Opracowanie pytań na egzamin

1) RZECZYWISTY PRZYROST LUDNOŚCI I JEGO SKŁADNIKI.
2) PRZYCZYNY NAD UMIERALNOŚCI MĘŻCZYZN W POLSCE.
Przyczyną zgonu jest stan lub proces chorobowy, nieprawidłowość rozwojowa, uraz albo zatrucie
prowadzące bezpośrednio lub pośrednio do śmierci. Gdy współczynniki umieralności mężczyzn są
znacznie większe niż kobiet mówimy o zjawisku nad umieralności mężczyzn. Spadek liczby
zgonów następował od przełomu wieku XIX i XX. W okresie wojen światowych i w okresie
bezpośrednio po występował wzrost współczynnika zgonów spowodowanych wyniszczeniami
wojny i pogorszeniem kondycji społeczeństwa w czasie wojny. W następnym okresie (1952-60)
następował systematyczny spadek umieralności. Przyczyną tego był postęp w zakresie ochrony
zdrowia, higieniczno-sanitarnym, postęp w zakresie materialnym, a także migracja ze wsi do miast.
Znaczny wzrost urodzeń w latach 50-tych przyczynił się do zmiany struktury ludności, czyli
odmłodzenia społeczeństwa, co wpłynęło na spadek natężenia zgonów. W okresie 1969-89 nastąpił
wzrost ogólnego współczynnika zgonu. Wynikał on z przemian struktury wg wieku, a więc
procesów starzenia się społeczeństwa i nad umieralności mężczyzn, które w szczególności w latach
80-tych osiągnęło niepokojące rozmiary. Negatywnie wpływające zachowania jednostek, które
miały na wzrost natężenia zgonów, obejmują takie zjawiska jak niewłaściwy sposób odżywiania,
małą aktywność fizyczną, nadużywanie alkoholu, tytoniu. Natomiast czynniki otocznia które miały
wpływ na wzrost natężenia zgonów to negatywne zespolenie technologii z wymaganiami
ś

rodowiska, wzrost zanieczyszczenie środowiska, niekontrolowany rozwój okręgów miejskich,

zmniejszenie przestrzeni, zanieczyszczenie biologiczne i chemiczne żywności, zła jakość
materiałów budowlanych, a przez to mieszkań. Sprawę pogarszały jeszcze narastające dysproporcje
pomiędzy oczekiwaniami i potrzebami społeczeństwa a możliwościami ich zaspokojenia. Na
początku lat 90-tych nastąpił zahamowania a następnie stabilizacja współczynnika zgonu. Po 1996
roku nastąpiła nawet niewielka obniżka tego współczynnika. W latach 90-tych nastąpiły pozytywne
efekty postępu w zakresie ochrony środowiska, zmniejszenie zanieczyszczeń w wyniku
ograniczenia działalności gospodarczej, a także nastąpiły zmiany w stylu życia. W całym okresie
obserwuje się znacznie wyższy poziom umieralności na wsi niż w miastach. Jest to spowodowane
znacznie starszą strukturą ludności wiejskiej niż ludności miejskiej. To wynika z migracji ludności
wiejskiej do miast. W niektórych grupach wieku występuje wyższa umieralność na wsi niż w
mieście. Duże znaczenie mają gorsze warunki sanitarne, a także gorszy dostęp do opieki
medycznej.
3) SYNTETYCZNE MIARY REPRODUKCJI LUDNOŚCI.
Podstawowy wpływ na przebieg procesu reprodukcji ludności mają urodzenia i zgony, a także
struktura ludności według wieku. Syntetyczne miary reprodukcji ludności pozwalają ocenić tempo
wzrostu ludności ogółem, liczby ludności określonych grup oraz wielkość potencjału
demograficznego całej ludności lub określonej grupy.
Przyrost ludności jest to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na
określonym terytorium. Względną miarą przyrostu naturalnego jest różnica między liczbą urodzeń i
liczbą zgonów, czyli współczynnik przyrostu naturalnego. WPN może być również różnicą między
współczynnikiem urodzeń i współczynnikiem zgonów. Daje on obraz tempa wzrostu liczby
ludności badanej populacji.
Współczynnik dynamiki demograficznej wyraża stosunek liczby urodzeń w badanym roku do
liczby zgonów w tymże roku. Jest on niezależny od bezwzględnej wartości składników przyrostu
naturalnego, zależy natomiast od ich wzajemnych proporcji. Może on przyjmować wartości:
0<1 – gdy roczna liczba urodzeń nie kompensuje nawet rocznej liczby zgonów
WD=1 – gdy roczna liczba urodzeń równa się rocznej liczbie zgonów
WD>1 – gdy roczna liczba urodzeń daje nadwyżkę nad roczną liczbą zgonów.
Kolejną miarą charakteryzującą syntetyczne miary reprodukcji jest współczynnik dzietności.
Współczynnik dzietności ogólnej stanowi sumę rocznych współczynników płodności dla
kolejnych roczników 15-49 ukończonych lat. Wyraża on średnią liczbę dzieci, jaką urodziła kobieta

w ciągu okresu rozrodczego, przy stałym wzorcu płodności z danego roku kalendarzowego.
Współczynnik dzietności całkowitej stanowi iloraz liczby dzieci urodzonych przez daną r-tą
kohortę kobiet do średniej liczby kobiet tejże kohorty. Współczynniki reprodukcji netto informują,
w jakim stopniu obecna generacja matek zostanie w przyszłości zastąpiona przez nową generację
matek w warunkach niezmiennej płodności i umieralności.
4) DZIETNOŚĆ KOBIET.
Współczynnik dzietności I – pokazuje ile dzieci rodzi kobieta w ciągu swojego życia.
Współczynnik urodzeń U – urodzenia żywe. Ten współczynnik będzie zależał od udziału kobiet w
l. ludności. Im kobiet będzie więcej wśród ludności tym współczynnik urodzeń może być wyższy.
Nie wszystkie kobiety rodzą, tylko niektóre maja zdolność do płodzenia dzieci, te które znajdują się
w odpowiednim wieku czyli w tzw. wieku rozrodczym (od 15-49 lat). Im więcej będzie kobiet w
wieku rozrodczym, tym wartość tego współczynnika może być wyższa. Współczynnik urodzeń
będzie kształtował się w zależności od tego jaka będzie płodność kobiet w wieku rozrodczym.
Najwyższa płodność występuje w młodszych 2-grupach wieku rozrodczego: 20-24 l, 25-29 l. Im
więcej będzie kobiet w tym wieku tym współczynnik ogólny płodności będzie wyższy.
Rodność – to natężenie urodzeń w badanej populacji obejmującej osoby obojga płci w danym
czasie:
- rodność efektywna (mierzona liczbą dzieci żywo urodzonych)
- rodność całkowita (mierzona liczbą urodzeń żywych i martwych)
Ponieważ decydujący wpływ na liczbę urodzeń ma liczba kobiet w wieku rozrodczym, to do
analizowania procesu rozrodczości lepiej nadają się mierniki płodności kobiet.
Płodność – natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym.
Miernikiem płodności kobiet jest współczynnik płodności – stosunek liczby urodzeń żywych w
danym okresie do liczby kobiet badanej zbiorowości, będących w wieku rozrodczym. W polskiej
praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15. roku
ż

ycia i trwają w nim do ukończenia 49. roku

5) TRZY TYPY STRUKTURY WIEKU (PIRAMIDY WIEKU).
Graficznym obrazem struktury wg płci i wieku jest piramida wieku – jest to specjalny wykres
sporządzony na osi współrzędnych prostokątnych. Na osi X (rzędnych) mamy l. lud. z podziałem na
warianty płci, na prawo od punktu zerowego wyznaczane są liczebności kobiet, na lewo –
mężczyzn. Na osi Y (odciętych) wyznacza się wiek. Na osi X wyznaczane są liczebności wyrażone
w liczbach bezwzględnych (często w tysiącach osób), na osi Y można wyznaczyć odcinki
odpowiadające poszczególnym rocznikom wieku lub 5-letnim grupom wieku. Wykres pozwala na
analizę tej struktury. Struktury modelowe wieku: (podstawowe rodzaje piramid wieku) 1. typ
progresywny; 2. typ zastojowy; 3. typ regresywny.
- Struktura ludności typu progresywnego – mamy tu do czynienia ze społ. młodszym o
stosunkowo dużej, rosnącej z roku na rok liczbie urodzeń, którego cechą charakterystyczną jest
stały wzrost l. lud. Graficznym obrazem tej struktury jest piramida wieku o szerokiej podstawie –
kształt trójkąta równoramiennego). Na lewo M, na prawo K. Tę szeroką podstawę stanowią liczne
grupy wieku dziecięcego. Piramida ta zwęża się ku górze na skutek procesu wymierania lub
migracji ludności.
- Struktura ludności typu zastojowego – mamy tu do czynienia ze zbiorowością, w której roczna
liczba urodzeń równa się rocznej liczbie zgonów, a każdy następny rocznik urodzeń jest liczebnie
zbliżony do poprzedniego. Graficznym jej obrazem jest piramida wieku w kształcie dzwonu.
Struktura ta przedstawia sytuację, gdzie l. urodzeń jest równa l. zgonów. Tu przyrost naturalny = 0.
Występuje tu tendencja do starzenia się populacji, jeżeli te relacje urodzeń i zgonów nie ulegną
zmianie.
- Struktura ludności typu regresywnego – mamy tu do czynienia z malejącą z roku na rok liczbą
urodzeń. Graficznym jej obrazem jest piramida wieku o zdecydowanie wąskiej podstawie, która
rozszerza się ku górze a następnie ponownie się zwęża (kształt wrzeciona). Roczniki dzieci i
młodzieży w tej piramidzie są najmniej liczne natomiast duży jest udział roczników starszych.
Kształt piramidy wieku dostarcza wielu informacji o obecnej i przyszłej ludności danego kraju.

6) PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE.
Trzyfazowy model przejścia dem.:
Charakteryzuje się fazą wysokiego poziomu rodności oraz wysokiego falującego poziomu
umieralności, a ponadto właściwą fazą przejścia wyrażającą się zmniejszeniem rodności i
umieralności, oraz trzecią fazą kontrolowanej reprodukcji. Faza 1-sza charakterystyczna jest dla
społeczeństwa tradycyjnego, a faza trzecia dla nowoczesnego kontrolującego poziom dzietności.
Czterofazowy model przejścia dem.:
Faza 1-sza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie urodzeń i
zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się możliwości istnienia
reprodukcji prostej w tej fazie rozwoju, co oznacza że liczba urodzeń równa się liczbie zgonów. 1-
sza faza jest charakterystyczna dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gosp. wg
demografów ONZ współczynnik dzietności w tej fazie jest większy niż 6 dzieci na 1 kobietę w
wieku rozrodczym, a przeciętna długość trwania życia nie przekracza 45 lat. W fazie 2-giej
obserwujemy zmniejszanie się umieralności przy utrzymywaniu się rodności na wysokim poziomie.
Osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia co ma wpływ na zmniejszenie się
natężenia zgonów. Faza 3-cia charakteryzuje się znaczniejszym obniżeniem poziomu rodności niż
umieralności. W fazie 4-tej poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności
Pięciofazowy model przejścia dem. (schemat wg C.P. Blackera)
- Teoria przejścia demograficznego – powstała po to, aby wyjaśnić dane z krajów. 1-sza połowa XX
w. powstała jako efekt niezależnych badań. Podstawą były następujące hipotezy:
• Spadek umieralności następuje przed spadkiem urodzeń i jest przyczyną gwałtownego spadku
populacji
• Spadek płodności dąży do osiągnięcia spadku płodności na niskim poziomie.
• Może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie większe od natężenia zgonów, taka sytuacja
pozwoliła na dodanie piątej fazy i wyodrębnienie pięciofazowego modelu przejścia dem. W piątej
fazie następuje zmniejszenie się liczebności populacji. W tej fazie mamy do czynienia z niskim
współ. zgonów ale trzeba zwrócić uwagę, że jeszcze niższy niż współ. zgonów jest współ. urodzeń.
Liczba zgonów przewyższa w tej fazie liczbę urodzeń. Ten pięciofazowy model transformacji dem.
został stworzony w 1947 r. przez Reigera w czasie, kiedy ta faza mogła być rozważana tylko
teoretycznie. W wielu krajach wysoko rozwiniętych gosp. dzietność maleje nadal i nie zapewnia im
wprost tej rewolucji ludności.
Przyczyniło się to zatem do sformułowania modelu, który nazywany jest modelem drugiego
przejścia dem. Dalszy spadek dzietności przy niskich współ. urodzeń i zgonów wynika z szeregu
czynników (np. dążenia do samorealizacji obojga rodziców, dążenie do posiadania własnych źródeł
dochodów z pracy, z chęci zdobycia wykształcenia i zadowolenia z życia, z ciągłego podnoszenia
stopy życiowej. W tym dążeniu, które jest charakterystyczne dla ludności w krajach wysoko
rozwiniętych, posiadanie dziecka może przeszkadzać. Cechami charakterystycznymi drugiego
przejścia dem. są :
1-sza grupa to czynniki związane ze zmianami modelu małżeńskości:
- opóźnienie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości małż., zmniejszenie częstości
zawierania małż., wzrost natężenia rozwodów, wzrost liczby rodzin niepełnych, wzrost liczby
związków kohabitacyjnych, w tym związków typu wspólnego życia ale oddzielnego zamieszkania.
2-ga grupa to czynniki dotyczące zmian we wzorcu dzietności, wzorcu prokreacji – płodności, a
więc zmniejszanie się dzietności poniżej poziomu reprodukcji kobiet czyli poniżej prostej
zastępowalności pokoleń:
- opóźnianie wieku urodzenia 1-go dziecka, przesuwanie max płodności do starszych grup wieku,
wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich.
3-cia grupa to rozpowszechnianie się metod a także dostępności różnego rodzaju środków
antykoncepcyjnych, stosowanych dla świadomego powoływania do życia dzieci w czasie i liczbie
jakiej chcą sami rodzice
4-ta grupa to zmiana stylu życia, która jest dwukierunkowa:
1. dążenie do zdrowego odżywiania się, zdrowego życia, czynnego ruchu w społ., ruch fizyczny, co

prowadzi do obniżenia umieralności i do wydłużenia trwania życia,
2. dążenie do jak najwyższej pozycji w społ., również zawodowej, powoduje stres i to, że człowiek
ż

yje w napięciu a to prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia. Pojawiają się też rożnego rodzaju

cywilizacyjne zagrożenia stanu zdrowia (np. używanie alkoholu, nikotyny, narkotyków).
Jest szereg norm, które zmierzają do wyjaśnienia przyczyn zmian płodności i umieralności w
różnych fazach przejścia dem. Wśród tych norm (teorii) można wymienić:
- koncepcję zmiennych pośredniczących Davisa-Blake,
- koncepcję teorii wzrostu liczby ludności Leibensteina
- teorię i hipotezę Easterlina
- teorię spadku płodności Caldwella
- teorię funkcjonowania gospodarstwa domowego
7) ZDARZENIE DEMOGRAFICZNE.
Zdarzenia demograficzne – to zmiany stanu cywilnego, urodzenia, zgony i zmiany miejsca
zamieszkania. Zdarzenia zachodzą w zbiorowościach noszących nazwę zasobów (np. liczba
ludności, kobiet, mężczyzn, nowożeńców) i są zwane strumieniami. Wyróżniamy:
- cechy ekonomiczne – np. zawód wyuczony, zawód wykonywany, źródło utrzymania, staż pracy
- cechy kulturowe – np. narodowość, wyznanie, wykształcenie, język
- cechy socjologiczne – np. obywatelstwo
Prawidłowości demograficzne ujawniają się przy rozpatrywaniu dużej liczby zjawisk dem. Są
przyczyny główne i uboczne. Skutki uboczne znoszą się a skutki główne nawarstwiają się i
uwypuklają się w związki systematyczne. Procesy ludnościowe są procesami masowymi dlatego
prawidłowości w nich występujące ujawniają się gdy obserwacji poddamy dostatecznie liczną
zbiorowość (prawo wielkich liczb). Dlatego elementem badań dem. są badania osób.
Analiza przebiegu – określone zdarzenia występują w wyodrębnionej populacji.
Analiza kohortowa – polega na ocenie procesów i obserwacji zdarzeń zachodzących w czasie w
specjalnie wyodrębnionej populacji (zbiorowości ludzi – czyli tzw. kohorcie), która wyróżniona
została na podstawie wspólnie przeżytych zdarzeń związanych z określonym momentem lub
okresem. Kohorta – to podzbiorowość ludzka, wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie
zdarzenia dem. lub społ. wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym
miejscu i czasie. Np. kohorta to zbiorowość osób urodzonych w tym samym roku (generacja –
pokolenie), albo zbiorowość kobiet, które zawarły związek małżeński w wieku 20 lat i bada się w
nich np. wzorce płodności. Analiza kohortowa jest czasami nazywana analizą wzdłużną w
odróżnieniu od analizy poprzecznej.
Analiza wzdłużna – to uporządkowany zbiór zdarzeń w regularnych odstępach czasu. Służy
badaniu procesów dem. tak, jak one powstają i układają się z upływem czasu wraz ze wszystkimi
towarzyszącymi zmianami sytuacji materialnej, społ., kulturowej danej kohorty. W analizach należy
brać pod uwagę oddziaływanie wszystkich wymiernych i niewymiernych czynników świata
zewnętrznego, a w tym środowiska człowieka i wydarzeń historycznych.
Analiza poprzeczna – ułatwia ocenę różnych procesów dem. w danym odcinku czasu (np.
rocznym) w powiązaniu z konkretnymi zdarzeniami tego odcinka czasu. Polega na zebraniu,
zbadaniu i przedstawieniu danych o badanej zbiorowości w ściśle określonym czasie. Badanie
zarówno kalendarza zdarzeń dem. (np. rozkładu kolejnych urodzeń wg trwania związku
małżeńskiego), jak i częstotliwości lub intensywności występowania tych zdarzeń (np.
powiększenia się rodziny bezdzietnej lub z jednym dzieckiem) nabiera w badaniach dem. coraz
większego znaczenia dzięki rozwojowi analizy kohortowej.
W analizie historii zdarzeń jednostką obserwacji może być osoba lub rodzina. Szczegółowy opis
kolejnych zdarzeń to biografia jednostki lub opis cyklu życia.
8) CECHY POWSZECHNEGO SPISU LUDNOŚCI.
Powszechny spis ludności – to pełne badanie statystyczne ustalające stan liczebny i strukturę
ludności wg z góry ustalonych cech w określonym momencie, na określonym terytorium, w drodze
indywidualnego uzyskiwania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.
Informacje były zbierane dla celu militarnego i podatkowego. Historia spisów sięga wielu wieków

wstecz. W Egipcie w IV w. p.n.e. przeprowadzano spisy ludności i jej majątku. W Chinach w II w.
p.n.e. ustalano l. lud. i gosp. dom. W starożytnym Rzymie były regularne spisy – cenzusy – w
okresach 5-letnich, najbardziej wartościowe, były tworzone dla dwóch celów: militarnego (ludność)
i fiskalnego (mienie). Od XVIII w. w wielu krajach zaczęto przeprowadzać spisy w sposób
systematyczny (nowoczesny): 1-szy nowoczesny spis był przeprowadzony w Szwecji już w 1749 r.
(i od tego czasu powtarzany jest co 5 lat), w USA 1-szy spis był w 1790 r. (co 10 lat).
W Polsce 1-szy spis ludności, obejmujący całą ludność kraju odbył się w 1789r., był to spis
sumaryczny, określający l. lud. miast i wsi. W 1790r. odbył się 1-szy pełny, imienny spis. W okresie
międzywojennym w 1921 i 1931, a w powojennym w 1946 (metodą sumaryczną – ogólna l. lud. z
podziałem na miasta i wieś, również wg płci i wieku-kilka grup). Pełne (imienne) Narodowe Spisy
Powszechne zorganizowano 6-krotnie: w 1950, 60, 70, później zmieniono terminy i dlatego w
1978, 1988 i ostatni 20.05.2002. Wg zaleceń ONZ, aby móc porównywać dane międzynarodowe:
- spisy powinny odbywać się co 10 lat, w latach kończących się na 0.
W polskiej praktyce statystyk w okresach między spisowych ustalano dodatkowo stan i strukturę
ludności wg płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego na podstawie danych ksiąg meldunkowych
lub mikro spisu, co pozwalało na wprowadzanie korekt np. w podziale ludności na miejską i
wiejską. Dobrze przeprowadzony spis ludności musi spełniać wiele podstawowych warunków:
1. precyzyjne określenie badanej zbiorowości pod względem rzeczowym, terytorialnym i czasowym
2. właściwy układ formularzy, jednoznaczne sformułowanie pytania i dobra instrukcja
3. dobra organizacja
4. pozytywny stosunek ludności do spisu.
Ok. 1800r. spisy powszechne obejmowały 1% ludności świata.
Cechy powszechnego spisu ludności:
- centralizacja (przeprowadzany przez Rząd, który wyznacza organy odpowiedzialne za
przeprowadzenie spisu)
- powszechność (obejmuje wszystkich mieszkańców kraju, unikając podwójnego spisywania)
- imienność (cechy każdej spisywanej osoby są odnotowywane na oddzielnym arkuszu)
- bezpośredniość (gromadzi się informacje bezpośrednio od osób podlegających badaniu)
- jednoczesność (jest badaniem jedno chwilowym – każdy spis ma ustalony moment krytyczny –
dzień i godzinę, taki moment, w którym ruchliwość ludności jest najmniejsza)
- regularność (jest badaniem okresowym)
- międzynarodowa porównywalność
- jest badaniem merytorycznie pełnym (obejmuje wszystkie cechy ludności ujęte w programie
spisu)
Statystyczne ujęcie wyników w formie tablic i zachowanie tajemnicy statystycznej. Dane spisowe
zbierane są wg stanu w ściśle określonym momencie – moment krytyczny. Celem spisu jest
uzyskanie pełnych danych ludności na danym terenie. Zalecenia Komisji statystycznej ONZ, które
obejmują nast. program podstawowy:
1. Cechy geograficzne:
- miejsce pobytu w czasie spisu
- miejsce stałego zamieszkania
- charakter miejsca zamieszkania (miasto, wieś)
2. Informacje dot. gospodarstwa domowego
- stosunek do głowy gosp. dom.
- rodzaj gosp. dom.
- wielkość gosp. dom.
3. Cechy dem. (osobiste)
- płeć
- wiek
- stan cywilny
- obywatelstwo
- narodowość

4. Cechy ekonomiczne
- zawód wykonywany
- główne źródło utrzymania (bieżąca aktywność ekonomiczna)
- gałąź gospodarki (rodzaj działalności zakładu pracy)
- stanowisko społeczne (czas przepracowany)
- status zatrudnienia
- miejsce pracy
5. Cechy dot. wykształcenia
- poziom, rodzaj wykształcenia
Zespół cech, wg których przeprowadza się spis ludności:
- cechy zespołowe, cechy demograficzne i społeczno-zawodowe.
Cechy zespołowe (1. stosunek do głowy gospodarstwa (pokrewieństwo z głową rodziny; 2. podział
na rodziny biologiczne; 3. podstawowe źródło dochodu gosp. dom.) oraz cechy dem. (4-25)
uwzględnione i planowane w poszczególnych spisach ludności Polski.
Trzy cechy: płeć, wiek (data urodzenia) i stan cywilny stanowią minimum demograficzne, które
powinien zawierać każdy spis ludności.
9) GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA – CZYNNIKI DETERMINUJĄCE.
Do czynników które determinują terytorialne rozmieszczenie ludności zalicza się:
1. Czynniki przyrodniczo – geograficzne (np. klimat, rodzaj gleby, ukształtowanie terenu, zasoby
mineralne i energetyczne)
2. Czynniki społ.-ekonomiczne (stopień rozwoju społ. –ekonom., formy społ. organizacji, rozwój
techniki, stosowane instrumenty polityki społ. gosp.)
3. Czynniki demograficzne (różnicowanie ruchu naturalnego – rodności, umieralności i migracje)
Dokonujący się postęp techniczno-cywilizacyjny wpłynął na ograniczenie i zminimalizowanie roli
czynników gr 1. Punkt ciężkości w wyniku globalizacji gosp. przesuwa się coraz bardziej na
rezerwy siły roboczej i bada się czy mają one odpowiednią jakość, bo coraz częściej inwestycje
lokalizuje się tam gdzie istnieją rezerwy siły roboczej, a nie tam gdzie zlokalizowane są surowce.
Jak mierzymy zróżnicowanie rozmieszczenia ludności? Do pomiaru można stosować szereg metod:
1. Współ. gęstości zaludnienia – należy do wskaźnik natężenia. To stosunek l. lud. do powierzchni
przez nią zamieszkiwanej. Ta ludność ma być dostosowana do obszaru. Należy rozróżnić
powierzchnię ogółem, pow. lądów i pow. ziemi uprawnej. Powierzchnia ogółem obejmuje poza
pow. lądów również pow. wód wewnętrznych, gór, pustyń i innych obszarów niemożliwych do
zasiedlenia.
2. Graficznym obrazem koncentracji (nierównomiernego rozmieszczenia ludności) jest krzywa
koncentracji Lorenza i współ. koncentracji który liczy się na podstawie tej krzywej.
Koncentracja jest tym większa im ten teren szary jest większy, czyli im bardziej ta krzywa
koncentracji oddala się od linii równomiernego rozkładu (od przekątnej). Jeżeli pokryłaby się ona z
bokiem tego kwadratu mielibyśmy do czynienia z całkowitą koncentracją, ze skupieniem całości
zjawiska w jednym punkcie.
3. Wyznaczenie centroidu to medialny, środkowy punkt rozmieszczenia ludności. Metoda ta
polega na naniesieniu na mapę dwóch linii (biegnących w kierunku wschód-zachód i północ-
południe), które dzielą obszar kraju na 4 części o jednakowej l. l. punkt przecięcia tych linii to
punkt mediany.
4. Można obliczyć standardowy dystans – który mierzy dyspersję odległości mieszkańców danego
terenu od jego centroidu, liczymy to przy pomocy odchylenia standardowego.
Syntetyczny obraz skutku wzrostu l. lud. daje wskaźnik gęstości zaludnienia. Gęstość ludności
ś

wiata w 1950-2000 wzrosła z 19 do 45 os./km². Najbardziej gęstość wzrosła w Afryce 3,7 razy i w

Ameryce Połud. 3,2 razy. Najgęściej zaludnionym kontynentem jest Azja 116 os./km², Europa 32
os./km².
Najliczniejsze kraje świata to Chiny 1mld 300 mln ludności z gęstością zaludnienia 133/ km², Indie
ok. 1 mld ludności - 300 os./km², USA 283 mln ludności 29 os./km², Indonezja ok. 212 mln
ludności ponad 100 os./km², Brazylia ponad 160 mln ludności – 19 os./km², Rosja ok. 150 mln l. –

9 os./km².
10) CZYNNIKI POWODUJĄCE WZROST LUDNOŚCI W MIEŚCIE.
URBANIZACJA to proces społ. - ekonom. integracji ludności w miastach, proces społ. i
kulturowy wyrażający się we wzroście liczby miast l. lud. miejskiej. To powiększanie się obszarów
miejskich i rozpowszechnianie się miejskiego stylu życia. Poziom urbanizacji mierzony jest
proporcją ludności miejskiej do ogólnej l. lud. danego obszaru. L. lud. w miastach rośnie, wzrasta
liczba dużych miast i l. l. je zamieszkująca. Dochodzi do wchłaniania okolic podmiejskich i
łączenia się sąsiadujących ze sobą miast i w konsekwencji dochodzi do powstawania zespołów
metropolitarnych, aglomeracji miejskich czy konurbacji. Ludność miast rośnie w skutek 3
czynników:
1. migracji ludności ze wsi do miast
2. zmian administracyjnych polegających na włączaniu do miast zasiedlonych terenów wiejskich
3. przyrostu naturalnego ludności miast.
Rola tych czynników jest różna w różnych regionach świata i zmienia się historycznie, czyli w
różnych okresach. W Polsce przyrost naturalny stanowi 46%, przyrost migracyjny trochę ponad
30% i kilkanaście % zmiany administracyjne. W krajach rozwijających się ludność wielkich miast
rośnie w skutek migracji ludności z terenów wiejskich. Największe znaczenie maja 2 pierwsze
czynniki, ponieważ przyrost naturalny ludności zwłaszcza dużych miast jest na ogół mały a
niekiedy nawet ujemny (liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń).
11) RUCH NATURALNY I JEGO SKŁADNIKI.
Na ruch naturalny składają się:
- małżeństwa
- rozwody
- urodzenia
- zgony
Małżeństwa i rozwody są elementem ruchu naturalnego ludności. Instytucja małżeństwa i rozwody
są czynnikiem zmian zachodzących w stanie cywilnym. Małżeństwo jest najbardziej
rozpowszechnioną formą zakładania rodziny. Zawieranie małżeństw wpływa na poziom urodzeń.
Zawarcie małżeństwa lub związku małżeńskiego oznacza w Polsce fakt zawarcia związku między
dwiema osobami płci odmiennej, w wyniku czego powstają pewne wzajemne prawa i obowiązki
współmałżonków, ustalone w przepisach prawnych i zwyczajach. W Polsce małżeństwa formalnie
zawierane bądź rejestrowane są w urzędach stanu cywilnego w tzw. księgach małżeństw. Konkordat
z 1993r. podpisany między rządem Polski a Watykanem wprowadza równouprawnienie związku
zawartego w kościele rzymskokatolickim z cywilnym. Związek wyznaniowy powinien być jednak
zarejestrowany w USC w 5 dni po jego zawarciu. Istnieją również związki noszące wszelkie
znamiona małżeństwa, które formalnie nie zostały zawarte i formalnie nie zostały zarejestrowane w
USC. Takie związki noszą nazwę związków kohabitacyjnych lub konkubinackich i nie są objęte
sprawozdawczością bieżącą, która opiera się na danych z ksiąg małżeństw. Zawarte związki
małżeńskie bada się wg cech demograficznych i społeczno-zawodowych małżonków. Ze
społecznego punktu widzenia istotne są badania nowożeńców ze względu na ich status społeczno-
zawodowy. Z tego punktu widzenia rozróżnia się:
- małżeństwa jednorodne (związki małżeńskie homogeniczne)
- małżeństwa niejednorodne (związki małżeńskie heterogeniczne)
Rozwiązanie związku małżeńskiego może nastąpić w różny sposób:
1. przez śmierć jednego ze współmałżonków
2. przez rozwód
1. przez separacje
Mierniki, które pozwalają nam te zjawiska mierzyć. Natężenie (częstość) związków małżeńskich
mierzy się za pomocą: ogólnego współczynnika małżeństw brutto (to stosunek liczby małżeństw w
danym okresie do liczby ludności w połowie badanego okresu lub do przeciętnej liczby ludności).
współczynnik małżeństw netto (liczba małżeństw do liczby ludności w wieku 15 lat i więcej w
połowie badanego okresu lub do średniej liczby ludności w wieku 15 lat i więcej w badanym

okresie).
Rozwód – oznacza rozwiązanie związku małżeńskiego przez właściwy sąd w danym kraju w
formie przypisanej prawem. W praktyce istnieją związki małżeńskie, które są formalnie
zarejestrowane a fizycznie nie istnieją (są faktycznie samoistnie rozwiązane). W polskiej praktyce
statystycznej informacje o rozwodach rozpatrywane są w wielu różnych ujęciach, ale co najmniej
wg następujących cech:
2. wg wieku małżonków w momencie zawarcia małżeństwa
3. wg wieku małżonków w momencie rozpoczęcia oddzielnego zamieszkiwania
4. wg okresu wspólnego zamieszkiwania oraz wieku w momencie rozpoczęcia wspólnego
zamieszkiwania
5. wg liczby i wieku małoletnich dzieci.
Ogólną charakterystykę natężenia rozwodów można przedstawić za pomocą współ. rozwodów
brutto (to stosunek liczby rozwodów do liczby ludności w połowie danego okresu albo pośredniej
liczby ludności w danym okresie) Dokładniejszy obraz natężenia rozwodów daje stosunek liczby
rozwodów do liczby ludności, która znajduje się w wieku małżeńskim. Czyli jest to stosunek liczby
rozwodów orzeczonych w danym okresie do przeciętnej liczby związków małżeńskich, które w
danym okresie istnieją albo do liczby związków małżeńskich, które istnieją w połowie badanego
okresu. (współ. rozwodów netto)
Separacja – oznacza uchylenie prawne wspólnoty małżeńskiej ale bez prawa wstępowania w
ponowne związki małżeńskie. Separacja prawnie orzeczona nie rozwiązuje węzła małżeńskiego i
tym różni się od rozwodu. Separacja może być:
- wieczysta i dozgonna
- na określony czas
Ż

ywe urodzenie – za nie uważa się noworodki całkowicie wydalone lub wydobyte z ustroju matki,

niezależnie od czasu trwania ciąży, które po wydobyciu wykazują jakiekolwiek oznaki życia (jak
czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli). Do celów
statystyki dokumentacja medyczna obejmuje wszystkie płody i noworodki o wadze ponad 500 g lub
gdy przyszły na świat po 22 tygodniach trwania ciąży lub gdy mierzą co najmniej 25 cm. Za
martwe urodzenie – uważa się przypadek, w którym zgon następuje przed całkowitym
wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki, niezależnie od czasu trwania ciąży.
Zgony są zaraz po urodzeniach najważniejszym elementem ruchu naturalnego, który kształtuje
liczbę ludności. Do 1994 roku za zgon uważano trwałe zaniknięcie wszystkich oznak życia po
upływie jakiegokolwiek okresu po żywym urodzeniu stwierdzone przez osoby kompetentne. Od 1
lipca 1994 roku obowiązuje nowa definicja zgonów. Zgodnie ze Światową Organizacją Zdrowia za
zgon uważa się trwałe czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, w
konsekwencji czego następuje ustanie czynności całego organizmu.
Pod pojęciem umieralności rozumie się natężenie zgonów, czyli relację liczby zgonów w danym
okresie do liczby ludności. Obok umieralności używa się pojęcia śmiertelności, która oznacza
liczbę zgonów z powodu danej choroby do liczby chorych na tę chorobę. Przepisy w Polsce
zobowiązują do sporządzenia aktu zgonu w przypadku każdego zgonu. Zabraniają chowania
umarłych bez takiego aktu. To spowodowało że statystyka zgonów w Polsce jest pełna i
wiarygodna.
Najczęściej stosowaną miarą zgonów jest współczynnik zgonów – stosunek liczby zgonów w
okresie t, do liczby ludności w połowie tego okresu albo do średniej liczby ludności w tym okresie.
Wyraża się go w przeliczeniu na 100, 1000 lub 10000 osób. Wg tego wzoru można także obliczać
cząstkowy współczynnik zgonu w poszczególnych grupach wiekowych, wg miejsca zamieszania,
wg cech społeczno-zawodowych. Można także obliczać dla okresów krótszych niż rok.
Posługujemy się często pojęciem umieralności neonatalnej, postneonatalnej, endogenicznej i
egzogenicznej, a także umieralności okołoporodowej.
Ze względu na czas wyróżniamy:
- neonatalna – wszystkie zgony, które zaszły w okresie noworodkowym (0-27 dni). Jest to stosunek
zgonów noworodków do urodzeń żywych.

- postneonatalna – zgony niemowląt starszych niż 28 dni do urodzeń żywych
Ze względu na przyczyny zgonu:
- endogeniczna –przyczyny wewnętrzne, umieralność z powodu wad wrodzonych i różnych
przyczyn okołoporodowych. Oblicza się ją jako stosunek zgonów z przyczyn endogenicznych do
liczby żywych urodzeń.
- egzogeniczne – przyczyny zewnętrzne – choroby zakaźne, wypadki, zatrucia. Oblicza się ją jako
stosunek zgonów z przyczyn egzogenicznych do liczby żywych urodzeń.