Początki Rzymu

Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
Początki Rzymu
w historiografii
i podr�cznikach szkolnych
% LES�AW MORAWIECKI (Rzeszów)
Artyku" interesująco naĘwietla utrzymujące si� w nauce niejasnoĘci na temat najstarszej
historii Rzymu. Autor konfrontuje legendy, mity i tradycj� literacką z obecnym stanem
wiedzy, wspomaganym wykopaliskami archeologicznymi.
Początki Rzymu tak barwnie i zajmująco do szkolnych opracował. Czasami tylko to-
opowiedziane przez Liwiusza, Dionizjusza warzyszy" im suchy komentarz krytyczny. Nie
z Halikarnasu i innych autorów "aciłsko- zawsze trafia" on do przekonania, gdyŻ nie
i greckoj�czycznych, zawsze stanowi"y cz�Ę� eu- proponowa" niczego w zamian. Nie dziwi
ropejskiego dziedzictwa. PodĘwiadomie wyczu- wi�c, Że Historya Rzymu pióra M. A. Creigh-
wano w nich podobiełstwo do innych tradycji, tona przet"umaczona w 1904 roku na potrze-
których indoeuropejską wspólnot� uĘwiadomi- by serii Podstawy Wykszta"cenia Wspó"cze-
"y zw"aszcza uczone wywody Dumezila. snego (która rozdzialik pt. Legendy o za"oŻe-
Wprowadzenie Liwiusza do kanonu lek- niu Rzymu opatrzy"a komentarzem: wszyst-
tur szkolnych i dos"owna wiara w jego s"owa, kie te opowiadania są tylko bajkami 2), nie
w po"ączeniu z akceptacją przekazów staro- zdoby"a zbyt duŻej popularnoĘci.
Żytnych pisarzy, pozwoli"y na utrwalenie si� Najnowsze podr�czniki szkolne historii
w XVIII i XIX wieku historyczno-literackiej nadal tkwią w tradycji i początki Rzymu roz-
wizji początków Rzymu1. Istnieje ona po- poczynają od mitologicznych przekazów
wszechnie do dziĘ, mniej lub bardziej nieza- o Romulusie, Remusie i kolejnych siedmiu
leŻnie od krytycznych opinii historyków. Na- królach. Niestety, niektóre z nich, zapoznając
wet po zastrzeŻeniach B. G. Niebuhra i od- uczniów z mitami, na tym jedynie poprzesta-
rzuceniu przez Th. Mommsena, tradycyjne ją3. Uczeł nadal pozostaje w mitycznym Ęwie-
przekazy o początkach Rzymu nadal trafia"y cie fantazji, który z historią nie ma zbyt wiele
1
U podstaw tej wizji tkwią przeznaczone dla szkó" opracowania historii rzymskiej b�dące niczym in-
nym jak tylko zr�cznie po"ączonymi ekscerptami z pisarzy antycznych, zob. Historia Italiae ex ipsis veterum
scriptorum graecorum narrationibus contexta, ed. Jo. Godofr. Eichhorn, pars I, Lipsiae 1812, okres królew-
ski, s. 175 302, (egzemplarz z nieistniejącej juŻ biblioteki gimnazjum w Beuthen Bytomiu).
2
M. A. Creighton, Historya Rzymu, prze". J. Stempkowska, Podstawy Wykszta"cenia Wspó"czesnego, t.
III. Warszawa 1904, s. 9.
3
Tak np. D. Musia", K. Polacka, S. Roszak, Przez wieki. Podr�cznik do historii dla klasy pierwszej gimna-
zjum, Gdałsk 1999, s. 55; zob. wyd. 2 popr., Gdałsk 2002, 66-67; K. Starczewska, M. �ugowska, E. Kurul-
ska, A. Dzierzgowska, P. Laskowski, B. Nartowska, �wiat cz"owieka Ęwiat staroŻytny. Podr�cznik do gim-
nazjum kl. 1, j�zyk polski, historia, Warszawa 2003 (Wyd. Szkolne PWN), s. 111 112; R. Kulesza, Histo-
ria. Dzieje najdawniejsze i dawne do schy"ku XIV wieku. StaroŻytnoĘ�. Podr�cznik dla gimnazjum, wyd. 2,
Warszawa 2002, s. 142-143.
195
4/2003 WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
wspólnego. To tak jakby początki Polski wyja- Ęniejsze rozwaŻania mają juŻ raczej charakter
Ęnia� przejmując dos"ownie tradycj� Mistrza historiograficzny 8. Najnowsze znalaz"y wyraz
Wincentego lub autora Kroniki Wielkopol- w literaturze polskiej przede wszystkim
skiej. w szczegó"owych i zawsze oryginalnych pra-
Na szcz�Ęcie, znacznie liczniejsze są pod- cach A. Zió"kowskiego 9.
r�czniki, które przekazując treĘ� mitów, opa-
trują ją komentarzem odpowiadającym dzi-
Fakty i mity
siejszemu stanowi wiedzy historycznej4. W ten
sposób badacze usi"ują znaleę� w rzymskich
IntensywnoĘ� prac wykopaliskowych spo-
ęród"ach literackich echa realnych wydarzeł
wodowa"a w ostatnich latach powstanie wielu
historycznych i ustali� stopieł poprawnoĘci
nowych hipotez, uwzgl�dniających równieŻ
rzymskiej chronologii. wypracowanej na pod- niektóre przynajmniej elementy tradycji lite-
stawie tradycji.
rackiej. W ten sposób usi"uje si� udowodni�
Podobnie są traktowane początki Rzymu
za pomocą ęróde" archeologicznych prawdzi-
w pracach popularno naukowych i podr�czni- woĘ� tradycji literackiej 10. Stwarza to wyraę-
kach na poziomie uniwersyteckim. Niektóre,
ny problem natury metodologicznej czy jest
chociaŻ prowadzą wnikliwą analiz� ęróde" li- w ogóle moŻliwe porównywanie zabytków
terackich, nadal jednak pozostają w kr�gu
materialnej kultury z przekazami mitologicz-
teorii, a zw"aszcza chronologii E. Gjerstada 5,
nymi, b�dącymi przecieŻ wytworami intelektu
stworzonych na podstawie materia"u arche- i fantazji. OsobiĘcie w to wątpi�. ZbieŻnoĘ�
ologicznego i obalonych juŻ przez najnowsze
danych moŻe przecieŻ by� wówczas efektem
odkrycia6. Inne z kolei podejmują inspirującą
zwyk"ego przypadku. Niewykluczone zatem,
dyskusj�, próbując rozwiną� w oparciu o nowy
Że wspó"czeĘni historycy zupe"nie niechcący
materia" archeologiczny alternatywne wizje
tworzą kolejne mity o początkach Rzymu.
początków Rzymu 7.
Dokonują tego nie tylko ci, którzy racjo-
PoniewaŻ wyniki badał nad początkami nalizując mity przyjmują za"oŻenie najcz�-
Rzymu zmieniają si� wyjątkowo szybko, wcze- Ęciej zresztą spotykane Że muszą one w ja-
4
Np. E. Wipszycka, Cywilizacja staroŻytna. Podr�cznik do szkó" Ęrednich. Wersja rozszerzona, Warszawa
1998, s. 62 62; A. Zió"kowski, Dzieje staroŻytne. Podr�cznik do kl. 1 szkó" Ęrednich, Warszawa 1999, s.
215 216; M. Kosznicki, S. Kotarski, J. Pudliszewski, Historia 1. Podr�cznik dla Liceum Ogólnokszta"cącego,
profilowanego i technikum zakres podstawowy i rozszerzony, Wroc"aw 2002, s. 226-227; A. Krzyszkowska,
A. Wypustek, Historia staroŻytnoĘ�. Podr�cznik dla klasy 1 Liceum Ogólnokszta"cącego, profilowanego
i technikum zakres podstawowy i rozszerzony, Wroc"aw 2002, s. 136 137.
5
E. Gjerstad, Early Rome, t. 1-6, Lund 1953-1973.
6
Zob. K. M. Cia"owicz, A. Krawczuk, J. A. Ostrowski, J. �liwa, Encyklopedia historyczna Ęwiata, t. II.
StaroŻytnoĘ�, cz. 1, Kraków 2000, s. 175 176.
7
Zob. wnikliwa prac� L. Mrozewicza, StaroŻytnoĘ�, w serii, Zrozumie� Dzieje. Historia powszechna, Po-
znał 1999, s. 180 nn.; oraz zwi�z"e podsumowanie najwaŻniejszych odkry� M. Jaczynowskiej w podr�czni-
ku M. Jaczynowska, D. Musia", M. St�pieł, Historia staroŻytna, Warszawa 1999, s. 418 nn.
8
W j�zyku polskim do takich uj�� naleŻy artyku" A. Sadurskiej, Najnowsze badania archeologiczne nad
początkami Rzymu, Meander, rok XXXI, nr 9-10, 1976, s. 404 424.
9
A. Zió"kowski, Primordia urbis, (w:) StaroŻytny Rzym we wspó"czesnych badaniach, Kraków 1994, s.
11 48, a zw"aszcza idem, Rzym ostatnich królów, Xenia Posnaniensia, seria altera 8, opr. L. Mrozewicza,
Poznał 1999. Wnikliwa krytyka tradycji literackiej w idem, Siedem wzgórz Rzymu, Meander 1-2/93, s.
49 68.
10
Ten sposób rozumowania i związany z nim element sensacyjnoĘci przewija si� cz�sto przez prace po-
pularno naukowe, zob. Cuda archeologii. Etruskowie i Rzymianie. Zwiedzasz Odkrywasz Poznajesz,
Warszawa 2001, s. 65.
196
4/2003
WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
kieĘ mierze opiera� si� na faktach11. Wydaje Legendy wczesnorzymskie umieszczone
si� bowiem, Że b"ądzą równieŻ i zwolennicy w epoce przedkrólewskiej moŻna zatem trak-
supekrytycyzmu , odrzucający z za"oŻenia towa� wy"ącznie jako szeroką i powszechną
ca"ą tradycj� literacką, i usi"ujący odtworzy� mieszank� popularnych legend, ludowych
przesz"oĘ� Rzymu w oparciu o materia" arche- opowieĘci i pseudonaukowych dyskursów,
ologiczny i j�zykowy. Jego s"aboĘci uzupe"nia- które waŻne są przede wszystkim dla poznania
ją jednak w"asnymi przekonaniami, niewiele rzymskiej historiografii i rozwoju rzymskiej sa-
róŻniącymi si� w efekcie od antycznych mitów moĘwiadomoĘci. Próby nadania im wymiaru
12
. Znacznie bardziej rozsądne wydaje si� in- czysto historycznego poprzez odniesienie do
terpretowanie materia"u archeologicznego tradycji indoeuropejskiej 15 są niemetodyczne,
przez pos"uŻenie si� tradycją antyczną, mając a nieliczne, pozorne zbieŻnoĘci bardziej wyni-
ca"y czas w pami�ci, Że ęróde" archeologicz- kają z pragnieł wspó"czesnych badaczy, niŻ
nych nie powinno si� uŻywa� do potwierdze- naukowej argumentacji. To samo dotyczy
nia przekazów literackich13. pseudo korelacji z materia"em archeologicz-
Wydaje si�, Że rzymskie legendy o za"oŻe- nym. Roku 754 p. n. e. tradycyjnej daty za"o-
niu Rzymu przede wszystkim informują Żenia Rzymu, nie naleŻy jak pisze J. T. Cor-
wspó"czesnych czytelników, nie o tym, jak nell traktowa� powaŻnie 16. Miasto by"o bo-
Rzym napraw� zak"adano, lecz jak Rzymia- wiem stale zamieszkiwane przynajmniej juŻ
nie Żyjący w póęniejszych czasach chcieli ten dwa wieki wczeĘniej, a z kolei urbanistyczny
akt za"oŻycielski widzie�. Nie mniej waŻne rozwój wskazujący na realne funkcjonowanie
wydaje si� równieŻ pragnienie Rzymian, aby ukszta"towanego organizmu miejskiego jest
poprzez kreacj� mitologicznego przekazu o wiek póęniejszy (po". VII w. p. n. e.).
stworzy� na zewnątrz swój w"asny obraz
w oczach innych. �wiadczy o tym sposób,
Boskie początki Rzymu
w jaki Rzymianie identyfikowali si� jako spo-
"eczełstwo mieszane, powsta"e z róŻnych
Takie podejĘcie do mitologicznych począt-
grup etnicznych.
ków Rzymu pozwala zrozumie� istnienie
Analogicznie zosta"a potraktowana kultu- u Rzymian17 g"�bokiego przekonania, Że
ra rzymska, którą uznano za wytwór róŻnych
Rzym zamieszkiwa" pierwotnie jak to wy-
obcych wp"ywów. Jest to zjawisko typowe dla
znaje Liwiusz lud jeszcze dziki 18, w znacz-
wszystkich spo"eczełstw budujących swoją
nej mierze z"oŻony z rabusiów i przest�pców
pot�g� poprzez nadawanie swego obywatel- szukających azylu i schronienia.
stwa i rozszerzanie go poprzez akceptacj� no- JednoczeĘnie trudno by"o Rzymianom za-
wych elementów 14.
akceptowa� tak nikczemne początki. Nic wi�c
11
Jest to za"oŻenie, jak s"usznie twierdzi Cornell, The beginnings& .., s. 70, naiwne (na�ve assuption)
i kiepskie pod wzgl�dem metodycznym (poor historical method).
12
W ten sposób A. Alf�ldi, Early Rome and the Latins, Ann Arbor 1965 odrzucając ca"ą tradycj� lite-
racką stworzy" nie mniej barwną swoją w"asną teori� kondotierów.
13
Zob. Cornell, The beginnings..., s. 71.
14
Zob. Cornell, The beginnings..., s. 60.
15
Trójcz"onowe funkcje spo"eczełstwa indoeuropejskiego są u Rzymian wyraęnie widocznie jedynie
w sferze religii (Jupiter, Mars i Kwirinus oddają aspekty w"adzy, wojska i produkcji); doszukiwanie si� ich
w innych instytucjach rzymskich oraz legendach budzi silny sprzeciw; zob. J. Heurgon, Rzym i Ęwiat Ęród-
ziemnomorski do wojen punickich, Warszawa 1973, s. 139 nn.; oraz Cornell, The beginnings..., s. 77 79.
16
Cornell, The beginnings..., s. 80.
17
Oprócz rzymskich liczne by"y teŻ ęród"a greckie i etruskie. Najpe"niejsze ich omówienie w j�zyku pol-
skim, zob. M. Grant, Mity rzymskie, Warszawa 1978 s. 35 63.
18
Liv. I 8,1.
197
4/2003 WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
dziwnego, Że juŻ pierwsze Ęwiadectwa literac- ko Pater Indiges. Bardziej dyskusyjne jest nato-
kie Rzymu rozwin�"y motyw cudownych na- miast odczytanie inskrypcji na cippus z Tor Ti-
rodzin miasta. Jego boskie początki znalaz"y
gnosa, jako poĘwieconemu Larowi Eneasza
wyraz w bardzo konsekwentnie i harmonijnie
(Lare Aineia; ILLRP 1271)21
rozwijanym micie o Eneaszu po"ączonym
Romulus i jego brat blięniak Remus, syno-
z mitem o Romulusie. Z woli bogów lud Laty-
wie boga Marsa i Sylwi Rei kap"anki bogini
nów pojawi" si� w Italii przywiedziony przez
Westy, mieli dzieciłstwo i drog� do w"adzy
trojałskiego herosa Eneasza, którego poto-
równie niezwyk"e jak Sargon Wielki czy Moj-
mek, ubóstwiony po Ęmierci Romulus, za"oŻy"
Żesz. Skazani jeszcze jako niemowl�ta na
Wieczne Miasto19. W ten sposób Rzymianie
Ęmier� przez rządnego w"adzy królewskiej
spletli losy Rzymu z wielkimi wydarzeniami
w Lanuwium Amuliusza, zostali wrzuceni do
epoki heroicznej i z powszechną historią Ęwia-
Tybru w niewielkim koszyku. Wyrzuceni przez
ta. JednoczeĘnie historycy Fabiusz Pictor,
wod� ko"o Ficus Ruminalis, u samych stóp
Marek Porcjusz Katon i ich nast�pcy, widząc
Palatynu, zostali nakarmieni przez wilczyc�,
luk� chronologiczną pomi�dzy datą upadku
a nast�pnie wychowywani w ubogiej chatce
Troi (1184 r. p. n. e. wg Eratostenesa), a za"o-
przez pasterza Faustulusa i jego Żon� Akk�
Żenia Rzymu (754/3 r. p. n. e. wg Warrona)20,
Laurenti�. Gdy doroĘli pokonali Amuliusza
wprowadzili do mitu panowanie jedenastu
i przekazali jego królestwo w r�ce dobrego
pokoleł królów albałskich.
stryja Numitora, sami zaĘ postanowili wznieĘ�
Eneasz by" synem królewicza trojałskiego
dla siebie nową siedzib�. Sta" si� nią Rzym,
Anchizesa i bogini Afrodyty. Wyst�pując w stro-
za"oŻony przez Romulusa, który zabi" swego
fach Homera (Ill. 20, 200 258) i Hezjoda
brata ku przestrodze dla naruszających Ęwi�tą
(Theog. 1008 1010), na Zachodzie pojawi" si�
granic� miasta pomerium.
po raz pierwszy w dziele sycylijskiego pisarza
Romulus i Remus zostali uwiecznieni w ar-
Stezychorosa w VII/VI w. p. n. e., a nast�pnie
chaicznym micie, który ma liczne warianty.
Hellanikosa (V w. p. n. e.) oraz Timajosa (III w.
RóŻnie jest teŻ interpretowany. JeĘli bowiem
p. n. e.). Wtedy teŻ, z czysto politycznych po-
wszyscy podkreĘlają zgodnie związek mitu
wodów, powsta"a ostatecznie wersja o trojał-
z utworzeniem rzymskich instytucji i miasta, to
skich początkach Rzymu. W Etrurii malowid"a
róŻnią si� wydobywając na plan pierwszy albo
na ceramice importowanej z Grecji jak i wyro-
ogólne schematy kulturowe, albo indoeuropej-
by rodzime ukazujące Eneasza niosącego ojca
skie odniesienia do braci blięniaków, albo teŻ
na swych barkach dowodzą, Że posta� Eneasza
polityczne realia okresu republiki. Samo imi�
by"a tam znana przynajmniej juŻ od VI w. MoŻ-
Romulus oznacza po prostu Rzymianina, imi�
liwe wi�c, Że do Lacjum i Rzymu mit o Eneaszu
Remusa zaĘ, jeĘli nie ma charakteru wtórnego,
przyw�drowa" wraz z etruskimi wp"ywami. Nie
moŻna jednak wykluczy�, Że zosta" on przynie- to zosta"o stworzone przez fa"szywą analogi�
do Roma (krótkie o wymieniono na e ). Sam
siony do Rzymu bezpoĘrednio przez Greków,
Romulus nie posiada" oddzielnego kultu, nato-
by� moŻe w kołcu VI w. p. n. e. W kaŻdym
miast zosta" po"ączony z bogiem Kwirynusem,
bądę razie moŻna przyją� istnienie w Lanuvium
co nastąpi"o prawdopodobnie juŻ w III w. p. n.
kultu Eneasza w IV w. p. n. e. Niewykluczone
teŻ, Że odkryty tam tumulus moŻe by� inter- e. Z tego czasu wywodzi si� teŻ mit o jego po-
pretowany jako Heroon Eneasza czczonego ja- Ęmiertnej apoteozie22. Mitu o Romulusie nie
19
Naevius, Ennius; zob. J. Poucet, La diffusion de la l�gende d`�n�e en Italie centrale et ses rapports avec
celle de Romulus, �t. Cl. 57, 1989, s. 227 254.
20
Istnia"y teŻ, cho� nie tak popularne, systemy datujące za"oŻenie Rzymu na rok 748/7 (Fabius Pictor),
728/7 (Cincius Alimentus), 751/50 (M. Porcius Cato; Polibius).
21
G. K. Galinsky, Aineias in Latium: Arch�ologie, Mythos und Geschichte, (w:) 2000 Jahre Vergil. Hrsg.
V. P�schl
198
4/2003
WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
powinno traktowa� si� jako elementu charakte- -wschodnich przedmieĘciach, np. stanowisko
rystycznego wy"ącznie dla ludów indoeuropej- Casale del pescatore (przy via Prenestina),
skich. Ma on niewątpliwie charakter uniwersal- Tor Vergata (mi�dzy Casilina i Tuscolana),
czy Cecchignola (przy Laurentina). ObecnoĘ�
ny, wyraŻając, niezaleŻnie od miejsca i czasu,
cz"owieka jest tu wyraęna i sta"a, aŻ do począt-
wszelkiego rodzaju ludzkie pragnienia. Nie ma
ków epoki brązu.
zatem powodu, aby nie traktowa� go jako bar-
Z okresu neolitu (3500-3000 lat p. n. e.)
dzo starego, lokalnego mitu, by� moŻe z VI w.
pochodzą najstarsze Ęwiadectwa obecnoĘci
p. n. e., chociaŻ jak podkreĘla wielu jest on
cz"owieka na pó"nocnych stokach Palatynu,
wyraęnie uchwytny dopiero w wieku IV p. n. e.
gdzie znaleziono nieliczne fragmenty cera-
Legendy o Eneaszu i Romulusie zosta"y
miki. Nieco póęniejsze, z okresu wczesnego
ze sobą misternie splecione, prawdopodobnie
brązu, pochodzą natomiast dwie siekiery od-
przed 300 rokiem. Obie teŻ opiewają wyda-
kryte na Eskwilinie. Jak sądzą archeologo-
rzenia nierzeczywiste, podobnie jak niehisto-
wie pomi�dzy 2 po". 3 tysiąclecia a 1 po". 2 ty-
ryczne są osoby Eneasza i Romulusa. Jest wy-
siąclecia osadnictwo cz"owieka koncentro-
soce wątpliwe, aby palatyłski epizod legendy
wa"o si� g"ównie na lewym brzegu Tybru,
moŻna by"o uzna� za potwierdzenie Ęwiadec-
zw"aszcza w po"udniowo-zachodniej jego
twa o istnieniu w tym miejscu najstarszego
cz�Ęci, w dolinie Aniene. JednakŻe by"o ono
osadnictwa. Materia" archeologiczny, chociaŻ
nadal zupe"nie rozproszone, ograniczając si�
rzeczywiĘcie sugeruje istnienie na Palatynie
tylko do sporadycznych stanowisk, nielicznie
jednej z najstarszych osad, nie jest jednak
zamieszka"ych i mających bardziej charakter
w swojej wymowie tak jednoznaczny. Obec-
nomadyczny niŻ sta"y. Jak si� powszechnie
noĘ� cz"owieka na terenie Rzymu by"a znacz-
uwaŻa ta obecnoĘ� cz"owieka nie moŻe by�
nie wczeĘniejsza i nie ogranicza"a si� wy"ącz-
uwaŻana za historyczną zapowiedę tworze-
nie do Palatynu.
nia si� miasta .
Epoka Ęredniego brązu (1600 1300) jest
Prehistoria
w Italii okresem pe"nego rozwoju kultury ape-
niłskiej, której ludnoĘ�, prowadząc nadal no-
Najstarsze Ęlady obecnoĘci cz"owieka (ho- madyczny tryb Życia, powoli stawa"a si�, przy-
mo erectus) w okolicy Rzymu są datowane na najmniej w cz�Ęci, spo"ecznoĘcią osiad"ą, zaj-
paleolit górny (ok. 700.000 200.000 lat p. n. mującą si� rolnictwem oraz wyrobami rze-
e.). Z tego okresu pochodzi ok. 10 stanowisk mios"a, zw"aszcza ceramiki. W"aĘnie fragmen-
leŻących wzd"uŻ Via Aurelia, na Monte Ma- ty takiej ceramiki apeniłskiej zosta"y znale-
rio, obok mostu Milvio i w dolinie Aniene. zione w Rzymie, na terenie Forum Boarium,
W paleolicie Ęrodkowym (200.000-40.000) ko"o koĘcio"a S. Omobono. Dowodzi to, Że
stanowiska neandertalczyków koncentrują si� ludnoĘ� osiedla"a si� juŻ na sta"e w jednym
wy"ącznie w dolinie Aniene. Natomiast w pa- miejscu, nabierając powoli cech spo"ecznoĘci
leolicie dolnym (40.000 10.000 lat p. n. e.) zorganizowanej. Taki charakter mia"y praw-
obecnoĘ� ludzi (homo sapiens sapiens) jest dopodobnie w"aĘnie spo"ecznoĘ� lokalizowa-
ponownie potwierdzona w róŻnych miejscach ne na wzniesieniu ko"o asylum, i nieco poni-
na terenie dzisiejszego Rzymu; np. w grocie Żej, na po"udniowych stokach, ko"o koĘcio"a
Monte delle Gioie oraz na równinie Tor Ver- S. Omobono. W odleg"oĘci ok. 10 20 km
gata. W mezolicie (10.000 6.000 lat p. n. e.) znajdowa"o si� 10 innych oĘrodków, których
i neolicie (6.000 3.000 lat p. n. e.) stanowiska terytorium oblicza si� na ok. 310 km. Istnieją
stają si� liczniejsze, zw"aszcza na terenach nawet sugestie, aby za pó"nocną granic� tego
Rzymu dotąd niedotknietych stopą cz"owie- terytorium uzna� b"ota Campo Marzo oraz
ka, szczególnie zaĘ na jego po"udniowo- nizin� Trastevere, poniewaŻ Tybr nie by" wów-
22
J von Ungern-Sternberg, (w:) Mythos in mythenloser Gesellschaft, Hrsg. F. Graf, 1993, s. 88 108.
199
4/2003 WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
czas ani granicą etniczną ani tym bardziej po- Chronologia i archeologia
lityczną.
Badania archeologiczne pozwoli"y na
W okresie póęnego brązu (1300 1150)
osadnictwo rozszerzy"o si� i, jak stwier- stworzenie nowego systemu chronologii po-
dzono na podstawie materia"u ceramicz- czątków Rzymu i to nie tylko wzgl�dnej, ze-
nego, wystąpi"o w dolinie Forum i na Pa- stawianej przy tym z materia"em z Ęrodko-
latynie. W nast�pnym okresie brązu koł- wo po"udniowej Italii oraz Wejów, ale i bez-
wzgl�dnej. Stosunkowo zgodne są oceny ba-
cowego, który podzielony zosta" na trzy
daczy co do epoki brązu, a zw"aszcza jego
fazy, osadnictwo nadal si� rozwija"o, cho�
z przerwami. Dowodzący tego materia" ar- okresu Ęredniego (1600 1300 p. n. e), póęne-
cheologiczny wyst�puje w Rzymie tylko w fa- go (1300 1150 p. n. e.) oraz kołcowego
zie pierwszej (1150 1100 r. p. n. e.) oraz trze- (1150 900 p. n. e.). Daty tych okresów są tra-
dycyjnie akceptowane, a nowe propozycje dla
ciej (1000 900 r. p. n. e., tzw. faza Lazio I).
Z pierwszej pochodzą dwa waŻne groby z bo- dwóch pierwszych okresów brązu są tylko nie-
wiele podniesione (1700 1200 p. n. e.). Roz-
gatym wyposaŻeniem odkryte w okolicy �uku
Augusta. Są teŻ, cho� nie tak cz�ste jak po- bieŻnoĘci narastają dopiero w okresie brązu
kołcowego, gdyŻ obok propozycji 1200 1020
przednio, znaleziska ko"o comitium.
W fazie trzeciej liczba ludnoĘci zdecydo- p. n. e. pojawi"a si� teŻ nowa (1200 960 p. n.
wanie si� powi�kszy"a; prawdopodobnie liczy- e.). Bez wzgl�du jednak na wybór systemu na-
leŻy zdecydowanie odrzuci� chronologi� E.
"a juŻ tysiące mieszkałców, podczas, gdy do
tej pory moŻna by"o mówi� tylko o ich set- Gjerstada, jako zbyt zaniŻoną. Datowa" on
bowiem koniec brązu i początek epoki Żelaza
kach23. Nie moŻna wykluczy�, Że towarzyszy
temu ostateczne formowanie si� nowego sub- w Rzymie na ok. 800 r. p. n. e.25.
stratu etnicznego Italii tj. ludnoĘci indoeuro- Jest dziĘ dowiedzione, Że epoka Żelaza roz-
pocz�"a si� w Rzymie w X w., chociaŻ róŻnice
pejskiej.
chronologiczne poszczególnych faz tej epoki
ZauwaŻalna jest teŻ zmiana kulturowa,
pojawi" si� nowy obrządek grzebalny w posta- są w ocenie rozmaitych badaczy niekiedy doĘ�
znaczne. Powszechnie przyjmuje si�, wycho-
ci kremacji. Na obszarze Lacjum z typowych
dząc generalnie z systemu H. M�ller Karpe26,
elementów kultury apeniłskiej wyrasta"a
z wolna kultura okreĘlana jako protovillano- Że tradycyjną datą początków okresu Żelaza
va. Ta zmiana kulturowa by"a jednym z ele- (Fe I A I B1), odpowiadającą kulturze Lazio
II A są lata 900 830 p. n. e. Okresowi Lazio
mentów ogólnego procesu, który ok. 900 r. p.
II B odpowiadają lata 830 770 p. n. e. a Lazio
n. e. dotkną" ca"ą Itali�. Nastąpi"o wówczas
coraz silniej zaznaczane zróŻnicowanie kultu- III odpowiednio 770 730/720 r. p. n. e.27.
W duŻej zbieŻnoĘci z tym systemem jest pro-
rowe pomi�dzy rozmaitymi regionami Italii.
Jak twierdzi T. J. Cornell dopiero w tym mo- pozycja M. Pacciarelli opowiadającego si� za
mencie moŻna powiedzie�, Że zaczyna si� hi- datacją: 900 850 p. n. e.; 850 800 p. n. e.;
800 725 r. p. n. e.28. Zupe"nie nową prób�
storia ludów italskich 24.
23
T� opini� R. Peroniego przeją" Cornell, The beginnings...., s. 32.
24
Cornell, The beginnings...., s. 33.
25
Teori� i chronologi� E. Gjerstada przedstawi"a M. Jaczynowska, Historia staroŻytnego Rzymu, War-
szawa 1974, s. 30 nn.
26
H. M�ller Karpe, Vom Anfangs Roms. Studien zu den pr�historischen Forums und Palatingr�bern,
MDAI (R), Erg. H. 8, Heidelberg 1962.
27
Zob. La formazione della cittą nel Lazio, Roma 1980; tak teŻ datuje A. Momigliano, The origins of Ro-
me, (w:) Cambridge Ancient History, vol. VII, part 2, ed. 2, Cambridge 1989, s. 64; oraz T. J. Cornell, The
beginnings of Rome, London New York 1995,. s 50 a takŻe z modyfikacjami A. Zió"kowski, Primordia...,
s. 25 (za G. Colonna).
200
4/2003
WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
ustalenia chronologii tego okresu podj�to
oraz Kwirina"u odkryto dwa oddzielne cmen-
przy pomocy metod dendrochronologicznych
tarzyska. Wydaje si�, Że chowano na nich w"a-
datując okres Lazio II A IIB na lata
Ęnie mieszkałców osad na Palatynie i Kapito-
1020 880 p. n. e., a okres Lazio III A B na
lu. Dla badaczy jest to wyraęny dowód na ist-
880 740 r. p. n. e.29. Wykorzystują t� chrono- nienie na terenie Rzymu dwóch róŻnych
logi� zw"aszcza M. Battelli30 oraz R. Peroni31,
osad, tworzących na Kapitolu i Palatynie od-
wspierając si� dodatkowo innym materia"em
r�bne organizmy protopałstwowe. Wskazuje
dowodowym. Wida� wyraęnie, Że koniec epo- na to równieŻ, w póęniejszym okresie, topo-
ki przedmiejskiej Rzymu jest doĘ� zgodnie,
grafia sakralna Rzymu jak mówi A. Zió"-
cho� na podstawie róŻnorodnego materia"u,
kowski oraz tradycja septimontium, uroczy-
datowany z dok"adnoĘcią do �wier�wiecza: al- stoĘci religijnych obchodzonych na montes
bo na ok. 730\720 725 r. p. n. e., co jest raczej
i colles.
powszechnie akceptowane, albo na ok.
Wydaje si�, Że w sk"ad tych dwóch duŻych
750/740 r. p. n. e. Od tego momentu rozpo-
osad mog"o prawdopodobnie wchodzi� nawet
czyna si� w Rzymie tzw. wczesny i Ęrodkowy
kilka wiosek34. By"y one zasiedlone przez
okres orientalizujący (Lazio IVA 730/630)
montani mieszkałców gór (montes Palatyn
oraz póęny okres orientalizujący (Lazio IVB
i Velia) i przez collini mieszkałców wzgórz
630/580) zwany teŻ okresem miejskim lub ar-
(colles Kapitol i Kwiryna"). Osady te nie two-
chaicznym32.
rzy"y jeszcze wspólnej organizacji a tym bar-
dziej pałstwa z centralnie prowadzoną polity-
Okres przedmiejski Rzymu model ką. Jak si� przypuszcza by" to raczej początek
dualizmu spo"ecznoĘci czegoĘ w rodzaju bardzo luęnej federacji
dwóch spo"eczełstw, prowadzących niezaleŻ-
a
b
ną, chociaŻ zbieŻną dzia"alnoĘ� polityczną
Rzym oraz inne, sąsiednie oĘrodki obj�"a
i religijną.
wspólna dla wszystkich tzw. kultura Lacjum
(Laziale)33. Sta"o si� to pod koniec fazy trze- Obie spo"ecznoĘci prawdopodobnie nie
ciej kołcowej epoki brązu (1000 900 tzw. La- róŻni"y si� mi�dzy sobą ani etnicznie ani kul-
ziale I). Istotne zmiany jakie wówczas nastą- turowo. Materia" archeologiczny z montes
pi"y spowodowa"y, Że w okresie nast�pnym, i colles jest identyczny, tym bardziej wi�c nie
na początku epoki Żelaza (900 865 r. p. n. e., ma powodu, aby w ich mieszkałcach dopatry-
tzw. faza Laziale II A) Rzym wkroczy" wa� si� elementów rzymskich i sabiłskich 35.
w okres przedmiejski. Z terenu Palatynu zni- Istnieniu na terenie Rzymu dualizmu
k"y pochówki, natomiast na terenie Eskwilinu osad i spo"ecznoĘci sprzyja"o niewątpliwie
28
M. Pacciarelli, Nota sulla cronologia assoluta della primea etą del Ferro in Italia, (w:) Ocnus.
29
L. Sperber, Untersuchungen zur Chronologie der Urnenfeldderkultur in n�rdlichen Alpenvorland von der
Schweiz bis Ober�sterreich, Bonn 1987.
30
M. Battelli, La cronologia della prima eta" del ferro laziale attraverso i dati delle sepolture, PBSR LXII,
1994, s. 1 nn.
31
R. Peroni, Introduzione alla protostoria italiana, Roma-Bari 1994.
32
Omówienia i zestawienia moŻliwoĘci datowania zob. A. Carandini, La nascita di Roma. Dei, Lari, eroi
e uomini all`alba di una civilta, Torino 1997, s. 595 598.
33
Podobny materia" pochodzący z Ardea, Ficana, Satricum, Castiglione, a przede wszystkim z Lanu-
wium (dziĘ Pratica di Mare) dowodzi, Że zbliŻone procesy cywilizacyjne dotkn�"y ca"e Lacjum wraz z Rzy-
mem mniej wi�cej w tym samym czasie. OpowieĘ� o w�drówce Eneasza i jego pierwotnej stolicy Lanuwium
starszej od Rzymu o prawie 400 lat, jest w tym kontekĘcie nie do utrzymania. By� moŻe uformowane przez
tradycj� starszełstwo i znaczenie Lanuwium i Alba Longa wyros"o dzi�ki przeniesieniu religijnego znacze-
nia tych oĘrodków na historyczne. Zob. Cornell, The beginnings& , s. 71.
34
Na Palatynie istnia"y, jak si� wydaje, przynajmniej dwie oddzielne wioski na Cermalus i Palatium.
201
4/2003 WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
ukszta"towanie terenu. Pomi�dzy osadami na Dopiero w okresie Lazio III (770 730/20)
Kapitolu i na Palatynie rozciąga"a si� bowiem nastąpi" wyraęny rozwój rolnictwa, gdyŻ z tego
dolina Forum, która by"a wówczas bagnista czasu pochodzą pierwsze Ęlady uprawy oliwek
i raz po raz znajdowa"a si� pod wodą 36. AŻ do i winnej latoroĘli. Ceramika by"a wytwarzana
po"owy VII w. by"a to naturalna i trudna do juŻ profesjonalnie za pomocą ko"a garncar-
przekroczenia granica. Dlatego osada na Pa- skiego. Wzrost zamoŻnoĘci by"o teŻ wida�
latynie rozwija"a si� w kierunku pó"nocno- w bogatym i znacznie obfitszym wyposaŻeniu
-wschodnim (przy"ączając do siebie obszar grobowym, w którym pojawi"y si� przedmioty
Velia i Oppius), podczas gdy osada kapitolił- ze z"ota fibule, srebrne pó"miski etc. ZróŻni-
ska rozszerza"a si� na si� na tereny Kwirina"u. cowanie spo"eczne, a by� moŻe powstanie na-
W okresie Lazio I i II, obie spo"ecznoĘci wet pewnej elity wydaje si� wówczas wysoce
zamieszkiwa"y niewielkie, doĘ� prymitywne prawdopodobne.
chaty, nie b�dąc prawdopodobnie wyraęnie Nastąpi" teŻ terytorialny rozwój poszcze-
zróŻnicowane ekonomicznie. Podstaw� stano- gólnych osad, chociaŻ fazy i rozmiar tego pro-
wi"o s"abo rozwini�te rolnictwo. Na podstawie cesu nadal budzą wątpliwoĘci39. W kaŻdym
znalezionych resztek i koĘci wydaje si�, Że naj- bądę razie odkrycie na pó"nocnym Palatynie
waŻniejszymi uprawami by"y wówczas dwa ga- Ęladów muru obronnego, datowanego na lata
tunki pszenicy (68 %) oraz j�czmieł, a z wa- 730 720 i zwanego dziĘ powszechnie murem
rzyw groch i bób. Ze zwierząt hodowano Romulusa , jest na pewno dowodem na ist-
g"ównie Ęwinie, kozy i owce. Ceramik� i tkani- nienia silnej organizacji pałstwowej na Pala-
ny wyrabiano r�cznie (impasto) w domach. tynie. Czy jest to zarazem pierwsze wyraęne
Istniejące pozosta"oĘci nie wskazują na wy- Ęwiadectwo rodzenia si� miasta Rzymu (dru-
raęne zróŻnicowanie statusu spo"ecznoĘci gie septimontium) tu juŻ mogą rodzi� si�
i zamoŻnoĘci 37. pewne wątpliwoĘci.
RóŻnice wewn�trzne opiera"y si� prawdo-
podobnie na naturalnych wyróŻnikach takich
Mity przedmiejskie
jak p"e�, wiek, rola wewnątrz rodziny. Opiera-
jąc si� na materiale z grobów odkrytych
Najstarsza topografia Rzymu pozwala
w Rzymie i w Osteria dell`Osa moŻna sądzi�,
przynajmniej niektórym badaczom odnieĘ�
Że róŻnice w wyst�pującym prawie równocze- związane z nią mity do okresu przedmiejskie-
Ęnie ceremoniale pogrzebowym (kremacyj- go. To w"aĘnie na Palatynie mieli zamieszka�
nym i inhumacyjnym), oddają pozycj� spo- Aborygeni, podczas gdy ich sprzymierzełcy
"eczną zmar"ego. Kremacji poddawano tylko
Pelazgowie opanowali Kapitol, gdzie ustano-
m�Żczyzn, by� moŻe g"owy rodzin, jak moŻna
wili kulty Saturna i Dis pater. Pierwszy kró-
wnioskowa� z umieszczania ich popio"ów
lem Aborygenów mia" by� Picus, który jednak
w urnach o kszta"cie domów wyposaŻonych
rezydowa" w Laurentum. Za jego nast�pcy
w zminiaturyzowane sprz�ty. Natomiast inhu- Faunusa przyj�to w Rzymie Arkadyjczyka
macji poddawano ca"ą reszt� spo"eczełstwa
Ewandra, pozwalając mu na osiedlenie si� na
obojga p"ci38.
Palatynie (Pallanteum). Takiej zgody udzielo-
35
Krytyk� utoŻsamiania montani i collini z Rzymianami i Sabinami przeprowadzi" M. Pallotino, Origi-
ni e storia primitiva di Roma. Un`analisi del processo formativo dell`organismo urbano, Milano 1993, s. 155
nn.
36
Zob. A. J. Ammermen, On the origins of the Forum Romanum, AJA XCIV, 1990, s. 627 645.
37
Zob. Popularną, osiągalną w Polsce, a przy tym oddającą Ęwietnie obecny stan badał prac� napisa-
ną przez uznanych specjalistów T. Cornell, J. Matthews, Wielkie kultury Ęwiata. Rzym, Warszawa 1995, s. 19;
por. Cornell, The beginnings.... s. 53-54.
38
Cornell, The beginnings..., s. 51.
202
4/2003
WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
no teŻ ludnoĘci z Peloponezu, przyprowadzo- Miasto królów. Tradycja literacka
nej przez Herkulesa, który za"oŻy" nową sie-
dzib� na Monte Saturnio. Wtedy w"aĘnie zabi"
Zgodnie z tradycją literacką w Rzymie pa-
on rezydującego u stóp Awentynu (na Ger-
nowa"o siedmiu królów. Zaraz po Romulusie
malus) lub na Forum Boarium zbrodniczego
tron obją" Numa Pompilius (715 673 p. n. e),
Kakusa. Herkules mia" teŻ ustanowi� kult
w"adca rzekomo sabiłskiego pochodzenia.
Iuppiter Inventor, u podnóŻa Awentynu,
Przypisuje mu si� stworzenie kolegiów ka-
w miejscu, które b�dzie w przysz"oĘci zaj�te
p"ałskich, kultów i obrz�dów, przez co nada"
przez Porta Trigemina. W tym czasie Ewan-
oficjalny kszta"t rzymskiej religii pałstwowej.
der wprowadzil kult Herkulesa przy Ara Ma-
Jego religijne prawa, wspomniane jeszcze
xima i kult Pana w grocie Lupercal, lokalizo-
przez Cicerona, by"y w rzeczywistoĘci jakimiĘ
wanej u stóp Palatynu, pomi�dzy Velabrum
starannie przechowywanymi bardzo starymi
i Valle Murcia. Na tym kołczą si� wydarze-
rozporządzeniami. Natomiast zupe"ną fikcją
nia opisane w literackiej tradycji mitologicz-
by"y próby Enniusza (ok. 180 p. n. e.), aby wy-
nej, a umieszczane w okresie przedmiejskim
kaza� greckie inspiracje p"ynące dla Numy
Rzymu 40.
z po"udniowo-italskiej Egerii. Król ten nie by"
Nie wiadomo kto, kiedy i dlaczego je teŻ, co oczywiste, uczniem Pitagorasa41.
stworzy". MoŻna tylko sądzi�, Że naleŻą one Nierzeczywiste wydają si� teŻ dzia"ania
do stosunkowo starej (IV w. p. n. e.) warstwy króla Tullusa Hostiliusa (672 641 p. n. e.).
mitów rzymskich. Badacze religii (J. Bayet) Pomimo pe"nych i szczegó"owych opisów jego
usi"ują niekiedy poprzez podobiełstwo wypraw wojennych, zw"aszcza przeciwko mia-
rzymskiego obrządku Luperkaliów z arka- stu Alba Longa oraz Sabinom, Fidenae i etru-
dyjskim kultem Zeusa Lykaiosa oraz identy- skim Veje, ca"a ta tradycja wydaje si� by�
fikacj� Faunusa z bogiem Panem, udowod- znacznie póęniejsza. Prawdopodobnie po-
ni�, Że mit o Ewandrze i Herkulesie zosta" wsta"a ona po raz pierwszy jest uchwytna
przyniesiony, a moŻe i stworzony, przez grec- u Enniusza42 kiedy Rzym chcia" zalegalizo-
kich kupców. Ich obecnoĘ� w Rzymie po- wa� swoją hegemoni� nad Latium i wobec te-
Ęwiadcza poniekąd znalezisko ceramiki go przedstawia" si� jako prawny spadkobierca
z VIII w. p. n. e. (eubejskiej, korynckiej z Pi- i dziedzic miasta Alba Longa. Wojowniczy
thekusaj) z Forum Boarium (ko"o koĘcio"a charakter króla sugeruje zresztą jego przydo-
Sant`Omobono). Ale nie moŻna teŻ wyklu- mek, gdyŻ Hostilius wywodzi si� od hostis
czy�, Że mit o Herkulesie, mający odbicie nieprzyjaciel. Ca"kowicie fikcyjne, przez aitio-
w kulcie Melquarta, ma proweniencj� punic- logiczny związek z jego imieniem, są informa-
ką. Mitologiczne wydarzenia Rzymu przed- cje, Że by" on twórcą Curia Hostilia, pierwszej
miejskiego nadal pozostają niezrozumia"e budowli, w której zbiera" si� rzymski senat
w kategoriach historycznych. oraz comitium. Wprawdzie pierwsza posadz-
39
Tradycyjnie uwaŻa si�, Że g"ównym oĘrodkiem przedmiejskiego Rzymu, datowanym okres IIA2 czyli
865 830 r., by"o tzw. trimontium , w sk"ad którego wchodzi"y: Palatyn, Velia i Cermalus o obszarze 32 ha
i 82 ha naleŻacych do tzw. pagi, tj. obszarów wiejskich. Potem ten związek trzech wzgórz przekszta"ci" si�
w okresie IIA2/IIB1 (ok. 830) w quinquimontium z"oŻone z Palatynu, Velia, Fagutal, Subura, Cermalus
i colles: Latiaris Mucialis, Salutaris i Kwirina"u. Terytorium rozros"o si� do 57 ha i 214 ha pagów. Wreszcie
w okresie IIB1 (830-800) powsta"o pierwsze septimontium (zob. Carandini, La nascita di Roma, s.
280 380). Ale to ciągle jeszcze nie by"o miasto. Dopiero, kiedy nastąpi" pierwszy synoikosmos pomi�dzy
montes i colles i nasta" czas istnienia drugiego septimontium (IIIB tj. 750 725), wtedy moŻna mówi�, Że
miasto zacz�"o si� tworzy� (pow. ok. 80 ha).
40
Carandini, La nascita di Roma..., s. 103- 218
41
Zob. M. Haase, s. v. Numa Pompilius, Der Neue Pauly, Bd. 8, col. 1045 1046.
42
Enn. Ann. 120 126.
203
4/2003 WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
ka comitium jest datowana na koniec VII w. nie gruntu) tradycja miesza jego poczynania
p. n. e., a terakotowe detale (z curii?) na ok. z osiągni�ciami jego syna Luciusa Tarquiniu-
600 r. p. n. e., co jest mniej wi�cej zbieŻne sa Superbusa.
z tradycyjnymi latami panowania króla, lecz
jest to, jak si� powszechnie mniema, zgodnoĘ�
Nowy król
zupe"nie przypadkowa.
Czwartym królem by" Marcius Ancus
Tarquinius Priscus zosta" zabity przez sy-
(640 617 p. n. e.), którego rzymska annalisty-
nów Ancusa Marciusa. JednakŻe nie zdobyli
ka przeciwstawia gwa"towanemu poprzedni-
oni w"adzy pohamowani przez Tanaquil. Po-
kowi. Mia" on odnowi� prawa religijne Rzymu
wierzy"a ona tron swojemu zaufanemu zi�cio-
oraz stworzy� zasady wypowiadania s"usznej
wi Serwiusowi Tuliusowi (578 535 p. n. e.).
wojny przez kap"anów zwanych fetiales. Przy-
Ca"a ta opowieĘ� jest przez historyków trakto-
pisuje mu si� za"oŻenie Ostii, czego archeolo-
wana jako wysoce nieprawdopodobna,
giczny materia" nie potwierdza, eksploatacj�
o znacznym "adunku literackiej fikcji.
pobliskich salin, budow� akweduktu Marcia,
Nowy król by" utoŻsamiany przez znawc�
co jest z pewnoĘcią anachronizmem, oraz
spraw etruskich cesarza Klaudiusza z etru-
Pons Sublicius. Opisywane przez historyków
skim kondotierem Mastarną. Jest to wysoce
zdobycie miast Ficana i Politorium w Ęwietle
wątpliwe, gdyŻ sądzi si�, Że mastarna to nie
ęróde" archeologicznych nie znajduje po-
imi�, lecz tytu". Tradycja etymologiczna servus
twierdzenia. Tak samo informacja o zasiedle-
(niewolnik) wywodzi"a go natomiast z grona
niu Awentynu wynika bardziej ze sposobu
s"uŻby Priscusa. Szereg dzia"ał Serviusa Tu-
charakteryzowania osoby Marciusa Ancusa
liusa by"o związanych z pewną opieką nad
jako zwolennika ludu, niŻ z rzeczywistych
ludęmi niskiego stanu, zatem informacja ta
przes"anek historycznych.
moŻe by� wyjątkowo prawdziwa.
Bardziej historycznie rysuje si� posta�
Z III w. (?) pochodzi znana od 1884 r. in-
króla Luciusa Tarquiniusa Priscusa (Stare-
skrypcja (ILLRP 1070), której dok"adne pocho-
go), syna Demaratosa z Koryntu, który zgod-
dzenie nie jest znane, cho� ogólnie wiąŻe si� ją
nie z tradycją panowa" w latach 616 579 p. n.
z terenem Picenum. Ukazuje ona silny związek
e. Tarquinius43, wielki arystokrata, przyby" do
Serwiusa Tulliusa (?) w"aĘnie z Fortuną: SE CE-
Rzymu z miasta Tarquinii wraz z ca"ą rodzi-
DUES|PERDERE\NOLO; NI CEDEAS, FOR-
ną, przynaglany przez energiczną i bezkom-
TUNA SERVIOS\PERIT. (JeĘli [mnie przyp.
promisową Żon� Tanaquil. NaleŻąc do naj-
Aut.] pos"uchasz, to nie zechc� twojej zguby,
bliŻszego otoczenia króla Ancusa Marciusa
jeĘli nie pos"uchasz [to wiedz, Że przyp. Aut.]
zosta" po jego Ęmierci wybrany jego nast�p-
Serwiusa zgubi"a Fortuna). Ponadto Serwius by�
cą. Ta typowa dla wielkich arystokratów etru-
moŻe wzniós" sanktuarium Diany na Awenty-
skich epoki archaicznej mobilnoĘ� zdaje si�
nie, której kult by" zawsze związany z ludęmi ni-
bardziej utwierdza� sposób pojawienia si�
skiego stanu. Za"oŻy" teŻ Compitalia.
Etrusków w Rzymie, niŻ wspó"czesna teoria
o podboju, którego Ęlady zupe"nie nie istnie- Najwi�cej sporów budzi jego reforma tri-
ją. B�dąc królem Tarquinius powi�kszy", we- bus (jednostek terytorialnych), i podzielenie
d"ug tradycji, grono senatorów, podwoi" licz- ludnoĘci na centurie majątkowe. Cz�Ę� bada-
b� centurii jazdy do 6 i dzi�ki temu móg" czy kwestionuje jego autorstwo utrzymując, Że
prowadzi� zwyci�skie kampanie z Latynami, spo"eczno-polityczne warunki do jej wprowa-
Sabinami i Etruskami. Mia" teŻ jakoby dzenie wystąpi"y w Rzymie nie wczeĘniej niŻ
wznieĘ� Ęwiątyni� Jupitera na Kapitolu. w po"owie IV w. p. n. e. Wielu badaczy broni
W tym przypadku jak i w innych (np. osusza- jednak z powodzeniem nie tylko daty reformy,
43
Pallotino, Origini e storia..., s. 196 nn.
204
4/2003
WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
ale i podzia"u spo"eczełstwa na 193 centurie 44. rsenn�, w"adc� miasta Clusium. Ten obleg"
Za póęniejsze uznaje jedynie zróŻnicowanie Rzym, ale poruszony oczywiĘcie wed"ug tra-
majątkowe pi�ciu klas, które pierwotnie two- dycji odwagą Horatiusa Koklesa i C. Muciu-
rzy"y dwie kategorie: classis (trzy pierwsze sa Scevoli, zawar" z nim pokój. Kiedy si� wy-
klasy, 120 centurii) i infra classem (pozostali). cofa", koalicj� poprowadzi" jego syn Aruns,
Twierdzą oni, Że reformy te są wyk"adnikiem pokonany w 504 r. p. n. e pod Aricią 47.
wielkiego Rzymu z 2 po"owy VI w. p. n. e. Tradycja ta wydaje si� wyjątkowo niepraw-
i manifestacja materialna nowej zasady oby- dopodobną, cho� bitwa pod Aricią niewątpli-
watelskiej 45 polegającej na osobistej wolno- wie mia"a miejsce. W rzeczywistoĘci Porsenna
Ęci i zamieszkiwaniu Miasta, co wiąza"o si� nigdy nie mia" zamiaru restaurowa� w"adzy
z uczestnictwem w Życiu politycznym. Tarquiniusa. Superbus by" powiązany ĘciĘle
Przypisywany królowi tzw. Mur Serwiał- z Aristodemosem, tyranem Kyme, do którego
ski, który jeszcze chroni" Rzym przed Hanni- w kołcu uciek" i gdzie w 495 r. p. n. e zmar",
balem, nie móg" by� jego oryginalnym dzie- historycy zatem przypuszczają, Że to w"aĘnie
"em, gdyŻ w rzeczywistoĘci powsta" dopiero Porsenna zdobywszy Rzym wygna" z niego Ta-
po najeędzie Gallów w 378 r. p. n. e.46. Jed- rquiniusa i obali" monarchi�. Dopiero po wy-
nakŻe pod koĘciolem Sant`Omobono, który cofaniu si� Porsenny, Rzymianie zaprowadzi-
stoi na miejscu staroŻytnej Ęwiątyni (wg nie- li u siebie republik�. Interpretacja ta znajduje
których serwiałskiej Mater Matuta), odkryto coraz cz�Ęciej swoje odbicie w wielu podr�cz-
dwie fazy budowlane datowane w"aĘnie na nikach48.
VI w. pn. e. W tym czasie, ok. po"owy VI w.,
Z panowaniem Tarkwiniuszy pochodzenia
obszar serwiałskiego Rzymu uleg" prawie po-
etruskiego wiąŻe si� ogólny problem obecno-
trojeniu i wynosi" ok. 285 ha (lub, jak chcą in-
Ęci Etrusków w Rzymie i ich wp"ywu na roz-
ni badacze, ok. 300 ha).
wój Miasta. Obecnie odrzuca si� zdecydowa-
nie teorie o podboju Rzymu przez Etrusków
O obaleniu monarchii
i ich politycznej dominacji49. Zaprzecza si� teŻ
poj�ciu etruskizacji Rzymu, nawet w sferze
Ostatnim królem by" Lucius Tarquinius cywilizacyjnej. Niektórzy badacze uznają za
Superbus (Pyszny) panujący w Rzymie w la- przesadny i niew"aĘciwy nawet termin okres
tach 534 510 p. n. e. Mia" on by� synem Ta- etruski w dziejach Rzymu. PodkreĘlają oni
rquiniusa Priscusa, chociaŻ przy zastosowaniu istnienie w Rzymie i w ca"ym Lacjum oddziel-
tradycyjnej chronologii jest to niemoŻliwe. nej wspólnoty kulturowej, w której udzia"
Albo wi�c by" jego wnukiem, albo chronolo- etruski by" znaczny ale nie jedyny. Rodzaj
gia jest b"�dna. Staną" on na czele Związku królewskiego stroju, symbole urz�dników, ry-
Latyłskiego w efekcie ofensywnie prowadzo- tua"y i formy architektoniczne są traktowane
nej polityki wobec miast latyłskich. Jego wy"ącznie i jedynie jako formalne zapoŻycze-
dumne i bezwzgl�dne zachowanie si� sprowo- nia o niewielkim znaczeniu. PodkreĘla si� na-
kowa"o wed"ug tradycji bunt arystokracji i wy- tomiast, Że rozwiązania spo"eczne i cywiliza-
gnanie go z Rzymu. Tarquinius uciek" do Ca- cyjne przebiega"y w Rzymie inaczej niŻ w mia-
ere i zorganizowa" przeciwko Rzymowi koali- stach etruskich (moŻe w wyjątkiem Wejów).
cj� miast etruskich kierowaną przez Larsa Po- Dlatego zwracając uwag� na eklektyczny, ale
44
Liv. I 43
45
Zió"kowski, Rzym& , s. 35.
46
Liv. VI 32, 1. Najd"uŻsze zachowane jego fragmenty widnieją naprzeciwko Stazione Termini oraz
przy Viale Aventino na Plazza Albania.
47
Tradycyjne uj�cie prezentuje m.in. podr�cznik Ludzie i epoki. Podr�cznik do nauki historii w klasie
pierwszej liceum ogólnokszta"cącego, profilowanego i technikum pióra Krzysztofa Poleka i Marka Wil-
czyłskiego, pracowników naukowych krakowskiej Akademii Pedagogicznej, Kraków, 2002; s. 133.
205
4/2003 WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
przecieŻ w"asny w swoim ogólnym charakte- starszego kr�gu Ęwiątynnego, jeszcze pod go-
rze rozwój cywilizacyjny Rzymu, niektórzy "ym niebem, przy koĘciele Sant`Omobono.
badacze negują istnienie inspiracji etruskich Prze"om w rozwoju miasta i wzajemnych
w Rzymie, twierdząc, Że jest to rodzaj wspó"- stosunków pomi�dzy osadami nastąpi" w 625 r.
czesnego mitu50. Wielki Rzym Tarkwiniu- p. n. e.52 Wtedy bowiem po"oŻono na Forum
sów by" zjawiskiem rzymskim, nie zaĘ etru- tzw. drugą pawimentacj�, w rezultacie czego
skim, ani nawet etruskizującym 51. b"otnista, niezamieszka"a dotąd dolina po-
mi�dzy Palatynem a Kapitolinem znik"a. Na
jej miejscu powsta" suchy, wyŻwirowany plac,
Archeologia Rzymu królewskiego
na którym mogli gromadzi� si� mieszkałcy
wszystkich, dotąd nieco odizolowanych osad
Kontekst archeologiczny epoki królew-
Rzymu. Wydaje si�, Że to w"aĘnie wydarzenie
skiej, cho� niekiedy dyskusyjny, podkreĘla dy-
moŻna uzna� za narodziny Miasta, i to nie tyl-
namik� rozwoju miasta. Wzniesieniu ok.
ko w sensie architektoniczno-przestrzennym,
730\720 p. n. e tzw. muru Romulusa towarzy-
lecz równieŻ polityczno-spo"ecznym.
szy", datowany na lata 720/20 700 p. n. e, roz-
Dzia"alnoĘ� budowlaną nadal kontynuowa-
wój religijny oĘrodków palatyłskich, a wi�c
no. W latach 630\20 600\590 p. n. e wzniesiono
początek kultu przy Volcanal oraz na terenie
pierwszą Regi�; po"oŻono trzecią pawimenta-
poĘwi�conym WeĘcie. Zbudowano teŻ pierw-
cj� na Comicium, zbudowano trzecią drog�
szą drog� pomi�dzy Regia a atrium Westy.
pomi�dzy Regia i atrium Westy oraz dokona-
W latach 700 675 p. n. e nastąpi"o, jak chce P.
no drugiej pawimentacji ko"o staroŻytnej Ęwią-
Carafa, rytualne zniszczenie pierwszego mu-
tyni pod koĘcio"em Sant`Omobono. Nieba-
ru palatyłskiego i wzniesienie drugich fortyfi-
wem w latach 600\590 550 p. n. e wzniesiono
kacji oraz wyŻwirowanie terenu Comicium.
trzeci i czwarty mur na Palatynie; drugą i trze-
Na lata 700 650 p. n. e datuje si� waŻne
cią Regi�; trzecią pawimentacj� ko"o
wydarzenie, które utorowa"o z czasem drog�
Sant`Omobono.
do stworzenia w"aĘciwego miasta. W tym celu
Najbardziej oŻywianą akcj� budowlaną
przeprowadzono pierwszą melioracj� doliny
datuje si� jednak na koniec VI w. W latach
Forum i dokonano pierwszej pawimentacji.
550-530\20 p. n. e nastąpi"o zniszczenie muru
Z tego czasu pochodzi teŻ najstarszy depozyt
wotywny z Kapitolu, Ęwiadczący o funkcjono- palatyłskiego, wzniesiono teŻ pierwszą Ęwią-
tyni� pod Sant`Omobono, która po zniszcze-
waniu tam kultu. W kolejnych latach
niu przez poŻar zosta"a szybko odnowiona
(675 650 p. n. e) kontynuowano dzia"alnoĘ�
(530\20 500 p. n. e). WaŻne by"o teŻ wznie-
budowlaną; na Comicium (650 630/20 p. n.
sienie budynków mieszkalnych na pó"nocnym
e) po"oŻono drugą pawimentacj�, zbudowano
Palatynie. Wreszcie w tym samym czasie od-
drugą drog� pomi�dzy Regia a atrium Westy
oraz dokonano pierwszej pawimentacji naj- nowiono bramy w palatyłskich fortyfikacjach;
48
W podr�cznikach uniwersyteckich tak ten problem ujmuje M. Jaczynowska, zob. M. Jaczynowska,
D. Musia", M. St�pieł, Historia staroŻytna, Warszawa 1999 (Wyd. Trio . WyŻsza Szko"a Humanistyczna
w Pu"tusku), w popularnych, zob. L. Morawiecki (w:) Wielka Historia �wiata, t. III, Kraków 2000,
s. 233 234 (Wyd. Pinnex ); w szkolnych J. Wróbel, zob. Odnaleę� przesz"oĘ�. Historia od staroŻytnoĘci do
1815 roku, Warszawa 2002, s. 68 (wyd. WSiP)
49
J. Heurgon, Rzym i Ęwiat Ęródziemnomorski..., s. 144 161 wprowadzi" wr�cz podrozdzia" zatytu"owa-
ny: Panowanie etruskie w Rzymie.
50
Cornell, The beginnings..., s. 151 172. poĘwi�ci" dyskusji obszerny rozdzia" zatytu"owany: The myth
of Etruscan Roma ,
51
Zió"kowski, Rzym..., s. 28.
52
W starszych podr�cznikach jest rozpowszechniona data ustalona przez Gjerstada na rok 575; zob, Ja-
czynowska, Historia staroŻytnego Rzymu, s. 32. DziĘ jest ona zdecydowanie odrzucona.
206
4/2003
WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
po"oŻono czwartą, a szybko potem (lata raczej, Że czas kreatywnej monarchii po prostu
500 475\450 p. n. e) piątą i szóstą pawimenta- miną".
cj� na Comicium oraz trzecią na Forum; Niektórzy badacze Ęledząc przemiany za-
wzniesiono czwartą Regi� zniszczoną przez chodzące w sąsiednich pałstwach Italii twier-
poŻar i ponownie odbudowaną. Wówczas teŻ dzą, Że ok. 500 r. p. n. e miasta-pałstwa Etru-
nastąpi"o zniszczenie Ęwiątyni na terenie rii, Lacjum i Kampanii generalnie zmienia"y
Sant`Omobono 53. ustrój monarchiczny na rzecz republikałskie-
Z zestawienia tego wynika, Że proces two- go. Inni historycy negują powszechnoĘ� tego
rzenia si� miasta zosta" zainicjowany ok. zjawiska. RzeczywiĘcie argumentują oni
730 720 p. n. e, zaĘ rzeczywisty rozwój mia" tradycja królewska w Lacjum by"a niezbyt sil-
miejsce pomi�dzy wybrukowaniem Forum ok. na, gdyŻ pod koniec VI w. p. n. e we wszyst-
625 r. p. n. e, oraz wzniesieniem szeregu bu- kich miastach, oprócz Rzymu, funkcjonowa"y
dowli publicznych ok. 530-520 p. n. e. Dopie- rządy arystokratycznej oligarchii. JuŻ jednak
ro one w"aĘnie jak dowodzi Z. Zió"kowski w niektórych przynajmniej miastach Etrurii
pozwalają mówi� o Rzymie jako prawdzi- rzeczy mia"y si� zupe"nie inaczej. W 430 r. p.
wym wielkim mieĘcie 54. n. e poĘwiadczone są w Wejach rządy króla,
W tym okresie nastąpi" teŻ silny rozwój te- która to forma w"adzy przetrwa"a aŻ do pod-
rytorialny Rzymu i jego bardzo wyraęna prze- boju miasta przez Rzym w 396 r. Prawdopo-
waga nad innymi oĘrodkami Latium. Ok. 500 r. dobnie w V w. p. n. e (chociaŻ jest teŻ propo-
p. n. e pałstwo Rzym55 obejmowa"o ok. nowana data po"owy IV w), panowa" w Caere
822 km2, zaĘ jego ludnoĘ� liczy"a szacunkowo król Orgolnius. Pozwala to sądzi�, Że monar-
ok. 25 40 tys. Dla porównania Tibur, Praene- chia pozosta"a w Etrurii podstawową formą
ste i Ardea, trzy najwi�ksze pałstwa-miasta ustrojową jeszcze w V w., podczas gdy w La-
Latium liczy"y 351 km2; 262,5 km2 i 198,5 km2; cjum instytucje republikałskie stanowi"y nor-
najmniejsza Ficulea to zaledwie 37 km2. m� juŻ w wieku VI.
A róŻnice te mogą by� jeszcze wi�ksze, jeĘli
przyjmiemy za F. Coarellim 56, Że obszar Rzy- Zakołczenie
mu wynosi" wówczas ok. 2000 km2.
Spo"ecznoĘ� Rzymu przeŻy"a obalenie w"a- Przedstawione tu w skrótowej formie wi-
dzy królewskiej gwa"towniej niŻ mówi o tym li- zje powstania Rzymu róŻnią si� zasadniczo
teracka tradycja; o walkach wewnątrz Miasta w zaleŻnoĘci od rodzaju wykorzystanych ęró-
Ęwiadczą prawdopodobnie zgliszcza Regia, de". ZbieŻnoĘci opinii są przewaŻnie przypad-
Comitium i Ęwiątyni na terenie Sant`Omobo- kowe lub zwyczajnie mylące. Nie naleŻy za-
57
no datowane na ok. 500 r. p. n. e . Po tych do- tem w materiale archeologicznym doszukiwa�
Ęwiadczeniach rzymska spo"ecznoĘ� nie mia"a si� potwierdzenia przekazów mitologicznych.
juŻ zamiaru wybiera� sobie nowego w"adcy Są to dwie, zupe"nie róŻne sfery historycznej
i kontynuowa� tradycyjny system monarchicz- kreacji.
ny. Przyczyna tego stanu rzeczy nie leŻa"a wy- W takiej sytuacji moŻemy z duŻą pewno-
"ącznie w ma"o sympatycznych cechach osobo- Ęcią twierdzi�, Że epoka królewska w Rzymie
woĘciowych Tarquiniusa Pysznego. Wydaje si� rzeczywiĘcie istnia"a, nie wiadomo jednak ilu
53
Wg zestawienuia P. Carafa, Appendix 2 b. La cronologia dei contesti. L`etą orientalizzante e arcaica
(w:) Carandini, La nascita di Roma..., s. 599 600.
54
Zió"kowski, Rzym...., s. 14.
55
Dane wg K. J. Beloch, R�mische Geschichte bis zum Beginn der punischen Kriege, Berlin 1926, s. 178;
tak teŻ Zio"kowski, Rzym..., s. 46.
56
Zob. F. Coarelli, Demografia e territorio, (w:) Storia di Roma, ed. A. Momigliano, A. Schiavone, t. I,
Roma in Italia, Torino, 1988, s. 321.
57
Cornell, The beginning..., s. 237.
207
4/2003 WIADOMO�CI HISTORYCZNE
Z badał historyków
Z
b
a
d
a
ł
h
i
s
t
o
r
y
k
ó
w
by"o królów i kiedy panowali. Ostatni królo- aglomeracji miejskiej i zorganizowanej spo-
wie, prawdopodobnie Tarkwiniusze, b�dąc "ecznoĘci, co nastąpi"o dopiero w okresie po-
związani z Wielkim Rzymem powinni by� ra- mi�dzy ostatnim �wier�wieczem VII i koł-
czej datowani na 2 po"ow� VI w. p. n. e. Nie cem VI wieku p. n. e. Historia Rzymu powin-
wiadomo jednak, który z nich (którzy?) stwo- na by� prezentowana w podr�cznikach jako
rzy" podwaliny rzymskiej hegemoni� w La- efekt przekszta"ceł politycznych i spo"ecz-
cjum58 i podzieli" spo"eczełstwo na centurie nych, których interpretacja musi odbywa� si�
i terytorialne tribus. Przypisywanie obu tych poza sferą mitologiczną. %
reform Serwiuszowi Tuliuszowi jest prawdo-
podobne lecz niesprawdzalne.
Z kolei powo"ywanie si� w podr�cznikach
szkolnych wy"ącznie na mity o Eneaszu i Ro-
LES�AW MORAWIECKI, prof
mulusie oraz "ączenie z nimi nowo odkrytego
dr. hab. zw. Uniwersytetu Rze-
muru na Palatynie (730/720 p. n. e) jest zabie-
szowskiego, zajmuje si� histo-
giem niemetodologicznym, utwierdzającym
rią staroŻytną.
niew"aĘciwy typ skojarzeł. Czytelnicy umac-
niają si� bowiem w przekonaniu, Że materia"
archeologiczny moŻe potwierdza� przekaz
mitologiczny. Ponadto, pomini�ty w ten spo-
sób zostaje realny etap rozwoju Rzymu jako
58
O hegemonii tej Ęwiadczy teŻ tradycyjnie pojmowany uk"ad Rzymu z Kartaginą z 509 r. p.. n. e; zob.
Pol. III 22.
SZANOWNI CZYTELNICY!
W dniach 16-18 wrzeĘnia 2004, odb�dzie si� w Krakowie 17. Powszechny Zjazd
Historyków Polskich.
Zg"oszenia prosimy kierowa� na adres: Biuro Organizacyjne 17. Powszechnego
Zjazdu Historyków Polskich, ul. Go"�bia 13, 31-007 Kraków.
Tel/faks (0-prefix-12) 421-77-10
208
4/2003
WIADOMO�CI HISTORYCZNE

Wyszukiwarka