Wykład 9
Obróbka cieplna zwykła
Rozróżniamy 3 rodzaje obróbki cieplnej:
Obróbka cieplna zwykÅ‚a, którÄ… realizujemy stosujÄ…c 2 parametry: t, Ä
Obróbka cieplno-chemiczna, którą realizujemy stosując parametry:
t, Ä oraz aktywne chemicznie Å›rodowisko
Obróbka cieplno-mechaniczna, którą realizujemy stosując parametry:
t, Ä oraz odksztaÅ‚cenie plastyczne
1. Najczęściej stosowane operacje obróbki cielnej zwykłej
Operacje hartowania i Operacje przesycania i
Operacje wyżarzania
odpuszczania starzenia
Wyżarzanie: Hartowanie: Przesycanie
1. ujednorodniające 1. objętościowe Starzenie
1.1. ciągłe
2. normalizujÄ…ce
1.2. stopniowe
Przesycanie z następnym
3. zupełne 1.3. z przemianą izotermiczną
starzeniem nazywamy
4. niezupełne
1.4. powierzchniowe utwardzaniem
5. sferoidyzujÄ…ce 1.5. indukcyjne
dyspersyjnym
1.6. płomieniowe
lub utwardzaniem
6. zmiękczające
1.7. kontaktowe
wydzieleniowym
7. rekrystalizujÄ…ce 1.8. kÄ…pielowe
1.9. elektrolityczne
8. odprężające
2. Odpuszczanie
2.1. niskie (do 250OC)
2.2. średnie (do 500OC)
2.3. wysokie (pow. 250OC)
Hartowanie z następnym odpuszczaniem niskim nazywamy utwardzaniem cieplnym
Hartowanie z następnym odpuszczaniem wysokim nazywamy ulepszaniem cieplnym
2. Terminologia
Operacje obróbki cieplnej składają się z prostych zabiegów cieplnych, dla których stosuje
siÄ™ terminologiÄ™ (schemat na rys.1.:
A  podgrzewanie, B  wygrzewanie, C  dogrzewanie,
D - wygrzewanie, A + B + C + D = grzanie,
E - podchładzanie, F  wychładzanie, G  dochładzanie,
E + F + G = chłodzenie.
Dr inż. Jerzy Bielanik
t [°C]
D
E
C
B
F
A
G
Ä [min]
Schemat zabiegów obróbki cieplnej
Bardzo szybkie chłodzenie nazywamy oziębianiem,
bardzo powolne chłodzenie nazywamy studzeniem,
chÅ‚odzenie poniżej 0°C nazywamy wymrażaniem.
3. Podstawowe rodzaje operacji wyżarzania stali
a) Wyżarzanie ujednorodniające (homogenizujące) - polega na nagrzaniu stali do 1050 
1250°C, wygrzaniu w tej temperaturze przez kilkadziesiÄ…t godzin i nastÄ™pnym powolnym
chłodzeniu. Celem tego wyżarzania jest zmniejszenie niejednorodności składu
chemicznego w obszarach poszczególnych ziaren. Wyżarzanie to jest przyczyną
znacznego rozrostu ziaren stali oraz strat materiału w wyniku utlenienia i odwęglenia
warstwy wierzchniej, którą należy usunąć metodami obróbki mechanicznej.
Dr inż. Jerzy Bielanik
b) Wyżarzanie normalizujÄ…ce  polega na nagrzaniu stali do 30  50°C powyżej
temperatury przemian AC3 lub ACm, wygrzaniu w tej temperaturze przez okres 1 godziny i
następnym powolnym chłodzeniu w spokojnym powietrzu. Celem tego wyżarzania jest
rozdrobnienie ziarna i uzyskanie struktury równowagowej, co wpływa na poprawę
właściwości mechanicznych stali. Wyżarzanie stosuje się bardzo często jako obróbkę
ciepną poprzedzającą operację hartowania, a w przypadku stali węglowych jako obróbkę
cieplną końcową.
c) Wyżarzanie zupeÅ‚ne  polega na nagrzaniu stali do 30  50°C powyżej temperatury
przemian AC3 lub ACm, wygrzaniu w tej temperaturze przez okres 1 godziny i studzeniu
wraz z piecem. Celem tego wyżarzania jest rozdrobnienie ziarna i uzyskanie struktury
równowagowej, co wpływa na poprawę właściwości mechanicznych stali. Wyżarzanie
stosuje się dla stali stopowych o podwyższonej hartowności, które podczas chłodzenia w
spokojnym powietrzu ulegają częściowemu zahartowaniu, w wyniku którego nie uzyskują
strukturę równowagowej, lecz inną, np. ferrytyczno, perlityczną z bainitem i martenzytem.
Wyżarzanie zupełne stosuje się jako obróbkę ciepną poprzedzającą operację hartowania.
AC3
t,°C
AC1
Ä…
P
MS
B
Vk
Wykres CTPC
Ä, sec
Druga odmiana wyżarzania zupeÅ‚nego polega na nagrzaniu stali do 30  50°C powyżej
temperatury przemian AC3 lub ACm, wygrzaniu w tej temperaturze przez okres 1 godziny
i następnym wychładzaniu stali w temperaturze najmniejszej trwałości austenitu
przechÅ‚odzonego (ok. 550°C). Do przeprowadzenia tej odmiany wyżarzania niezbÄ™dne sÄ…
2 piece, jeden do grzania a drugi do wychładzania wsadu.
AC3
T, °C
AC1
Ä…
P
B
MS
Ä, sec
Wykres CTPi
Dr inż. Jerzy Bielanik
d) Wyżarzanie sferoidyzujące - polega na nagrzaniu stali do temperatury przemian
AC1/ACm, wygrzaniu wahadÅ‚owym w temperaturze Ä… 20°C wokół temperatury przemian
AC3/ACm (723°C) przez okres kilkudziesiÄ™ciu godzin i nastÄ™pnym chÅ‚odzeniu w
spokojnym powietrzu. Celem tego wyżarzania jest uzyskanie struktury ziarnistego
cementytu w osnowie ferrytycznej, zapewniającej możliwie najniższą twardość stalom
wysokowęglowym, tj. stalom zawierającym powyżej 0,6%C. Wyżarzanie stosuje się dla
ułatwienia obróbki mechanicznej twardych stali, lub przed dalszą obróbką cieplną.
e) Wyżarzanie rekrystalizujące - polega na nagrzaniu stali powyżej temp. rekrystalizacji
lecz poniżej temperatury przemiany AC1, wygrzaniu w tej temperaturze przez okres
kilkudziesięciu minut, a następnie chłodzeniu w spokojnym powietrzu.
Celem wyżarzania jest usunięcie skutków zgniotu po obróbce plastycznej stali na zimno
(odbudowa struktury ziarnistej, przywrócenie właściwości plastycznych i
wytrzymałościowych). Wyżarzanie stosuje się jako obróbkę międzyoperacyjną przed
kolejnymi cyklami operacji obróbki plastycznej, lub jako obróbkę cieplną końcową, po
zakończeniu obróbki plastycznej.
f) Wyżarzanie odprężające - polega na nagrzaniu stali poniżej temperatury wywołującej
zmiany strukturalne stali (zawsze poniżej temperatury przemiany AC1), wygrzaniu w tej
temperaturze przez okres kilku godzin i następnie powolnym chłodzeniu w spokojnym
powietrzu lub z piecem.
Celem wyżarzania jest zredukowanie do minimum naprężeń własnych bez wywołania
zmian strukturalnych stali. Wyżarzanie stosuje się do wyrobów spawanych, po obróbce
plastycznej, odlewów, po zakończeniu niektórych operacji cieplnych  zawsze przed
końcową obróbką mechaniczną.
4. Hartowanie stali
Rozróżnia się hartowanie objętościowe i hartowanie powierzchniowe.
Hartowanie objętościowe  polega na grzaniu przedmiotu ze stali w całym przekroju
(na wskroÅ›) do temperatury austenityzacji (30  50°C powyżej temperatury przemian
AC3/ACm), wygrzaniu w tej temperaturze i następnie chłodzeniu/oziębianiu z szybkością
nie mniejszą od szybkości krytycznej, w celu otrzymania struktury martenzytycznej. Po
hartowaniu stali uzyskuje się wysoką twardość i wytrzymałość stali oraz obniżoną jej
plastyczność.
Temperatura grzania stali w operacjach hartowania
Dr inż. Jerzy Bielanik
AC3
T, °C
AC1
Ä…
P
B
MS
Vk
Ä, sec
Przebieg chłodzenia stali w operacji hartowania ciągłego
Rozróżnia się następujące odmiany hartowania objętościowego:
Zwykłe, które polega na chłodzeniu ciągłym przedmiotów od temperatury
hartowania do temperatury otoczenia,
Stopniowe, które polega na podchładzaniu stalowych przedmiotów od
temperatury hartowania do temperatury nieco wyższej od temperatury
przemiany martenzytycznej (MS), wychładzaniu w tej temperaturze w czasie
niezbędnym do wyrównania się temperatury pomiędzy powierzchnią i
rdzeniem, a następnie dochładzaniu w powietrzu do temperatury otoczenia.
Podchładzanie i wychładzanie wyrobów przeprowadza się w stopionych solach
nagrzanych do temperatury nieco wyższej od MS.
Hartowanie stopniowe zmniejsza naprężenia własne, zmniejsza ryzyko
wystąpienia pęknięć hartowniczych oraz zmniejsza odkształcenia hartowanych
przedmiotów. Hartowanie tego rodzaju stosuje się dla wyrobów ze stali o
odpowiednio dużej hartowności i o skomplikowanych kształtach.
Z przemiana izotermiczną (bainityczną), które polega na podchładzaniu
stalowych przedmiotów od temperatury hartowania do temperatury nieco
wyższej od temperatury przemiany martenzytycznej (MS), wychładzaniu w tej
temperaturze w czasie niezbędnym do zakończenia przemiany bainitycznej, a
następnie dochładzaniu w powietrzu do temperatury otoczenia. Hartowanie z
przemianą izotermiczną zmniejsza ryzyko wystąpienia odkształceń i pęknięć
hartowniczych w jeszcze większym stopniu niż hartowanie stopniowe.
Rodzaje hartowania: a)zwykłe, b) stopniowe, c) z przemiana izotermiczną
Dr inż. Jerzy Bielanik
N ap r ę ż eni a w ł asn e g en e row an e w ob ró b ce ci ep ln e j
Naprężenia własne są wynikiem zróżnicowanej gęstości materiału, która może
zostać wywołana różnicą temperatury lub różnicą struktury powierzchni i rdzenia
grzanego lub chłodzonego wyrobu.
Naprężenia własne wywołane różnicą temperatury nazywamy naprężeniami
cieplnymi. Im szybciej wsad nagrzewamy lub chłodzimy, tym różnica temperatur
pomiędzy powierzchnią i rdzeniem jest większa.
Objętościowe grzanie wsadu w piecu:
a) grzanie powolne  grzanie wsadu razem z piecem,
b) grzanie wsadu w piecu nagrzanym do temp. docelowej,
c) grzanie wsadu w piecu nagrzanym do temp. wyższej od docelowej.
Naprężenia własne wywołane przemianami fazowymi (strukturalnymi) nazywamy
naprężeniami strukturalnymi. Naprężenia te wynikajÄ… z różnej gÄ™stoÅ›ci ( Á= [g/cm3] )
faz tworzÄ…cych strukturÄ™ materiaÅ‚u przed i po przemianie, np.: ÁFeÄ…  ÁFeÄ…  ÁFeÅ‚.
JeÅ›li ÁFeÅ‚  ÁFeÄ… to oznacza, że wyrób o strukturze austenitycznej po przemianie w
strukturę martenzytyczne zajmuje większą objętość.
Dr inż. Jerzy Bielanik
Hartowanie powierzchniowe  polega na szybkim nagrzaniu cienkiej warstewki
wierzchniej wyroby stalowego (0,2  5 mm) do temperatury austenityzacji (ok. 100°C
powyżej temperatury przemiany AC3, i następnie szybkim chłodzeniu przez natrysk wody
lub emulsji hartowniczej w celu uzyskania struktury martenzytycznej na powierzchni
wyrobu i struktury nie zahartowanej pod powierzchniÄ….
W zależności od sposobu grzania wyrobów stalowych rozróżniamy następujące
sposoby hartowania:
płomieniowe
indukcyjne
kÄ…pielowe,
kontaktowe
elektrolityczne
b) c)
a)
a) - hartowanie płomieniowe ciągłe posuwowe, b) - hartowanie płomieniowe jednoczesne obrotowe
c) hartowanie płomieniowe ciągłe posuwowo  obrotowe
Za s ada h a r t ow ania in d u k cy jn eg o
Przez cewkę zwaną wzbudnikiem płynie prąd zmienny. Wokół cewki powstaje zmienne
pole magnetyczne. W przedmiocie w postaci wałka wykonanego z materiału
ferromagnetycznego umieszczonego wewnÄ…trz cewki linie zmiennego pola magnetycznego
indukują prąd zmienny o analogicznej częstotliwości. W miarę wzrostu częstotliwości prądu
w cewce prąd indukowany skupia się w coraz węższej warstwie powierzchniowej wałka,
osiągając natężenie wystarczające do szybkiego grzania jego wierzchniej warstwy. Im
większa częstotliwość prądu, tym grubość nagrzanej warstwy jest mniejsza. Zastosowanie po
grzaniu wałka chłodzenia natryskiem cieczy powoduje zahartowanie jego wierzchniej
warstwy.
Dr inż. Jerzy Bielanik
Hartowanie indukcyjne ciągłe posuwowo - obrotowe
5. Operacje odpuszczania zahartowanych stali
Po hartowaniu stali przeprowadza się jej odpuszczanie, zawsze w temperaturze niższej od
temp. przemiany Ac1, najczęściej w czasie 2 godzin. Po odpuszczaniu stosuje się powolne
chłodzenie. Wyjątkiem są stale do ulepszania cieplnego bez molibdenu  wrażliwe na
kruchość odpuszczania drugiego rodzaju, które po wysokim odpuszczaniu chłodzi się
szybko w oleju hartowniczym. W tym przypadku po odpuszczeniu stali należy
przeprowadzić wyżarzanie odprężające w temperaturze nie przekraczającej 400OC.
Rozróżniamy:
Odpuszczanie niskie w temperaturach 150 - 250 OC.
W zakresie temperatur 80  200OC z przesyconego węglem martenzytu (tetragonalnego)
wydziela siÄ™ nadmiar wÄ™gla w postaci wÄ™glika µ. Martenzyt tetragonalny po zmniejszeniu
stopnia przesycenia węglem staje się regularny. Po przekroczeniu temperatury 200 OC w
stalach o zawartości powyżej 0,6%C zostaje zapoczątkowana przemiana austenitu
szczątkowego w martenzyt niskoodpuszczony, który jest mieszaniną niejednorodnego
roztworu wÄ™gla w FeÄ… o budowie iglastej i bardzo drobnych czÄ…stek wÄ™glika µ. Celem tego
odpuszczania jest zmniejszenie naprężeń hartowniczych przy zachowaniu wysokiej
twardości. Odpuszczanie niskie stosuje się do wyrobów wykonanych ze stali
wysokowęglowych oraz dla wyrobów nawęglanych.
Odpuszczanie średnie w temperaturach 250 - 500 OC
W zakresie temperatur 250  300OC w martenzycie w dalszym ciÄ…gu wydziela siÄ™ wÄ™glik µ
i jednocześnie zostaje zakończona przemiana austenitu szczątkowego w martenzyt. W
zakresie temperatur 300  400OC z martenzytu wydziela się nadmiar węgla w postaci
cementytu i jednoczeÅ›nie wÄ™glik µ ulega przemianie w cementyt. W wyniku procesu
wydzieleniowego węgla z martenzytu następuje znaczące zmniejszenie naprężeń własnych.
Powyżej temperatury 400OC rozpoczynają się procesy koalescencji wydzieleń cementytu.
Uzyskaną strukturę (mieszaninę niejednorodnego roztworu węgla w Feą o budowie iglastej
i bardzo drobnych cząstek cementytu Fe3C) określa się mianem martenzytu
średnioodpuszczonego. Odpuszczanie średnie stosuje się do sprężyn, resorów i narzędzi od
których wymaga się wysokiej wytrzymałości i sprężystości przy nieco obniżonej twardości.
Dr inż. Jerzy Bielanik
 Odpuszczanie wysokie w temperaturach 500 - 650 OC
W zakresie temperatur 500  650OC zachodzÄ… zmiany strukturalne polegajÄ…ce na koagulacji
(zaokrągleniu wydzieleń) i koalescencji (wzrost większych wydzieleń i zanik mniejszych)
wydzielonych cząstek cementytu oraz zdrowieniu i rekrystalizacji iglastego martenzytu, który
przyjmuje postać pierzastą. Strukturę taką nazywamy sorbitem.
Odpuszczanie wysokie stosuje się dla wyrobów wykonanych ze stali średniowęglowych w
celu nadania im wysokiej udarności i granicy plastyczności przy obniżonej twardości.
Kruchość odpuszczania
Kruchość odpuszczania pierwszego rodzaju - występuje po odpuszczaniu stali w temp.
300 - 350 OC. Kruchość 300 jest wywoÅ‚ana obecnoÅ›ciÄ… wydzieleÅ„ wÄ™glika µ oraz
segregacją zanieczyszczeń arsenem, antymonem i cyną. Unika się odpuszczania stali w
zakresie temperatur 300 - 350 OC.
Kruchość odpuszczania drugiego rodzaju - występuje po odpuszczaniu stali w temp.
400 - 600 OC (największe nasilenie kruchości występuje po odpuszczaniu stali w temp.
500 - 525 OC). Kruchość ta występuje w stalach stopowych do ulepszania cieplnego, które
w składzie chemicznym nie zawierają dodatku 0,2  0,4% Mo lub 0,4  0,8% W.
Odpuszczanie stali skłonnych do kruchości drugiego rodzaju przeprowadza się w temp.
przekraczającej 600 OC , a następnie poddaje się je szybkiemu chłodzeniu w oleju, co
skraca czas przebywania stali w zakresie temperatur wywołujących kruchość.
Przykładowe struktury stali niestopowych - zależne od stężenia węgla
i przeprowadzonej obróbki cieplnej
Obróbka cieplna Struktura stali
C d" 0,6% C = 0,61 ÷ 0,8% C Â 0,8%
Po wyżarzaniu Ferrytyczno - perlityczna Perlityczna Perlityczna z Fe3CII
normalizujÄ…cym
Hartowaniu (H) Martenzyt Martenzyt + austenit Martenzyt + austenit
szczÄ…tkowy szczÄ…tkowy Fe3CII
H + O (niskie) Martenzyt nisko- Martenzyt nisko- Martenzyt nisko-
odpuszczony odpuszczony + odpuszczony +
austenit szczÄ…tkowy austenit szczÄ…tkowy +
Fe3CII
H + O (średnie) Martenzyt średnio- Martenzyt średnio- Martenzyt średnio-
odpuszczony odpuszczony odpuszczony + Fe3CII
H + Owysokie Sorbit Sorbit Sorbit + + Fe3CII
H + O (700 - Ac1) Sferoidyt (w ziarnach ferrytu występują sferoidalne cząstki cementytu)
6. Przesycanie i starzenie stopów metali
Stopy metali, które nie wykazują przemian alotropowych, w tym stale austenityczne i
ferrytyczne nie sÄ… podatne do hartowania.
W przypadku, gdy stopy takie charakteryzują się zmienną rozpuszczalnością jednego ze
składników w roztworze stałym, to mogą one podlegać utwardzaniu dyspersyjnemu
(umacnianiu), w wyniku przeprowadzonych operacji: przesycania, a następnie starzenia.
Dr inż. Jerzy Bielanik
Schemat przebiegu utwardzania dyspersyjnego (przesycania i starzenia) stopu metali, w
którym podczas nagrzewania wykazuje zwiększoną rozpuszczalność składnika B w
roztworze stałym ą.
Przesycanie polega na nagrzaniu stopu 30  50OC powyżej granicznej rozpuszczalności w
celu rozpuszczenia w roztworze stałym wydzielonego składnika, wygrzaniu w tej
temperaturze i następnie szybkim chłodzeniu. W wyniku przesycenia sto uzyskuje
strukturę jednofazową roztworu stałego. Stopy w stanie przesyconym wykazują obniżone
właściwości wytrzymałościowe i podwyższone cechy plastyczne.
Temperatura grzania w operacji przesycania stopu  I
Wpływ temperatury i czasu starzenia na zmiany stopu
Starzenie polega na nagrzaniu stopu uprzednio przesyconego do temperatury niższej od
granicznej rozpuszczalności, wygrzaniu w tej temperaturze i studzeniu. Podczas
wygrzewania z przesyconego roztworu wydziela się nadmiar rozpuszczonego składnika B
w postaci dyspersyjnych cząstek fazy AnBm bogatej w składnik B. Starzenie powoduje
wzrost wytrzymałości stopu i zmniejszenie jego plastyczności. W miarę wzrostu
temperatury starzenia maleje efekt umocnienia stopu. Wzrost temperatury starzenia skraca
czas, po którym stop uzyskuje maksymalną wytrzymałość.
Dr inż. Jerzy Bielanik