MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Adam Sabiniok
Montaż instalacji z rur stalowych
713[04].Z1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Igor Lange
dr inż. Krzysztof Presz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Adam Sabiniok
Konsultacja:
mgr Janusz Górny
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[04].Z1.02
Montaż instalacji z rur stalowych zawartego w programie nauczania dla zawodu 713[04]
monter systemów rurociągowych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowe operacje obróbki materiałów stosowanych
w instalacjach sanitarnych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.1.3. Ćwiczenia 24
4.1.4. Sprawdzian postępów 25
4.2. Połączenia rur stalowych 26
4.2.1. Materiał nauczania 26
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.2.3. Ćwiczenia 37
4.2.4. Sprawdzian postępów 39
4.3. Stalowe elementy instalacji sanitarnych 40
4.3.1. Materiał nauczania 40
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 48
4.3.3. Ćwiczenia 48
4.3.4. Sprawdzian postępów 49
5. Sprawdzian osiągnięć 50
6. Literatura 55
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w opanowaniu umiejętności z zakresu montażu instalacji
z rur stalowych.
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania  podstawowe wiadomości dotyczące zagadnień z zakresu montażu
instalacji z rur stalowych,
zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,
ćwiczenia , które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
pytania sprawdzajÄ…ce,
sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań.(pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas zajęć i że opanowałeś wiedzę i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej),
literaturę uzupełniającą.
Z rozdziałem Pytania sprawdzające możesz zapoznać się:
przed przystąpieniem do rozdziału p.t. Materiał nauczania  poznając wymagania
wynikajÄ…ce z zawodu,
po zapoznaniu się z rozdziałem p.t. Materiał nauczania, by sprawdzić poziom wiedzy
potrzebnej do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap to wykonywanie ćwiczeń, których celem jest uzupełnienie i utrwalenie
wiadomości z zakresu montażu instalacji z rur stalowych.
Wykonując ćwiczenia zamieszczone w poradniku lub zaproponowane przez nauczyciela,
będziesz poznawał metody i zasady wynikające z zakresu materiału.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów wykonując
Sprawdzian postępów.
W tym celu:
przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,
zaznacz odpowiedz
wstawiajÄ…c X w podane miejsce Tak lub Nie.
Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również, jakich
zagadnień jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do treści, które nie są
dostatecznie opanowane.
Opanowanie przez Ciebie określonych umiejętności będzie stanowiło dla nauczyciela
podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych
umiejętności. W tym celu nauczyciel może posłużyć się zadaniami testowymi
W rozdziale 5 tego poradnika jest zamieszczony przykład takiego testu, zawiera on:
instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
przykładową kartę odpowiedzi, w której, zakreślisz poprawne rozwiązana
do poszczególnych zadań,
zawierać także zadania testowe.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie zajęć w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac ślusarskich. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
713[04].Z1
Technologia montażu systemów
rurociÄ…gowych
713[04].Z1.01
Prace przygotowawczo-zakończeniowe
przy montażu systemów rurociągowych
713[04].Z1.02
Montaż instalacji z rur stalowych
713[04].Z1.03
Montaż rurociągów stalowych
713[04].Z1.04
Montaż instalacji z rur miedzianych
713[04].Z1.05
Montaż rurociągów żeliwnych,
kamionkowych i betonowych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciw pożarowej oraz
ochrony środowiska,
posługiwać się dokumentacją techniczną,
dokumentować, notować i selekcjonować informacje,
posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu budowy rurociągów,
rozpoznawać podstawowe materiały do budowy rurociągów,
magazynować i transportować materiały stosowane do budowy rurociągów, przy montażu
rurociągów,
wykonywanie prace przygotowawczo-zakończeniowe
dostrzegać i opisywać związki między naturalnymi składnikami środowiska, człowiekiem
i jego działalnością,
oceniać własne możliwości w zakresie wymagań stanowiska pracy i wybranego zawodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3.CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
wykonać prace przy montażu instalacji z rur stalowych, zgodnie z obowiązującymi
przepisami bhp i ochrony ppoż.,
rozróżnić łączniki do połączeń rozłącznych i nierozłącznych rur stalowych,
przygotować na podstawie wykazu materiały potrzebne do montażu instalacji z rur
stalowych,
ocenić stan techniczny rur i łączników stalowych do montażu,
wykonać podstawowe operacje obróbki materiałów stosowanych w instalacjach
sanitarnych: trasowanie, piłowanie, wiercenie,
wykonać cięcie rur stalowych na określony wymiar,
wykonać gięcie rur stalowych o różnych średnicach,
wykonać gwintowanie rur stalowych o różnych średnicach,
wykonać połączenia nierozłączne w instalacjach z rur stalowych,
wykonać połączenia rozłączne w instalacjach z rur stalowych,
przygotować stanowisko do spawania gazowego,
przygotować sprzęt do spawania gazowego,
przygotować rury do spawania pod różnymi kątami,
łączyć rury instalacyjne metodą spawania gazowego: poziomo, pionowo, pod różnymi
kątami, spoinami czołowymi, spoinami pachwinowymi,
prowadzić elementy instalacji z rur stalowych w budynku różnymi sposobami,
zamocować wykonane elementy instalacji z rur stalowych w budynku,
wykonać przejścia instalacji z rur stalowych na instalacje wykonane z innych materiałów,
posłużyć się dokumentacją techniczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1 Podstawowe operacje obróbki materiałów stosowanych
w instalacjach sanitarnych
4.1.1. Materiał nauczania
Podstawowe operacje obróbki materiałów stosowanych w instalacjach.
Podstawowe narzędzia pomiarowe
Zaliczamy do nich: przymiar kreskowy i taśmowy, przymiar składany zwany metrówką
i suwmiarkÄ™ uniwersalnÄ….
Przymiar kreskowy (rys. 3-1) do bezpośredniego pomiaru długości jest wykonany z taśmy
stalowej. Na jej krawędziach znajdują się podziałki: jedna o wartości działki elementarnej
równej 1 mm, a druga - 0,5 mm. Kreski podziałki są różnej długości, co znacznie ułatwia
odczyt wartości pomiaru.
Do mierzenia elementów dłuższych używamy przymiarów taśmowych (rys. 1) i drewnianych
przymiarów składanych.
Rys. 1. Przymiar kreskowy [1, s. 7]
Rys. 2. Przymiar taśmowy [1, s. 7]
Suwmiarka uniwersalna (rys. 3a), umożliwiająca pomiar z dokładnością do 0,1 mm, służy
do pomiarów długości i średnic wałków, rur i prętów, średnic i głębokości otworów, grubości
blach, taśm itp. Suwmiarka ta składa się z prowadnicy 1 zakończonej szczęką do pomiarów
zewnętrznych 2 i szczęką do pomiarów wewnętrznych 3. Na prowadnicy jest umieszczona
podziałka główna o działkach, czyli odstępach między sąsiednimi kreskami równych 1 mm. Po
prowadnicy przesuwa się suwak 4 ze szczękami przesuwnymi do pomiarów zewnętrznych 5
i wewnętrznych 6. Na suwaku znajduje się noniusz 7, czyli podziałka składająca się
z dziesięciu działek co 0,9 mm każda, o łącznej długości 9 mm. Z suwakiem jest
połączona wysuwka głębokościomierza 8 poruszająca się w specjalnym rowku wykonanym
w prowadnicy. Suwak do prowadnicy dociska zacisk samoczynny, który można zwolnić po
naciśnięciu dz
wigienki zacisku 9. Wykonując pomiar suwmiarką, np. wałka (rys. 3-3a),
naciskamy na dz
wigienkę zacisku, rozsuwamy szczęki i umieszczamy między nimi wałek,
następnie zsuwamy szczęki aż do zetknięcia z powierzchnią wałka i zwalniamy nacisk na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
dz
wigienkę. Pamiętając, że szczęki w czasie pomiaru powinny się znajdować w płaszczyz
nie
prostopadłej do osi mierzonego przedmiotu (w tym wypadku wałka), dokonujemy odczytu
wartości pomiaru (20,9 mm.).
Zasady odczytywania pomiaru ilustrują rys. 3-3b i 3-3c. Na pierwszym ; nich wartość
pomiaru wynosi 42 mm, ponieważ kreska zerowa noniusza pokrywa się z 42 kreską prowadnicy.
Na drugim wartość pomiaru wynosi 0,7 mm, ponieważ kreska zerowa noniusza znajduje się
między 40 a 41 leską prowadnicy i 7 kreska noniusza pokrywa się z kreską podziałki ;głównej
na prowadnicy.
Rys. 3. Suwmiarka uniwersalna i przykłady pomiaru [1, s. 10]: a) suwmiarka, b) i c) wskazania noniusza
(objaśnienia w tekście)
Trasowanie płaskie i przestrzenne
Trasowanie jest to nanoszenie oraz rysowanie granic i miejsc obróbki na obrabianych
przedmiotach. Dzieli się ono na płaskie na powierzchniach płaskich (rys. 4a)
(np. na powierzchniach blach) i przestrzenne - na przedmiotach ukształtowanych
w przestrzeni (rys. 4b). Podczas trasowania przedmiot trasowany powinien spoczywać na
płaskim, poziomym i sztywnym podłożu. Do trasowania płaskiego jest potrzebny stół ślusarski,
natomiast do trasowania przestrzennego - specjalna płyta traserska.
Rys. 4. Trasowanie: a) płaskie, b) przestrzenne [1, s. 11]
Do trasowania służą: rysiki, cyrkle, ryśniki, kątowniki ze stopką, środkowniki, pryzmy
i punktaki (rys. 5). Z wymienionych narzędzi i urządzeń bliższego wyjaśnienia wymaga
ryśnik i pryzma. Ryśnikiem posługujemy się podczas trasowania linii równoległych
poziomych i pionowych oraz podczas ustawiania i sprawdzania ustawienia przedmiotów na
płycie traserskiej. Pryzmę stosuje się podczas trasowania przedmiotów okrągłych (wałków,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
osi, tulei itp.). Przystępując do trasowania wyznaczamy na przedmiocie podstawy traserskie,
od których odmierza się poszczególne wymiary. Po wykreśleniu linii rysikiem, w celu ich
trwałego wyznaczenia, punktuje się je punktakiem pobijanym młotkiem.
Trasowanie rur obejmuje czynności związane z wyznaczaniem długości poszczególnych
ich odcinków i miejsc wykonywania gięć, dzięki którym zamontowane rury tworzą fragment
instalacji o żądanej długości montażowej i wymaganych kształtach. Pojęcia długości
montażowej i długości rzeczywistej wyjaśniono na rys. 6.
Rys. 5. Narzędzia i przyrządy do trasowania: a) rysiki, b) cyrkle, c) ryśnik, d) kątownik ze stopką, e) środkownik,
f) pryzma, g) punktak [1, s. 10]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 6. Długości przewodów  montażowe i rzeczywiste [1, s. 18]
Cięcie ręczne i mechaniczne
Cięcie ręczne
Rury stalowe można ciąć ręcznie, używając najczęściej piłki do metalu (rys. 7a),
składającej się z oprawki 1, w której wyróżnić możemy rękojeść 2, uchwyt stały 3
i przesuwny 4, prowadnicę 5 i kołki 7, oraz z brzeszczotu 6, stanowiącego właściwe narzędzie
tnące. Dobierając piłki kierujemy się następującymi wskazówkami: długość powinna
gwarantować w czasie pracy przesuniÄ™cie (skok) w granicach 150÷250 mm; podziaÅ‚ka
piłki, tj. odległość między sąsiednimi zębami, powinna być tak dobrana w stosunku do
grubości przedmiotu (b), aby w pracy brały jednoczesny udział co najmniej dwa zęby (rys.
7b). Wyróżniamy przecinanie blach cienkich i grubszych oraz przecinanie głębokie przedmiotów.
Różnice między nimi polegają na sposobie zamocowania przecinanych przedmiotów lub
zamocowaniu piłki w oprawce. Posługując się piłką trzymamy ją oburącz i wywieramy nacisk
równomierny jedynie podczas przesuwania piłki do przodu (ruch pracy).
Rys. 7. Piłka ręczna do metalu (objaśnienia w tekście) [1, s. 19]
Przecinanie rur
Rury mocuje się w imadle za pomocą drewnianych nakładek (rys. 8c) i przecina się
z jednoczesnym obracaniem rury (po przeciÄ™ciu Å›cianki) o kÄ…t 45- 60° (rys. 8a),
co zapobiega wyłamaniu ząbków piłki.
Rys. 8. Przecinanie piłką rur [1, s. 36].
a  prawidłowe, b  nieprawidłowe,
c  zamocowanie rury cienkościennej w drewnianych nakładkach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Do ręcznego cięcia rur żeliwnych używa się przecinaka i młotka. Przed rozpoczęciem
przecinania na całym obwodzie rury należy wyznaczyć kredą linię cięcia. Następnie lekkimi
uderzeniami młotka w przecinak wyznacza się rysę na całym obwodzie rury. Po wykonaniu
rysy odcina się rurę silnymi uderzeniami. W czasie tej czynności przecinak należy trzymać
prostopadle do rury, a sama rura powinna spoczywać na miękkim podłożu (np. piasku) w celu
amortyzacji uderzeń. Ze względu na możliwość odprysków robotnik powinien pracować
w okularach ochronnych. Jak wynika z powyższego opisu, przecinanie rur przecinakiem jest
pracochłonne; dlatego obecnie najczęściej przecina się rury obcinakami chomątowymi
Przecinanie rury odbywa się pod wpływem wahadłowych ruchów obcinaka chomątowego
opasującego rurę. Przez cały czas cięcia noże obcinaka prowadzi się po jednej linii, a miejsce
cięcia smaruje olejem.
Do ręcznego cięcia rur z miedzi można także użyć piłki do metalu, ale obecnie niemal
powszechnie stosowane są ucinaki, w których elementem tnącym są krążki stalowe.
Występujące na krawędzi rury zadziory usuwane są specjalnymi narzędziami zarówno
z krawędzi zewnętrznych, jak i wewnętrznych.
Rys. 9. Przecinanie rury obcinakiem chomÄ…towym [1, s. 18]
Rys. 10. Widok piły brzeszczotowej firmy  Ridgid-550 [1, s. 18]
Dla ułatwienia i przyspieszenia ręcznego cięcia stosowane są coraz częściej piły
brzeszczotowe ręczne o napędzie elektrycznym. Piła brzeszczotowa firmy Ridgid (rys. 10)
jest przeznaczona do cięcia rur stalowych o średnicach do 100 mm i rur z tworzyw
sztucznych. Ma ona regulowaną prędkość 800-2400 cykli/min, i jest standardowo
wyposażona w uchwyt łańcuchowy, dwa brzeszczoty i metalowe pudełko. Masa piły
brzeszczotowej  Ridgid 550  9,5 kg
Cięcie mechaniczne
Do mechanicznego cięcia rur służą m. in. piły mechaniczne - brzeszczotowe i tarczowe.
Piła mechaniczna brzeszczotowa (rys. 11) składa się z brzeszczotu 1, umocowanego w ramie
koła napędowego mimośrodu nadającego pile ruch posuwisty, koła napędowego mimośrodu
2, koła tarczowego 3, którego obrót powoduje ruch ramienia mimośrodu, oraz ciężarka 4.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ciężarek można przesuwać po ramie piły 5, regulując w ten sposób nacisk niezbędny do
przecięcia rury. Piła wykonuje ok. 85 pełnych posuwów na minutę, a liczba przecięć w ciągu
godziny wynosi 6-30, zależnie od średnicy przecinanej rury.
Rys. 11. Piła mechaniczna brzeszczotowa [1, s. 37] Rys. 12. Piła tarczowa do cięcia [1, s. 36]
1 - brzeszczot piły, 2 - koło napędowe rur
mimośrodu, 3 - koło tarczowe, 4 - ciężą- 1 - silnik, 2 - koło napędowe,
rek, 5 - rama, 6 - przewód płynu chło- 3 - piła tarczowa, 4 - rama pod-
dzącego, 7 - korpus z wbudowanym sil stawy, 5 - oparcie rury, 6 - wałek
nikiem obracajÄ…cego siÄ™ rozwiertaka,
7 - osłona tarczy
Większą wydajność w cięciu można osiągnąć stosując piłę tarczową Wydajność jej jest
o 30 ÷ 40% wiÄ™ksza od wydajnoÅ›ci piÅ‚y brzeszczotowej i wynosi, np. dla rury o Å›rednicy
100 mm - 9 przecięć na godzinę. Tarcza piły wykonana jest ze stali niestopowej (węglowej)
lub narzędziowej szybkotnącej. Liczba obrotów piły 20 obr./min., a prędkość obwodowa
tarczy waha siÄ™ w granicach 17÷20 m/min. PiÅ‚y takie sÄ… napÄ™dzane silnikiem elektrycznym
o mocy 1 kW.
Zasady bezpiecznej pracy podczas cięcia nożycami i na piłach
W czasie cięcia metali nożycami nietrudno o wypadek. Bardzo często zdarzają się
okaleczenia rąk o zadziory na krawędziach blach. W związku z tym zadziory należy
natychmiast usuwać specjalnym skrobakiem lub pilnikiem. Przyczyną okaleczeń rąk często jest
przeginanie blachy w czasie cięcia, dlatego podczas cięcia nożycami ręcznymi należy blachę
dobrze uchwycić, a podczas cięcia na nożycach dz
wigowych  stosować przytrzymywacz
blachy.
Do pracy należy używać naostrzonych nożyc. Należy ostrzyć powierzchnie pracujące
nożyc, szlifujÄ…c je tak, aby kÄ…t przyÅ‚ożenia wynosiÅ‚ 2 3°. WÅ‚aÅ›ciwy stan nożyc zapobiega
tworzeniu się zadziorów i przeginaniu blachy. Nożyce dz
wigniowe należy zabezpieczać przed
samoczynnym opadnięciem dz
wigni. Nożyce gilotynowe (stołowe) powinny być wyposażone
w listwę ochronną umieszczoną nisko nad stołem, tak żeby nie przechodziły pod nią palce
obsługującego. Nożyce krążkowe powinny być wyposażone w odpowiednie osłony, a osłona
górnego krążka musi mieć szczelinę do obserwacji linii cięcia. Wszystkie nożyce o napędzie
mechanicznym muszą być wyposażone w osłony na obracające się części napędowe. Korpusy
nożyc o napędzie elektrycznym muszą być uziemione.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Gięcie ręczne i mechaniczne
Gięcie ręczne
Gięcie rur ma na celu nadanie im żądanych kształtów umożliwiających wykonanie
obejść, zmian kierunku itp. Spośród rur stalowych można giąć jedynie rury stalowe czarne.
Gięcie rur może odbywać się na zimno i na gorąco.
Na zimno zgina się rury o średnicach mniejszych niż 75 mm. Czynność ta, dla rur
o średnicach nie większych niż 25 mm, odbywa się na giętarkach ręcznych, których zastosowanie
w robotach instalacyjnych umożliwia gięcie bez wypełniania rur piaskiem (jako zabezpieczenie
przed zniekształceniem przekroju rur), co znacznie przyspiesza gięcie. Podczas gięcia rur
stalowych ze szwem położenie rury w giętarce musi być takie, aby szew znajdował się w strefie
obojętnej zginania, tj. w strefie, w której ścianki rury nie są ani rozciągane, ani ściskane. Rury
o średnicach powyżej 25 mm gniemy w giętarkach mechanicznych.
Na gorąco gnie się przede wszystkim rury o średnicach większych niż 75 mm.
Rozróżniamy dwa rodzaje gięcia  gładkie i faliste.
Rys. 13. Giętarka ręczna [1, s. 23] 1 - krążek nieruchomy, 2 - krążek ruchomy, 3 - dz
wignia, 4 - gięta rura,
5 - chomątko dociskające, 6 - śruba mocująca
Przed gładkim gięciem rur (w celu zabezpieczenia przed zniekształceniem przekroju)
należy je dokładnie wypełnić, np. piaskiem, a następnie po zakorkowaniu końców rur, miejsca
gięcia nagrzewać w kuz
ni polowej lub w palenisku stałym. Po odpowiednim nagrzaniu rury
o średnicy do 50 mm zgina się w imadłach, a powyżej 50 mm  w specjalnych uchwytach. Do
kontroli promienia i kąta gięcia służy wzornik z drutu. Po gięciu chłodzi się rurę
wodą, a następnie usuwa piasek stukając młotkiem w rurę.
Rys. 14. Gięcie rur w imadle [1, s. 22]
1 - gięta rura, 2 - korek zamykający
końce rury po napełnieniu jej piaskiem,
3- dz
wignia z rury o większej średnicy,
4- imadło
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Gięcie gładkie jakkolwiek ma wiele zalet (małe opory podczas przepływu cieczy
i gazów), to ze względu na duży nakład pracy jest coraz częściej zastępowane przez gięcie
faliste. Stosując ten sposób gięcia, za pomocą palników acetylenowo-tlenowych możemy
wykonać łuki półfaliste i faliste (rzadziej spotykane w instalacjach sanitarnych).
Rys. 15. A
uk półfalisty [2, s. 17]
Gięcie mechaniczne
Do mechanicznego gięcia rur stosuje się giętarki hydrauliczne o napędzie ręcznym
i elektrycznym. Składają się one z: siłownika wyposażonego w tłokową pompę ręczną, ramy, na
której jest zbudowany zespół elektrohydrauliczny z pompą zębatą, uchwytu i zespołu krzywek.
Giętarki o napędzie elektrycznym są dodatkowo wyposażone w silnik elektryczny. W tym
wypadku pompa zębata jest połączona z silnikiem sprzęgłem tarczowym. Króciec ssawny
pompy łączy się przewodem ze zbiornikiem oleju, a króciec tłoczny  z zaworem
przelewoworozdzielczym.
Na budowach i w zakładach produkcji pomocniczej do gięcia rur instalacyjnych
w zakresie Å›rednic 17,2÷60,3 mm stosuje siÄ™ miÄ™dzy innymi giÄ™tarki hydrauliczne prod.
ZREMB o symbolach: GHR-2A o napędzie ręcznym i GH-60 o napędzie elektrycznym. Całe
urządzenie giętarki spoczywa na ramie, której przednia część ma oś z dwoma kołami na
pierścieniach gumowych, a tylna - dwie nogi ze stopkami. Giętarki te są wyposażone
w komplet 7 krzywek, umożliwiających gięcie rur o średnicach do 50 mm i grubości ścianek
do 4,5 mm. Rury zgina się na zimno, bez wypełniania ich piaskiem. Maksymalny kąt gięcia
wynosi 90°, a najmniejszy promieÅ„ krzywizny powinien być równy co najmniej trzem
średnicom zewnętrznym rury.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 16. Giętarka hydrauliczna do rur prod. ZREMB [1, s. 44]: a) GHR-2A o napędzie ręcznym, b) GH-60
o napędzie elektrycznym, 1 - siłownik, 2 - zawór przelewowo-rozdzielczy, 3 - rama, 4 - nurnik,
5 - przedłużacz nurnika, 6 - zespół krzywek różnych średnic, 7 - uchwyt, 8 - silnik elektryczny
Przygotowanie giętarki hydraulicznej do pracy, obsługa w czasie pracy i zabiegi
konserwacyjne po zakończeniu pracy powinny odbywać się zgodnie z zaleceniami zawartymi
w dokumentacji techniczno-ruchowej dostarczanej przez wytwórcę wraz z giętarką. Do
obsługi giętarki można dopuścić osoby po odbyciu praktycznego przeszkolenia w zakresie
obsługi i konserwacji giętarki oraz zaznajomione z przepisami bhp.
Zasady bezpiecznej pracy podczas gięcia i prostowania
Przed rozpoczęciem pracy należy każdorazowo sprawdzić, czy narzędzia znajdują się
w należytym stanie. Należy zwrócić uwagę na właściwe zamocowanie przedmiotu
w imadle. Podczas gięcia i prostowania blach trzeba szczególnie uważać, żeby nie skaleczyć
rąk o ostre krawędzie blach. Podczas gięcia i prostowania na prasach i krawędziarce należy
uważać, żeby nie położyć ręki w obszarze pracy suwaka prasy. Podczas gięcia i prostowania
na gorąco należy szczególnie uważać by uniknąć poparzenia. Zwijając sprężyny na tokarce
i wiertarce należy szczególnie uważać, ażeby zwijany drut nie zahaczył o rękaw ubrania
roboczego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Gwintowanie ręczne i mechaniczne
Gwintowanie ręczne
Gwintowanie jest to czynność polegająca na nacięciu rowka śrubowego na sworzniu
walcowym, w otworze walcowym lub na zewnętrznej powierzchni rury. Gwinty dzielimy
według zarysu na trójkątne, trapezowe, prostokątne i okrągłe, a według systemu  na
metryczne, calowe i rurowe (drobnozwojowe o zmniejszonym skoku).
Do wykonywania gwintów wewnętrznych (w otworach) używamy gwintowników.
Nacięcie rowka gwintowego na pełną głębokość za pomocą jednego gwintownika jest
praktycznie niemożliwe, dlatego używa się do tego celu kompletu gwintowników (rys. 17).
W razie ich użycia nagwintowanie składa się z trzech zabiegów: zdzierania, pogłębiania
i wykończenia. Do pierwszego zabiegu służy gwintownik z jedną rysą, drugiego  z dwiema
i trzeciego z trzema rysami. Ruch obrotowy gwintownika uzyskuje siÄ™ przez obracanie go
specjalnym pokrętłem nakładanym na kwadratową główkę gwintownika.
Rys. 17. Komplet gwintowników do nacinania gwintu metrycznego [1, s. 14]
Do nacinania gwintów zewnętrznych służą narzynki: okrągłe lub dzielone . Zależnie od
narzynek stosuje siÄ™ dwa rodzaje oprawek. Za pomocÄ… oprawek nadaje siÄ™ narzynakom ruch
obrotowy (roboczy) podobnie jak gwintownikom podczas nacinania gwintów wewnętrznych.
Rys. 18. Narzynki i oprawki do ich zamocowania: a) narzynka okrągła jednolita, b) murzynka okrągła rozcięta,
c) narzynka dzielona, d) oprawka z narzynka okrągłą, e) oprawka z narzynka dzieloną [1, s. 51]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Poprawność wykonania gwintu zewnętrznego lub wewnętrznego sprawdza się
wzornikami do gwintu lub w razie ich braku  przez nakręcanie nakrętki (gwint zewnętrzny)
lub wkręcanie śruby (gwint wewnętrzny).
Do ręcznego nacinania gwintów na rurach używa się gwintownic, które dzielą się na
uniwersalne i zapadkowe. Gwintownice uniwersalne służą do wykonywania gwintu rurowego
peÅ‚nego na rurach Å›rednic 15÷50 mm. Gwintownice te sÄ… zaopatrzone w trzy komplety
narzynek do Å›rednic 15÷20 mm, 25÷32 mm i 40÷50 mm. PrawidÅ‚owe ustawienie narzynek
ułatwia podziałka średnic gwintu, która jest wytłoczona na korpusie gwintownicy. Wadą tych
gwintownic jest ich duża masa, trudności przy rozbieraniu dla oczyszczenia i to, że można je
stosować tylko wówczas, gdy istnieje możliwość pełnego ich obrotu dookoła rury. Do
nacinania gwintów na rurach w miejscach trudno dostępnych stosujemy gwintownice
zapadkowe. Dzięki mechanizmowi zapadkowemu możliwe jest nacinanie gwintów na rurach
bez wykonywania pełnych obrotów całym korpusem gwintownicy.
Przecinając lub gwintując rury mocuje się je zazwyczaj w imadłach rurowych. Na
budowach najczęściej do tego celu używa się imadeł rurowych typu Pionier.
Rys. 19. Gwintownice (objaśnienia w tekście) [1, s. 56]
Przystępując do gwintowania rur należy sprawdzić kątownikiem, czy płaszczyzna
czołowa rury jest prostopadła do jej osi. Ewentualnie niedokładności usuwa się przez
spiłowanie. Po umocowaniu rury w imadle nakłada się na jej koniec odpowiednio ustawioną
gwintownicę zwracając uwagę, aby oś gwintownicy pokryła się z osią rury.
Gwintowanie odbywa się przez obrót gwintownicy (gwintownica uniwersalna) lub tylko
brót wahadłowy (gwintownica zapadkowa). Ruch obrotowy powinien się odbywać etapami
 co 1/4 obrotu, tzn. po 1/4 obrotu (po wyczuciu oporu) gwintownicÄ™ cofamy nieco, po czym
wykonujemy następny obrót o 1/4. Postępując w ten sposób całkowitą głębokość nacięcia
gwintowanego uzyskujemy po dwóch (rury o średnicy do 25 mm) lub trzech (rury o średnicy
powyżej 25 mm) obrotach gwintownicy. Długość gwintu nacinanego, zwanego krótkim,
zależy od długości gwintu wewnętrznego w złączce. Dłuższe gwinty nacina się na rurach
przygotowanych do połączeń na gwint długi. Rury o średnicy do 40 mm może gwintować
jeden pracownik, a gdy średnica rury przekracza 40 mm, czynność tę powinni wykonywać
dwaj pracownicy. Z nowoczesnego sprzętu produkcji krajowej można zalecić gwintownice
z wymiennymi głowicami. Na rysunku 19a pokazano tego typu gwintownice (z 6 głowicami
luzem) o zakresie gwintowania Å›rednic 12,7÷50,8 mm, a na rys. 19b - ten sam zestaw.
Rys. 20. Imadło do rur typu Pionier [1, s. 56]
1 - szczęka nieruchoma,
2 - szczęka ruchoma
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
w specjalnej skrzynce narzędziowej. W celu usprawnienia pracy montera można stosować
dodatkowo napęd elektryczny i tymi samymi głowicami wymiennymi nacinać gwinty na
rurach w sposób mechaniczny.
Rys. 21. Gwintownica ręczna o zakresie gwintowania 63,5-5-101,6 mm [1, s. 57]
Do gwintowania rur o Å›rednicach 63,5 ÷ 101,6 mm sÅ‚uży gwintownica pokazana na
rys. 22c. Stosując ją gwinty wykonuje się przez dwukrotne przejście - najpierw jest głowica
do gwintowania zgrubnego, a następnie wykańczającego.
Rys. 22. Urządzenia do gwintowania rur (objaśnienia w tekście) [1, s. 57]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Gwintowanie mechaniczne
Gwintowanie rur jest jedną z najbardziej pracochłonnych czynności w ich obróbce.
W związku z tym coraz powszechniej, nie tylko w zakładach produkcji pomocniczej, lecz
także na budowie, stosuje się gwinciarki do mechanicznego nacinania gwintów.
Rys. 23. Gwinciarka przestawna [1, s. 60]
Na rysunku 23 pokazano gwinciarkę o zakresie gwintowania średnic 6-H
100 mm produkowaną w dwóch wersjach  z silnikiem jedno- lub trójfazowym. Może ona
być wykorzystywana zarówno w rzemieślniczych zakładach usługowych, jak i na budowie.
Duży zakres gwintowania i możliwość łatwego przemieszczania czyni ją niezwykle przydatną
w pracach monterskich..
W zakładach produkcji pomocniczej stosuje się gwinciarki typu GW2 (rys. 24).
W urzÄ…dzeniach tych rurÄ™ gwintowanÄ… mocuje siÄ™ w uchwycie nieruchomo, natomiast obraca
się głowica z narzynkami. Umożliwia to gwintowanie rur uprzednio wygiętych
i ukształtowanych, a także czyni pracę bezpieczniejszą i łatwiejszą. Gwinciarka typu GW2
sÅ‚uży do gwintowania rur Å›rednic 15÷50 mm. Jej mechanizm napÄ™dowy skÅ‚ada siÄ™ z silnika
elektrycznego oraz przekładni pasowych i zębatych. W czasie gwintowania silnik napędza
wrzeciono, które wraz z głowicą nakręca się na gwintowaną rurę. Po dojściu do końca gwintu
znajdującego się w głowicy noże rozsuwają się samoczynnie, przerywając gwintowanie.
Dz
wignią odsuwa się ręcznie wrzeciono wraz z głowicą do położenia, w którym wystający
z obu stron głowicy sworzeń uderzy o korpus napędu gwinciarki. W tym czasie noże
samoczynnie powracają do poprzedniego położenia i można rozpoczynać gwintowanie
następnej rury.
Przed gwintowaniem zawsze sprawdza się, czy głowica znajduje się w położeniu
współosiowym z uchwytem rurowym. Gwinciarkę powinno się właściwie konserwować 
codziennie należy uzupełniać smar w smarownicach i sprawdzać stan oleju w komorze
zmiany biegów. Po każdym dniu pracy należy sprawdzać stan narzynek w głowicy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 24. Gwinciarka mechaniczna typu GW2 [1, s. 59]
1 - silnik elektryczny, 2 - skrzynia mechanizmu napędowego, 3 - głowica z narzynkami, 4 - uchwyt do
rur, 5 - wanna z płynem chłodzącym
Zasady bezpiecznej pracy podczas gwintowania
Do pracy nie należy używać narzędzi uszkodzonych. Nie wolno usuwać wiórów palcami
ani ich zdmuchiwać. Należy przestrzegać dobrego zamocowania gwintowanych przedmiotów.
Podczas gwintowania na gwintownicach obowiÄ…zujÄ… te same zasady bezpiecznej
pracy, jak podczas wiercenia.
Piłowanie
Piłowanie jest to czynność polegająca na zdejmowaniu określonej warstwy materiału
narzędziem zwanym pilnikiem.
Rozróżnia się kilka rodzajów pilników zależnie od rodzaju nacięć (rys. 25), kształtu
przekroju poprzecznego (rys. 26) i liczby nacięć na długości 10 mm. Zależnie od liczby
nacięć rozróżniamy zdzieraki, równiaki, półgładziki, podwójne gładziki i jedwabniki.
Jakość pracy pilnikiem zależy od właściwego zamocowania obrabianego przedmiotu
i prawidłowej postawy roboczej piłującego. Sposoby zamocowania przedmiotów zależą
z kolei od wymiarów przedmiotu, jego kształtu i sztywności.
Rys. 25. Nacięcia pilników: a) pojedyncze jednorzędowe, b) pojedyncze wielorzędowe, c) pojedyncze
wielorzędowe śrubowe, d) podwójne jednorzędowe, e) podwójne wielorzędowe [1, s. 35]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rys. 26. Kształty pilników ślusarskich [1, s. 36]: a) płaski, b) okrągły, c) półokrągły, d) kwadratowy,
e) trójkątny
Rys. 27. Prawidłowe trzymanie pilnika [1, s. 37]: a) ciężkiego, b) średniej długości
Rys. 28. Postawa robotnika podczas ruchu roboczego pilnika [1, s. 39]: a) wyjściowa, b) środkowa, c) bliska
końca skoku roboczego, d) koniec skoku - początek powrotu do pozycji wyjściowej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Prawidłowe trzymanie pilnika ciężkiego pokazano na rys. 27a, a pilnika średniej długości
- na rys. 27b. Podczas piłowania zgrubnego pilnikiem długim wykonuje się dwa ruchy  ruch
ręką i ruch tułowiem, a podczas piłowania równiakiem lub gładzikiem tylko ruch ręką; tułów
powinien pozostawać nieruchomy.
Wiercenie jest to czynność, której celem jest wykonanie otworów okrągłych za pomocą
wierteł i wiertarek.
Rys. 29. Wiertła kręte z uchwytem: a) walcowym, b) stożkowym [1, s. 40]
Wiertła są to narzędzia dwuostrzowe (w czasie pracy skrawają równocześnie dwa ostrza)
do wiercenia okrągłych otworów przy użyciu wiertarek przenośnych lub stałych.
Rozróżniamy wiertła piórkowe (rzadko stosowane) i kręte (rys. 29). (rys. 30) rozróżnia się
dwie krawędzie tnące 7, W części skrawającej wiertła krętego znajdujące się na dwóch
stożkowych powierzchniach 2 i ścian 3.
KrawÄ™dzie tnÄ…ce wierteÅ‚ do żeliwa i stali tworzÄ… najczęściej kÄ…t 116÷120°.
O przydatności wiertła świadczy przede wszystkim prawidłowe jego zaostrzenie, niezbędne
do dokładnego wykonania otworu.
Rys. 30. Wiertło zaostrzone prawidłowo (objaśnienia w tekście) [1, s. 40]
Wiertarki dzielimy na przenośne i stałe. Pierwsze z nich w czasie pracy trzyma się
w ręku. Mogą mieć napęd ręczny lub elektryczny (rys. 31). Wiertarkę stołową (jako przykład
wiertarki stałej) pokazano na rys. 32.
Bardzo ważną czynnością, poprzedzającą wiercenie otworu w przedmiocie, jest właściwe
zamocowanie go bezpośrednio na stole wiertarki lub w przyrządzie, np. w imadle maszynowym.
Rys. 31. Wiertarki przenośne o napędzie: a) ręcznym, b) elektrycznym [1, s. 42]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 32. Wiertarka kolumnowa / - silnik elektryczny, 2 - osłona transmisji ruchu, 3 - uchwyt na wrzecionie,
4 - dz
wignia ruchu pionowego wrzeciona, 5 - stolik do mocowania nawiercanych elementów [1, s. 42]
Otwory średnicy poniżej 30 mm można wykonywać jednym wiertłem. Do średnic większych
należy używać dwóch wierteÅ‚; najpierw wierci siÄ™ otwór wiertÅ‚em 10÷12 mm, a dopiero
podczas wiercenia wtórnego wykonuje się otwór żądanej średnicy. Można wiercić na sucho;
jednak najczęściej wierci się otwory z zastosowaniem chłodziwa (emulsji - oleju zmieszanego
z wodą), co zwiększa trwałość wiertła i umożliwia zwiększenie szybkości wiercenia.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega trasowanie?
2. Jakimi przyrządami posłużysz się przy gięciu rur?
3. Jakie narzędzia stosowane są do przecinania rur?
4. Jakie znasz rodzaje pilników?
5. Do czego służą gwintownice?
6. Jakie zasady bezpieczeństwa stosowane są podczas obróbki materiałów ?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie dokumentacji technicznej wykonaj trasowanie kolistej uszczelki
z klingerytu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) przygotować narzędzia i przyrządy do wykonania ćwiczenia,
3) sprawdzić stan techniczny narzędzi przez ich wzrokowe oględziny,
4) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
5) trasować uszczelkę zgodnie z dokumentacją,
6) wykonać ćwiczenie zgodnie z zasadami bhp,
7) zaprezentować efekt wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stół ślusarski z imadłem,
- materiały do trasowania,
- dokumentacja techniczna,
- narzędzia do trasowania (rysik, punktak, młotek, przymiar kreskowy, cyrkiel).
Ćwiczenie 2
Wykonaj przecinanie rur piłą do metalu na wymiar wg. rysunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) przygotować narzędzia i przyrządy do wykonania ćwiczenia,
3) wytrasować materiał do cięcia,
4) prawidłowo założyć brzeszczot,
5) prawidłowo zamocować przedmiot,
6) wykonać ćwiczenie zgodnie z zasadami bhp,
7) zaprezentować efekt wykonanej pracy,
8) ocenić efekt wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
stół ślusarski z imadłem,
narzędzia do trasowania,
brzeszczoty pił ręcznych do metali,
piły ręczne do metali,
literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wykonaj gięcie rur w imadle według rysunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) przygotować narzędzia i przyrządy do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować materiał do gięcia,
4) prawidłowo zamocować materiał,
5) wykonać ćwiczenie zgodnie z zasadami bhp,
6) zaprezentować efekt wykonanej pracy,
7) ocenić efekt wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
stół ślusarski z imadłem do rur,
narzędzia do trasowania,
piasek, korki,
urządzenie do gięcia,
literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Wykonaj piłowanie powierzchni walcowych zaznaczonych w dokumentacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) przygotować narzędzia do piłowania powierzchni kształtowych,
3) prawidłowo zamocować materiał do piłowania,
4) wykonać ćwiczenie zgodnie z zasadami bhp,
5) zaprezentować efekt wykonanej pracy,
6) ocenić efekt wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stół ślusarski z imadłem,
- dokumentacja techniczna,
- pilniki do powierzchni kształtowych,
- materiał i surowce do ćwiczeń,
literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić wymagania bhp przy wykonywaniu wiercenia?
2) zamocować materiał do gwintowania?
3) rozróżnić narzędzia i przyrządy do trasowania?
4) określić prawidłowa postawę przy piłowaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.2. Połączenia rur stalowych
4.2.1. Materiał nauczania
A
Ä…czenie rur
Narzędzia
Podczas montażu rur, oprócz wcześniej omówionych narzędzi stosowanych przy obróbce
ręcznej różnych materiałów (rozdz. 3), monterzy używają narzędzi specjalnych. Wśród nich
najważniejszą grupę tworzą narzędzia do łączenia rur stalowych i ich uzbrojenia na gwint
i kołnierze. Do najczęściej stosowanych narzędzi tej grupy należą niżej wymienione.
Klucze proste z żeliwną i aluminiową rękojeścią (rys. 33a) stosuje się do montażu ze
względu na dużą wytrzymałość. Klucze z rękojeścią aluminiową są o 40% lżejsze od
żeliwnych. Na rękojeść otrzymuje się wieczystą gwarancję, a zużyte szczęki można
wymieniać.
Klucze nastawne żeliwne z gładkimi szczękami - sześciokątne proste (rys. 33b) i skośne,
są przeznaczone do nakrętek sześciokątnych. Produkowane są trzy modele: do nakrętek
16 ÷ 30 mm, 25 ÷ 50 mm i 29 ÷ 67 mm. Podobnie jak w poprzednich kluczach na rÄ™kojeść
jest wieczysta gwarancja, a szczęki są wymienne.
Klucze skośne z rękojeścią żeliwną (rys. 33c) są przeznaczone do robót montażowych
w miejscach trudno dostępnych. Warunki gwarancyjne - jak poprzednio.
Klucze łańcuchowe (rys. 33d) stosuje się do skręcania rur dużych średnic w trudnych
warunkach (mało miejsca). Kluczy tych używamy w ten sposób, że po opasaniu rury
łańcuchem zaczepiamy go o zęby znajdujące się na główce klucza. Wadą tych kluczy jest
dość częste pękanie łańcucha.
Klucze nastawne szwedzkie do skręcania rur (rys. 33e) są lekkie i wygodne w użyciu.
Przesuwany uchwyt szczęk mocno i pewnie obejmuje rurę, a wysmukły kształt umożliwia
stosowanie w miejscach trudno dostępnych. Wymiary klucza dobiera się odpowiednio do
średnic skręcanych rur.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 33. Klucze: a) prosty z żeliwną lub aluminiową rękojeścią, b) nastawny z gładkimi szczękami -
sześciokątny, c) skośny z żeliwną rękojeścią, d) łańcuchowy, e) nastawny - szwedzki, f) uniwersalny -
francuski, g) szczypce nastawne zwane żabką [2, s. 4]
Klucze uniwersalne zwane francuskimi (rys. 33f) stosuje się do skręcania lub wykręcania
śrub i nakręcania nakrętek, których przynajmniej dwie powierzchnie są płaskie i równoległe
do siebie. Rozstawienie szczęk na odpowiedni wymiar uzyskujemy przez pokręcanie
rękojeści dookoła osi.
Szczypce nastawne zwane żabkami (rys. 33g) są najczęściej używanym narzędziem
w robotach instalacyjnych. Służą przede wszystkim do skręcania rur i łączników małych
średnic.
A
Ä…czenie rur stalowych
Rury stalowe można łączyć wykonując połączenia gwintowe, kołnierzowe i spawane.
A
Ä…czenie rur na gwint
W praktyce instalacyjnej podczas montażu instalacji wodociągowej, na rurach stalowych
ocynkowanych wykonuje się dwa podstawowe połączenia gwintowe - normalne (na gwint
krótki) i na gwint długi
(rys. 34). Połączenie na gwint krótki stosujemy wówczas, gdy można obracać jedną
z łączonych rur. Natomiast połączenie na gwint długi stosuje się wtedy, gdy tej możliwości
nie ma, np. podczas łączenia pionów z poziomami w instalacji wodociągowej oraz wszędzie
tam, gdzie trzeba rozłączać przewody w czasie eksploatacji.
Jakość połączenia określa jego szczelność. Jako szczeliwa w połączeniach gwintowych używa
się włókien konopnych (czesanych) i past uszczelniających (mieszaniny pokostu z kredą).
Rys. 34. Połączenie rur wodociągowych: a) na gwint krótki z określeniem długości gwintowania L1 b) na gwint
długi z określeniem długości gwintowania L1, 1 - przeciwnakrętka, 2  złączka [1, s. 56]
Rys. 35. Prawidłowe nawijanie włókien konopnych na gwint [1, s. 56]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
O prawidłowym uszczelnieniu decyduje sposób nawinięcia włókien na gwint (rys. 35).
Obecnie zamiast włókien konopnych do uszczelniania połączeń gwintowych stosuje się taśmy
teflonowe (dla instalacji wody zimnej i ciepłej wody użytkowej).
Na przewody instalacji gazu i centralnego ogrzewania używa się rur stalowych czarnych.
Można je łączyć podobnie jak rury stalowe ocynkowane, tzn. na gwint krótki i długi.
Połączenia gwintowe uszczelnia się włóknem konopnym i pastą uszczelniającą lub
odpowiednimi taśmami teflonowymi (dla instalacji gazu i pary).
A
ączenie rur na kołnierze
W połączeniach kołnierzowych występują najczęściej kołnierze stałe, a tylko niekiedy
luz
ne. Kołnierze stałe mogą być typu lekkiego nakręcane lub przyspawane do rury (rys. 36a)
i typu ciężkiego, do których zalicza się kołnierze z szyjką (rys. 36b). Kołnierze luz
ne stosuje
się do łączenia rur większych średnic, co znacznie ułatwia ich montaż (nie zachodzi
konieczność okręcania rur przy ustawianiu dwóch sąsiednich kołnierzy). Nasunięte luz
no
kołnierze opierają się o obrzeża rur (rys. 36c).
Rys. 36. Kołnierze do łączenia rur stalowych: a) typu lekkiego, b) typu ciężkiego z szyjką, c) luz
ne opierajÄ…ce
się na obrzeżach rur [2, s. 34]
1 - kołnierz nakręcany na rurę, 2 - kołnierz przyspawany
Rys. 37. Rozmieszczenie w kołnierzu otworów na śruby [2, s. 24] z - liczba otworów w kołnierzu,
D2 - średnica zewnętrzna kołnierza, DN  średnica nominalna rury, d0 - średnica otworu na śruby
w kołnierzu
Wymiary kołnierzy są znormalizowane, a liczba otworów w kołnierzu i wielkość śrub
zależą od wielkości kołnierza oraz ciśnienia przewodzonego czynnika. Podczas łączenia rur
o dużych średnicach liczba śrub powinna być wielokrotnością liczby 4, a śruby muszą być
rozmieszczone symetrycznie względem obu osi głównych kołnierza (rys. 37). Tylko
w łączeniu rur niewielkich średnic (do 32 mm) jest dozwolone stosowanie dwóch lub trzech
śrub. Powierzchnie zetknięcia kołnierzy przy niskim ciśnieniu mogą być płaskie, natomiast
przy ciśnieniu większym w powierzchniach kołnierzowych należy wytoczyć rowki
współśrodkowe. Po założeniu uszczelki i dociągnięciu śrub materiał uszczelniający jest
wgniatany w te zagłębienia, co zabezpiecza przed wypchnięciem uszczelki w czasie pracy
przewodu (rys. 38).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 38. Połączenie rur z kołnierzami stałymi i płaską uszczelką na powierzchniach z wytoczonymi
rowkami[2, s. 35]
W połączeniach kołnierzowych trzeba stosować uszczelki. Wypełniają one nierówności
stykających się czołowych powierzchni kołnierzy, muszą zatem być elastyczne. Materiały na
uszczelki dobiera się zależnie od rodzaju przepływającego czynnika, jego temperatury
i ciÅ›nienia. Jeżeli czynnik ma temperaturÄ™ do 40°C i ciÅ›nienie do 1 MPa, to w poÅ‚Ä…czeniach
koÅ‚nierzowych stosuje siÄ™ uszczelki z tektury z przekÅ‚adkami gumowymi gruboÅ›ci 3÷6 mm
i uszczelki gumowe gruboÅ›ci 2÷5 mm. Uszczelki tekturowe przed montażem powinny być
moczone w pokoÅ›cie. W temperaturze przepÅ‚ywajÄ…cego czynnika powyżej 40°C i przy
ciÅ›nieniu wiÄ™kszym niż 1 MPa należy stosować uszczelki gruboÅ›ci 2÷5 mm wykonane
z materiałów odpornych na wysoką temperaturę (z klingerytu lub wolbromitu).
Wymiary uszczelek powinny być takie, aby ich wewnÄ™trzna Å›rednica byÅ‚a o 2 ÷ 3 mm
większa od wewnętrznej średnicy rury.
Wymiary uszczelek odczytujemy z rysunków lub obliczamy mierząc kołnierze.
Na materiale, z którego wykonujemy uszczelkę, wykreślamy według tych wymiarów okręgi
współśrodkowe. Tak wytrasowane uszczelki wycinamy półokrągłymi przecinakami.
Do wycinania uszczelek o dużych średnicach lepiej jest posłużyć się wykrojnikiem-cyrklem
(rys. 39). Przyrządem tym można wycinać jednocześnie zewnętrzne i wewnętrzne koło
uszczelki, co I znacznie przyspiesza jej wykonanie. Obecnie do uszczelniania połączeń
kołnierzowych stosujemy sznury teflonowe (dla wody, pary i gazu).
Rys. 39. Wykrojnik  cyrkiel [1, s. 14] Rys. 40. Kolejność przykrę-
1 - sworzeń, 2 - drążek z podziałką, cania śrub w kołnierzach [1, s. 14]
3 - rolki tnÄ…ce
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Szczelność połączenia kołnierzowego zależy nie tylko od rodzaju uszczelki, lecz także od
sposobu skręcenia go śrubami. Po założeniu uszczelki kołnierze należy ściągać śrubami
równomiernie i w określonym porządku - parami po przekątnej, nigdy zaś jedną obok drugiej
(rys. 40).
Podczas wykonywania połączenia kołnierzowego na kołnierze luz
ne (rys. 36c) zachodzi
konieczność utworzenia obrzeża na końcu rury. Wykonuje się je na gorąco, przez wywijanie,
a jego szerokość, równa czterem grubościom ścianki rury, nie powinna zakrywać
w kołnierzach otworów na śruby. Dobre obrzeże powinno spełniać trzy warunki:
musi być prostopadłe do osi rury,
na całej powierzchni styku musi dobrze przylegać do kołnierza,
musi mieć gładką powierzchnię od strony uszczelki.
A
Ä…czenie rur spawane
Spawanie gazowe polega na miejscowym nagrzewaniu części łączonych i spoiwa do
stanu stopienia za pomocą płomienia gazowego.
Do podstawowych materiałów stosowanych przy spawaniu gazowym należą:
gazy techniczne: acetylen i tlen, rzadziej wodór i tlen, gaz miejski, gaz ziemny,
propano-butan techniczny
karbid,
spoiwa,
topniki.
Do spawania używa się przeważnie acetylenu z tlenem, do cięcia tlenu, ponieważ inne
gazy posiadają niską temperaturę spalania i płomień silnie utleniający.
Efekt spawania zależy w głównej mierze zależy od regulacji płomienia
acetylenowo-tlenowego.
Płomień acetylenowo-tlenowy może być:
- normalny: o jasno świecącym jądrze, stosowany do spawania stali niskowęglowych
i niskostopowych,
- z nadmiarem tlenu: o jądrze w kształcie ostrego stożka i długie wysmukłej kicie,
stosowany do spawania mosiÄ…dzu,
- z nadmiarem acetylenu: o grubym jądrze, szerokiej i długiej kicie, o kolorze
bladoczerwonym, stosowany do spawania aluminium i stopów aluminium.
Wyregulowanie płomienia do spawania stali niskowęglowych i niskostopowych polega na
uzyskaniu ostrego zarysu jÄ…dra.
Rys.41. Płomień acetylenowo-tlenowy [6, s. 163]
Płomień acetylenowo-tlenowy można podzielić na 4 strefy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 42.. Płomień acetylenowo-tlenowy [6, s. 236]
Charakterystyka stref
1-jądro, jest to jasno świecący stożek,
w strefie tej następuje rozpad acetylenu na wodór i węgiel;
2-niewidoczna strefa odtleniająca lub redukcyjna o najwyższej
temperaturze wskutek spalania wodoru i tlenu
3-strefa osłaniająca , zwana kitą
o niebieskawym zabarwieniu, następuje
w niej spalanie CO na CO2
4-niewidoczna gorąca strefa płomienia, która chroni spoinę przed
zbyt szybkim studzeniem, dlatego palnika nie należy szybko odsuwać od spoiny.
Podczas spawania należy pÅ‚omieÅ„ zbliżyć do metalu na odlegÅ‚ość 2÷5 mm od jÄ…dra
płomienia, ponieważ w tym miejscu temperatura jest najwyższa.
Spoiwa dobiera się w zależności od rodzaju spawanego materiału. Stosowane są różne
gatunki spoiw: cynowo-ołowiowe, miedziane, mosiężne, brązowe, aluminiowe i inne. Spoiwa
produkowane są w postaci drutów i prętów.
Tabela 1 .Spoiwa do spawania gazowego stali niskowęglowych i stopowych [6, s. 94]
Oznaczenie spoiwa Stare oznaczenie spoiwa Zastosowanie
SpG1 Sp1A Do spawania stali niskowęglowych o
granicy plastyczności do 300MPa
SpG2 Sp1GA Do spawania stali niskowęglowych o
SpG2J Sp1GAJ granicy plastyczności do 360MPa
SpG4 Sp3
Sp06H19N9 Sp10 Do spawania stali wysokostopowych
Sp04H19N9 Sp17 chromowo-niklowych(kwasoodpornych)
Sp20H23N18 Sp12 Do spawania stali wysokostopowych
Sp66H19N9 Sp14 chromowo-niklowych(żaroodpornych
G7 i żarowytrzymałych)
Topniki dobiera się oddzielnie do każdego metalu lub stopu. Stosowane są w postaci
sypkiej lub rozrabiane są z wodą na gęstość lakieru. Pokrywa się nimi miejsca łączone
i spoiwo. Topniki mają za zadanie rozpuszczenie trudnotopliwych tlenków, które powstają
w czasie spawania, i ułatwienie przechodzenia ich do żużla.
Do lutowania twardego i lutospawania dla stali, żeliwa, miedzi używa się topnika Uni-Lut.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Urządzenia i sprzęt do spawania gazowego
Stanowiska do spawania dzielÄ… siÄ™ na:
stałe,
ruchome, przewoz
ne.
Stanowiska stałe urządza się w miejscach, gdzie występują roboty spawalnicze lub cięcie
tlenem. Wyposażone jest w następujące urządzenia: butle tlenowe i acetylenowe, węże,
reduktory, palniki oraz najpotrzebniejsze przybory.
Rys. 43. Stanowisko stałe do spawania gazowego; 1-butla tlenowa z reduktorem, 2- butla acetylenowa
z reduktorem, 3-palnik z wężami, 4-gablotka z nasadkami do spawania, 5-stół do spawania wyłożony cegłą,
6-wiadro z wodÄ… do studzenia palnika.[6, s. 170]
Stanowisko przewoz
ne spawacza składa się z butli tlenowej i acetylenowej, które
umieszcza się na wózku wraz z reduktorami, wężami i palnikami.
Acetylen przechowuje się w butli w stalowej przy nadciśnieniu 1,5 MPa zamkniętej zaworem.
Butle acetylenowe maluje się na żółto i oznacza czarnym napisem: ACETYLEN.
Tlen przechowywany jest w stalowych butlach malowanych na niebiesko z białym napisem:
TLEN, przy nadciśnieniu 15 MPa. Butle z tlenem zamknięte są zaworem mosiężnym, który
nie należy smarować tłuszczami, gdyż w zetknięciu ze sprężonym powietrzem spalają się
wybuchowo. Każda butla na stanowisku jest wyposażona w reduktor, który służy do
obniżania ciśnienia gazów pobieranych z butli do ciśnienia roboczego i utrzymywanie go
przez cały czas pracy bez zmian.
Rys. 44. Reduktor butlowy do tlenu typu Rys. 45 Reduktor butlowy do acetylenu typu
RBT-1 [6, s. 207] RBA-0,15 [6, s. 211]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Gazy z butli tlenowej i acetylenowej wężami doprowadzane są pod odpowiednim
ciśnieniem do palników, w których w komorze mieszania następuje dobre wymieszanie
gazów.
Rozróżniamy palniki:
- wysokiego ciśnienia,
- niskiego ciśnienia.
Rys. 46. Schemat palnika wysokiego ciśnienia Rys. 47. Schemat palnika niskiego ciśnienia [7, s. 301]
[7, s. 301]
W palnikach wysokiego ciśnienia oba gazy mieszające doprowadzane są pod
jednakowym ciÅ›nieniem, wynoszÄ…cym 0,1÷0,2 MPa. Palniki wysokiego ciÅ›nienia stosuje siÄ™
wówczas, gdy różnica ciśnień między tlenem i acetylenem jest znaczna. Są to urządzenia
smoczkowe, w których najczęściej tlen o wyższym ciśnieniu zasysa gaz-acetylen o ciśnieniu
niższym.
Metody spawania gazowego
W praktyce stosuje się różne metody spawania gazowego, które różnią się sposobem
przesuwania palnika i spoiwa. Najczęściej stosuje się:
- spawanie w lewo,
- spawanie w prawo,
- spawanie w górę.
Rys. 48. Schemat spawania metodÄ… w lewo [6, s. 179] Rys. 49. Schemat spawania metodÄ… w prawo [6, s. 181]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 50. Schemat spawania metodą w górę, a) spawanie jednostronne, b) spawanie dwustronne, c) spawanie
jednostronne przy materiałach o grubości powyżej 6mm. [6, s. 182]
Rodzaje spoin:
- czołowe
Rys. 51. Spoiny czołowe: a) złącze teowe, b) złącze przylgowe [6, s. 109]
Przy spawaniu blach ścieg graniowy może nie mieć pełnego przetopu, dlatego
w konstrukcjach, gdzie jest dostęp, wycina się grań i układa nowy ścieg. Spawanie to nazywa
siÄ™ podpawaniem.
Rys. 52. Spoina czołowa na V : a) spoina po wykonaniu, b) spoina po wycięciu grani, c) spoina podpawana
[6, s. 109]
- pachwinowe
Rys. 53. Spoiny pachwinowe o licu: a) płaskim, b) wypukłym, c) wklęsłym [6, s. 110]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Grubości spoin pachwinowych w połączeniach spawanych zależą od grubości cieńszej
blachy, lecz nie powinna być cieńsza niż 3 mm.
Rys. 54. Maksymalne wymiary spoin pachwinowych [6, s. 110]
Przygotowanie brzegów materiału do spawania
Brzegi materiału muszą być zukosowane mechanicznie za pomocą nożyc, frezarek,
strugarek, szlifowane lub cięte tlenem. Sposoby przygotowania brzegów materiału do
spawania zależą od materiału, rodzaju spawania i od grubości łączonych elementów.
Rys. 55. Przygotowanie blach do spawania w zależności od ich grubości [6, s. 113]
W budynkach mieszkalnych, użyteczności publicznej lub zakładach przemysłowych
podczas montażu instalacji gazu i centralnego ogrzewania z rur stalowych czarnych do ich
łączenia stosuje się powszechnie połączenia spawane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 56. Podstawowe pozycje podczas spawania rur [1, s. 67]
Podstawowe pozycje dla spoin wykonywanych na rurach. Wśród nich wyróżniamy (rys. 56)
pozycje: podolną (PA), naboczną (PB), naścienną (PC), sufitową (PE), pionową z dołu do
góry (PF) i pionową z góry w dół (PG). Oznaczenia literowe (w nawiasach) podano zgodnie
z PN-EN-ISO 6947 z 1999 r.
Kwalifikacje spawalnicze.
Prace spawalnicze powinny być wykonywane przez osoby:
posiadające  Zaświadczenie o ukończeniu szkolenia , albo  Świadectwo egzaminu
spawacza lub  Książkę spawacza .
posiadające dobry stan zdrowia stwierdzony wstępnym badaniem lekarskim, a następnie
badaniami okresowymi co najmniej raz na sześć miesięcy,
legitymujące się pozytywnym wynikiem badań psychologicznych, stwierdzającym
zdolność do pracy na wysokości,
Zagrożenia spawacza od prac spawalniczych.
1. Poparzenia od płomienia, gorącego metalu, iskier.
2. Uszkodzenia oczu od promieniowania, odprysku żużla czy rozżarzonego metalu.
3. Zatrucie gazami  ( acetylen, dwutlenek węgla, tlenek węgla, wodór, argon, pary metali.
4. Porażenie prądem elektrycznym.
5. Upadek z wysokości przy pracach spawalniczych na wysokości.
6. Uderzenie lub przygniecenie przedmiotem lub konstrukcjÄ….
7. Uduszenie względnie poparzenie przy wykonywaniu prac spawalniczych w zbiornikach.
a w szczególności w zbiornikach po palnych gazach i cieczach.
8. Zagrożenie pożarowe.
Wyposażenie spawacza.
Spawacz powinien być wyposażony w:
- ubranie robocze ochronne,
- okulary do spawania i cięcia gazowego,
- tarcze lub przyłbice do spawania elektrycznego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- rękawice skórzane,
- fartuch skórzany,
- buty skórzane i nagolenniki,
- dywanik gumowy,
- szelki bezpieczeństwa przy pracach na wysokości.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są zagrożenia związane z pracą spawacza?
2. Od czego zależy sposób przygotowania krawędzi do spawania?
3. Co nazywamy złączem spawanym i wymień rodzaje złącz spawanych?
4. Na czym polega łączenie kołnierzowe rur ?
5. Jak uszczelnia się połączenia gwintowane rur?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj stanowisko robocze do spawania gazowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) ustawić butle z gazem w pozycji bezpiecznej ( pionowej, przymocowane do ściany lub
wózka),
2) przed przystąpieniem do pracy oczyścić ręce z olejów lub smarów,
3) sprawdzić czystość elementów sprzętu od olejów lub smarów,
4) zabezpieczyć butle przed oddziaływaniem wysokich temperatur,
5) oddzielić stanowisko robocze od otoczenia osłonami lub kotarami,
6) sprawdzić działanie wyciągów wentylacyjnych,
7) przygotować odzież ochronną,
8) zgromadzić sprzęt ochrony osobistej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
butle z gazem,
wózek do butli,
osłony lub kotary,
odzież ochronną,
sprzęt ochrony osobistej.
Ćwiczenie 2
Przedstaw sposób przygotowania krawędzi do spawania doczołowego dwóch rur ze stali
o wymiarach przekroju poprzecznego: Ć 57× 6,3 i Ć 57× 3,2. Wykonaj rysunek zÅ‚Ä…cza
i oznacz spoiny.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) naszkicować w podziałce 1:1 rysunek połączenia spawanego na którym oznaczysz:
sposób przygotowania krawędzi do spawania,
rodzaj spoiny,
wymiary przekroju poprzecznego spoiny.
Wyposażenie stanowiska pracy:
normy dotyczące wymiarowania i przygotowania krawędzi do spawania,
kalkulator,
notatnik,
literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wykonaj połączenie gwintowe rur normalne według rysunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) dobrać elementy połączenia,
3) wykonać ćwiczenie zgodnie z zasadami bhp,
4) zaprezentować efekt wykonanej pracy,
5) ocenić efekt wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- nagwintowane rury,
- złączki,
- dokumentacja techniczna,
- materiał do uszczelnień,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Wykonaj połączenie kołnierzowe rur według rysunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) dobrać kołnierze do rur,
3) dobrać uszczelki i śruby,
4) prawidłowo zamocować materiał do połączenia,
5) wykonać ćwiczenie zgodnie z zasadami bhp,
6) zaprezentować efekt wykonanej pracy,
7) ocenić efekt wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stół z imadłem do rur,
- dokumentacja techniczna,
- kołnierze do rur,
- uszczelki,
- śruby,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje złącz spawanych?
2) wykonać połączenia gwintowane?
3) uszczelnić połączenie kołnierzowe?
4) rozpoznać rodzaj połączenia rur?
5) omówić spawanie doczołowe elementów o różnych grubościach?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.3 Stalowe elementy instalacji sanitarnych
4.3.1. Materiał nauczania
Przewody
Przewody instalacji wodnych i parowych centralnego ogrzewania wykonuje siÄ™ z rur
stalowych stosując w zależności od sposobu łączenia przewodów, parametrów i średnicy rur:
- rury stalowe ze szwem gwintowane średnie przy łączeniu rur na gwint (temperatura
nośnika ciepła do 1150C i ciśnienie do 1 MPa),
- rury stalowe ze szwem gwintowane lekkie (do średnicy 65 mm) przy łączenie rur
spawanym,
- rury stalowe bez szwu (powyżej średnicy 65 mm) lub zawsze przy ciśnieniu nośnika
wyższym niż 1 MPa przy łączeniu rur spawanym.
Tabela 2. Rury stalowe ze szwem, gwintowane wg PN-H- 74200:1998 [1, s. 114]
Rury stalowe ze szwem  gwintowane i o końcach gładkich  w zależności od grubości
ścianek i masy 1 m rury dzielą się na:
- ciężkie (CK),
- średnie (Sr),
- lekkie 1 (LI) i lekkie 2 (L2).
Ze względu na zabezpieczenie przeciwkorozyjne rury te dzielą się na:
- Czarne -bez zabezpieczenia przed korozjÄ… (CZ)
- ocynkowane (OC1) o średnicy Dl5 i większej,
- ocynkowane o pogrubionej powłoce cynku (OC2) o średnicy D15 i większej (dla c.w.u.).
Wykaz produkowanych rur stalowych ze szwem podano w tab. 3.
Przewody w węzłach ciepłowniczych o średnicach do 100 mm wykonuje się z rur
stalowych bez szwu ciÄ…gnionych i walcowanych na zimno wg PN-84/H-74220. Instalacje
wodociągowe wody zimnej można wykonać z rur stalowych obustronnie ocynkowanych ze
szwem, gwintowanych wg PN-H-74200:1998. Do instalacji wody ciepłej stosuje się rury
stalowe o zwiększonej grubości powłoki cynkowej.
Przewody z rur stalowych łączy się za pomocą połączeń gwintowanych (zazwyczaj do
średnicy 65 mm), które służą również do łączenia przewodów z armaturą i urządzeniami.
Połączenia te uszczelnia się przy użyciu konopi i pasty lub kitu uszczelniającego, Stosuje się
również specjalne taśmy uszczelniające z tworzywa sztucznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
DÅ‚ugoÅ›ci produkowanych rur wynoszÄ… 4÷7m. Powinny one odpowiadać okreÅ›lonym
warunkom, m.in. poddane próbie hydraulicznej pod ciśnieniem 5 MPa nie. powinny
wykazywać nieszczelności i trwałych odkształceń
Połączenia spawane (nierozłączne) są obecnie coraz częściej stosowane - zapewniają
szczelność połączeń, większą wytrzymałość rurociągów niż w przypadku stosowania do
łączenia rur łączników i kołnierzy oraz ułatwiają pracę i skracają czas montażu.
Połączenia kołnierzowe są zróżnicowane w zależności od ciśnienia roboczego nośnika
ciepÅ‚a: tj. do 1,6 MPa oraz 1,6÷10 MPa.
Jak już wspomniano, rury stalowe ze szwem gwintowane łączy się łącznikami
gwintowanymi i ocynkowanymi, wykonanymi ze stali lub żeliwa ciągliwego. Są one
zaopatrzone w gwint wewnętrzny (cylindryczny) lub zewnętrzny - prawy. A
ączniki mogą być
równoprzelotowe i redukcyjne.
Rys. 57.. A
ączniki gwintowane do rur stalowych (wybór); złączki [1, s. 112]: a) nakrętne równoprzelotowe,
b) nakrętne zwężkowe, c) nakrętno-wkrętne, d) wkrętne równoprzelotowe, e) wkrętne zwężkowe; trójniki:
f) nakrętne równoprzelotowe, g) nakrętne jednozwężkowe; czwórniki: h) nakrętne równoprzelotowe, i) nakrętne
dwuzwężkowe; kolanka: j) nakrętne równoprzelotowe, k) nakrętno-wkrętne równoprzelotowe, 1) nakrętne
zwężkowe; Å‚uki: m) nakrÄ™tno-wkrÄ™tne (90°) równoprzelotowe, n) nakrÄ™tno-wkrÄ™tne (45°) równoprzelotowe,
o) narożniki nakrętne równoprzelotowe, p) przeciwnakrętki, r) zaślepki sześciokątne, s) korki z obrzeżem;
dwuzłączki: t) proste nakrętne płaskie, u) kolankowe nakrętne płaskie lub stożkowe, w) nakrętno-wkrętne
płaskie lub stożkowe
Typy i rodzaje łączników (rys. 57) z żeliwa ciągliwego określa PN-EN
10242:1999/A2:2005. A
ączniki równoprzelotowe oznacza się wielkością średnicy nominalnej
wylotu, łączniki redukcyjne - wielkością poszczególnych wylotów wg zasady: najpierw
podaje się średnicę większą, a następnie mniejszą. W razie większej liczby wylotów określa
się średnicę w kolejności przeciwnej do ruchu wskazówki zegara (rys. 58).
Kołnierze w instalacjach wodociągowych służą najczęściej do łączenia rur z uzbrojeniem
przewodowym i innymi urządzeniami, np. pompami. Najczęściej stosuje się kołnierze
gwintowane z szyjką (rys. 59) nakręcane na końcówkę rur.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
 Rys. 58. Czwórnik - kolejność - Rys. 59. Kołnierz gwintowany
podawania wymiarów wylotów w opisie
[2, s. 21] z szyjkÄ… [2, s. 21]
Średnice wewnętrzne kołnierzy odpowiadają średnicom zewnętrznym rur, a średnice
zewnętrzne zależą od średnicy nominalnej rury i ciśnienia, do których dobiera się kołnierz.
Podczas montażu instalacji wodociągowej wykorzystuje się fakt, że łączniki mają
wewnętrzny gwint cylindryczny (rys. 60), rury natomiast nacięty gwint o zbieżności 1:16.
Ułatwia to znacznie czynności montażowe i zapewnia większą szczelność połączenia.
Tabela 3 Rury stalowe ze szwem [1, s. 115]
Rys. 60. Rura stalowa lekka ze złączką [1, s. 128]: a) złączka z gwintem cylindrycznym, b) rura z gwintem
o zbieżności 1:16
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Armatura
W instalacji co. do zapewnienia właściwej i bezpiecznej pracy służą zawory odcinające,
regulujące przepływ, zawory bezpieczeństwa i automatycznej regulacji.
Odrębnym rodzajem zaworów są zawory grzejnikowe, które służą do zamykania
i otwierania oraz do regulacji przepływu nośnika ciepła przez grzejnik .
W instalacjach grawitacyjnych stosuje się zawory grzejnikowe z podwójną regulacją
(rys. 61), które zamykają i otwierają przepływ oraz wstępnie regulują przepływ nośnika ciepła.
W wodnych instalacjach pompowych i pary niskoprężnej stosuje się zawory z pojedynczą
regulacjÄ… (rys. 62).
W wodnych instalacjach pompowych w zaworach grzejnikowych z pojedynczÄ… regulacjÄ…
umieszcza się kryzy dławiące w celu dławienia przepływu, wykonane z metali nieżelaznych
lub tworzyw sztucznych (rys. 63).
Obecnie w nowych instalacjach co. przed grzejnikami na gałązce zasilającej trzeba
zamontować zawory z głowicami termostatycznymi.
Rys. 61. Zawór grzejnikowy z podwójną Rys. 62. Zawór grzejnikowy regulacją, kątowy
i prosty z regulacjÄ…, pojedynczÄ… prosty [1, s. 124]
i kÄ…towy [1, s. 128]
Rys. 63. Kryzy: a) z tworzywa sztucznego, b) wmontowana w złączkę [1, s. 130]
Rys. 64. Termostatyczny zawór grzejnikowy firmy Oventrop 1 - czujnik cieczowy, 2 - skala, 3 - dławica,
4 - wkładka zaworu, 5 - przyłącze gwintowane [1, s. 131]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Termostatyczny zawór grzejnikowy składa się z zaworu i głowicy termostatycznej
osłoniętej z zewnątrz pokrętłem do ustawiania temperatury. Głowica termostatyczna jest
elementem sterującym, natomiast elementem wykonawczym jest zawór grzejnikowy.
Na rysunku 64 pokazano zawór termostatyczny firmy Oventrop. Czujnik termostatu
wypełniony jest cieczą, w której znajduje się mieszek falisty. Zmiana temperatury otoczenia
zmienia objętość cieczy, co wpływa na zmianę długości mieszka. Powoduje to zmianę
położenia grzybka zaworu. Wzrost temperatury powoduje zamykanie zaworu, jej spadek
otwieranie.
Na rysunku 65 pokazano termostatyczny zawór mieszający, który może być stosowany
w instalacjach centralnego ogrzewania w celu:
- obniżenia temperatury w pojedynczych obwodach ogrzewania pod łogowego,
- ustalenia temperatury wody powrotnej w kotłach w celu poprawy warunków pracy kotła.
Rys. 65. Termostatyczny zawór mieszający [1, s. 132]
Na rysunku 66 pokazano zastosowanie zaworu mieszajÄ…cego w celu ograniczenia
temperatury wody powrotnej z instalacji centralnego ogrzewania. Zawory te majÄ…
zabezpieczenia antyoparzeniowe powodujące odcięcie dopływu wody zmieszanej w chwili
zaniku dopływu zimnej wody na wlocie.
Rys. 66. Montaż zaworu mieszającego w instalacji co. 1 - kocioł, 2 - zawór mieszający, 3 - pompa obiegowa
[2, s. 51]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Elementy wyposażenia przewodów
Do wyposażenia instalacji zalicza się podpory ruchome i stałe, przejścia przewodów
przez ściany lub stropy budynku i wydłużki.
Podpory ruchome zapewniają właściwe prowadzenie przewodów i umożliwiają
swobodne przesuwanie rurociągu spowodowane wydłużeniami cieplnymi. Konstrukcje
podpór ruchomych są dość zróżnicowane.
Rys. 67. Rodzaje podpór ruchomych [2, s. 53]: a) z płaskownika, b) z ceownika, c) uchwyt z płaskownika,
d) wspornik do rur, e) wieszakowa 1 - przewód, 2 - spawany element ślizgowy, 3 - podpora
z kÄ…townika, 4 - rolka, 5 - miejsce cechowania
Zależnie od miejsca, w którym mają być wykonane, i od rodzaju rur, np. podpory pod
rury stalowe pokazano na rys. 66
Niezależnie od konstrukcji podpór należy je rozmieścić w określonych odległościach,
zależnie od średnicy. W przypadku instalacji c.o. maksymalne odległości między podporami
ruchomymi podano w tabeli 4.
Podpory stałe łączą w sposób trwały rurociąg z elementem budowlanym, np. ze ścianą
budynku (rys. 67).
Tabela 4. Maksymalne odległości między podporami ruchomymi rurociągów instalacji co. [1, s. 44]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Przejścia przewodów przez ściany i stropy budynku należy wykonać przy użyciu tulei,
którą nakłada się na rurociąg. W miejscach przejść rurociągów przez przegrody nie powinno
być połączeń rur. Średnica tulei powinna być większa o co najmniej 10 mm od zewnętrznej
średnicy przewodu. Wyjście gałązek ze ściany przykrywa się rozetą (rys. 68).
Do przejmowania wydłużeń cieplnych rurociągów stosuje się kompensację naturalną
- samokompensację lub kompensację sztuczną z zastosowaniem wydłużek (kompensatorów).
Samokompensacja i wydłużki w instalacjach co. muszą być odpowiednio wymiarowane.
Najczęściej stosowana jest wydłużka w kształcie litery U.
Rys. 67. Przykładowe konstrukcje podpór stałych: a) z ceownika, b) z kątownika c) z odporami [1, s. 22]
Rys. 68. Przejście rur przez ściany [1, s. 161]: a) z tuleją, b) z rozetą I - tuleja, 2 - rozeta
Zasady montażu. Podczas montażu instalacji wodociągowej z rur stalowych w budynkach
z działowymi ściankami z bloczków gipsowych ze względu na korodujące właściwości
środowiska gipsowego, wszelkie przejścia rur przez te ścianki wykonuje się z tulejami
ochronnymi, (rys. 69).
Rys. 69. Szczegół zabezpieczenia rury stalowej przy przejściu przez ściankę gipsową i - rura, 2 - uszczelnienie,
3  tuleja[1, s. 162]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Tuleje mogą być z rur stalowych zabezpieczonych od strony ścianek przez pomalowanie
farbÄ… antykorozyjnÄ… typu Cynkor, lakierem asfaltowym itp. lub z rur z PVC-U nie
wymagających żadnych dodatkowych zabezpieczeń.
W razie montażu przewodów na ścianach gipsowych stosuje się nieco inne sposoby ich
mocowania. Przykłady najprostszych rozwiązań pokazano na rys. 70.
Rys. 70. Przykłady najprostszych umocowań [1, s. 163] rur stalowych na ściankach gipsowych
z zastosowaniem: a) uchwytu prostego zamocowanego w kołku, b) uchwytu wygiętego
zamocowanego w kołku śruba
Warunki wykonania instalacji wodnych
Przewody należy prowadzić po ścianach wewnętrznych, prostopadle lub równolegle do
ścian po wierzchu ścian lub w bruzdach o wymiarach 7x7, 7x14 i 14x14 cm. Przewody po
zmontowaniu powinny mieć na całym obwodzie izolację powietrzną grubości co najmniej
1 cm. Aby zabezpieczyć przewody montowane w bruzdach przed tarciem o ścianki bruzd
stosuje się owinięcie ich materiałem izolacyjnym. Bruzdy, których nie wolno zamurowywać,
mogą być jedynie przesklepione i to dopiero po pomyślnych próbach szczelności przewodów.
Piony wodociągowe powinny być prowadzone w obudowanych kanałach instalacyjnych.
Przewody pionowe mocuje się także uchwytami, przy czym odległość między nimi powinna
wynosić co najmniej 2,5 m, z równoczesnym spełnieniem warunku, że na każdej kondygnacji
w połowie wysokości powinno wypadać jedno zamocowanie. Przewody przechodzące przez
przegrody budynku prowadzi się w tulejach, przy równoczesnym spełnieniu warunku, że
w grubości przegrody nie można wykonywać żadnych połączeń. Przestrzeń pomiędzy
rurociągiem a tuleją ochronną powinna być wypełniona szczeliwem trwale elastycznym.
Odgałęzienia prowadzi się także ze spadkiem co najmniej 3 mm/m (na ostatniej
kondygnacji w kierunku pionu, a na pozostałych w kierunku przepływu wody) mocując je
dodatkowo hakiem (uchwytem) w punkcie podłączenia zaworu czerpalnego. Obowiązuje
ogólna zasada, że spadki przewodów powinny zapewnić możliwość odwodnienia instalacji
oraz możliwość odpowietrzenia przez najwyżej położone punkty czerpalne.
Średnice wylotów odgałęzień powinny wynosić:
- nad zlewem, zmywakiem, umywalką, przepływowym gazowym pod grzewaczem ciepłej
wody użytkowej, przy zbiorniczku spustowym, pisuarze, bidecie, natrysku, poidełku  15 mm,
- nad wanną z centralnym zaopatrzeniem w ciepłą wodę użytkową, dużym zlewem lub
zlewozmywakiem  20 mm,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
- przy ustępowej płuczce ciśnieniowej oraz polewaczce ogrodowej i podwórzowej  25 mm,
- we wszystkich innych przypadkach średnice ustala się wg rzeczywistego
zapotrzebowania na wodÄ™.
Warunki montażu związane z bezpieczeństwem instalacji:
- przewody wody zimnej powinny być prowadzone powyżej przewodów wody ciepłej,
- przewodów wodociągowych nie wolno prowadzić powyżej przewodów elektrycznych
i gazowych.
- do połączeń przewodów dla wody pitnej nie wolno używać farb miniowych.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie rodzaje rur stalowych używane są w instalacjach sanitarnych?
2. Do czego służą łączniki gwintowane redukcyjne?
3. Jaka jest kolejność podawania wymiarów w łącznikach redukcyjnych?
4. Jakie rodzaje zaworów są używane w instalacjach?
5. Za pomocą jakich elementów łączy się rurociąg z elementem budowlanym?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj łączniki równoprzelotowe określ ich przeznaczenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) dokonać szczegółowych oględzin zaprezentowanych złączek,
3) zaprezentować efekt wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- różne rodzaje złączek,
- katalogi materiałów instalacyjnych,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wykonaj połączenie rur instalacyjnych stalowych z sufitem pomieszczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) przygotować narzędzia i przyrządy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z dokumentacją techniczną,
4) dobrać elementy do podwieszenia rur,
5) wykonać ćwiczenie zgodnie z zasadami bhp,
6) zaprezentować efekt wykonanej pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rury instalacyjne,
- dokumentacja techniczna,
- narzędzia do wykonania podwieszenia,
- wieszaki do rur,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać rodzaje złączek?
2) zamontować elementy instalacji w budynku?
3) określić odległości podpór lub zawieszeń rur ?
4) wykonać zabezpieczenie antykorozyjne rur ?
5) rozróżnić rodzaje podpór?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 22 pytania dotyczące wykonywania podstawowych operacji ślusarskich.
Zawarte w teście pytania są wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest
prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
- w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku
pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie
zakreślić odpowiedz
prawidłową),
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia
Materiały dla ucznia:
instrukcja,
zestaw zadań testowych,
karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Połączenie rur na gwint długi stosujemy gdy
a) można obracać jedną z łączonych rur,
b) nie można obracać rur,
c) obie rury sÄ… ruchome,
d) połączenie ma być nierozłączne.
2. Uszczelki tekturowe przekładane gumowymi stosujemy w połączeniach kołnierzowych do
temperatury
a) 20 °C,
b) 30 °C,
c) 40 °C,
d) 50 °C.
3. Podziałka noniusza suwmiarki mierzącej z dokładnością do 0,1mm ma długość:
a) 10mm,
b) 9mm,
c) 1mm,
d) 15mm.
4. Gwintownice uniwersalne zaopatrzone sÄ… w:
a) 3 komplety narzynek,
b) 1 komplet narzynek,
c) 5 kompletów narzynek,
d) 4 komplety narzynek.
5. Rozróżnia się trasowanie
a) na płaszczyz
nie i przestrzenne,
b) zwykłe i kształtowe,
c) normalne i uniwersalne,
d) zwykłe i uniwersalne.
6. PryzmÄ™ stosuje siÄ™ podczas trasowania
a) punktowania wszystkich przecięć linii traserskich,
b) wyznaczania głównych osi symetrii przedmiotu,
c) przedmiotów okrągłych,
d) punktowania najważniejszych elementów linii traserskich.
7. Do spawania gazowego używa się mieszaniny acetylenu i
a) argonu,
b) dwutlenku węgla,
c) tlenu,
d) azotu.
8. Rysunek obok przedstawia:
a) klucz prosty,
b) klucz francuski,
c) szczypce nastawne,
d) klucz skośny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
9. Manometr służy do pomiaru
a) kompensacji wydłużeń.
b) ciśnienia.
c) temperatury.
d) średnicy rury.
10. Na rysunku została zaprezentowana:
a) gwintownica mechaniczna,
b) narzynka okrągłą,
c) gwinciarka przestawna,
d) gwintownica ręczna.
11. Narzędzie przedstawione na rysunku to:
a) obcinak chomÄ…towy,
b) piłka brzeszczotowa,
c) piłka tarczowa,
d) przecinak ręczny.
12. Urządzenie służące do zredukowania ciśnienia w butli do ciśnienia roboczego
i utrzymujące ciśnienie robocze na stałym poziomie to:
a) reduktor,
b) manometr,
c) kryza,
d) kołnierz.
13. Rysunek przedstawia spoinÄ™:
a) pachwinowÄ…,
b) grzbietowÄ…,
c) czołową,
d) otworowÄ….
14. Na zimno zgina się rury o średnicach mniejszych niż:
a) 25 mm,
b) 55 mm,
c) 75 mm,
d) 95 mm.
15. RurÄ™ zasypuje siÄ™ piaskiem w celu wykonania operacji:
a) gięcia,
b) spawania,
c) przecinania,
d) gwintowania.
16. Dwóch wierteł należy użyć przy wierceniu otworów powyżej:
a) 10 mm,
b) 15 mm,
c) 30 mm,
d) 60 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
17. Na rysunku przedstawiona jest piła:
a) brzeszczotowa,
b) taśmowa,
c) tarczowa,
d) taśmowa cierna.
18. Rysunek przedstawia stosowanie:
a) narzynki dzielonej w oprawce,
b) narzynki okrągłej w oprawce,
c) gwintownika zdzieraka,
d) gwintownika wykańczaka.
19. Butle z acetylenem oznacza siÄ™ kolorem:
e) niebieskim z czarnym napisem,
f) żółtym z czarnym napisem,
g) niebieskim z białym napisem,
h) żółtym z niebieskim napisem.
20. Sznury teflonowe stosujemy w celu
a) izolacji cieplnej instalacji,
b) podwieszenia elementów instalacji,
c) uszczelnienia połączeń kołnierzowych,
d) połączenia rozłącznego rur.
21. Prace spawalnicze może wykonywać pracownik:
a) po przyuczeniu na spawacza,
b) posiadający książeczkę spawacza,
c) umiejący spawać,
d) po instruktażu na stanowisku pracy.
22. Ubiór pracownika podczas wiercenia nie powinien mieć
a) zwisających części, mankiety powinny być obcisłe, głowa nakryta,
b) zwisających części, głowa nakryta,
c) obcisłych mankietów, głowa nakryta,
d) zwisających części, mankiety powinny być obcisłe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Montaż instalacji z rur stalowych
Zakreśl poprawną odpowiedz
, wpisz brakujące części zdania lub opisz.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
21. a b c d
22. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
6. LITERATURA
1. Cieślowski S., Kryger K.: Technologia  Instalacje sanitarne cz. 1. WSiP, Warszawa 2001
2. Cieślowski S., Kryger K.: Technologia  Instalacje sanitarne cz. 2. WSiP, Warszawa 2001
3. Górecki A.: Technologia ogólna  podstawy technologii mechanicznych. WSiP,
Warszawa 1998
4. Górecki A, Grzegórski Z.: Technologia  Montaż, naprawa i eksploatacja maszyn
i urządzeń przemysłowych. WSiP, Warszawa 2001
5. Hillar J., Jarmoszuk S.: Technologia. Åšlusarstwo i spawalnictwo. Warszawa: WSiP,1991.
6. Rączkowski B.: BHP w praktyce. ODDK, Gdańsk 2002
7. Solis H.: Technologia i eksploatacja maszyn. WSiP, Warszawa 1996
8. Mały poradnik mechanika. WNT, Warszawa 1994
9. www.messer.pl
10. www.spawalnictwo.spawsc.pl
11. www.thyssenkrupp-energostal.pl
12. www.wychowanietechniczne.prv.pl
13. www.tworzywasztuczne.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55