „Dreadnoughta”. Nikt z załogi okrętu podwodnego nie oca-

lał.

„U-29” nie był, co prawda, pierwszym okrętem podwodnym straconym przez Niem-

ców. Nie był nawet pierwszym staranowanym. Najpierw 4 marca 1915 roku brytyjskie

kontrtorpedowce „Viking”, „Ghurka” i „Maori” dopadły na wodach w pobliżu Dover

„U-8”. Podwodnicy poddali się. Do niewoli poszło 4 oficerów i 25 marynarzy.

W kilka dni potem, dokładnie 10 marca, „U-12” został osaczony przez grupę trzech

kontrtorpedowców i staranowany przez HMS „Ariel”. Cały zespół kontrtorpedowców, a

więc „Ariel”, „Attack” i „Acheron”, zdołał podnieść z wody zaledwie 10 ludzi. Osiemnastu

marynarzy niemieckich zginęło w rozbitym i zatopionym kadłubie okrętu.

Nagle taranowanie okrętów podwodnych stało się dominującą formą walki z nimi. Dla-

czego? Był to bowiem najprostszy sposób rozprawienia się z groźnym przeciwnikiem. Za

przykładem dowódców okrętów bojowych poszli także kapitanowie statków handlowych.

Tak na przykład starł się z „U-33” statek „Brussels”. Stało się to 28 marca 1915 roku. Ka-

pitan tegoż parowca C. Frayt od tej chwili stał się dla Niemców „wrogiem publicznym nr

1”. Zapłacił za swój desperacki w gruncie rzeczy czyn cenę najwyższą, bo gdy w 1916 roku

dostał się do niemieckiej niewoli, postawiono go przed sądem i skazano na karę śmierci.

Wyrok wykonano!

Zanim jednak to wszystko się stało, dowódcy U-bootów zrozumieli jedno: wszechwład-

ni nie są i dlatego nie mogą czuć się na morzu bezkarni, chociażby nawet sam cesarz uwal-

niał ich od winy i kary.

18 MINUT AGONII I...

Rozkazy, jakie dowódcy poszczególnych U-bootów otrzymywali wyruszając na pod-

wodne polowania, faktycznie zwalniały ich z wszelkiej odpowiedzialności przed światem i

człowieczeństwem. Rozkaz, a w zasadzie instrukcja dowódcy podwodnej floty cesarskiej

korvettenkapitäna Bauera, narzucał im jedno tylko zadanie i jednocześnie określał zasadę

postępowania: „... jesteście samodzielni w walce, bądźcie więc zdecydowani i śmiali, za-

dawajcie żegludze nieprzyjacielskiej jak największe straty wszędzie tam, gdzie tylko może-

cie...”

Stary wyga morski wskazywał swym młodszym kolegom, gdzie ruch okrętów i statków

handlowych jest największy, a więc gdzie mogą najprędzej odnieść sukcesy. Zalecał też

ostrożność w określonych rejonach, szczególnie na kanale La Manche, gdzie groziły

U-bootom miny morskie, a także okręty dozorowe nieprzyjaciela. Nakazywał też na wszel-

ki wypadek pozostawiać na drogę powrotną do bazy po jednej torpedzie w wyrzutniach na

dziobie oraz rufie i doradzał, by małe jednostki nieprzyjaciela niszczyć ogniem artylerii lub

podłożonym ładunkiem wybuchowym. A tak w ogóle to należało — zgodnie z wolą korve-

ttenkapitäna Bauera - zatapiać przede wszystkim największe, najbardziej obładowane

transportowce wiozące ładunki do portów brytyjskich, a dopiero później „interesować się”

tymi, które odpływają z Anglii.

Instrukcja i dyrektywy z dowództwa floty były skonstruowane tak przemyślnie, że mi-

mo pewnych zastrzeżeń nie czyniły żadnego rozróżnienia między statkami angielskimi a

statkami państw neutralnych. Oto próba pokrętności stylu: „... niektóre państwa neutralne

zamierzają, aby ich statki handlowe odróżniała nie tylko bandera, lecz także barwy naro-

dowe wymalowane na częściach kadłuba (...) W drugiej więc kolejności powinny być nisz-

czone także statki, które posiadają opisane oznaki, ponieważ nie ma żadnej pewności, że

Anglicy nie stosują również takiego oznakowania”.

I to wszystko zostało na dodatek uzupełnione „rozgrzeszeniem” udzielonym z góry, na

kredyt: „... jeśli nawet dojdzie do pomyłki, to dowódca U-boota nie będzie za to pociągany

do odpowiedzialności”.

Odpadły wszelkie hamulce...

Kwiecień 1915 roku okazał się równie tragicznym dla żeglugi, jak wszystkie poprzednie

miesiące tegoż roku. Zginęło łącznie 16 statków transportowych noszących banderę Wiel-

kiej Brytanii, sześć statków rybackich i osiem transportowców pod banderami państw neu-

tralnych.

Nie był to wprawdzie rekordowy miesiąc, ale Anglicy przewidywali najgorsze, gdyż

wywiad ich doniósł, że do działań na komunikacje brytyjskie została skierowana nowo

utworzona flotylla okrętów podwodnych „Flandria” pod dowództwem kapitana Bartenba-

cha. Na razie w jej składzie znalazły się cztery nowe okręty podwodne typu UB- 1, mniej-

sze od typu U, ale jakby lepiej przystosowane do płytkich wód kanału La Manche. Ich

dane: 127 ton wyporności w położeniu nawodnym, 147 ton w położeniu podwodnym.

Długość - 28,1 metra, szerokość - 3,1 metra, zanurzenie - 3 metry, prędkość - 6,5 węzła na

powierzchni i 5,5 węzła pod wodą, dwie wyrzutnie torped kalibru 450 milimetrów.

Hamulce nie działały, przyszło też wzmocnienie, trzeba było tylko czekać na efekty.

Nie trwało to długo...

Siódmego maja całym światem wstrząsnęła tragedia, jaka rozegrała się pięknego wio-

sennego dnia na wodach Irlandii. Wielkie tytuły w gazetach po obydwu stronach Atlantyku

już następnego dnia krzyczały: „Liniowiec pasażerski »Lusitania« storpedowany. Ponad

tysiąc ofiar śmiertelnych...”

Tragedia miała swój początek 1 maja, kiedy „Łuskania”, wielki (30 396 BRT), bardzo

wygodny i reprezentacyjny statek pasażerski angielskiej firmy armatorskiej Cunard Line,

wyszła w kolejny rejs na trasie Nowy Jork - Liverpool. Kapitan statku, Turner, wyprowa-

dzał swój liniowiec na ocean nie bez obaw. Z Europy wciąż docierały wiadomości o torpe-

dowanych okrętach i statkach. Padały ich nazwy: żaglowiec „Mobile”, parowiec „Cherbu-

ry”, potem „Fulgent”... „Lusitania” mimo tragicznych wieści miała prawie komplet pasa-

ż

erów (1257 osób), którzy za wszelką cenę chcieli dostać się do Europy, oraz 702 osoby

załogi. Byli, co prawda, wśród nich ludzie zaniepokojeni komunikatami o rozszerzającej się

wojnie podwodnej, ale wypróbowana załoga „Lusitanii” wszystkie wątpliwości rozwiewała

jednym stwierdzeniem: - Nasz statek rozwija prędkość 25 węzłów. Ucieknie torpedzie...

Poza tym w biurach Cunard Line wierzono, że Niemcy nie odważą się zaatakować „pasa-

ż

era”; wyraźnie oznakowanego, wiozącego na pokładzie bardzo wielu obywateli amery-

kańskich.

A jednak odważyli się. Stało się to 7 maja o godz. 14.15 u południowo- zachodnich

wybrzeży Irlandii, w odległości około 8 mil morskich od stacji telegrafu Old Head. Odwa-

ż

yli się, mimo że po wejściu „Lusitanii” na akweny uznane przez Niemców za „zamknięty

obszar wojenny” podniesiono na niej amerykańską banderę.

Atak nastąpił bez ostrzeżenia.

Jedną celną torpedą kapitan Walther Schwieger, dowódca „U-20”, przekreślił życie

1198 osób, w tym 270 kobiet i 94 dzieci.

Statek tonął krótko. Zaledwie 18 minut. Kto zdołał dotrzeć do szalup lub tratw ratun-

kowych, ten miał szansę ocalenia. Ale większość z tych, którzy na zawsze pozostali w

głębinach morza, nie mogła przedostać się na pokład z wnętrza statku trafionego torpedą w

ś

ródokręcie. Zerwane wybuchem trapy, poskręcane ściany, zgniecione burty uniemożli-

wiały ratunek.

Neutralne dotychczas Stany Zjednoczone „zatrzęsły się” z oburzenia na barbarzyństwo

niemieckich podwodników. Tkwiący w izolacjonizmie Amerykanie - wychowani na dok-

trynie Monroe'go, nakazującej im skupić się na sprawach własnego państwa i separować od

spraw świata i Europy - stracili nagle wszelkie sympatie dla ogromnej kolonii niemiecko-

języcznej na terenie USA. Zaczęła narastać fala nastrojów antyniemieckich. Na linii Wa-

szyngton - Berlin trwała wymiana not dyplomatycznych.

Amerykańska była bardzo ostra: „...wobec powtarzających się ataków na statki amery-

kańskie oraz zatopienia »Lusitanii«, na której zginęło 128 obywateli USA, w tym kobiety i

dzieci, rząd amerykański nie może dłużej pozostawać bierny”.

Zanosiło się na to, że Stany Zjednoczone przystąpią do wojny po stronie Ententy.

Niemcy, wypróbowanym już sposobem, zrzucili całą odpowiedzialność na Anglików.

To Anglicy są winni śmierci niewinnych obywateli państw neutralnych - stwierdzono

po uprzednim wyrażeniu ubolewań - ponieważ nie poinformowali pasażerów o niebezpie-

czeństwie, jakie im grozi na statku stale wykorzystywanym do transportu amunicji i woj-

ska. „Lusitania” kwalifikowała się do storpedowania, ponieważ była uzbrojona (?) i znaj-

dował się na niej wojskowy ładunek (?). Te znaki zapytania stawiam celowo, ponieważ do

dziś historycy toczą spór o „Lusitanię”. To Niemcy posiali te wątpliwości, ogłaszając mnó-

stwo „prawd”. Czy faktycznie była ona transportowcem wojskowym? Czy wybuch, który

nastąpił po trafieniu torpedą, oznaczał eksplozję ładunku czy tylko kotłów? Czy Anglicy

specjalnie wystawili „Lusitanię” pod wyrzutnie torped niemieckiego U-boota, by wciągnąć

USA do wojny? Czy szło tylko o sprowokowanie oburzenia opinii publicznej świata?

Na te pytania nie ma jednoznacznych odpowiedzi do dziś. Wiele było za to głosów usi-

łujących usprawiedliwić ten „wyczyn”, który był przecież zwyczajnym barbarzyństwem.

Ostre noty Amerykanów przyniosły jednak niespodziewane skutki. Rząd, kanclerz von

Bethmann- Hollweg i nawet sam cesarz Wilhelm II stanęli w opozycji do admirałów: von

Tirpitza, Bachmanna, von Müllera. Politycy chcieli za wszelką cenę uniknąć wejścia USA

do wojny po stronie Ententy, admirałowie zaś nie zamierzali przerwać wojny podwodnej,

która stwarzała szansę rzucenia Anglii na kolana.

Jeszcze raz admiralicja musiała ustąpić przed racjami politycznymi. U-booty otrzymały

rozkazy powstrzymania się od torpedowania dużych statków pasażerskich bez względu na

to, jaką noszą banderę. Tym razem von Tirpitz nie wytrzymał: podał się do dymisji. To

samo uczynił admirał Bachmann, podobnie jak minister marynarki wojennej obrażony

wymówkami cesarza i kanclerza, a także osłabieniem tempa wojny podwodnej. Cesarz

obydwie prośby odrzucił.

Ale czy faktycznie ta wojna osłabła?

Przeciwnie, straty alianckiej żeglugi rosły. W maju 1915 roku od torped U-bootów i ich

armat zatonęły 22 statki handlowe brytyjskie (nie licząc „Lusitanii”), 22 statki rybackie i 11

neutralnych. W czerwcu łączne starty wyniosły 112 statków - ponad 120 tysięcy BRT.

Tymczasem Niemcy stracili zaledwie 2 U-booty, ale za to wciąż powiększali stan floty

podwodnej o nowe jednostki, stale ulepszane, szybsze, sprawniejsze, jeszcze lepiej uzbro-

jone.

„BARALONG”, CZYLI „OKO ZA OKO”...

Wielkie straty floty wojennej i handlowej, a także coraz częstsze ataki U-bootów na

statki rybackie sprawiły, że walka z okrętami podwodnymi stała się dla Anglików sprawą

ż

ycia i śmierci. Przemysł zbrojeniowy dusił się momentami z powodu braku surowców,

które zamiast trafić do magazynów portowych, spoczęły na dnie morza; ludność coraz

bardziej odczuwała braki w zaopatrzeniu w podstawowe produkty... Anglicy wiedzieli

jedno: jeśli mają wygrać tę wojnę, muszą najpierw pokonać U-booty. Łatwo powiedzieć,

ale znacznie trudniej wykonać... Jak to zrobić?

Pomysły rodziły się wszędzie, nie tylko w Admiralicji i sztabach poszczególnych flot,

ale i na okrętach, wśród ludzi, wydawałoby się, mało zaangażowanych w sprawę. Niektóre

były wręcz fantastyczne.

Trudny dylemat, ciężki orzech do zgryzienia miał Pierwszy Lord Admiralicji, admirał

Fisher; co zrobić, żeby nie zniechęcić żadnego pomysłowego człowieka, ale jednocześnie

nie marnować ludzkiego wysiłku na jakieś fantasmagorie, na projekty nie mające szans

realizacji? Co robić, by walka z okrętami podwodnymi przeciwnika została zorganizowana

jak najlepiej i przyniosła jak najszybciej efekty?

Admirał Fisher wiedział, że problem, przed którym stanęła właśnie królewska flota, to

wynik... zaniedbania. Tak, właśnie tak to ocenił. Przypomniał sobie, że już kiedyś, jakieś

dziesięć lat temu, Admiralicja miała wypracować najskuteczniejsze metody zwalczania

okrętów podwodnych. Zagadnienie to wypłynęło na kolegium szefów sztabów wkrótce po

złożeniu zamówienia na budowę pierwszych okrętów podwodnych. Myśl była jasna: skoro

my zdecydowaliśmy się na produkcję tego typu jednostek, to i potencjalny przeciwnik,

wcześniej czy później, dostrzeże ich walory i także będzie chciał je wykorzystać. Musimy

umieć mu w tym przeszkodzić.

Prawdę powiedziawszy, pierwsze brytyjskie okręty podwodne powstawały głównie po

to, by wielka królewska flota nawodna nauczyła się prowadzić walkę... przeciwko nim. Cóż

z tego? W 1904 roku, w czasie manewrów temu właśnie zagadnieniu poświęconych, zato-

nął, z przyczyn nie wyjaśnionych, okręt podwodny „A- 1”. Wielka strata. Zginęli ludzie.

Pod wpływem tej tragedii w Admiralicji sprawę wypracowania metod walki z okrętami

podwodnymi odłożono na dalszy plan. Gdzieś głęboko w duszach ludzi odpowiedzialnych

za te sprawy utkwiła niewiara w jakiekolwiek możliwości tych jednostek, bo skoro „A- 1”,

okazał się dziełem tak niedoskonałym, to czy przeciwnik będzie mógł stworzyć lepsze?

Jeszcze w 1912 roku wśród angielskich oficerów floty, szczególnie na okrętach liniowych i

krążownikach, panowało niemal powszechne przekonanie, że załogi okrętów podwodnych

będą mogły wytrzymać na morzu zaledwie trzy dni, a niemieckie U-booty z pewnością nie

zdołają o własnych siłach dotrzeć na wody kanału La Manche, nie mówiąc o tym, by udało

im się wejść na Morze Irlandzkie.

Dla wielu - trzeba to przyznać - zaskoczeniem okazał się własny brytyjski okręt typu E,

a więc piąty z kolei typ, który był już... prawdziwym okrętem podwodnym. Miał wypor-

ność nawodną 652 tony, a podwodną 795. Jego prędkość na powierzchni, wtedy gdy

otrzymywał napęd z silników diesla, osiągała 15,25 węzła, pod wodą zaś silniki elektryczne

pozwalały mu osiągać prędkość 10 węzłów. Zasięg pływania na powierzchni z prędkością

ekonomiczną 10 węzłów wynosił... 3000 mil morskich. Załoga liczyła 3 oficerów i 28 ma-

rynarzy. Uzbrojenie: 5 wyrzutni torped 457 milimetrów i jedno działo 76 milimetrów.

A zatem konstruktorzy i budowniczowie wyprzedzili taktyków i strategów, którzy nie

potrafili nadal znaleźć skutecznej metody walki z okrętami podwodnymi. W 1915 roku we

flocie brytyjskiej obowiązywały bowiem zasady (ustalone... za biurkiem i trochę „z wy-

obraźni”) opracowane przez komisję specjalną zwołaną w 1910 roku. Doświadczenia ów-

czesne były raczej mizerne, wyobraźnia członkom komisji nie dopisywała, więc i ich zale-

cenia okazały się banalne. Nakazywali oni dowódcom okrętów nawodnych w walce z

okrętami podwodnymi: malowanie jednostek w barwy ochronne; przy spotkaniu z przeciw-

nikiem stawianie zasłony dymnej i zygzakowanie; odpieranie ataków ogniem dział ewentu-

alnie za pomocą granatów ręcznych. Ta komisja wyraziła też wówczas własne zdanie na

temat wyposażenia budowanych okrętów podwodnych w artylerię - była temu przeciwna,

uważając, że jedno lub nawet dwa działa nic nie znaczą wobec uzbrojenia kontrtorpedowca

czy krążownika pomocniczego, a już zupełnie wykluczony wydawał się jej artyleryjski

pojedynek okrętów podwodnych.

Tak, tylko w tym punkcie, jak dotychczas, sprawdziły się przewidywania członków

komisji, pomyślał admirał Fisher, przeglądając pewnego wieczoru dokumenty na temat

metod zwalczania okrętów podwodnych. Nam jednak to na wiele się nie przyda. Musimy

znaleźć wreszcie skuteczny, ofensywny sposób walki z U-bootami, bo inaczej zaduszą

nas... Musimy nauczyć się zwalczać te okręty, nie tylko bronić się przed nimi.

Faktycznie, do końca 1915 roku, jeśli nie liczyć kilku wypadków desperacji, które koń-

czyły się staranowaniem wynurzonych U-bootów, Brytyjczycy byli w defensywie. Bo jak

inaczej nazwać rozkazy, wydane dowódcom brytyjskich jednostek, żeby w rejonach, w

których operowały okręty podwodne, nie dymić z kominów, wykonywać zygzaki, nie cho-

dzić prosto do celu najkrótszą drogą... Obroną było też polecenie, by w wypadku zauważe-

nia okrętu podwodnego... „zmieniać kurs, iść wprost na niego, co zapewne zmusi go do

ucieczki pod wodę”. Nie można też było nazwać ofensywnym działaniem ustawiania za-

gród minowych na trasach przemarszu U-bootów na „łowiska”, ani także ogromnego sys-

temu obserwacji i sygnalizacji, do którego wciągnięto ponad 900 trawlerów i kutrów ry-

backich oraz około 60 jachtów, mających o każdym zauważonym okręcie podwodnym

meldować przez radio do centrali. Miały one też sygnalizować o każdej zauważonej minie

morskiej postawionej przez nieprzyjaciela.

Nie można było wreszcie nazwać „zwalczaniem okrętów podwodnych” faktu, że przed

wszystkimi ważniejszymi portami handlowymi i bazami floty wojennej zostały rozstawione

specjalne zagrody minowe i sieci. To była tylko obrona przed zaskoczeniem, przed prze-

ciwnikiem kryjącym się w głębinach.

Tego wieczoru aż kilka pomysłów zgłoszonych z floty spodobało się admirałowi

Fisherowi, ale najuważniej przestudiował raport z realizacji programu konstrukcyjno- ba-

dawczego dostarczony mu przez jeden z ośrodków, w którym zgromadzono zespół na-

ukowców i praktyków z różnych dziedzin. Zamiast granatów do walki z okrętami pod-

wodnymi zaproponowali oni... bomby głębinowe. Pomysł był prosty. Bomba głębinowa to

tonąca beczka wypełniona ładunkiem wybuchowym, która zrzucona z pokładu okrętu lub

statku powinna zdetonować na określonej, nastawionej wcześniej głębokości. Jedynym

problemem, z jakim nie zdołali się jeszcze uporać pracownicy ośrodka, był samoczynny

zapalnik takiej bomby. Niechętnie, ale z uwagą, przyglądał się admirał bardzo mądrym

tabelom, w których naukowcy sprzedawali całą swoją dotychczasową wiedzę. Wynikało z

nich, że niekoniecznie trzeba bezpośrednio trafić bombą głębinową w okręt podwodny, aby

go zniszczyć. Na głębokości 30 metrów detonacja 92 kilogramów ładunku powoduje tak

straszliwe ciśnienie wody, że kadłub okrętu o grubości 15 mm pęka w szwach nawet wów-

czas, gdy wybuch nastąpi w odległości około 20 metrów od atakowanej jednostki.

„Istnieje szansą na skonstruowanie w najbliższym czasie - pisano w podsumowaniu -

zapalnika bomby głębinowej działającego pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego. Prace

trwają...”

Już chciał odłożyć raport na bok, ale zamyślił się i zdecydowanie swym niewyszuka-

nym, lecz zdradzającym człowieka wielkiej woli, charakterem napisał ukosem przez całą

połowę pierwszej strony: „Za wszelką cenę przyspieszyć prace nad zapalnikiem! Już teraz

trzeba myśleć nad konstrukcją wyrzutni bomb i bezpieczeństwem załóg, które mają rzucać

bomby! Fisher”.

Odłożył raport. Przez dłuższą chwilę trwał w zamyśleniu, potem znów sięgnął po grubą

teczkę i dopisał: „Rozpocząć natychmiast przygotowania do masowej produkcji bomb

głębinowych”.

Powiedzmy tu od razu, że bomby głębinowe stały się skutecznym środkiem walki z

okrętami podwodnymi, ale dopiero pod koniec wojny. Na większą skalę zaczęto je produ-

kować w połowie 1917 roku, rozpoczynając od 140 tygodniowo, by w grudniu dojść do

800 sztuk w tygodniu. Łącznie od 1916 roku do końca wojny za pomocą bomb zniszczono

lub zmuszono do poddania się trzydzieści okrętów podwodnych.

W końcu 1915 roku, kiedy to Pierwszy Lord Admiralicji podjął decyzję w sprawie pro-

dukcji bomb głębinowych, wiedział on, że na sukcesy w tym zakresie trzeba będzie jeszcze

długo czekać. A czas gonił. Rosły bowiem brytyjskie straty, rosły też niepowstrzymanie

podwodne siły Niemiec.

Nic więc dziwnego, że on sam i wszyscy inni lordowie Admiralicji bez chwili wahania

zaakceptowali pewien bardzo chytry plan, który powstał w jednym z zespołów okrętów

podwodnych...

Otóż podwodnicy rzuceni rozkazem operacyjnym do małego portu na wschodnim wy-

brzeżu Anglii zaprzyjaźnili się z rybakami, którzy stamtąd, tak samo jak oni, wyruszali na

morze. Początkowa wzajemna niechęć, a nawet lekceważenie, dość szybko - w pubie, przy

ciężkim szkockim piwie - zamieniła się w prawdziwą przyjaźń prawdziwych ludzi morza.

Ten pomysł rzucił kiedyś prawie od niechcenia anonimowy dziś szyper, który już nieraz

widział na łowiskach niemieckie okręty podwodne, zmuszające angielskie trawlery do

ucieczki, do pospiesznego odcinania sieci i pędzenia co sił jak najdalej od miejsca, w któ-

rym wynurzył się U-boot. Rybacy woleli stracić sieci pełne ryb niż życie i statek, bo - trze-

ba to przyznać - Niemcy, lekceważąc ustalenia konwencji zabraniającej niszczenia statków

rybackich, wszystkie trawlery i kutry, traktowali wrogo i brutalnie. Każdy statek rybacki -

od lata 1915 roku - był dla nich „zwiadowcą” lub „szpiegiem” donoszącym o ruchach nie-

mieckich okrętów. I nie było ważne, czy na pokładzie kutra znajdowała się radiostacja. Oni

wiedzieli, że wśród rybaków na morzu wiadomości rozchodzą się błyskawicznie...

W każdym bądź razie ten szyper, którego nazwiska historia nie zachowała dla potom-

ności, rozmawiając przy barze z oficerem okrętu podwodnego, zaproponował, że weźmie

jego jednostkę na hol i popłynie z nim tam, gdzie na pewno spotkają U-boota. A gdy już

spotkają, da sygnał telefoniczny, gdyż zażyczył sobie połączenia telefonicznego z pokła-

dem okrętu podwodnego, i wtedy będzie mógł oglądać fajerwerk, bo zobaczy, jak okręt

podwodny, oczywiście angielski, rąbnie swoją torpedą niemieckiego U-boota.

Pomysł, oceniany na niższych szczeblach dowodzenia jako „zwariowany, ale jednak re-

alny”, przestał być „zwariowany” 23 czerwca 1915 roku, kiedy to rybacko- podwodniacki

tandem (trawler „Taranak” z okrętem podwodnym „C- 24”) rozprawił się jedną torpedą z

zaskoczonym całkowicie „U-40”. Stało się to na podejściu do głównej bazy brytyjskiej, w

odległości około 60 mil morskich od Firth of Forth. Nikt z załogi niemieckiej nie ocalał, a

„C- 24” nawet się nie wynurzył, by strzelić torpedę, gdyż szyper- rybak umiejętnie pokie-

rował przez telefon całą akcją... Po tym zwycięstwie ani rybacy, ani podwodnicy nie chwa-

lili się publicznie, toteż Niemcy przez długi czas nie wiedzieli, że istnieją takie niszczy-

cielskie duety.

Doświadczenie zdobyte w tej akcji wykorzystali Anglicy niemal natychmiast przy or-

ganizowaniu innych, podobnych pułapek. Jako „holowniki” wykorzystywano nie tylko

statki rybackie, ale także niezbyt duże transportowce, które wprost prowokowały dowód-

ców U-bootów do rozprawienia się z nimi za pomocą artylerii lub podłożonych ładunków

wybuchowych. A zastawiającym pułapkę szło przecież o to, by spotkać się z U-bootem

wynurzonym...

Następną ofiarą zgranego tandemu „Princess Marie Jose” i „C- 24” był „U-23”.

A tak w ogóle to brytyjscy rybacy - naród twardy, uparty i zahartowany w walce z mo-

rzem - nie zamierzali poddawać się bez walki. Szybko spostrzegli, że U-booty wydały

wojnę statkom rybackim, gdyż tylko w czerwcu 1915 roku Niemcy zatopili 60 jednostek, i

postanowili na własną rękę uzbroić się. Różnymi drogami i sposobami ściągano na pokłady

trawlerów działa i działka najprzeróżniejszej proweniencji. Na łowiskach, tam gdzie sku-

piało się wiele jednostek, zawsze znajdował się jakiś uzbrojony trawler- pułapka z dział-

kiem zamaskowanym skrzyniami, które można było w każdej chwili odrzucić na bok. W

takim starciu z trawlerem „Oceanic-II” zginął „U-14”, najpierw ostrzelany, a potem stara-

nowany przez trawler o nazwie „Hawk”. Morska bitwa statków rybackich z U-bootem -

gdyż tak to trzeba nazwać, ponieważ „U-14” znalazł się w pułapce zastawionej przez kil-

kanaście trawlerów prowadzących ogień z różnorodnej broni - rozegrała się 5 czerwca 1915

roku w pobliżu brzegów Walii.

To wydarzenie podsunęło Anglikom jeszcze jedną myśl. A gdyby tak jakiś statek zała-

dować drzewem lub korkiem, by nawet po trafieniu nie tonął, i zamaskować na jego pokła-

dzie prawdziwe, porządne działo z doskonale wyszkoloną załogą? Dziś nie wiadomo, który

statek- pułapka okazał się prototypem całej serii „myśliwych”, wiemy jednak, że pierw-

szym, który ruszył do boju, był „Prince Charles” - stary parowiec węglowy, mający wkrót-

ce pójść na złom. Przedtem jednak stoczył walkę na śmierć i życie. Do starcia doszło 24

lipca 1915 roku. „Prince Charles” został skierowany do rejonu, w którym od dłuższego

czasu operował bardzo podstępny podwodny korsarz. Tylko w ciągu tygodnia, między 17 a

24 lipca, zatopił on 12 statków, w tym 9 rybackich i 3 transportowce, każdy innej bandery:

francuski, rosyjski i angielski. Po bandycku rozprawił się też z amerykańskim żaglowcem

„Pass of Balmaha”, piękną fregatą, którą po zatrzymaniu obsadził własną załogą i nakazał

odprowadzić do portu niemieckiego.

Tu odbiegniemy na chwilę od chronologii wydarzeń, żeby ukazać, jakimi metodami po-

sługiwali się Niemcy. „Pass of Balmaha” został w Cuxhaven uzbrojony i przebudowany

na... krążownik pomocniczy, otrzymał nazwę „Seeadler” w grudniu 1916 roku wyruszył

pod norweską banderą (!) w prawdziwie korsarski rejs krążowniczy, który zakończył się na

Pacyfiku rozbiciem w sztormie o skalisty brzeg wyspy Mopelia w archipelagu Wysp To-

warzystwa. Ale to tylko dygresja, ponieważ piractwo niemieckie na okrętach nawodnych to

temat do całkiem innej, wcale nie krótszej, opowieści...

Wracajmy do „Prince Charlesa”, który znalazł się w rejonie działania podwodnego pi-

rata „U-36”. Trafił dobrze, ponieważ U-boot zatrzymał właśnie duński stateczek „Luise” i

wysłana na jego pokład grupa abordażowa dokonywała już kontroli ładunku. Zaintrygo-

wany nowym, wpadającym mu w ręce łupem, niemiecki dowódca ruszył na spotkanie An-

glika. W tym momencie na parowcu wybuchła pozorowana panika, która stała się jeszcze

większa, gdy wróg ostrzelał statek i rozkazał mu zastopować maszyny. Kiedy pewien suk-

cesu „U-36” podszedł do „Prince Charlesa” na odległość zaledwie trzech kabli, na flagsz-

toku niepozornego statku załopotała brytyjska bandera wojenna, a po chwili padł celny,

wprost plasowany, strzał armatni. Pocisk uszkodził kiosk okrętu podwodnego i ten, nie

mogąc się zanurzyć, bo natychmiast by utonął, zaczął panicznie uciekać. Następne celne

strzały dopadły go w chwili, gdy wykonywał zwrot. Przez wyrwy w kadłubie do wnętrza

gwałtownie wdzierała się woda. Teraz na pokładzie U-boota wybuchła prawdziwa panika.

Ratował się kto mógł...

Gdy U-boot zapadł się w głębiny, „Prince Charles” i oswobodzona załoga „Luise” pod-

niosły z wody piętnastu marynarzy. Dziewiętnastu spoczęło na dnie morza we wraku

U-boota. I teraz dopiero Niemcy dowiedzieli się o istnieniu statków- pułapek, gdyż załoga

„Luise” nie umiała utrzymać języka za zębami. Cudownie ocaleni Duńczycy opowiadali w

każdej knajpie portowej tę historię, robiąc przy okazji z samych siebie niezwykłych boha-

terów.

Miały te opowieści marynarzy jeszcze jeden wydźwięk. Niemcy swym starym zwycza-

jem zaczęli za bezpardonową wojnę podwodną zrzucać winę na Anglików. W tym wypad-

ku ogień artyleryjski prowadzony z „Prince Charlesa” do U-boota nazwali „mordowaniem

rozbitków”.

W ćwierć wieku po tych wydarzeniach, już w trakcie nowej wojny światowej, wyraźnie

dla celów propagandowych goebbelsowski „Ilustrierte Beobachter” przypomniał to starcie

na morzu, nazywając działanie brytyjskiego dowódcy statkU-pułapki „zbrodniczym wy-

mordowaniem rozbitków za pomocą ognia artyleryjskiego”. Te słowa miały rozbudzić

nienawiść i pragnienie zemsty, usprawiedliwiać okrucieństwo „wilczych stad”...

Wróćmy jednak do czasów pierwszej wojny światowej.

Statki- pułapki, wprowadzone do działań na początku lata 1915 roku, nie zdołały, mimo

wielu starań i nadzwyczajnej wprost pomysłowości ich załóg, zapobiec stratom w żegludze.

Nie zdołały nawet doprowadzić do zahamowania tych strat. W lipcu 1915 roku U-booty

zatopiły 32 brytyjskie statki handlowe i 20 noszących bandery państw neutralnych. W

sierpniu straty były jeszcze bardziej dotkliwe - 48 transportowców alianckich i 18 statków

neutralnych. Nadal też U-booty niszczyły bezlitośnie statki rybackie, od lata 1915 roku

ponad 80 trawlerów nie powróciło do baz.

Coraz ciaśniejszy stawał się podwodny pierścień blokady wokół Wysp, ale wola walki

Brytyjczyków nie słabła...

Przez pół roku bez mała komandor Herbert Godfrey przygotowywał swój dziwaczny

statek do walki. Nosił on nazwę „Baralong” i wszystko na nim było zwyczajne. Ale tylko

na pierwszy rzut oka. Uważniejszy obserwator mógł bowiem dostrzec, że drobne zaniedba-

nia nie są wcale zaniedbaniami, że jest to po prostu kamuflaż. Szczęściem jednak statek

ustawiano zawsze z daleka od ruchliwych nabrzeży, gdzieś z boku, by nie rzucał się w

oczy. Załoga „Baralonga” zachowywała się też zwyczajnie, trochę nonszalancko, jak na

marynarzy przystało, jednocześnie jednak przestrzegając konieczną na jednostce pływającej

dyscyplinę. Widać było, że są to fachowcy, prawdziwe wilki morskie. Statek pływał mię-

dzy różnymi portami południowo- zachodniego wybrzeża Anglii, brał gdzieniegdzie towa-

ry, ale nigdy tyle, by mieć zapełnione ładownie...

„Baralong” był po prostu statkiem- pułapką. Jego załoga została wyselekcjonowana

spośród wielu ochotników, najlepszych specjalistów morskich z okrętów bojowych. Niemal

każdy z nich miał swoje porachunki z Niemcami. Admiralicja przeznaczyła ten statek do

zadań specjalnych. Przez ostatnie trzy miesiące jednak nie zdarzyła się żadna taka sytu-

acja...

W sierpniu straty alianckie - jak już mówiliśmy - zaczęły gwałtownie rosnąć. Z prze-

prowadzonych niezwykle skrupulatnie analiz wynikało, że najbardziej zagrożony jest rejon

między francuską wyspą Ouessant a wejściem do Kanału Świętego Jerzego, gdzie zbiegały

się wszystkie drogi prowadzące do portów południowego i zachodniego wybrzeża Anglii.

Tam ruch był największy. I z tego akwenu dochodziły najbardziej niepokojące wiadomości.

W sztabie oceniano, że na tym akwenie działa przynajmniej kilka U-bootów, którym

udało się skrycie przedrzeć do wrót Atlantyku. I faktycznie. Działały trzy: „U-24”, „U-27”,

„U-38”.

Tam właśnie skierowany został „Baralong”...

Dziewiętnastego sierpnia na tym akwenie niemal jednocześnie, chociaż w dużej odle-

głości od siebie, wydarzyły się dwie tragedie.

Najpierw „U-24” zaatakował bez uprzedzenia wielki (15 800 BRT) transatlantyk ame-

rykański „Arabie”. Celna salwa torpedowa posłała statek na dno. Zginęły 44 osoby, w tym

obywatele USA. Po południu „U27”, dowodzony przez otoczonego już ponurą sławą kapi-

tana Wegenera, zatrzymał brytyjski statek „Nicosian” transportujący ze Stanów Zjedno-

czonych żywe muły i osły. Oczywiście, Niemiec uznał te łagodne zwierzęta za ładunek

wojenny i postanowił zatopić statek ogniem z działa, aby nie zmarnować torped. Załoga

„Nicosiana” opuściła już swoją jednostkę, na której od pierwszych strzałów wybuchł po-

ż

ar...

I wtedy to na arenie pojawił się „Baralong”. Początkowo Wegener uważał, że ma do

czynienia z „samobójcą”, przejętym nagle humanitarną ideą ratowania rozbitków, gdyż

komandor Godfrey tak manewrował, jakby chciał na swój pokład podnieść szalupy z załogą

„Nicosiana”. Ale na tym właśnie polegała cała sztuka. W chwili gdy „Baralong” znalazł się

pod osłoną płonącego statku, marynarze komandora Godfreya odsłonili zamaskowane

działa gotowe do strzału. Na maszcie pojawiła się brytyjska flaga. Kapitan Wegener ruszył

gwałtownie do przodu, by rozprawić się z intruzem, i okrążając nieszczęsny statek z ryczą-

cymi z przerażenia mułami wypłynął wprost pod lufy dział „Baralonga”. Dopiero wtedy

zrozumiał, co się stało. Już pierwsza salwa była celna. Po niej artylerzyści ze stat-

kU-pułapki przeszli na ogień ciągły, by uniemożliwić U-bootowi zajęcie pozycji, z której

mógłby odpalić torpśdy. Woda wokół okrętu podwodnego zagotowała się od wybuchów,

wszystkie włazy otworzyły się nagle i na wąski, zalewany falami pokład wysypali się prze-

rażeni podwodnicy. Okręt tonął, pociągając ze sobą na dno tych, którzy nie zdołali go opu-

ś

cić.

I tu kończy się opowieść o odwadze, mistrzostwie w wojennym i morskim fachu, o

sprycie marynarzy z „Baralonga”, tak potrzebnym w walce z okrutnym i podstępnym wro-

giem, a zaczynają się czarne karty tej historii... Przebieg wydarzeń zrelacjonować dziś jest

niezwykle trudno, bo ani angielscy, ani niemieccy, a tym samym i polscy, autorzy opraco-

wań historycznych nie są zgodni w opisach. Są tacy, którzy twierdzą, że z pokładu „U-27”

uratowało się jedenastu rozbitków, w tym także dowódca U-boota. Wszyscy oni dotarli

wpław do bezwolnie dryfującego „Nicosiana” i kilku z nich, czterech lub pięciu wdrapało

się po zwisających linach na pokład, a pozostali pływali trzymając się tych lin. I tu relacje

historyków rozchodzą się: jedni z nich twierdzą, że wszyscy rozbitkowie zostali zamordo-

wani przez załogę „Baralonga”, inni zaś, że część została zastrzelona, a część wzięta do

niewoli. Nie ulega jednak wątpliwości, że marynarze ze statkU-pułapki otworzyli ogień do

rozbitków. Temu nawet nie zaprzeczyło brytyjskie Foreign Office po ostrej nocie, jaką

wystosował rząd niemiecki... A to by oznaczało, że Brytyjczycy dokonali zbrodni wojen-

nej. Próbowano dowódcę „Baralonga” i jego załogę wytłumaczyć przed opinią publiczną,

wyjaśniając, że działali oni pod wpływem emocji, gdyż dowiedzieli się właśnie o storpe-

dowaniu na tym samym akwenie „Arabica”, słyszeli o wielkiej liczbie śmiertelnych ofiar, a

nawet uważali - podobno - że dopadli sprawcę tej tragedii... Nie miejsce tu na dogłębne

analizy historyczne, ale uważam, że znając morskie realia warto pokusić się o inne spojrze-

nie na przebieg wydarzeń i ich interpretację. Otóż wydaje się całkiem możliwe, iż dowódca

statku-pułapki podnosząc na własny pokład szalupy z załogą „Nicosiana” dowiedział się od

angielskich rozbitków, że kilku niemieckich podwodników wdrapało się na dryfujący

transportowiec, i wtedy pomyślał, że być może zamierzają go opanować. Pożar na „Nico-

sianie” nie był wielki ani groźny, więc kilku sprawnych marynarzy mogło go ugasić. A to

by oznaczało, że straciwszy okręt podwodny Niemcy zyskaliby duży statek z ładunkiem. W

takiej sytuacji jego decyzja byłaby słuszna. Niemców należało zdjąć z „Nicosiana”. Jeśli

takie było jego rozumowanie, nikogo nie powinno dziwić, że doszło do walki grupy abor-

dażowej z „Baralonga” z kilkoma podwodnikami na pokładzie dryfującego statku. Niemcy

na pewno się bronili, bo była to ich jedyna szansa, żeby wrócić do macierzystego portu z

niespodziewanym łupem. Potwierdzeniem tej tezy może być fakt, że zdołano uratować ten

statek, doszedł on o własnych silach do portu i potem jeszcze pływał...

Przeciwko załodze „Baralonga” przemawia jednak fakt, który miał miejsce miesiąc

później. Otóż 24 września pod zmienioną nazwą, teraz brzmiała ona „Wyandra”, i czę-

ś

ciowo zmienioną załogą ten sam statek rozprawił się w bardzo podobny sposób z okrętem

podwodnym „U-41”. Stało się to w rejonie wyspy Scilly, właściwie już na Oceanie Atlan-

tyckim, na podejściach do Kanału Świętego Jerzego. U-boot zatonął. Z jego wnętrza wy-

płynęło 35 marynarzy. Załoga „Wyandra” nie podniosła nikogo na pokład, pozostawiła

wszystkich własnemu losowi. A szedł sztorm... I wszyscy zginęli.

W tym wypadku także można by było znaleźć usprawiedliwienie dla angielskiej załogi.

Marynarzy na statkU-pułapce było niewielu i mieli prawo się obawiać, że ratując rozbitków

wezmą na pokład groźnego przeciwnika, który może, odzyskawszy siły, opanować ich

jednostkę. Tylko czy takie przypuszczenia usprawiedliwiają brak humanitaryzmu?

To bezwzględność i okrucieństwo podwodników Hochseeflotte sprawiły, że ich prze-

ciwnicy zaczęli postępować podobnie, że na morzu obowiązujące stało się odwieczne pra-

wo zemsty: „Oko za oko, ząb za ząb”, spychające ludzkość na skraj przepaści, odbierające

godność i wiarę w istnienie, w trwałość więzi ludzi morza, która nakazuje każdemu po-

trzebującemu pomocy udzielić jej, nawet ryzykując swoim życiem.

Wojna podwodna przekreśliła tę świętą zasadę.

To wojna i jej barbarzyńskie prawa odmieniały ludzi.

Zakończmy tę opowieść o sposobach działania statków- pułapek pewnym podsumowa-

niem. W początkowym okresie wojny podwodnej stały się one jedynym, wypróbowanym -

a co najważniejsze skutecznym - środkiem walki przeciwko podwodnym piratom. Nic więc

dziwnego, że ich liczba rosła gwałtownie. Na początku było ich tylko kilka, pod koniec

1916 roku stanowiły już doświadczoną flotyllę składająca się z 47 jednostek, w roku na-

stępnym przekroczyła 60, zaś w końcowym etapie wojny doszła do stukilkudziesięciu. Na

każdej z tych jednostek znajdowała się wypróbowana, bardzo sprawna i zdecydowana na

wszystko załoga. Jeśli chodzi o sukcesy, to na ich konto zapisano 13 zatopionych

U-bootów.

Statki- pułapki nie zdołały jednak przechylić szali zwycięstwa na stronę aliantów.

Koniec lata 1915 roku to okres ożywionej działalności dyplomatycznej Stanów Zjedno-

czonych, która nasiliła się jeszcze po tragedii amerykańskiego transatlantyku „Arabie”.

Ostre noty kierowane do rządu cesarskiego sprawiły, że Niemcy po raz kolejny ulegli.

Nowy szef sztabu admiralicji cesarskiej admirał von Holtzendorff, który zastąpił admirała

Bachmanna, wycofał U-booty z kanału La Manche i z wód otaczających zachodnie wy-

brzeża Anglii. U-booty operujące już tylko na Morzu Północnym mogły atakować statki,

ale z zachowaniem wszelkich prawideł nakazanych przez prawo międzynarodowe.

Wojna podwodna przygasała jakby, chociaż straty żeglugi alianckiej i neutralnej nie

były wcale małe. Ale czy można było wierzyć, że nie rozgorzeje na nowo, skoro stocznie

niemieckie pracowały pełną parą i nowe U-booty spływały wciąż na wodę...

TAJEMNICZA KSIĘGA W OKŁADKACH

Z OŁOWIU

Postarajmy się, nie gubiąc z oczu U-bootów, przypomnieć jeden, pozornie mało ważny,

epizod z pierwszych tygodni wojny rozgrywający się z dala od głównej areny działań - na

Bałtyku.

Historycy początkowy okres zmagań flot rosyjskiej i niemieckiej nazywają z pewnym

przekąsem „aktywnością na pokaz”. Obydwie floty działały bowiem defensywnie, a przy

tym chaotycznie, co częstokroć doprowadzało do sytuacji, które można by nazwać humo-

rystycznymi, gdyby nie rozgrywały się w huku armat i nie pociągały za sobą ofiar w lu-

dziach.

Pod koniec sierpnia flota niemiecka postanowiła dokonać głębokiego rozpoznania w

Zatoce Fińskiej. W zależności od sytuacji przewidziano też zaatakowanie stojących tam na

kotwicach rosyjskich jednostek, a nawet postawienie na tym akwenie pola minowego.

Dwudziestego szóstego sierpnia, tuż po północy, idące w parze nowoczesne krążowniki

„Magdeburg” i „Augsburg” straciły w stale gęstniejącej mgle łączność wzrokową. „Mag-

deburg” szedł więc niejako „na ślepo”, wykonując rozkazy o zmianie kursu przesyłane z

okrętu flagowego, którym był „Augsburg”. Na skutki tak prowadzonej nawigacji nie trzeba

było czekać zbyt długo. Drobne opóźnienie w rozszyfrowaniu depeszy radiowej, nakazują-

cej wykonanie zwrotu, sprawiło, że okręt idący z prędkością 15 węzłów wpadł na skały

otaczające wyspę Odensholm.

Rosyjski posterunek obserwacyjny, także pogrążony we mgle, zorientował się w sytu-

acji dopiero wówczas, gdy usłyszał głośne komendy i przekleństwa rzucane po niemiecku.

Dosyć szybko dowództwo floty rosyjskiej wysłało na rozpoznanie dwa kontrtorpedowce, a

potem krążowniki „Pałłada” i „Bogatyr”. Dowódcy krążowników nie wiedzieli jednak, że

mogą w tym rejonie spotkać własne kontrtorpedowce, co w pewnym momencie omal nie

doprowadziło do tragedii.

Tymczasem prowadzący akcję ratowniczą Niemcy doszli do wniosku, że nie uda im się

ś

ciągnąć „Magdeburga” ze skał i jego dowódca, komandor Habenicht, postanowił znisz-

czyć okręt. W zamieszaniu, które powstało, gdy „Magdeburg” stał się celem ostrzału ro-

syjskich okrętów, komandor Habenicht polecił zaufanemu marynarzowi, aby wywiózł

szalupą na głęboką wodę tajne dokumenty i zatopił je. Doświadczony szyfrant próbował

wykonać to zadanie, ale jeden z rosyjskich pocisków rozbił doszczętnie szalupę i marynarz

zginął na miejscu nie zdążywszy wykonać polecenia.

Gdy na „Magdeburgu” opuszczono banderę, co znaczyło, że okręt poddaje się, Rosjanie

przerwali ogień i przystąpili do akcji ratowniczej. Z niemieckiego krążownika zdjęto 56

marynarzy wraz z dowódcą, a z wody podniesiono wszystkich zabitych i rannych. Jeden z

nich, nieżywy, trzymał w kurczowo zaciśniętych rękach grubą księgę kodów i szyfrów,

oprawioną w ciężkie ołowiane okładki...

Trzynastego października 1915 roku w ambasadzie rosyjskiej w Londynie miało miej-

sce niezwykleistotne wydarzenie. Ówczesny szef wywiadu Królewskiej Brytyjskiej Mary-

narki Wojennej, admirał H. F. Oliver - późniejszy szef sztabu - oraz jego bliski współpra-

cownik, Szkot o nazwisku Alfred Ewing, dawny profesor technologii, teraz szef biura szy-

frów, otrzymali z rąk rosyjskiego oficera marynarki oryginał księgi szyfrów zdobytej na

„Magdeburgu” w trakcie starcia pod Odensholmem. Trzeba przyznać, że Rosjanie zdo-

bywszy tak cenne dokumenty szybko zorientowali się, jak wielkie znaczenie mogą mieć

one dla Brytyjczyków. I nie pomylili się. Ta księga odegrała nawet większą rolę w tej woj-

nie, niż początkowo przewidywano. Dzięki niej bowiem Anglicy poznali klucz do systemu

szyfrowego i podstwowe wątki konstrukcyjne niemieckiej kryptografii wojennej, nie mó-

wiąc już o tym, że przechwytując i odczytując depesze niemieckie byli doskonale poinfor-

mowani o ruchach poszczególnych okrętów, zamiarach ich dowódców, a także o pirackich

dokonaniach. Dzięki tej księdze rozszyfrowano też pewien dyplomatyczny telegram, co

stało się ważnym impulsem do zmiany oblicza tej wojny. Ale o tym trochę dalej...

WSZECHOBECNI PIRACI

Pod koniec 1915 roku - jak już mówiliśmy - wojna podwodna na wodach otaczających

Wyspy Brytyjskie jakby przygasła. Groźnie brzmiące amerykańskie noty dyplomatyczne

zrobiły swoje. Na dodatek młode państwo włoskie, dostrzegając beznadziejność sytuacji

państw centralnych, dokonało przewartościowania własnych celów i zdecydowanie odrzu-

ciło propozycję włączenia się do tej koalicji, stając 23 maja 1915 roku w szeregu państw

Ententy. Dla Niemiec i Austrii ten wybór był poważnym ciosem. Wówczas w sztabach

generalnych obydwu zjednoczonych sojuszem armii, stanowiących trzon przymierza

państw centralnych, zapadły decyzje o zwiększeniu morskiego wysiłku wojennego na

akwenie Morza Śródziemnego. Oczywiście oczy planistów sztabowych zwróciły się przede

wszystkim na okręty podwodne. One stanowiły jedyną nadzieję na przełamanie przewagi

flot nawodnych Anglii, Francji i Włoch na Morzu Śródziemnym, Adriatyku i Morzu Egej-

skim.

Początkowo cesarsko- królewska flota Austro- Węgier prowadziła walkę po rycersku,

atakując tylko okręty bojowe przeciwników. Ofiarami torped wstrzelonych z jej okrętów

podwodnych stały się między innymi: francuski krążownik pancerny „Leon Gambetta”

(celna salwa torpedowa posłała go na dno wraz z 650 osobami załogi i admirałem w ciągu

zaledwie dziesięciu minut), brytyjskie pancerniki „Triumph” i „Majestic”, włoskie krążow-

niki pancerne „Amalfi” i „Giuseppe Garibaldi”, włoskie okręty podwodne „Medusa” i

„Nereide” oraz transportowiec wojskowy „Royal Edward” zaskoczony atakiem torpedo-

wym okrętu podwodnego „UB- 14” z niewielkiej odległości (ginący statek pociągnął ze

sobą na dno 866 ofiar).

Wspominając o „UB- 14” warto podkreślić, że pływał on pod banderą austro- węgier-

ską, ale był niemieckim okrętem wojennym, z niemiecką załogą i dowództwem. Cesarskie

Niemcy przesłały bowiem na Morze Śródziemne swoje okręty (trasą morską wokół Europy

i koleją gotowe do montażu) i nigdy nie zrezygnowały ze swojej nad nimi zwierzchności.

Takie działanie - pod austro- węgierską banderą - pozwalało jeszcze przed majem 1915

roku, kiedy to Włochy wypowiedziały wojnę Niemcom, atakować bezkarnie włoskie okręty

i statki, a na dodatek unikać protestów amerykańskich kierowanych do Wilhelma II po

zatrzymaniu statków noszących neutralną banderę USA.

Wszystkie chwyty były dozwolone.

Dość długo, bo aż do jesieni 1915 roku, udawało się Franciszkowi Józefowi I po-

wstrzymywać niemieckich sojuszników od działań przeciwko żegludze handlowej i pasa-

ż

erskiej na śródziemnomorskich akwenach. Ale gdy już zaczęli oni swe akcje, wojna ta

przybrała bardzo groźne rozmiary. Niemcy wzmocnili bowiem swoje siły do ośmiu okrę-

tów podwodnych, tworząc dywizjon w Konstantynopolu i półflotyllę w Poli. Była to silna

„wataha” piracka, o czym najdobitniej może świadczyć fakt, że od września do końca

grudnia posłała na dno aż 93 statki alianckie i neutralne o łącznej pojemności ponad 327

tysięcy BRT.

Najbardziej ponurą sławę zdobył tego roku „U-38” pod dowództwem kapitana M. Va-

lentinera, który tylko w trakcie trzytygodniowego rejsu z Helgolandu do Kotoru nad Ad-

riatykiem, a więc wzdłuż brzegów Europy Zachodniej, zatopił trzynaście statków. Pirat ten

zawsze strzelał torpedy bez ostrzeżenia, zawsze zaskakiwał swoje ofiary. Raz tylko wobec

włoskiego statku pasażerskiego „zachował się po rycersku”, ale zmusiły go do tego oko-

liczności - po prostu miał tylko jedną torpedę i nie chciał jej marnować. Ostrzegł więc sta-

tek, wypłynąwszy na powierzchnię, a gdy pasażerowie i załoga zajęli miejsca w szalu-

pach... ostrzelał je z działa. Zginęło ponad dwustu ludzi. Byli wśród nich Amerykanie,

znów zatem zaczęły płynąć bardzo ostre noty dyplomatyczne z Waszyngtonu. Ale nie do

Berlina... tylko do Wiednia, bo - jak się okazało

- Valentiner podniósł przed atakiem na „Ankonę” banderę austro- węgierską.

Wiedeń oczywiście przepraszał gorąco za cudze grzechy, a „U-38” tymczasem „hulał”

już sobie na wodach Morza Egejskiego. Tuż przed końcem roku, 30 grudnia 1915, dopadł

angielski parowiec s/s „Persia”. Rozprawił się z nim jedną salwą torpedową oddaną bez

jakiegokolwiek ostrzeżenia. Na swoje pirackie konto zapisał dodatkowo około 8000 BRT

oraz, jak potem ustalili Anglicy, 334 ludzi (na statku tym zginął między innymi konsul

brytyjski z Adenu).

Zaniepokojona rozwojem sytuacji na Morzu Śródziemnym Brytyjska Admiralicja pró-

bowała przeciwdziałać. Postanowiono zablokować okręty podwodne przeciwnika na Ad-

riatyku, gdzie na wschodnim wybrzeżu mieściły się wszystkie bazy floty Austro- Węgier. Z

Morza Północnego popłynęła tam flotylla złożona z około stu rybackich jednostek. W cie-

ś

ninie Otranto - głębokiej, pełnej prądów morskich zorganizowano je w grupy holujące

wielkie sieci z doczepionymi minami. Wydawało się, że cieśnina została szczelnie prze-

grodzona, a jednak U-booty znajdowały przejścia. A kiedy już wyrwały się na otwartą

przestrzeń Morza Śródziemnego, dzieło zniszczenia rozpoczynało się od nowa. Dopiero w

połowie 1916 roku okazało się, że zapora z angielskich lugrów w cieśninie Otranto jest

skuteczna. Anglicy zdołali wówczas odpowiednio wzmocnić patrole jednostkami dozoru,

głównie kontrtorpedowcami. Zaplątany w sieci „U-6” dostał się wprost pod lufy szybko-

strzelnych dział...

W drugim roku wojny U-booty stały się niemal wszechobecne. Grasowały na Bałtyku,

brały udział w kampanii dardanelskiej, a nawet przedostały się na Morze Czarne. W trze-

cim roku dotarły na Morze Białe. Wszędzie działały zgodnie z rozkazem swego dowódcy:

„bez litości”. Przez kilka długich miesięcy Morze Śródziemne - niespodziewanie dla alian-

tów, a chyba nawet i dla państw centralnych - okazało się główną areną, na której rozgry-

wano krwawą, wyczerpującą wojnę podwodną. Ale cesarski Sztab Generalny i dowództwo

Hochseeflotte stale pamiętały, że losy wojny zależą od starcia na Morzu Północnym i na

Atlantyku. Owszem, na Morzu Śródziemnym warto zadawać Anglikom i Francuzom do-

tkliwe ciosy, ale pokonać Albion, pokonać Ententę, można tylko u brytyjskich brzegów.

Cóż to za niezwykła przemiana? Admirał von Holtzendorff, który w końcu sierpnia

1915 roku jako przeciwnik koncepcji ministra marynarki wojennej von Tirpitza objął sta-

nowisko szefa sztabu admiralicji niemieckiej, już w końcu października tego roku... zapro-

ponował to samo co poprzednio von Tirpitz, a więc wznowienie nieograniczonej wojny

podwodnej przeciwko alianckiej żegludze handlowej. Po naradzie dowódców lądowych i

morskich, na której postawił ten wniosek, był przekonany, że Anglia padnie na kolana pod

koniec 1916 roku, a efektem tego upadku będzie skłonność do zawarcia pokoju. Chciał już

1 lutego rozpocząć nieograniczoną wojnę, by nie dopuścić ani tony argentyńskiej pszenicy

na Wyspy Brytyjskie.

Co zatem przewidywał admirał von Holtzendorff? Otóż uważał on, że flota podwodna

jest już wystarczająco silna, by na wybranych pozycjach w strefie Morza Północnego nisz-

czyć miesięcznie statki o pojemności około pół miliona BRT. Jeśli doliczy się do tego

przewidywane straty alianckie na Morzu Śródziemnym i na minach rozsianych po wszyst-

kich szlakach żeglugowych, to łącznie powinny one wynieść około 600 tysięcy BRT. To

wystarczy! Sześć miesięcy niemieckiego uporu i sześć miesięcy takich strat, a Brytyjczycy

zrozumieją, że przegrali wojnę.

Wyliczenia były szacunkowe, mimo to niezwykle ścisłe. Sztabowcy niemieccy ocenili,

ż

e z liczącej blisko 20 mln BRT handlowej floty brytyjskiej tylko statki o pojemności około

6,5 mln BRT zaopatrują metropolię. Nieograniczona wojna podwodna powinna odstraszyć

też wszystkich neutrałów zarabiających krocie na frachtach, które wzrosły w czasie wojny

dziesięciokrotnie...

Mimo tych przekonujących liczb, mimo zapewnień, że „nawet gdyby Amerykanie

przystąpili do wojny w obronie Anglii, to i tak Niemcy, dzięki wojnie podwodnej, wcze-

ś

niej zapewnią sobie zwycięstwo, aniżeli wojska amerykańskie staną się naprawdę groźne”,

cesarz Wilhelm II nie podjął w tej sprawie decyzji. Nieograniczona wojna podwodna jesz-

cze nie mogła się rozpocząć. Ale cały czas trwała „zaostrzona” wojna! Teraz prowadziło ją

już łącznie 68 U-bootów, a w stoczniach trwały prace przy budowie lub wyposażaniu 140

następnych okrętów podwodnych.

Jedynym wynikiem targów między admiralicją z jednej strony a kanclerzem i cesarzem

z drugiej było to, że wszystkie alianckie statki, na pokładzie których zamontowano działa,

zostały uznane za „krążowniki pomocnicze” i tym samym U-booty mogły topić je bez

ostrzeżenia. A nawet gdyby dowódcy okrętu tylko wydawało się, że statek ma na pokładzie

uzbrojenie, to i tak nikt nie pociągnie go do odpowiedzialności, bo w marcu pozwolono

atakować w „strefie wojennej” nawet nie uzbrojone statki. Zabroniono tylko, a może raczej

nie nakazywano atakować statków pasażerskich.

Cóż z tego? Jeszcze w tym miesiącu, dokładnie w 5 dni po wydaniu rozkazów, okręt

podwodny „UB29” storpedował w kanale La Manche nieuzbrojony statek angielski „Sus-

sex”. Znów zginęło wielu ludzi (około 80), a wśród nich neutralni Amerykanie. Ponownie

popłynęły noty dyplomatyczne. I znów Niemcy spuścili z tonu, przepraszając i obiecując

przestrzeganie praw i zwyczajów...

Nie na długo jednak. Przygotowania trwały. Cesarz zaczął się skłaniać ku teoriom za-

gorzałych zwolenników nieograniczonej wojny podwodnej, obiecywał, że gdy tylko sytu-

acja pozwoli...

Być może cesarz Wilhelm II wiedział już wówczas, że morski sztab generalny planuje

od dawna wielką operację. Miała ona wyglądać tak: siły lekkie Hochseeflotte nawiążą

kontakt bojowy z flotą brytyjską po to, by następnie, udając ucieczkę, wyprowadzić prze-

ciwnika wprost pod działa cesarskich sił głównych. Prosta, dobrze obmyślona pułapka...

I stało się tak, chociaż nie wszystko zgadzało się z niemieckimi przewidywaniami i

pragnieniami. 31 maja i 1 czerwca 1916 roku na wodach Skagerraku doszło do największej

bitwy morskiej I wojny światowej (bitwa jutlandzka). Starły się dwie potężne floty. Ich

główne siły. Łącznie 250 jednostek bojowych wzięło udział w bitwie, w tym 21 niemiec-

kich i 37 brytyjskich okrętów liniowych. Straty po obu stronach były duże, a mimo to...

walka nie rozstrzygnęła niczego. Anglicy pozostali nadal panami na Morzu Północnym,

chociaż nie udało im się zniszczyć Hochseeflotte, a Niemcy zadali, co prawda, duże straty

brytyjskiej Home Fleet, ale nadal pozostali zablokowani we własnych portach. Stosunek sił

obu flot pozostał w zasadzie nie zmieniony.

U-booty zaznaczyły swoją obecność w czasie tej bitwy, udowadniały też przydatność

bojową podczas następnych akcji Hochseeflotte na Morzu Północnym. A jednocześnie stale

wykonywały piracką robotę, niszcząc głównie statki rybackie i transportowce, a nawet

ostrzeliwując z armat angielskie miasteczka nadbrzeżne.

W tym też czasie niezwykłe wprost wiadomości docierały do Niemiec z Morza Śród-

ziemnego. U-booty zawładnęły tym akwenem. Od ich torped, pocisków i min, w ciągu

całego roku zginęły 333 statki alianckie i neutralne - łącznie prawie 830 tysięcy BRT. Sła-

wę absolutnego asa zdobył na tych wodach dowódca „U-35”, kapitan L. von Arnauld de la

Perière. Od czerwca do października odbył na swoim okręcie trzy wyprawy, w czasie któ-

rych zniszczył 114 statków alianckich i neutralnych o łącznym tonażu ponad 277 tysięcy

BRT. Dwudziestu czterech dowódców niemieckich U-bootów, działających na morzach

Ś

ródziemnym, Adriatyckim, Egejskim i Marmara, próbowało mu dorównać, ale żaden nie

zdołał...

Zaskakujące pomysły mieli niemieccy konstruktorzy i budowniczowie okrętów pod-

wodnych. W 1916 roku zbudowali i oddali do użytku... podwodny statek handlowy. Nosił

on dumną nazwę „Deutschland”, a wsławił się przerwaniem brytyjskiej blokady i dotarciem

do portu w Baltimore po to, by z neutralnych Stanów Zjednoczonych wywieźć towary

strategiczne. W skład kontrabandy, którą załadowano na tę niezwykłą jednostkę, wchodziła

cyna, nikiel, kauczuk i juta. Ogółem ponad 750 ton drogocennego ładunku.

Oczywiście o tej wizycie i przygotowaniach do wyjścia podwodnego statku w powrotny

rejs do Europy dowiedzieli się Anglicy. Osiem krążowników czyhało na niego na Atlanty-

ku, jednak kapitan P. Koenig potrafił przejść bezpiecznie do Niemiec. Kilkakrotnie powtó-

rzył rejsy na tej trasie i, dopóki USA nie wypowiedziały wojny Niemcom, zaopatrywał huty

swego kraju w strategiczne surowce. Z chwilą ogłoszenia wojny podwodnej „Deutschland”

został uzbrojony między innymi w dwa działa 150 milimetrów i zaliczony do nowej klasy

„podwodnych krążowników”.

Takie samo zajęcie przewidywali sztabowcy Hochseeflotte dla drugiego podwodnego

statku o nazwie „Bremen”. Jego koniec jest jednak nieznany, chociaż istnieją poszlaki po-

zwalające przypuszczać, że został staranowany przez brytyjski krążownik w trakcie pierw-

szego rejsu do Nowego Jorku. Ale za to „U-53”, przydzielony „Bremenowi” jako osłona,

dotarł do portu przeznaczenia, pobrał tam nawet paliwo oraz wodę i wyszedł spokojnie w

morze. Nie napotkał w pobliżu amerykańskiego brzegu okrętów brytyjskich, za to wiele

statków handlowych, które właśnie szły z ładunkiem do Anglii. Siedem z nich zatopił,

przestrzegając przy tym obowiązujące wówczas przepisy. Cała flotylla amerykańskich

niszczycieli operująca w tym rejonie nawet „nie ruszyła lufą” w jego kierunku. Neutralność

to jednak bardzo wygodny stan, przynosi wiele korzyści... Trzeba tylko umieć opanować

emocje. A w listopadzie 1916 roku Amerykanie byli bardzo opanowani. Prezydent Wilson

po tej niemieckiej demonstracji siły skierował dwa ostrzeżenia: pierwsze do Anglików, że

„polowanie” na „U-53” w pobliżu amerykańskich brzegów będzie uważał za akt wrogi

wobec USA; drugie do Niemców, że nie życzy sobie takich rajdów.

Prezydent Wilson po prostu wiedział, że neutralność to nieograniczone wprost zyski ze

sprzedaży towarów na potrzeby Ententy i dla państw centralnych. I wiedział też, że eks-

portować do Europy można tylko wówczas, gdy żegluga jest bezpieczna...

W tym samym mniej więcej czasie wojna podwodna dotarła również na Morze Białe i

Morze Barentsa. Osiem U-bootów, działających na rosyjskich szlakach żeglugowych, zato-

piło łącznie 31 statków i postawiło setki min. Rosyjski kontrtorpedowiec „Grozowoj” roz-

prawił się tylko z „U-56”.

U-booty zawładnęły morzami...

PRELUDIUM APOKALIPSY

A oto krótka relacja z działań wojennych w 1916 roku na wszystkich frontach I wojny

ś

wiatowej. Autorowi wydaje się, że to wprowadzenie umożliwi Czytelnikowi zrozumienie

sytuacji, która doprowadziła do wypowiedzenia przez Niemcy nieograniczonej wojny

podwodnej.

21 lutego. Niemcy rozpoczynają ofensywę pod Verdun. Zdobyć twierdzę - tak brzmi

rozkaz cesarza. Ale nie tylko o twierdzę tu idzie. Chodzi o to, by na polu bitwy „uśmiercić”

Francję, zmusić ją do zawarcia separatystycznego pokoju, zanim Anglicy zdołają przysłać

na front zachodni swoją milionową armię. Bo właśnie niedawno Wielka Brytania zapowie-

działa powołanie pod broń nowych roczników w ramach - tym razem - obowiązkowej

służby wojskowej. Na kontynencie walczy już wówczas 57 angielskich dywizji, łącznie

ponad milion żołnierzy, i liczba ta najdobitniej świadczy o brytyjskim wysiłku, gdyż armia

Zjednoczonego Królestwa przed wybuchem wojny była dziesięciokrotnie mniejsza. W

połowie lutego 1916 roku Francuzi mają pod bronią około 2 milionów żołnierzy, czyli 97

dywizji. Jednocześnie brytyjska flota wojenna zacieśnia blokadę Niemiec.

Wojna kosztuje. Rząd brytyjski ocenia, że w tej fazie działań na prowadzenie wojny

wydaje codziennie 5,5 miliona funtów szterlingów. W tych czasach jest to fortuna wprost

niewyobrażalna dla zwykłego śmiertelnika.

Bitwa pod Verdun to też niewyobrażalna do tej pory liczba ofiar - około pół miliona

ludzkich istnień po obydwu stronach frontu.

Ale żadna z walczących stron nie zamierza ustąpić...

W końcu kwietnia 1916 roku międzynarodowy ruch robotniczy, po doniosłej konferen-

cji w Thienthalu, wypowiada się kategorycznie przeciwko wojnie, mobilizuje siły pacyfi-

styczne we wszystkich walczących krajach.

Niemiecka próba przerwania brytyjskiej blokady morskiej i wciągnięcia głównych sił

morskich Zjednoczonego Królestwa w zasadzkę, nazwana potem bitwą jutlandzką, nie

udaje się. Mimo dotkliwych strat po obu stronach stosunek sił nie ulega zmianie: Niemcy są

nadal zablokowani w portach, flota brytyjska sprawuje kontrolę na Morzu Północnym i

wschodnim Atlantyku. Brytyjczycy jednak nie potrafią przeciwstawić się bezwzględnym,

skrytym, zaskakującym działaniom okrętów podwodnych.

24 czerwca - 26 września. Najkrwawsza w dziejach bitwa, bitwa nad Sommą, nie

przynosi rozstrzygnięć. Alianci zastosowali tu po raz pierwszy w historii czołgi, osiągnęli

pewne sukcesy, ocalili Verdun, ale stracili około 600 tysięcy żołnierzy. Niemcy także po-

nieśli ogromne straty w ludziach (około 400 tys.), zaczynają więc powoływać do armii

piętnastolatków(!)... Żadna ze stron nie osiągnęła przewagi strategicznej, żadna nie zdołała

zapewnić sobie zwycięstwa. W listopadzie i grudniu zaciekłe ataki Francuzów pod Verdun

doprowadzają jedynie do wyparcia Niemców z zajętych w trakcie wiosennej ofensywy

fortów na przedpolach tej twierdzy.

Czerwiec - wrzesień. Na froncie wschodnim ofensywa rosyjska pod dowództwem ge-

nerała Brusiłowa. Stanowi ona ogromną pomoc dla aliantów walczących na zachodzie

Europy. Do niewoli rosyjskiej dostaje się 400 tysięcy jeńców z armii państw centralnych.

27 sierpnia. Rumuński król Ferdynand I wypowiada wojnę Austro- Węgrom. Niemcy,

Turcja i Bułgaria wypowiadają wojnę Rumunii. Bukareszt wraz z częścią zrujnowanego

kraju znajduje się pod okupacją wojsk niemieckich.

12 grudnia. Niemcy proponują rozpoczęcie negocjacji pokojowych. Dokument został

jednak w taki sposób zredagowany, że nadaje się jedynie... do odrzucenia. Niemcy żądają

bowiem przyłączenia Litwy i Kurlandii, uznania Polski za państwo wasalne, wytyczenia

nowej granicy z Rosją i układu handlowego zapewniającego im warunki niemal kolonial-

nego wyzysku oraz wyjątkowych praw na terenie Belgii. Podobnie stawiają sprawę pań-

stwa współdziałające z Niemcami...

Wojna utknęła na gigantycznym froncie, ale nie wygasa, mimo że jeden z filarów

państw centralnych, Austro-Węgry, staje się coraz bardziej chwiejny.

Siły Francji są na wyczerpaniu. Rosja znajduje się w agonii. Na zapleczu frontu chaos,

głód, dezorganizacja...

Tylko Anglia trwa mimo trudności finansowych i całkowitego braku koncepcji rozegra-

nia decydującego starcia na kontynencie i na morzu. Naturalny sojusznik Anglii - Stany

Zjednoczone Ameryki Północnej nadal pozostaje neutralny. Prezydent Wilson zamiast

pomocy materialnej i militarnej próbuje prowadzić... mediacje pokojowe.

Trwa trzecia wojenna zima. Jak zwykle w Londynie mokra i wietrzna, ale też - jak nig-

dy dotąd - pełna narastających niepokojów.

17 stycznia 1917 r. Dwaj deszyfranci brytyjskigo wywiadu morskiego, czterdziesto-

sześcioletni pastor anglikański William Montgomery, znany tłumacz dzieł religijnych z

niemieckiego, który rzucił służbę duszpasterską z powodu swych zainteresowań szyframi i

kodami, oraz Nigel De Grey, były dziennikarz, hobbysta pasjonujący się zawiłymi łami-

główkami i z tego powodu wcielony do Naval Intelligence, otrzymali do rozszyfrowania

niezwykle długą depeszę. Liczyła ponad tysiąc grup.

Początkowe, rutynowe badania zaszyfrowanego przekazu ujawniły zaledwie kilka słów.

Pierwszym był podpis: Zimmermann, co znaczyło, że autorem depeszy był podsekretarz

stanu w ministerstwie spraw zagranicznych Niemiec. To on przesyłał na ręce (to ujawniono

wkrótce) ambasadora niemieckiego w Stanach Zjednoczonych hrabiego von Bernsdorffa

tak obszerną instrukcję. Dalsze zagłębianie się w tajniki telegramu wykazało, że jego spora

część stanowi wiadomość dla ministra pełnomocnego Niemiec w Meksyku von Eckhardta.

Miała ona zostać przesłana z Waszyngtonu do Meksyku...

Tu Czytelnika może zainteresować problem: jak to się stało, że Anglicy mieli dostęp do

tajnych depesz niemieckich i potrafili je rozszyfrowywać! Długa byłaby to opowieść, zbyt

długa, by można ją było zmieścić w tym niewielkim tomiku, toteż wskażemy tylko naj-

istotniejsze etapy walki wywiadów obydwu stron. Otóż wypadki opisane wcześniej, w

rozdziale „Tajemnicza księga w okładkach z ołowiu”, stanowiły zaledwie jeden epizod w

nieustającej walce o tajemnice, toczonej przez brytyjskie tajne służby. Książka kodowa

zdobyta na zatopionym „Magdeburgu” była jedynie zalążkiem wiedzy o niemieckim sys-

temie szyfrowym stosowanym w czasie wojny. Trzeba przyznać, że Brytyjczykom sprzy-

jało szczęście w tych staraniach, a być może po prostu dysponowali odpowiednimi ludźmi

ulokowanymi w odpowiednich miejscach. W każdym bądź razie rybacy brytyjscy, którzy w

grudniu 1914 roku, a więc już w czasie trwania wojny, wyłowili na wodach kanału La

Manche pękatą skrzynię żeglarską z grubymi metalowymi obręczami, nie wyrzucili jej

zawartości do wody, nie zabrali kufra na ląd, by przerobić go na domowy mebel, tylko

odstawili znalezisko do bazy. Oficer wywiadu morskiego, któremu przekazano skrzynię,

bardzo szybko zorientował się, że zawiera ona bezcenny wprost skarb. Znalazł w niej bo-

wiem księgę kodów przeznaczoną do porozumiewania się centrali z niemieckimi ataszata-

mi morskimi rozsianymi we wszystkich państwach świata. Wiedział też, że tej skrzyni i

księgi Niemcy nie podrzucili Anglikom, gdyż wyłowiono ją w miejscu, w którym 13 paź-

dziernika 1914 roku zostały zatopione niemieckie kontrtorpedowce... A dwie księgi kodo-

we, ta z „Magdeburga” i ta ze skrzyni, to duży już fragment mozaiki kryptograficznej.

Następnego fragmentu dostarczył brytyjskiemu wywiadowi młody student elektrotech-

niki, pół-Austriak, pół-Anglik, nazwiskiem Aleksander Szek. Niemcy po zajęciu Brukseli

potraktowali go jako sprzymierzeńca - wszak miał paszport austrowęgierski - i „męża

opatrznościowego”, gdyż tylko on potrafił uruchomić dużą, opuszczoną radiostację. Spisał

się dobrze. Uruchomił, a gdy zaczęła już pracować na potrzeby armii niemieckiej, zatrud-

niono go w niej na stałe. I wtedy zgłosił się do niego rezydent brytyjskiego wywiadu.

Szek dał się namówić na współpracę. Do maja 1915 roku kawałek po kawałku przepi-

sywał księgę kodową i przekazywał te skrawki potajemnie zaufanemu człowiekowi.

Dokończył dzieła i... zginął w niewyjaśnionych okolicznościach. Tajemnica zniknięcia

Aleksandra Szeka nie została odkryta do dziś. Być może zginął, gdyż „wysiadły” mu nerwy

w końcowej fazie wykonywania zadania, być może Anglicy „zwinęli” agenta, pozorując

wypadek, by ukryć przed Niemcami fakt, że znają księgę kodową... W każdym bądź razie

wiedza kryptograficzna Naval Intelligence (wywiad morski) wzbogaciła się o bardzo istot-

ne elementy.

Najznakomitszy jednak kąsek, „dyplomatyczna księga kodowa”, trafił w ręce szefów

Naval Intelligence wprost ze... Środkowego Wschodu. Działający tam od dawna były dy-

plomata niemiecki, Wilhelm Wassmuss, próbował podburzać Arabów do „świętej wojny”

przeciwko Anglikom. Zagrożony wpadką uciekł, zostawiając cały swój bagaż. Gdyby po-

tem siedział cicho i nie starał się go odzyskać, nie zwróciłby uwagi brytyjskiej policji na

pozostawiony w arabskim domu kuferek. A tak, stało się. Anglicy zainteresowali się jego

zawartością i w ten sposób do londyńskiej centrali wywiadu morskiego w Whitehall trafiła

jeszcze jedna część skomplikowanej mozaiki.

A jeśli do tego wszystkiego doda się, że w kilka dni po wypowiedzeniu wojny Niem-

com angielski statek specjalnego przeznaczenia poprzecinał transoceaniczne kable pod-

morskie i tym samym wymusił na Niemcach korzystanie z łączności radiowej, zrozumie-

my, jak bardzo zażarta była niemiecko-brytyjska wojna o tajemnice. Potężna, rozbudowana

już w czasie wojny, radiostacja niemiecka w Nauen koło Berlina była doskonale słyszana

przez Anglików, a na dodatek Niemcy byli tak pewni, że nikt niepowołany nie potrafi roz-

gryźć ich systemu szyfrowo- kodowego, że przez cały czas pracowali bez wprowadzania

istotnych zmian...

W każdym bądź razie 17 stycznia 1917 roku brytyjski wywiad morski i jego deszyfranci

bez wielkiego wysiłku odczytali telegram, który był... zapowiedzią Apokalipsy! Zimmer-

mann powiadamiał hrabiego von Bernsdorffa, że: „... z dniem 1 lutego 1917 roku Niemcy

rozpoczynają nieograniczoną wojnę podwodną. (...) Nasze okręty zmuszą Anglię do pokoju

w ciągu kilku miesięcy” - pisał.

Ale też ten telegram mógł stać się punktem zwrotnym całej wojny. W rozdziale, który

stanowił instrukcję dla ministra pełnomocnego Niemiec w Meksyku, odszyfrowano zaska-

kującą treść:

„Mimo to będziemy się starali utrzymać Amerykę w neutralności. Gdybyśmy nie zdoła-

li tego osiągnąć, proponujemy Meksykowi sojusz na następujących zasadach: wspólne

prowadzenie wojny, wspólne zawarcie pokoju. Niemcy obiecują udzielić Meksykowi po-

mocy w odzyskaniu siłą jego utraconych terytoriów w Teksasie, Arizonie i Nowym Mek-

syku”.

Niemcy zagrały o najwyższą stawkę. Dyplomacja cesarska miała utrzymać USA „w

neutralności”. Gdyby jednak Amerykanie wypowiedzieli wojnę, mieliby ją u siebie, na

własnym kontynencie, na swoim terytorium. I jeszcze jeden zakulisowy manewr dyploma-

tyczny w niemieckim wykonaniu: Zimmermann liczył, że uda mu się jedno z alianckich

mocarstw, Japonię, skusić do wystąpienia z porozumienia i do zmiany strony w tej wojnie.

A wszystko za obietnicę uzyskania wpływów w Ameryce Środkowej.

Pierwszym człowiekiem, który uświadomił sobie grozę sytuacji, był szef Naval Intelli-

gence sir William Reginald Hall. Dla niego gra dopiero się rozpoczynała: musiał poprowa-

dzić ją tak, by wykorzystać w pełni informację, jaką posiadał, a jednocześnie nie zdradzić,

ż

e Anglicy znają niemieckie szyfry.

Ten stary, doświadczony marynarz - były dowódca okrętów liniowych - od dawna

przejrzał niemiecką grę. Wiedział, że prowadząc ograniczoną wojnę podwodną i pozornie

ulegając mediacjom i dyplomatycznym notom prezydenta Wilsona, Niemcy zbierali siły do

ostatecznego starcia, do nieograniczonej wojny podwodnej. W stoczniach bez przerwy

budowano okręty podwodne i szkolono wciąż nowe załogi. To te okręty miały zadać Wiel-

kiej Brytanii szybki, zdecydowany, gwałtowny cios. To one miały rzucić Anglię na kolana,

zanim Amerykanie zdążą udzielić jej militarnej pomocy. Rozumiał też, że prowokacyjne

niemieckie „zaproszenie” do negocjacji było podwójną grą. Odmowa rozpoczęcia rozmów

o pokoju rozwiązywała im ręce, mogli zacząć nieograniczoną wojnę podwodną.

Dla szefa Naval Intelligence ta wojna rozpoczęła się, zanim Niemcy wypowiedzieli ją

oficjalnie.

NICZYM NIEOGRANICZONA?

Trzydziestego pierwszego stycznia 1917 roku świat dowiedział się, że „od jutra, to zna-

czy od 1 lutego, Niemcy zaczynają prowadzić nieograniczoną wojnę podwodną”.

O telegramie Zimmermanna prezydent Wilson wiedział już wcześniej (Niemcy nie zo-

rientowali się, że Anglicy znają ich system szyfrowy, admirał Hall doskonale rozegrał tę

trudną partię), ale dopiero 6 kwietnia Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny. W opinii

publicznej Ameryki musiała dojrzeć tzw. sprawa meksykańska. Za USA poszły stopniowo

inne kraje, m. in. Brazylia, Boliwia, Peru i... Meksyk, a także Chiny i Liberia, co nie zaw-

sze oznaczało zaangażowanie się materialne, ale dawało duży efekt propagandowy.

Zaczynając nieograniczoną wojnę podwodną Niemcy dysponowali 105 okrętami pod-

wodnymi. Na Morzu Północnym, kanale La Manche i Atlantyku miało działać 69

U-bootów, na Bałtyku 10, a reszta na Morzu Śródziemnym: 23 z bazy w Poli i 3 z Kon-

stantynopola. Siły główne, włączone w skład Hochseeflotte, składały się z 46 jednostek

sformowanych w cztery samodzielne, ale współdziałające ze sobą flotylle. Początkowo

całością dowodził komandor Bauer, od czerwca zaś komodor Michelsen. Flotylla „Flan-

dria”, pod dowództwem komandora podporucznika Bartenbacha, działająca głównie na

kanale La Manche, liczyła 23 jednostki.

Już w lutym straty żeglugi alianckiej i państw neutralnych okazały się wprost zatrważa-

jące. U-booty posłały na dno 238 statków o łącznym tonażu brutto 414 tysięcy BRT. Ma-

rzec przyniósł jeszcze straszliwsze „żniwo”: 319 statków o tonażu ponad 502 tysiące BRT.

Wydawało się, że nieograniczona wojna podwodna od razu osiągnęła apogeum, ale w

kwietniu straty znów wzrosły. Zamknęły się liczbą 343 statków o pojemności ponad 604

tysiące BRT. Łącznie zatem 900 statków straconych w ciągu trzech pierwszych miesięcy

nieograniczonej wojny podwodnej. Ponad półtora miliona ton wyporności!

A siły U-bootów rosły. Co prawda w lutym i marcu aż osiem okrętów podwodnych pa-

dło ofiarą marynarki brytyjskiej, jeden zaś został internowany, ale w lutym do linii wpro-

wadzono 17 okrętów, a w marcu 7 nowych jednostek. W maju działało ich już 126, a w

czerwcu wypłynął na morze krążownik podwodny „U-155”, dawny podwodny statek

transportowy „Deutschland”, który od razu włączył się do działań. W czerwcu i lipcu

głównie ogniem własnej artylerii zniszczył 15 statków o pojemności ponad 40 tysięcy BRT.

W czerwcu też minister marynarki wojennej Niemiec ulokował w stoczniach zamówie-

nia na 95 okrętów podwodnych, które budowane były niemal taśmowo.

Klęska zaglądała Anglikom do oczu. W ciągu sześciu pierwszych miesięcy nieograni-

czonej wojny podwodnej straty żeglugi alianckiej i neutralnej przewyższały o około 2,5

mln BRT tonaż statków zbudowanych w stoczniach brytyjskich i amerykańskich. Ozna-

czało to stopniowe obumieranie żeglugi, utratę zaopatrzenia i...

Nigdy jeszcze sytuacja wojenna Anglii nie wyglądała tak tragicznie. Brytyjski premier

George Lloyd w depeszy do prezydenta Wilsona domagał się od nowego sojusznika „stat-

ków, statków i jeszcze raz statków”. Admirał Jellicoe zaś stwierdził: „Niemcy wygrają,

jeśli nie zastopujemy strat, i to wkrótce”. Wyznaczył też ostateczny termin tego zastopowa-

nia - sześć tygodni. Czy to było realne?

Anglia mobilizuje siły. Rząd obejmuje kontrolą państwową wszystkie statki, nakazuje

uruchomić ponownie nawet przestarzałe jednostki, forsuje budowę nowych, doskonali

system remontu uszkodzonych, organizuje służbę ratowniczą, inspiruje budowę ścigaczy

okrętów podwodnych, przyspiesza prace konstrukcyjne nowych broni przeciwko okrętom

podwodnym.

Najważniejszy cel Brytyjczyków został sformułowany bardzo lapidarnie: musimy zato-

pić więcej U-bootów, niż potrafią ich zbudować niemieckie stocznie. Oceniano, że Niemcy

mogą wprowadzać do walki co miesiąc 8 nowych okrętów podwodnych, a zatem co naj-

mniej tyle powinni eliminować Anglicy, by ta wojna tylko trwała, natomiast więcej, by

mogła zakończyć się sukcesem. Wszystkie siły rzucili do tej walki. Powstały nowe miny

morskie i od razu zaczęto ich produkcję na masową skalę, by zaminować podejścia do baz

U-bootów i utrudniać ich wypłynięcie na wyznaczone pozycje. Gdy zaczęto szerzej stoso-

wać bomby głębinowe, powstały nie tylko wyrzutnie, ale i miotacze bomb głębinowych.

Statki handlowe, a także wiele rybackich, zostały uzbrojone w działa i haubice. Zorgani-

zowano skuteczny system dozorów. Włączono do działań lotnictwo, a także sterówce, które

oprócz prowadzenia obserwacji miały zadanie bombardowania Ubootów. Działały ofen-

sywnie statki- pułapki. Utworzono specjalny zespół okrętów podwodnych... do zwalczania

okrętów podwodnych. Zwalczać U-booty, chronić własną żeglugę - to istota tej wojny.

Najważniejszym jednak i, co najistotniejsze, skutecznym środkiem walki z U-bootami,

a jednocześnie sposobem osłaniania żeglugi, stał się system konwojowania statków. Od

początku swego istnienia działał on sprawnie, szczególnie na najważniejszej z tras żeglu-

gowych wiodącej przez Atlantyk. Amerykańska flota udzieliła mu znakomitego wsparcia,

przesyłając do Europy flotyllę 37 kontrtorpedowców - jak się okazało, uniwersalnych,

bardzo przydatnych, szybkich okrętów. Kontrtorpedowce chodzące w osłonie konwojów

zmuszały U-booty do atakowania statków i okrętów torpedami, a zatem spod wody, co

zmniejszało operatywność działań piratów, którzy zabierali na pokład zaledwie 6 do 10

torped, a jeszcze na drogę powrotną musieli zostawiać dwie.

Wszystko to sprawiło, że od sierpnia 1917 roku straty żeglugi zaczęły się zmniejszać,

choć były nadal wysokie.

Jednocześnie zaczęły rosnąć straty U-bootów. Wolnymi krokami, za cenę gigantyczne-

go wysiłku, ale nadchodził przełom.

Zanim jednak to nastąpiło, Niemcy wielokrotnie dopuścili się aktów nieludzkiego

wprost terroru i bestialskich zbrodni wojennych na morzu. Dowódcy U-bootów już w

chwili wypowiedzenia nieograniczonej wojny podwodnej poczuli się... panami życia i

ś

mierci tych, których atakowali swymi torpedami. 3 lutego 1917 roku radio niemieckie

nadało oświadczenie,, że „Niemcy nie czują się zobowiązani do oszczędzania statków

szpitalnych na kanale La Manche, ponieważ wszystkie te statki wykonują zadania wyłącz-

nie wojskowe”. A zatem piraci mieli już całkowitą swobodę działania. Obowiązywał ich

tylko jeden rozkaz: „...bezlitośnie niszczyć!”

Czarną listę zbrodniarzy z tego okresu otwiera leutnant

5

H. Pustkuchen dowódca

„UC-66”, który 21 marca 1917 roku bez ostrzeżenia posłał na dno brytyjski okręt szpitalny

5

Leutnant zur see - podporucznik marynarki.

„Asturias”. Zginęło kilkadziesiąt osób. Pustkuchen już w marcu 1916 roku po zatopieniu

francuskiego statku pasażerskiego „Sussex” zasłużył sobie na pochwalę grossadmirala von

Tirpitza. Tym razem również wykazał się okrucieństwem i bezwzględnością, a także...

słabym wzrokiem, bo „nie dostrzegł żadnych szpitalnych oznaczeń na burcie atakowanego

statku”. Podobnie wyjaśniał storpedowanie statku szpitalnego „Gloucester Castle”

kapitänleutnant Vieberg, dowódca „UB- 32”, który zaatakował swoją ofiarę przy ujściu

Sekwany. Udało się jednak dowódcy i załodze „Gloucester Castle” uratować statek i do-

prowadzić go do najbliższego portu.

Siedemnastego kwietnia od torped U-bootów zginęły w zatoce Sekwany dwa statki

szpitalne: „Lanfranc”, zaatakowany przez „UB- 40” pod dowództwern kapitänleutnanta

Howaldta, i brytyjski transportowiec szpitalny „Donegal” storpedowany przez „UC-21”

kapitänleutnanta Saltzwedela. Zginęło łącznie 75 osób, w tym...15 rannych jeńców nie-

mieckich.

Dwudziestego szóstego maja na Morzu Tyrreńskim Karl Neumann, dowódca „UC-67”,

zatopił okręt szpitalny „Dover Castle”. Zginęło 7 ludzi z załogi, a rozbitków i rannych

przejął na swój pokład kontrtorpedowiec z eskorty. Oburzona tym faktem francuska opinia

publiczna zmusiła władze do wydania nakazu, by na każdy statek szpitalny zabierać ran-

nych jeńców - oficerów niemieckich. Niemcy zareagowali natychmiast, ale na froncie lą-

dowym, kierując do stref zagrożonych ostrzałem artylerii francuskiej jeńców oficerów

francuskich. Najgłośniejszą jednak zbrodnią stał się wyczyn dowódcy „U-55” kapi-

tänleutnanta Wilhelma Wernera. Zatopiwszy torpedą parowiec brytyjski „Torrington”

przyjął na pokład rozbitków z jednej łodzi, drugą zaś wziął na hol. Kapitana statku wezwał

do wnętrza U-boota, a następnie wydał rozkaz zanurzenia okrętu. Wszyscy rozbitkowie

zginęli. W kilka dni później postąpił identycznie z załogą storpedowanego parowca „Toro”.

Podobne morderstwo popełnił dowódca „U-44” P. Wagenführ na rozbitkach z zatopio-

nego statku „Belgien Prince”. Jeden z ocalałych cudem marynarz inżynier mechanik Tho-

mas Bowman, wspominał potem: „Nie mieliśmy żadnego środka ratunku. U-boot pozosta-

wił nas w wodzie około godziny dwudziestej pierwszej. Płynąłem aż do świtu. Podniósł

mnie z wody nasz patrolowiec, który natknął się na mnie zupełnie przypadkowo. Oprócz

mnie ocaleli tylko dwaj marynarze, którzy zdołali ukryć przed Niemcami swoje pasy ra-

tunkowe pod płaszczami...”

Wagenführ nigdy nie stanął przed sądem za swe zbrodnie. Sądu nad nim i jego zbrod-

niczym okrętem dokonał brytyjski kontrtorpedowiec „Oracle” przyłapawszy „U-44” na

Morzu Północnym na południowy zachód od Stavanger. „Oracle” zatopił U-boota ogniem

dział, taranem i bombami głębinowymi.

Ale w najdziwniejszy chyba sposób kara dosięgła „U-28”, który czyhał na alianckie

statki na północnych wodach, w pobliżu norweskich brzegów. 2 września 1917 roku za-

trzymał on statek brytyjski „Olive Branch”. Załoga statku, po wynurzeniu się U-boota,

natychmiast opuściła pokład i odpłynęła na szalupach. Dowódca „U-28”, chcąc oszczędzić

torpedę, podszedł do bezbronnej jednostki na odległość półtora kabla i otworzył ogień z

działa. I nagle stało się coś niezwykłego: pociski rozbiły burtę statku i ugodziły prosto w

ładownię wypełnioną po brzegi materiałami wybuchowymi. Gigantyczna eksplozja, jaka

nastąpiła, rozerwała „Olive Branch” na strzępy, jednocześnie zaś wyrzuciła w górę wielki

ciężarowy samochód, stojący dotychczas spokojnie na pokładzie. Jak ogromnie zaskoczony

musiał być dowódca „U28”, gdy ten kilkunastotonowy ładunek zatoczył łuk w powietrzu i

spadł niczym straszliwy meteor na pokład jego jednostki, przygniatając najpierw działo

plujące nadal ogniem, artylerzystów ogłupionych niespodziewanymi efektami swojej robo-

ty, wreszcie cały okręt, który błyskawicznie zniknął pod wzburzoną powierzchnią morza.

Było to ostatnie „szybkie zanurzenie” w wykonaniu „U-28”. Dla piratów, którzy zdołali

wyrwać się z zalanego wnętrza tej „stalowej trumny”, nie starczyło miejsca w przepełnio-

nych szalupach ratunkowych statku „Olive Branch”. Ostatecznej zemsty dokonało zimne

morze.

We wrześniu 1917 roku dwukrotnie zemsta dosięgła U-booty z powietrza. Piloci an-

gielskich samolotów lotnictwa morskiego dość szybko zorientowali się, że skryty pod wodą

okręt podwodny, absolutnie niewidoczny dla obserwatorów z pokładu krążownika czy

kontrtorpedowca, widać dokładnie z wysokości kilkuset metrów. Początkowo nieśmiało,

potem coraz pewniej, atakowali okręty podwodne przeciwnika za pomocą bomb lotniczych.

Minął czas jakiś i lotnicy nauczyli się niszczyć U-booty w położeniu nawodnym i pod-

wodnym. We wrześniu - zgodnie z ocenami admirała Jellicoe - zatopiono w ten sposób

pierwsze dwa U-booty. Mogły to być podwodne stawiacze min „UC-6” i „UC-72”. Do

końca roku 1917 sterowce i samoloty brytyjskiego lotnictwa morskiego rozprawiły się już z

sześcioma U-bootami. Niemieckie dane nie potwierdzają, co prawda, tych faktów, ale jest

to zrozumiałe, skoro osaczone przez lotnictwo U-booty nie zdołały wymknąć się z pułapki.

Najważniejszą jednak zaletą lotniczych działań przeciwko U-bootom było to, że do-

starczały one dokładnych danych z dalekiego rozpoznania. Jeśli nie udało się zaatakować

okrętu podwodnego bombami lotniczymi, wychodziły mu na spotkanie okręty z bombami

głębinowymi.

We wrześniu 1917 roku Niemcy stracili łącznie 11 U-bootów, co stanowiło najwyższy

wskaźnik miesięczny od początku wojny. Jeszcze jednak nie nadszedł przełom, gdyż do

linii wprowadzili oni 12 nowych okrętów, tworząc nawet dodatkową, piątą już, flotyllę w

składzie Hochseeflotte.

Przełom w wojnie podwodnej był jednak coraz bliższy. Październik: ginie 5 U-bootów,

do walki wkracza 6. Listopad: tonie 7 okrętów, do linii też wchodzi 7, jednocześnie jednak

zmniejszają się straty aliantów.

Ale jeszcze nie pora, by święcić triumf.

Dopiero w grudniu alianci mogą mówić o prawdziwym sukcesie. Zginęło 7 pirackich

okrętów podwodnych, zaś do walki zdołali Niemcy wprowadzić...5.

Od 1 lutego do końca grudnia 1917 roku alianci zdołali wyeliminować z walki 65 okrę-

tów podwodnych przeciwnika, w tym 60 Niemcy stracili bezpowrotnie.

Rachuby cesarskiego sztabu generalnego wzięły w łeb. Jeszcze nie ostatecznie, bo

Niemcy postanawiają w grudniu, że w ciągu nadchodzącego roku zbudują 244 okręty pod-

wodne. Stocznie wojenne znów otrzymują zamówienia, działa specjalnie powołane Biuro

Okrętów Podwodnych... Wojna podwodna trwa. Nadal giną statki, ładunki i ludzie.

Ale teraz już nawet w oczach niemieckiej opinii publicznej marynarze z okrętów pod-

wodnych nie są „rycerzami głębin”! A przymusowe przenoszenie specjalistów z okrętów

nawodnych unieruchomionej przez brytyjską blokadę Hochseeflotte na niemal codziennie

wprowadzane do linii U-booty powoduje narastanie buntowniczych nastrojów wśród załóg.

Dla młodych ludzi, widzących nędzę wojny, służba na U-bootach staje się „pływaniem w

stalowych trumnach”, wyrokiem śmierci... Nie pomaga nawet oslawiona pruska dyscyplina.

Dryl i posłuszeństwo wymuszają sądy doraźne i wyroki śmierci wykonywane publicznie na

buntownikach i dezerterach.

Nowe U-booty wciąż opuszczają stocznie i wyruszają na morze. Od stycznia do sierpnia

1918 roku weszły do służby 64 nowe jednostki. W tym samym czasie alianci zdołali znisz-

czyć 54 niemieckie okręty podwodne, a dalsze 3 schroniły się w portach neutralnych, gdzie

ich załogi zostały internowane. Formalnie więc bilans zysków i strat wydawałby się dla

Niemców dodatni, ale w rzeczywistości U-booty przegrywały już tę wojnę. Skuteczność

alianckich działań stale rosła, malała liczba i tonaż zatopionych przez U-booty statków. W

pierwszym kwartale 1918 roku żegluga aliancka traci, co prawda, statki o pojemności prze-

kraczającej milion BRT, ale Niemcy płacą za to wysoką cenę. Tracą bezpowrotnie 17

U-bootów.

W tym czasie do Europy napływa już wielka, licząca 1,2 mln żołnierzy, amerykańska

armia ekspedycyjna pod dowództwem generała Pershinga. Ogromne konwoje, dzięki licz-

nej i silnej osłonie okrętów bojowych, okazują się dla U-bootów wprost „nie do ugryzie-

nia”. Budzi to wściekłość ich dowódców. Agresywną wściekłość. Znów cesarscy piraci

atakują bez jakiegokolwiek ostrzeżenia statki szpitalne, mimo że w ubiegłym roku zapew-

nili, iż czynić tego nie będą, jeśli neutralni oficerowie hiszpańscy dokonają w portach kon-

troli transportu.

„UC-55” pod dowództwem osławionego już Wernera storpedował 4 stycznia w nocy

wyraźnie oświetlony statek szpitalny bandery brytyjskiej („Rewa”), skontrolowany przez

Hiszpanów w Gibraltarze. Na pokładzie znajdowało się 279 rannych, załoga i personel

medyczny. Bardzo wiele ofiar...

Dwudziestego szóstego lutego ginie „Glenard Castle”. Dowódca „UC-56”, kapitan

Kiesewatter, który go storpedował, działał jak pozbawiony wszelkich uczuć zbrodniarz.

Wydał rozkaz ostrzeliwania szalup ratunkowych, które udało się spuścić załodze na wodę.

Ze 182 ludzi uratowały się tylko 22 osoby. I to cudem, gdyż nie zostały dostrzeżone w

ciemnościach nocy. Czyżby Kiesewatter chciał zatrzeć ślady zbrodni?

W marcu dochodzi do niezwykłego wypadku. Zaatakowany torpedą statek szpitalny,

„Guildford Castle”, uchodzi cało. Jak to się mogło stać? Otóż oficer wachtowy tego kolosa,

na którym płynęło do Anglii ponad 400 rannych i chorych żołnierzy, dostrzegł ślad torpedy

wystrzelonej z odległości około ośmiu kabli. Natychmiast wydał rozkaz położenia steru na

burtę. Gwałtowny zwrot uratował jednostkę. Torpeda ze zgrzytem otarła się o burtę i z dużą

prędkością popłynęła dalej. Było to prawdziwe „ocieranie się o śmierć”...

„Llandovery Castle”, jeden z największych brytyjskich statków szpitalnych (ponad 11

tys. BRT), kursował wielokrotnie między zachodnią Europą a wschodnim wybrzeżem

Ameryki, dokąd przewożono rannych i chorych Amerykanów oraz Kanadyjczyków. W

czerwcu 1918 roku wracał właśnie do Europy. Na jego pokładzie znajdowały się 94 osoby

personelu medycznego i 164 ludzi załogi. Statek był oznaczony zgodnie z wymogami

konwencji...

Tymczasem od kwietnia tego roku do dowódców niemieckich okrętów podwodnych

docierały nakazy ze sztabu generalnego, by szczególnie pilnie kontrolowali statki szpitalne

płynące przez Atlantyk, gdyż „podobno Amerykanie dostarczają do Europy pilotów woj-

skowych przebranych za sanitariuszy”. Nakazywano tylko kontrolę. A podwodni piraci

torpedowali! Najprostsze rozwiązanie problemu. „Llandovery Castle” stał się ofiarą torpe-

dy wystrzelonej z „U-86”, którym dowodził leutnant Hellmuth Patzig. Było to 27 czerwca

1918 roku wieczorem, na Atlantyku, sto mil na południe od latarni morskiej Fastnet.

Od wybuchu celnej torpedy nie zginął nikt, gdyż trafiła w pustą ładownię. Widząc jed-

nak, że „Llandovery Castle” tonie, załoga zorganizowała akcję ratowniczą. Wszyscy zna-

leźli się w szalupach, które najszybciej, jak to było możliwe, odchodziły od pogrążającego

się w wodzie statku. I wtedy, już w ciemnościach, U-boot wypłynął na powierzchnię.

Patzig zażądał od dowódcy „Llandovery Castle”, kapitana Silvestra, by wydał amerykań-

skich i kanadyjskich pilotów. Nie wystarczyło mu zapewnienie, że wśród uratowanych są

jedynie lekarze i pielęgniarki. Nie uwierzywszy dowódcy wezwał na przesłuchanie do

wnętrza okrętu podwodnego jednego z „podejrzanych”, lekarza majora Lyonsa. Widocznie

sprawdzano dokładnie jego medyczne umiejętności, skoro skończyło się to zmiażdżeniem

mu stopy. Ciągle niezadowolony Patzig ściągnął na pokład dwóch oficerów z załogi

„Llandovery Castle” i zażądał, aby stwierdzili, że statek przewoził amunicję. Nie uzyskaw-

szy potwierdzenia podejrzeń, dowódca U-boota zwolnił jeńców, których uprzednio postra-

szył, że staranuje kapitańską łódź, i odpłynął w ciemność. Gdy zniknął rozbitkom z oczu,

kapitan Silvester nakazał, by szalupy się rozproszyły, a na swojej podniósł żagiel. Ta decy-

zja uratowała 24 osoby, gdyż po krótkiej chwili „U-86” rozpoczął artyleryjski ostrzał miej-

sca, w którym pozostawił łodzie rozbitków. Z kapitańskiej szalupy, uciekającej w nieznane,

słyszano 12 do 14 strzałów i przeraźliwy krzyk kobiet. Potem zapadła ponura cisza. Zbrod-

nia została dokonana... Szalupę kapitańską z „Llandovery Castle” odnalazły po dwóch

dniach brytyjskie kontrtorpedowce. Dalsza akcja poszukiwawcza nie przyniosła żadnych

rezultatów.

Patzig sfałszował dziennik działań bojowych, wymógł też na załodze obietnicę, że nie

zdradzi nikomu tego, co się wydarzyło. Był widocznie pewien, że zniszczył wszystkie

szalupy, że z „Llandovery Castle”, nikt nie uszedł z życiem, że zbrodnia nie wyda się, a

przynajmniej nikt jej nie powiąże z „U-86”. Wymuszając milczenie, przyjmował na siebie

odpowiedzialność „przed Bogiem i własnym sumieniem”. Nie chciał tej odpowiedzialności

przyjąć przed ludźmi, bo kiedy po wojnie odbywał się sąd nad zbrodniarzami, ukrył się tak,

ż

e nigdy go nie odnaleziono.

Wkrótce po zatopieniu „Llandovery Castle” zginął także neutralny, holenderski, statek

szpitalny „Koningin Regents”, na którym przewożono, dzięki staraniom Międzynarodowe-

go Czerwonego Krzyża, rannych jeńców brytyjskich repatriowanych z Niemiec. Od wybu-

chu torpedy zginęło czterech ludzi, pozostałych zdołano uratować. Wieść o tym wywołała

oburzenie międzynarodowej opinii publicznej, pogłębiła niechęć i wrogość świata wobec

Niemiec i Niemców.

Wydawało się, że to już koniec zbrodni cesarskich piratów... Ale złudne to były nadzie-

je. 3 sierpnia 1918 roku leutnant Kukenthal, dowódca „U-49”, zapisuje się na listę zbrod-

niarzy, wydając rozkaz storpedowania brytyjskiego statku szpitalnego „Warilda”. Zginęło

około 120 osób...

Listę zatopionych bestialsko statków szpitalnych należy rozszerzyć o dwa statki rosyj-

skie: „Portugal”, zatopiony na Morzu Czarnym przez „U-33”, i „Wpieriod”, który zginął od

torpedy wystrzelonej z „U-38” na rozkaz kapitana M. Valentinera.

Ale nawet bestialstwo asów cesarskiej floty podwodnej nie zdołało już powstrzymać

gigantycznej machiny wojny dążącej do ostatecznego rozprawienia się z Niemcami i ich

„cudowną bronią” - U-bootami.

Koniec nadchodził coraz większymi i szybszymi krokami. Alianci zgromadzili do tej

walki ogromne siły. Flotylle specjalnie powołane do zwalczania okrętów podwodnych

liczyły w sumie 600 kontrtorpedowców - jak już mówiliśmy - okrętów uniwersalnych i

niezastąpionych w tej walce, 500 różnorodnych mniejszych jednostek, 1200 samolotów i

kilkadziesiąt sterowców. Wielka, prawie trzystutysięczna armia ludzi zajmowała się na co

dzień tylko jednym - zwalczaniem podwodnych korsarzy.

ADMIRAL SCHEER - OSTATNIE ROZDANIE

Dla Petry Rosentretter najokropniejsze było to, że nikt nie potrafił jej wyjaśnić, dlacze-

go w wieku 22 lat... została wdową. Dowiedziała się o tym nagle, w miniony czwartek, gdy

pan Stark, pogodny zazwyczaj i przychylny ludziom listonosz- inwalida, który na początku

tej wojny stracił pół dłoni i jedno oko, przyniósł do ich domu oficjalne, patetyczne zawia-

domienie o tym, że „...leutnant Fryderyk Rosentretter, oficer marynarki, oddał swe młode

ż

ycie w walce za Cesarza i Ojczyznę”.

Nie wiedziała, jak się to stało, nie wiedziała kiedy, ani nawet gdzie. Nie potrafiła też

zrozumieć, że jej ukochany Fryderyk - syn Fryderyka i ojciec dwuletniego zaledwie Fryde-

ryka - nie będzie miał swojego grobu, nie będzie też miał pogrzebu, ani nawet nekrologu w

lokalnej gazecie. Chciała bowiem, by na jej łamach ukazały się ciepłe, proste, serdeczne

słowa: „Nasz najdroższy mąż, ukochany ojciec, wspaniały syn, oficer marynarki Fryderyk

Rosentretter, poległ w służbie dla Cesarza i Ojczyzny w czasie wykonywania obowiązków

służbowych na okręcie podwodnym U-...”

Nic z tego! Redaktor gazety zasłonił się najnowszym przepisem, który zabraniał infor-

mować o... śmierci na okręcie podwodnym. Jak to? Przecież już tyle razy czytała nekrologi

brzmiące tak samo lub podobnie jak ten, który ona chciała zamieścić. Zawsze wtedy mo-

dliła się, by Bóg raczył ocalić jej Fryderyka... A teraz co? Nie można podać, że „poległ

wykonując zadania bojowe na okręcie podwodnym...” Nie chciała w to uwierzyć, ale

urzędnik był oschły, przedstawił jej dokładne przepisy i nawet nakazał, by nie rozgłaszała

tej smutnej wiadomości. Czuła się obrażona. Więc jak to? Bohaterstwo jej męża miało być

zapomniane, nikt nie miał prawa wspominać o tym, że jej Fryderyk pełnił tak trudną, tak

odpowiedzialną służbę, że był znawcą tej podobno wspaniałej, najnowocześniejszej broni?

- Przecież Fryderyk - niemal krzyczała - to nie był jakiś zwykły piechur! Był maryna-

rzem! Podwodnikiem! Moim mężem...

Uparte, nieczułe spojrzenie urzędnika z działu ogłoszeń wzbudziło w jej zbolałym sercu

i skołatanej głowie wątpliwości.

Widocznie, myślała, sytuacja wojenna wcale nie jest tak wspaniała, jak o tym krzyczą

codziennie gazety... Widocznie wojna nie toczy się „prosto do zwycięstwa”...

Petra Rosentretter miała rację. Wojna zbliżała się do końca i nic nie zapowiadało, że

będzie to koniec zwycięski dla Niemiec.

Wiceadmirał Reinhard Scheer, który od stycznia 1916 roku był dowódcą Hochseeflotte

i od początku pełnienia tej funkcji uważał, że nieograniczona wojna podwodna to jedyny

sposób walki, mogący przynieść sukces Niemcom, 11 sierpnia 1918 roku objąwszy stano-

wisko szefa sztabu admiralicji zaproponował reorganizację dowództwa Marynarki Wojen-

nej. Utworzono Seekriegsleitung - Kierownictwo Wojny Morskiej, i Scheer stanął na jego

czele. Jednym z pierwszych jego rozporządzeń było żądanie uspokojenia panikarskich

nastrojów na zapleczu, a stąd wziął się nakaz, by „cenzura nie pozwalała na publikację

nekrologów w rodzaju »zginął na okręcie podwodnym«”. Następne rozporządzenia były

równie spektakularne. Głównym zadaniem Marynarki Wojennej - tak określił to Scheer -

miało być od tej chwili wspomaganie wojsk lądowych, a uczynić można to było jedynie...

prowadząc wytrwale nieograniczoną wojnę podwodną. Powstał nowy plan budowy

U-bootów. Zakładano, że do 1920 roku stocznie powinny przekazać ich aż 376! Armia

lądowa zgodziła się oddelegować z frontu około 60 tysięcy potrzebnych przemysłowi fa-

chowców, ale czyniła to niechętnie, gdyż fronty lądowe już pękały pod naciskiem aliantów.

Cesarstwo niemieckie chwiało się...

Już następnego dnia po objęciu stanowiska szefa Seekriegsleitung wiceadmirał Rein-

hard Scheer musiał podjąć drakońską decyzję. W Emden, jednej z najważniejszych baz

morskich Niemiec, wybuchł bunt marynarzy oddelegowanych z unieruchomionych krą-

ż

owników na U-booty. Nie chcieli oni - a było ich kilkuset, podoficerów i marynarzy - w

chwili gdy wojna zbliżała się ku końcowi, zmieniać miejsca służby, schodzić z krążowni-

ków prosto do „pływających trumien”. Trwali w swym uporze zdecydowani na wszystko,

nawet na śmierć. W momencie kiedy komendant bazy zorganizował siły żandarmerii, by

rozprawić się z buntownikami, grupy marynarzy opanowały stojące na kotwicy torpedowce

i... okręty wyruszyły na morze. Celem buntowników była Norwegia, gdzie zamierzali po-

prosić o internowanie... Ale wiceadmirał Scheer działał szybko i zdecydowanie. Wysłane w

pogoń za dezerterami krążowniki dopadły ich na morzu i zmasowany ogień dział - a arty-

lerzyści na krążownikach to mistrzowie ognia - położył kres tej ucieczce. Zginęli wszyscy

„dezerterzy”... Zginęły też okręty.

Scheer, uwolniwszy flotę od buntowników i uspokoiwszy zaplecze frontu, mógł skupić

wszystkie siły na tym, co uważał za najważniejsze - na nieograniczonej wojnie podwodnej.

Przede wszystkim więc udekorował dowódców „UB- 64” i „U-54” za niezwykle opera-

tywne działania w minionym miesiącu, co miało innych zagrzać do walki. Te dwa U-booty,

współdziałając z innymi jeszcze okrętami, narobiły porządnego „bigosu” brytyjskiej żeglu-

dze. Zniszczyły, co prawda, zaledwie tylko cztery statki parowe: „Covinton”, „Carpentia”,

„Marmora” i „Justicia” - ale za to jakie! Cztery zatopione statki, a wyeliminowano prawie

73 tys. BRT. Dowódca „UB- 64” wykazał przy tym niezwykłe zdolności. Z uporem śledził

„Justicię”, która mimo dziury w burcie o własnych siłach szła do portu, uchylił się od ata-

ków bombami głębinowymi ze strony okrętów osłony i przy okazji napędził im porządnego

stracha. A „U-54” dobił morskiego giganta z zaskoczenia, pod samym nosem alianckich

jednostek bojowych. Brawo, pochwalił chłodny zazwyczaj Scheer. Gdyby wszyscy do-

wódcy U-bootów byli tacy!

Ale mało pozostało już takich „wspaniałych dowódców”. Stara kadra podwodników,

„prawdziwych asów wojny podwodnej”, wykruszała się. Młodzi - szkoleni pospiesznie -

nie mieli doświadczenia, rutyny, ani nawet woli walki.

A mimo to wiceadmirał Reinhard Scheer nie dopuszczał do siebie myśli, że wojna jest

już przegrana.

Nawet wtedy, gdy otrzymał poufny rozkaz od generała Ludendorffa, że musi przygoto-

wać wszystkie okręty do opuszczenia flandryjskich portów - skąd było najbliżej U-bootom

na Atlantyk - nie uległ defetystycznym nastrojom. Chciał swoją wojnę prowadzić do końca.

Marynarka Wojenna Niemiec, opuszczając porty Flandrii pod naciskiem alianckiej ofen-

sywy, zostawiła za sobą „spaloną ziemię”. Stało się to na początku listopada 1918 roku.

Pierwszego listopada 1918 roku przestała także istnieć na Adriatyku flota Austro-Węgier.

We wrześniu i październiku 1918 roku niemieckie U-booty zatopiły łącznie 112 statków

o nośności ponad 215 tys. BRT, ale w tym samym czasie w Wilhelmshaven i w Kolonii

rozstrzelano 56 marynarzy i podoficerów odmawiających służby na okrętach podwodnych.

Gwałtownie też rosły straty U-bootów. W ciągu dwóch miesięcy zginęło ich bezpow-

rotnie aż 14. Osiem padło ofiarą min własnych i cudzych, z trzema rozprawiły się okręty

osłony konwojów za pomocą bomb głębinowych, dwa zginęły od torped brytyjskich okrę-

tów podwodnych, a jeden został zatopiony ogniem artyleryjskim kanonierki „Snapdragon”.

Jednocześnie stocznie dostarczyły 30 nowych jednostek. Wojna więc jednak trwała... mimo

wszystko.

Nie pomagało okrucieństwo jako sposób i metoda walki, nie pomagało taranowanie i

rozstrzeliwanie rozbitków. O losie załóg statków „Nord”, „Madeleine”, „Lyndiana”, o

ś

mierci kilkudziesięciu rybaków z trawlerów, które zginęły od ognia dział U-bootów, cały

ś

wiat dowiedział się natychmiast. Te wieści pogłębiały tylko nienawiść do Niemców. I

nieufność do propozycji nowego niemieckiego rządu, z księciem Maksymilianem Badeń-

skim jako kanclerzem na czele, skierowanych do prezydenta USA Wilsona, by rozpocząć

rozmowy pokojowe.

Próby demokratyzacji Niemiec w wykonaniu rządu budziły opór junkrów. Admirał

Scheer nieoficjalnie staje na czele tej opozycji w Marynarce Wojennej - nie zamierza prze-

rywać wojny podwodnej przed zakończeniem działań na lądzie. Nie ma też żadnych skru-

pułów. Stawia wszystko na jedną kartę. Rozpoczyna wielką grę na własną rękę. Jest nielo-

jalny wobec rządu. A oto jego plan: doprowadzić do starcia Hochseeflotte z brytyjską

Grand Fleet, nadszarpnąć w tym starciu główne siły floty angielskiej, wprowadzając ją w

pułapkę, wprost pod torpedy odpowiednio rozstawionych na morzu okrętów podwodnych.

Z tak osłabionym przeciwnikiem można będzie już się rozprawić, a jeśli nawet nie, to cho-

ciaż „wytargować” lepsze warunki pokojowe.

Operacja bojowa rozpoczyna się w nocy z 29 na 30 października. Z portów Morza Pół-

nocnego i Bałtyku wypływa 36 dużych okrętów liniowych, 60 kontrtorpedowców, 25

okrętów podwodnych; ruszają też sterowce. Całością sił dowodzi admirał von Hipper.

Anglicy dzięki wywiadowi poznali już znacznie wcześniej zamiary przeciwnika. Są

przygotowani...

Ale do starcia dwóch potężnych flot na Morzu Północnym nie dochodzi. Na niemiec-

kich okrętach liniowych „Thuringen” i „Helgoland” wybucha bunt. Ich załogi aresztują

oficerów i kierują do wszystkich marynarzy apel, aby poszli za ich przykładem, a tym sa-

mym „przekreślili akcję admirałów, opowiedzieli się za rządem i pokojem”.

Hochseeflotte staje, a potem po długich wahaniach wraca do bazy. Tylko U-booty, które

wyszły w morze dwa dni wcześniej, nadal prowadzą działania bojowe przeciwko siłom

morskim Anglii i jej żegludze. 10 listopada od torpedy „UB- 67” ginie brytyjski trałowiec

„Ascot” i niemal cała załoga.

To już przedostatni akord tej wojny.

Ostatni akord to... rewolucja, która zmiata z tronu Wilhelma II, kładzie kres monarchii i

prowadzi wprost do kapitulacji Niemiec. Oficjalnie następuje to 11 listopada, kiedy w

Compiegne dochodzi do podpisania układu o zawieszeniu broni. Moment jest historyczny,

bo też i tego dnia tak naprawdę skończyła się „nieograniczona wojna podwodna”, której

ostatnią ofiarą, jak już powiedzieliśmy, był trałowiec brytyjski „Ascot”, chociaż.....jeszcze

wiele lat po wojnie ginęły na minach różne statki i okręty. Niemieckie także. Ale te wypad-

ki można nazwać „śmiertelnym pokłosiem wojny”.

* * *

To wszystko, o czym była mowa w tym tomiku, wymaga pewnego podsumowania.

Spróbujmy tego dokonać.

Po pierwsze należy stwierdzić, że okręty podwodne, które na dobre pojawiły się na mo-

rzach świata właśnie w czasie I wojny światowej, okazały się bronią absolutnie nową jako-

ś

ciowo. Były elementem wielkiej rewolucji taktycznej i technicznej, która dokonała się w

tej wojnie, zmieniły jej oblicze, mogły zadecydować o zwycięstwie. Zmieniły też wyobra-

ż

enia sztabów generalnych oraz pomniejszych taktyków i strategów o sposobach prowa-

dzenia wojny, a w rękach Niemców, prących do zwycięstwa za wszelką cenę, stały się

bronią niezwykle groźną, tragicznie destrukcyjną, bronią, której użycie - w sposób bez-

względny musiało wywołać przewartościowania nie tylko w taktyce walki, ale także w

moralności.

Stosując na masową skalę okręty podwodne, szczególnie w nieograniczonej wojnie

podwodnej, Niemcy mieli autentyczną szansę pokonania Wielkiej Brytanii na morzu przez

zdławienie jej żeglugi. Dążyli do tego za wszelką cenę, nie szczędząc wysiłków i miliar-

dowych sum.

W chwili wybuchu wojny Niemcy dysponowali zaledwie 28 okrętami podwodnymi w

pierwszej linii. Kiedy zorientowali się - a nastąpiło to bardzo szybko - że mają niemal „cu-

downą broń”, główny czynnik zwycięstwa, przystąpili do masowej produkcji tych jedno-

stek. W ciągu czterech lat wojny zbudowano w niemieckich stoczniach 344 okręty pod-

wodne, a w momencie kapitulacji w budowie znajdowało się 212 Ubootów, z których 167

miano oddać do linii w 1919 roku.

W toku działań bojowych Niemcy stracili 178 okrętów podwodnych. Najwięcej, bo aż

44, zginęło na minach, 38 padło ofiarą bomb głębinowych, 19 - torped, 16 - ognia artylerii,

15 zostało staranowanych, 12 wykończyły okręty- pułapki, 6 - samoloty i sterowce, z któ-

rych zrzucano bomby z opóźnionym zapłonem. Część z tej ogólnej liczby uznano za zagi-

nione w okolicznościach nieznanych.

Anglicy doskonale orientowali się w możliwościach niemieckiego przemysłu okręto-

wego, znali liczbę jednostek, które wchodziły każdego miesiąca do linii. Przez całą wojnę

prowadzili też skrupulatną statystykę zatopień. Pozwoliło im to, w ramach „wojny ner-

wów”, na jesieni 1918 roku rozpowszechnić wiadomości o 150 okrętach podwodnych ce-

sarza Wilhelma II, które zginęły, i ich dowódcach - tych wziętych do niewoli, zabitych w

trakcie walki, a także internowanych. Ta lista wywołała wściekłość ministra marynarki

wojennej Cesarstwa Niemieckiego - wszak przed narodem ukrywano dane dotyczące strat

U-bootów, dążono do stworzenia mitu o niezwyciężoności floty podwodnej. W momencie

kiedy Niemcy stawiali wszystko na jedną szalę, szalę nieograniczonej wojny podwodnej,

angielska lista niemieckich strat wytrącała im z ręki wszelkie argumenty.

I jeszcze jedno: alianci potrzebowali dużo czasu, aby przystosować się do narzuconej

im gry. Przez 28 miesięcy wojny morskiej (do stycznia 1917 roku) zniszczyli znacznie

mniej U-bootów (zaledwie 46), niż Niemcy zdołali wprowadzić do linii. Dopiero rok 1917

stanowił przełom - zginęły 63 U-booty, a w roku następnym liczba ta jeszcze wzrosła (wy-

eliminowano z walki 69 U-bootów).

Okręty podwodne cesarza Wilhelma II zatopiły 5708 statków o tonażu ponad 11 mln

BRT. Największe straty, bo ponad 9 mln BRT, poniosła żegluga brytyjska. Nieograniczona

wojna podwodna była skierowana przede wszystkim przeciwko żegludze alianckiej. Łącz-

nie - od pocisków, torped i min - zginęło 5861 statków o pojemności ponad 13 mln BRT.

Jeśli od tej liczby odejmiemy 5708 statków, które stały się ofiarami U-bootów, otrzymamy

153. Z prostego rachunku wynika zatem, że U-booty zadały żegludze alianckiej straty po-

nad dwudziestoczterokrotnie większe niż wszystkie inne okręty niemieckie: wielkie okręty

liniowe, pancerniki, krążowniki, kontrtorpedowce. Codziennie, każdego dnia wojny, ginęło

ś

rednio pięć statków alianckich.

A przecież nie jest to koniec tej straszliwej statystyki. Brytyjska Royal Navy straciła w

trakcie wojny 349 okrętów bojowych, które stały się ofiarami U-bootów lub zginęły na

minach przez nie postawionych. Było w tej liczbie dziesięć pancerników i krążowników

liniowych, trzy lekkie krążowniki, mnóstwo kontrtorpedowców, a także okręty podwodne.

Trzeba się więc zgodzić z historykami, którzy oceniając I wojnę światową na morzu

twierdzą, że 13 tysięcy niemieckich podwodników - bo tylu przewinęło się przez U-booty -

doprowadziło aliantów na skraj klęski, wymierzając ciosy, jakich nie potrafiły zadać wal-

czące na lądzie milionowe armie i cała wielka flota nawodna. Nic więc dziwnego, że po

kapitulacji Niemiec alianci żądali całkowitej likwidacji zarówno floty nawodnej, jak i

podwodnej pokonanych.

Nic też dziwnego, że po wojnie Brytyjczycy ogłosili listę dowódców U-bootów -

zbrodniarzy wojennych. Znaleźli się na niej wszyscy wymienieni już wcześniej piraci,

którzy tak bezwzględnie i okrutnie rozprawiali się z rozbitkami, atakowali bez uprzedzenia

statki pasażerskie i szpitalne, bezbronne jednostki rybackie, popełniali przestępstwa zbio-

rowe. Znalazło się na tej liście 19 nazwisk. Byli to dowódcy absolutnie i bezspornie winni

przestępstw wojennych, nie umieszczono tam bowiem żadnego, który mógł być jedynie

podejrzany o zbrodnię. Nie znaleźli się tam też ci zbrodniarze, których już dosięgła kara -

zostali zatopieni wraz ze swymi okrętami.

W imię „godności narodowej” alianci pozwolili, aby sami Niemcy przeprowadzili pro-

cesy przeciwko tym zbrodniarzom. I najdziwniejsze jest to, że żaden z korsarzy i piratów,

nawet najbardziej krwiożerczy przestępca, nie został prawdziwie potępiony, nawet jeśli w

jego sprawie zapadł wyrok skazujący. A wielu z oskarżonych w wyniku procesów stało

się... „bohaterami narodowymi” i za wszelką cenę starano się ułatwić im uniknięcie kary.

Tak rodziła się teoria i praktyka wojny totalnej, masowego terroru, masowej zagłady...

Tak też Niemcy, jako naród, tracili umiejętność przewidywania skutków moralnych nie

ukaranych zbrodni.

Trzeba w tym miejscu zgodzić się ze współczesnym historykiem polskim, który specja-

lizując się w zagadnieniach starożytności wysunął niezwykle smutną refleksję: „... jeśli

historia uczy czegokolwiek, to tylko tego, że ludzie nigdy niczego się nie nauczyli z histo-

rii”.

Tak właśnie było. Ludzie niczego nie nauczyli się z historii I wojny światowej na morzu

i... historia się powtórzyła w trakcie wojny, którą potem nazwano drugą światową.

„Wojna nieograniczona” nazywała się już jednak „wojną totalną” i pociągnęła znacznie

więcej ofiar, bo U-booty, nadal „cudowna broń”, tym razem grossadmirala Doenitza,

umiały już kąsać zespołowo, jak wilcze stada.

Ale to już zupełnie inna historia...

I miejmy nadzieję, że świat czegoś się z niej nauczył.