Filozofia przyrody

Jan Czerniawski

2

• Filozofia a światopogląd
• Podział problematyki filozoficznej
• Określenie i podział dziedziny ontologii

ze względu na

– modalności ontologiczne:

• metafizyka a ontologia
• filozofia przyrody a metafizyka

– stosunek do naoczności:

• zjawisko, fenomen, przedmiot teoretyczny
• fenomenologia a ontologia i metafizyka
• filozofia przyrody a fenomenologia

3

– zasięg metody naukowej:

• obiektywność wiedzy naukowej

(Kant a pojęcie obiektywności)

• teorie fenomenologiczne i fundamentalne
• nauka a ontologia, metafizyka, fenomenologia

w sensie:

– szerokim
– właściwym

• filozofia przyrody a nauka

• Koncepcje filozofii przyrody:

– odmiany koncepcji tradycyjnej
– odmiany koncepcji scjentystycznej
– koncepcja antyscjentystyczna
– „filozofia w nauce”

Ontologia, metafizyka, fenomenologia, nauka,

filozofia przyrody

5

• Początki filozofii przyrody:

– problem arché

• apeiron

– pojęcie prawa
– temperatura a przemiany żywiołów

• Heraklit:

– wariabilizm – czy procesualizm?
– procesualizm czy ewentyzm?
– holizm („rzeka”)
– współistnienie przeciwieństw w zmianie

• sprzeczność? Zasada Leibniza

– funkcja relatywizmu w koncepcji Heraklita

• relatywizm a trzy problemy teoretyczne

– logos a prawo

6

• Parmenides:

– byt:

• istnienie?

– zjawiska:

• zmienne – sprzeczne?
• zjawisko = pozór?

– spekulatywizm, skrajny aprioryzm
– tożsamość myśli i bytu

• myśl a pozór myśli

– metoda dialektyczna
– zaczątki logiki:

• zasady tożsamości i (nie)sprzeczności
interpretowane ontologicznie

7

• Teoria bytu:

– tautologiczny aksjomat
– dowody niewprost charakterystyk bytu:

• jeden i niepodzielny
(skrajny monizm)
• jednorodny i niezmienny

(niezmienność a jednorodność)

• nieruchomy i ciągły

(problem próżni zewnętrznej i wewnętrznej)

• odwieczny i wieczny

(problem autokreacji i stopniowalności istnienia)

• ograniczony
(schizma Melissosa, antynomia Kanta)

8

• Słabości teorii bytu:

– kolektywne a dystrybutywne rozumienie

bytu

• ekwiwokacja?

– niekonkluzywność dowodów niezmienności

i nieruchomości bytu:

• zależność od braku wielości
• problem absolutnego ruchu

• Argumenty Zenona:

– antynomie czy paradoksy ruchu?

• paradoks a antynomia
• paradoks w sensie logicznym a psychologicznym

9

– Stadion:

• dowód względności ruchu?
• ruchy względne a względność ruchu
• argument Eulera

(ruch absolutny a ruchy względne)

– Strzała:

• czy czas składa się z momentów?
• czy momenty (i punkty) trzeba całkować?
• czy ma sens pojęcie spoczynku w momencie?
• spoczynek w przedziale czasu a w momencie
• ruch i zmiana a „upływ” czasu

10

– Dychotomia:

• interpretacja „do tyłu” – nie można wyruszyć?
• interpretacja „do przodu” – nie można

osiągnąć celu?

– potrzebny nieskończony czas?
– suma nieskończonego szeregu – nieskończona?
– operacja nieskończona – niewykonalna?

(problem aktualnej nieskończoności)

– próba obejścia

(problem rozwiązany – albo go nie ma?)

11

– Achilles:

• sprowadzalny do Dychotomii?

– a w układzie trasy?
– drugie dno Dychotomii

• operacja nieskończona – wykonalna?
• nieskończony podział – wykonalny?

– fragmenty nierozciągłe – czy nieskończenie małe?

• analiza niestandardowa a Achilles:

– Achilles nie dogoni żółwia!
– czy go prześcignie?

• części efektywne i potencjalne

Czy ruch jest operacją nieskończoną?

12

Wniosek: brak dowodu sprzeczności ruchu!
• Wspólne błędne założenie!

Heraklit

Parmenides

Zmiana sprzeczna, więc:

rzeczywistość sprzeczna?

zmiana to pozór?

Brak intencji wyjaśniania zjawisk, bo:

nie ma nic poza nimi?

pozór niewart

(prekursor pozytywizmu?)

zainteresowania?

Gdyby chcieli wyjaśniać,

to problem z wyjaśnieniem:

jedności i stałości (Logos)

wielości i zmiany

Źródło problemu:

brak przedmiotów

radykalny monizm

teoretycznych

metafizyczny

Rozwiązanie:

pluralistyczna koncepcja pratworzywa!

13

– Empedokles:

• umiarkowany redukcjonizm
• umiarkowany pluralizm metafizyczny
• „oddzielenie siły od materii”

– od hilozoizmu do materializmu
– nowa koncepcja materii
– nowa koncepcja siły

• geneza wysoko zorganizowanych form życia

Problem: jak elementy mogą się mieszać?

– Anaksagoras:

• skrajny antyredukcjonizm
• skrajny pluralizm metafizyczny
Ocena antyredukcjonizmu

14

– Atomiści:

• budowa materii a mieszanie się elementów
• dwa rodzaje bytów
• próżnia: istniejący niebyt?

– a argument eleatów przeciw ruchowi
– próżnia jako (inny) byt

• atomy:

– pluralizm?
– monizm!
– tylko cechy „ilościowe”?

brak cech jakościowych?

• agregaty atomów:

– czym się różnią?
– materia i struktura

15

• Atom – niepodzielny:

– fizycznie
– zasadniczo – metaforyczne rozumienie formy

(Wittgenstein)

– forma materii a możliwości
– nowa interpretacja próżni

• Wielość
• Zmiana:

– ruch
– zmiana jakościowa

• Jakości w ścisłym sensie:

– subiektywne?

(stół Eddingtona)

– emergentne

16

• Życie:

– materialna dusza?
– istota życia
– geneza

• Determinizm:

– a finalizm
– a wolność:

» złudzenie?
(a fizyka klasyczna)
» parenkliza

(a fizyka współczesna)

• Myśl:

– a informacja
– świadomość: argument „młyna”

17

– Platon:

• Sokrates a idee
• Idea a istota i pojęcie
• Świat zmysłowy a idee:

– znaczenie materii
– idee i rzeczy a istnienie

• Czas a wieczność:

– „ruchomy obraz wieczności”
– czas a rachuba czasu

• Budowa materii:

– rzeczy a elementy
– budowa elementów

» bryły platońskie a piąty element
» atomy?

– chora

18

• Budowa materii:

– ciała makroskopowe
– molekuły

• ruchy Browna a status hipotezy molekularnej

– atomy (a prawo stałych stosunków)
– części składowe atomu:

• elektrony

– odkrycie ładunku elementarnego
– „rodzynkowy” model atomu

• jądro

– „planetarny” model atomu
– protony
– neutrony a stabilność jądra

– „rozmnożenie” cząstek elementarnych

19

• Ostateczne składniki materii:

– leptony, kwarki, bozony pośredniczące

• atomy?
Kreacja i anihilacja a atomizm

• Stara teoria kwantów:

– promieniowanie ciała doskonale czarnego

• skwantowanie energii

– efekt fotoelektryczny

• kwanty świetlne

– zjawisko Comptona
– falowe własności materii (L. de Broglie)
– model Bohra atomu a widmo

promieniowania atomu wodoru

20

• Właściwa teoria kwantów:

– równanie Schrödingera
– interpretacje funkcji falowej:

• rozmycie cząstki
• fala prawdopodobieństwa
• fala pilotująca (a metryka w OTW)

– indeterminizm mechaniki kwantowej:

• redukcja funkcji falowej

– znaczenie świadomości
– dualizm czy dekoherencja?

• pomiar a określoność własności obiektów

– interpretacja kopenhaska
– interpretacja wieloświatowa
– teoria parametrów ukrytych

21

– deterministyczny chaos a teoria kwantów
– paradoksy mechaniki kwantowej:

• kot Schrödingera
• paradoks EPR

– wersja Bohma
– eksperyment Aspecta a parametry ukryte

• Ewolucja teorii kwantów:

– relatywistyczna mechanika kwantowa

• równanie Diraca
• przestrzeń Hilberta

– kwantowa teoria pola

• kreacja i anihilacja par cząstek

– problem kwantowej grawitacji

22

– Arystoteles:

• pojęcie substancji
• krytyka idei:

– zbędne substancje (idee a realizacje istot)
– hipostazy

– Spór o uniwersalia:

• geneza
• temat:
Czy

oprócz przedmiotów jednostkowych

istnieją realnie poza nimi przedmioty
ogólne?

23

• Skrajny realizm pojeciowy: tak!

– idea a wspólna istota
– powszechnik bez własności nieistotnych:

• a zasada wyłączonego środka
• niewyobrażalny
• sprzeczny?

• Nominalizm: nie!

– teza pozytywna
– teza negatywna
– problem ekstensji nazwy ogólnej

• przykład paradygmatyczny i relacja podobieństwa?

24

• Konceptualizm: tak - ale nie realnie

– nominalizm umiarkowany
– pojęcie powszechnikiem?
– pojęcie a ekstensja nazwy

• Realizm umiarkowany: tak - ale nie poza

– istota powszechnikiem?
– istota a ekstensja nazwy

• Synteza św. Tomasza:

– universale in re
– universale post rem
– universale ante rem

Hiperrealizm pojęciowy?

25

• Teoria względu:

– przedmiot jednostkowy a powszechnik
– status

(„teoria stanu”, klasa abstrakcji)

– nominalistyczny realizm pojęciowy:

• teoria względu a negatywna i pozytywna teza

nominalizmu

(powszechniki

istnieją – ale nie oprócz indywiduów)

– a realizm umiarkowany: powszechnikiem istota –

ale jako aspekt

• nie w przedmiocie jednostkowym

ale też:

• nie poza nim!

26

– Indyferentyzm:

• a „teoria zbioru”
• powszechnik a ekstensja
(rozumiana kolektywnie lub dystrybutywnie)

• Co zostało ze sporu o uniwersalia?

– Dlaczego przyroda „powtarza się”?

• Rozwiązanie: universale ante rem

– a zasada naturalizmu metodologicznego
– naturalizm metodologiczny a metafizyczny

– Zasada powtarzalności:

• wytworów ludzkich
• organizmów
• elementarnych obiektów fizycznych

Prawa przyrody jako byty

platońskie?

27

Substancja:

(1)

byt samoistny

(2)

konkretny przedmiot realny

(3)

to, co pozostaje tożsame w zmianie

Teza arystotelizmu a substancja

(1) ,(2)

Teoria bytu a teoria wiedzy u Platona i Arystotelesa

Hilemorfizm:

materia:

forma:

(1) tworzywo

(1)

ukształtowanie tworzywa

(2)

to, co określane

(2)

pełne określenie

(3) zasada jednostkowienia (3)

to, co odpowiada pojęciu

(4) to, co potencjalne

(4) to, co aktualizuje

28

– forma a struktura i istota

Św. Tomasz:

• „istota”
• znaczenie istnienia
• „Istotą rzeczy jest jej substancja”?

– forma a własności; atrybuty i przypadłości
– forma a możliwość relacji
– forma a możliwość struktury
– istota a forma
– istota a treść pojęcia

• względność wyodrębnienia istoty
• hierarchia istot w rzeczy

(ogólność pojęcia a zawartość istoty)

29

Interpretacje hilemorfizmu:

– rzecz = materia

(2)

+ forma?

• materia

(2)

= to, co określane

• forma – „składnik, który nic nie dodaje”
• własność – „składnik, który nic nie dodaje” (Brentano)

– reizm
– rzecz = materia

(3)

+ istota?

• istota – „składnik, który nic nie dodaje”

– materia jako zasada jednostkowienia?

(Leibniz)

– materia:

• hierarchia materii i struktur w rzeczy

(materia I a materie wtóre)

30

– destrukcja a materia i struktura

• głębokość destrukcji a materia
• substancja i struktura substancjalna

– arystotelizm a atomizm

• dwie koncepcje substancji
• forma materii a możliwości

– substancja świata a prawa przyrody
– substancja a powtarzalność zjawisk
– rzecz = materia + struktura?

• struktura = ustrukturyzowanie ?
• struktura = układ relacji?

Czy struktury istnieją?

• a „matematyczność przyrody”

– rzecz a materia i struktura
– ocena hilemorfizmu

31

Czy istota istnieje?

• w sensie dosłownym
• w sensie niedosłownym (aspekt)

Czy gatunki (i inne taksony) istnieją?

• rozumiane kolektywnie
• rozumiane dystrybutywnie

(reizm a mereologia i teoria mnogości)

• populacja (gatunku) a gatunek

Czy zbiory istnieją?

• a teoriomnogościowe podstawy matematyki

32

– ruch: „aktualizacja możności jako takiej”

• ruch a zmiana
• A przechodzi w B:

– „A znajduje się w możności w stosunku do B”
– „B stanowi akt dla A”

• „ruch lokalny” („miejscowy”)
• ruch a akt i możność

– teoria 4 przyczyn a finalizm Arystotelesa:

• znaczenie przyczyny celowej

– ocena finalizmu
– determinizm metodologiczny

• a determinizm metafizyczny

33

– teoria ruchu, czasu i przestrzeni:

• ruch naturalny a naturalne miejsce
• ruch wymuszony a „pierwszy poruszyciel nieruchomy”

– ruch wymaga przyczyny?
– warunek efektywności ciągu przyczyn
– a kosmologia i teologia?
– pole a nieruchomy poruszyciel

• określenie czasu
• określenie miejsca
• obszar podksiężycowy i nadksiężycowy (a kopernikanizm)
• problem próżni
• rozmiar Wszechświata
• przestrzeń poza światem? (a Augustyn)

34

• Kartezjusz:

– specyfika przyrody jako dziedziny bytu
– mechanicyzm
– antyatomizm a charakter ruchu

– ruch w sensie potocznym i właściwym:

• kinematyzacja pojęcia ruchu
• względność ruchu w sensie właściwym

– dwa rozumienia miejsca:

• miejsce zewnętrzne
• miejsce wewnętrzne a rozciągłość ciała

– jak rozumiana?
– różnica logiczna a realna

– niedojrzała dynamika

35

• Newton:

– znaczenie powstania mechaniki klasycznej
– zasady dynamiki
– koncepcja przestrzeni i czasu w Scholium:

• czas a trwanie
• przestrzeń a rozciągłość
• przestrzeń a Bóg
• miejsce a przestrzeń
• absolutna przestrzeń a ruch
• przestrzeń absolutna a przestrzeń względna
• czas względny a czas absolutny

Postać przekształceń kinematycznych

– krytyka pojęć:

• absolutnej przestrzeni
• absolutnego ruchu

36

– w mechanice Newtona:

• absolutność czasu
• absolutność przestrzeni momentalnych, ale…
• względność przestrzeni (znaczenie kolokacji)
• dynamika Arystotelesa a dynamika Newtona

– zasada bezwładności
– symetria zasad dynamiki

• zasada względności Galileusza a ruch absolutny
• status przyśpieszenia
• status ruchu obrotowego
• wiadro Newtona a ruch prawdziwy według

Kartezjusza:

– fazy eksperymentu
– obserwowany skutek ruchu absolutnego?

37

• wahadło Foucault:

– obserwowany skutek absolutn. ruchu wirowego?

„zasada Macha”: bezwładność a grawitacja

• argument C. Neumanna:

– obserwowany skutek absolutn. ruchu wirowego?

• ruch obrotowy jako ruch przyśpieszony

– efekty bezwładnościowe a ruch ukł. odniesienia

• układy inercjalne (L. Lange)
• problem układów inercjalnych:

– absolutnie nieprzyśpieszone?

• rozwiązanie Newtona:

– absolutna przestrzeń a układy inercjalne

38

– Spór Leibniz-Clarke:

• przestrzeń absolutna – rzecz?
• czas absolutny – rzecz?

– sposób istnienia punktów i momentów

• przestrzeń absolutna – własność?

– własność czego?

• przestrzeń a zasada racji dostatecznej
• atrybutywizm a relacjonizm
• natura przestrzeni i czasu

– liczby a porządek

• argument z rozpędzania świata
• eter a bezwładność

– bazowy układ inercjalny
– eter a absolutny spoczynek i absolutna przestrzeń

39

– elektrodynamika a renesans pojęcia eteru:

• eter a pole
• eter a światło
• „wiatr eteru” a zasada względności

– eksperymenty a kryzys koncepcji eteru:

• eksperyment Michelsona-Morleya
• alternatywy dla hipotezy nieruchomego eteru a:

– aberracja astronomiczna
– eksperyment Fizeau

• hipoteza skrócenia – ad hoc?
• eksperyment Kennedy’ego-Thorndike’a:

– a hipoteza skrócenia
– hipoteza „czasu lokalnego” – ad hoc?
– eksperymenty Ivesa-Stilwella i Hafele-Keatinga

40

• skrócenie ciał i spowolnienie procesów a

przestrzeń względna i czas względny:

– skrócenie a skala wymiarów przestrzeni względnej
– spowolnienie procesów a skala czasu względnego

• równoczesność a czas globalny
• synchronizacja a fizyczny sens równoczesności:

– względność wyników synchronizacji świetlnej i przez

transport zegara

Nowa postać przekształceń kinematycznych

• przekształcenie Lorentza a związek przestrzeni i

czasów względnych:

– względność kolokacji
– względność geometrii przestrzeni momentalnych
– względność równoczesności i skali czasu
– relatywistyczne prawo składania prędkości i względność

przyśpieszenia

41

• Einstein:

– postulaty szczególnej teorii względności:

• I postulat a „równouprawnienie” układów odniesienia
• II postulat a hipoteza eteru

– konsekwencje postulatów:

• absolutność prędkości światła
• kinematyka relatywistyczna

– względność skrócenia długości i dylatacji czasu

» złudzenia optyczne? (a efekty Terrella i Dopplera)

– bierna i czynna interpretacja efektów relatywistycznych

• dynamika relatywistyczna

– nowa postać drugiej zasady dynamiki
– relatywistyczny przyrost masy

» a masa spoczynkowa

• nieistnienie eteru?

42

– dwie interpretacje teorii względności:

• interpretacja geometryczna:

– dosłowna względność równoczesności
– dosłowna względność stosunków długości i czasu
– brak „upływu” czasu (świat-blok)
– zmiana ontologii
– a natura grawitacji

• interpretacja dynamiczna:

– równoczesność fizyczna a ontologiczna
– absolutny sens stosunków długości i czasu
– „upływ” czasu a natura czasoprzestrzeni
– zakrzywienie czasoprzestrzeni a siła grawitacyjna

• eter materialny a geometryczny

– eter Einsteina

43

– Jak możliwa obiektywna wiedza o świecie?

• aprioryzm? (problem uzasadnienia obiektywności)
• empiryzm!

– Jak możliwa empiryczna wiedza ściśle ogólna?
– Natura i zakres wiedzy ściśle ogólnej wg Hume’a

• Kant:

– sądy syntetyczne a priori

• znaczenie aparatu poznawczego

– zmysłowość a czas i przestrzeń
– intelekt a prawa przyrody

• wiedza przyrodnicza a przyroda

Dlaczego aparat poznawczy pasuje do świata?
– wyjaśnienie:

• idealistyczne
• kreacjonistyczne
• ewolucjonistyczne

44

– definicje uwikłane a sądy analityczne

• analityczne → a priori?
• analityczne → a priori lub konwencjonalne?
• konwencjonalizm:

– kongruencja a konwencjonalizm geometryczny
– geometria naturalna

• hipotetyzm: analityczne a posteriori!

– natura teorii empirycznych
– rozwiązanie problemu indukcji

– problem przedmiotów teoretycznych

• odmiany instrumentalizmu
• uzasadnienie realizmu naukowego

45

– odmiany nieeuklidesowej geometrii przestrzeni:

• geometrie Łobaczewskiego i Riemanna
• ogólna geometria riemannowska

– ogólna teoria względności:

• ogólna zasada względności?
• „winda Einsteina” i zasada równoważności
• empiryczne testy ogólnej teorii względności

– Kant a euklidesowość przestrzeni:

• znaczenie teorii względności
• geometrie nieeuklidesowe a aprioryzm geometryczny:

– geometria a konstruowalność naoczna
– protogeometria i protofizyka

46

– kosmologia relatywistyczna:

• etapy konstrukcji modelu kosmologicznego
• znaczenie zasady kopernikańskiej
• hipoteza Wielkiego Wybuchu a zasada kopernikańska

i zasada naturalizmu metodologicznego

• czas kosmiczny a zasada względności

– standardowy model kosmologiczny:

• znaczenie gęstości krytycznej
• etapy ewolucji Wszechświata
• problemy modelu standardowego
• znaczenie zasady antropicznej

47

• Charakterystyczne cechy życia
• Pogranicze życia
• Spór o naturę życia:

– mechanicyzm a witalizm
– redukcjonizm a emergentyzm
– redukcjonistyczny emergentyzm D. Bohma

(znaczenie warunków początkowych)

• Spór o genezę życia:

– naiwny kreacjonizm i samorództwo
– odwieczność życia: panwitalizm i biosfera
– panspermia: kosmozoidy, radiopanspermia,

panspermia kometarna i kierowana

48

– abiogeneza:

• a samorództwo
• ewolucja chemiczna (i biochemiczna)
• ewolucja biologiczna:

– mikroorganizmy
– organizmy złożone

• trudności teorii abiogenezy

• Ewolucja:

– a idea niezmienności gatunków
– przesłanki ewolucjonizmu
– charakterystyka procesów ewolucyjnych
– historyczne teorie ewolucji:

• lamarckizm (i neolamarckizm)
• darwinizm (i weismanizm): mechanizm ewolucyjny

49

– syntetyczna teoria ewolucji:

• genetyka i geny
• materialna postać informacji genetycznej
• mechanizmy zmienności
• mechanizmy selekcyjne

– a kreacjonizm

• tradycyjny
• ewolucyjny
• „naukowy”

– a „teoria inteligentnego projektu”

• rola przypadku