GEOGRAFIA
SA
OWNIK
ENCYKLOPEDYCZNY
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
GEOGRAFIA
SA
OWNIK
ENCYKLOPEDYCZNY
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
SÅ‚owniki Encyklopedyczne Wydawnictwa EUROPA
Język polski Historia Matematyka
Literatura polska Biologia Fizyka
Literatura powszechna Geografia Chemia
Edukacja obywatelska Ekologia Informatyka
Dyrektor, redaktor naczelny
Wojciech GÅ‚uch
Autorzy
Piotr Migoń, Stanisław Grykień, Ryszard Pawlak, Mieczysław Sobik
Redakcja
Jolanta Kardela
Korekta
Bożena Dembińska, Zofia Bronicka-Wyrwas
Projekt okładki
Renata Pacyna
Opracowanie typograficzne
Jakub Jan Kortyka
A
amanie, przygotowanie do druku
Studio MAK sp. z o.o.
Wydanie czwarte 2007
© 2002 by Wydawnictwo EUROPA
Wszystkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczeń na inne języki. Żadna z części
tej książki nie może być publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Dotyczy to również
sporządzania fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych.
ISBN 978-83-7407-154-3
Wydawnictwo EUROPA Sp. z o.o.
50 011 Wrocław, ul. Kościuszki 35
tel. [phone], faks 071 346 30 15
e-mail: [e-mail]
www.wydawnictwo-europa.pl
Druk i oprawa
Drukarnia im. Adama Półtawskiego, Kielce
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Wykaz skrótów
adm.  administracyjny im.  imienia (w nazwach)
afryk.  afrykański
amer.  amerykański jap.  japoński
ang.  angielski jez.  jezioro (z nazwÄ…)
arab.  arabski jęz.  język
atmosf.  atmosferyczny
austr.  austriacki k.  koło (przy nazwach
azjat.  azjatycki miejscowości)
kcal  kilokaloria
b.  były kg  kilogram
bot.  botaniczny klasycyst.  klasycystyczny
BRT  Brutto Registen Ton klim.  klimatyczny
(tona rejestrowa brutto) km  kilometr
król.  królewski
C  stopnie Celsjusza
°
centr.  centralny łac.  łaciński
Ci  kiur
cieśn.  cieśnina (z nazwą) m  metry
ciśn.  ciśnienie (z liczbą) M.  Morze (w nazwie)
cm  centymetr maks.  maksymalny
cz.  część meteorol.  meteorologiczny
mieszk.  mieszkańcy (z liczbą)
d.  dawny, dawniej min  minuta
dł.  długość (z liczbą) minim.  minimalny
dł. geogr.  długość geograficzna mld  miliard (z liczbą)
(bez stopnia) mln  milion (z liczbÄ…)
dm  decymetr mm  milimetr
dosł.  dosłownie Mt.  Mount
E  długość geograficzna N  szerokość geograficzna
wschodnia (ze stopniem) północna (ze stopniem)
ekol.  ekologiczny n.  nad (w nazwie, np. Nakło
n. NoteciÄ…)
fiz.  fizyczny nar.  narodowy
flam.  flamandzki n.e.  naszej ery
fot.  fotografia niem.  niemiecki
franc.  francuski niz.  nizina (z nazwÄ…)
NPM  Najświętszej Marii Panny
G.  Góry (w nazwach) n.p.m.  nad poziomem morza
geofiz.  geofizyczny
geogr.  geograficzny O.  Ocean (z nazwÄ…)
geol.  geologiczny ob.  obecnie (przy nazwie)
gł.  główny, głównie obj.  objętość (z liczbą)
głęb.  głębokość (z liczbą) ok.  około (z datą, liczbą)
godz.  godzina os.  osoba
gr.  grecki
p.n.e.  przed naszÄ… erÄ…
ha  hektar pd.  południowy, południe
hist.  historyczny PKB  produkt krajowy brutto
hiszp.  hiszpański pl.  plac (z nazwą)
hPa  hektopaskal płw.  półwysep (z nazwą)
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
pn.  północny, północ środk.  środkowy
PNB  produkt narodowy brutto św.  święty (z imieniem)
pocz.  poczÄ…tek (wieku, lat)
pol.  polski t  tona
poł.  połowa (wieku, lat) tab.  tabela
pow.  powierzchnia (z liczbÄ…) temp.  temperatura (z liczbÄ…)
proj.  projektowany temp. topn.  temperatura topnienia
prostop.  prostopadły temp. wrz.  temperatura wrzenia
prow.  prowincja (z nazwą) tłum.  tłumaczenie, tłumaczony
przeł.  przełom (wieku) turyst.  turystyczny
przem.  przemysł tys.  tysięcy (z liczbą)
przyl.  przylÄ…dek (z nazwÄ…)
pt.  pod tytułem ul.  ulica (z nazwą)
uniw.  uniwersytet
Rep.  Republika (w nazwie)
ros.  rosyjski W  długość geograficzna
rys.  rysunek (w odsyłaczu) zachodnia (ze stopniem)
rz.  rzeka (z nazwÄ…) w.  wiek
W.  Wyspy (w nazwie)
s  sekunda wewn.  wewnętrzny
S  szerokość geograficzna woj.  województwo (z nazwą)
południowa (ze stopniem) wojew.  wojewódzki
S.  San, Sante, Santa wsch.  wschodni, wschód
St.  Saint współrz.  współrzędna
słowac.  słowacki wys.  wysokość (z liczbą)
staroż.  starożytny wym.  wymowa
statyst.  statystyczny wyż.  wyżyna (z nazwą)
szac.  szacunkowo
szer.  szerokość (z liczbą) zach.  zachód, zachodni
szer. geogr.  szerokość geograficzna zał.  założony, założył
zat.  zatoka (z nazwÄ…)
śl.  śląski zewn.  zewnętrzny
śr.  średni zw.  zwany
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Słowo wstępne
Nie będzie przesady w stwierdze- i oceanów, mórz i krain geograficznych,
niu, że wiedza geograficzna jest nie- gór, rzek i jezior, państw i miast. Tym
zbędna do zrozumienia współczesnego różni się od innych słowników dostęp-
świata, jego środowiska przyrodniczego nych na rynku księgarskim, w których
w całej swojej różnorodności i zmienno- omawiana jest albo terminologia geo-
ści w czasie, rozmieszczenia i rozwoju graficzna, albo wyłącznie obiekty. Aby
jego ludności, problemów politycznych, uczynić zakres Słownika zgodny z pro-
ekonomicznych i społecznych. Z geo- gramem nauczania geografii w szkole,
grafią spotykamy się niemal na każdym włączono także do niego wybrane hasła
kroku: w szkole, telewizji, gazetach z takich dziedzin, jak fizyka, geologia,
i czasopismach, książkach, przy plano- biologia i ekonomia.
waniu wakacyjnych wyjazdów. Dociera W opisach starano się nie ograniczać
do naszych uszu coraz więcej specjali- do podania suchej definicji, ale także
stycznych terminów, nazw miast, krajów dostarczyć podstawowych informacji
i krain, o których dotąd słyszeliśmy o pochodzeniu czy powstawaniu zjawi-
rzadko bÄ…dz
wcale. W orientacji w tym ska lub obiektu, jego najważniejszych
złożonym, ale fascynującym świecie cechach, związkach z innymi zjawi-
geografii ma za zadanie pomóc Słownik, skami oraz występowaniu na świecie
po który właśnie Państwo sięgają. i w Polsce. Przy opisie działań ludzkich
Jako główny odbiorca Słownika po- świadomie zrezygnowano z przytacza-
myślany jest uczeń starszych klas szkoły nia z natury bardzo zmiennych w czasie
podstawowej, gimnazjum i szkoły śred- danych liczbowych charakteryzujących
niej. Mamy jednak nadzieję, że Słownik procesy gospodarcze (wielkości wydo-
okaże się przydatny także wszystkim bycia, produkcji, eksportu i importu);
innym osobom zainteresowanym geo- te można znalez
ć w corocznie wydawa-
grafią i światem współczesnym, stu- nych rocznikach statystycznych. Wyją-
dentom wyższych uczelni, a osobom tek uczyniono tylko w odniesieniu do
profesjonalnie zajmującym się geografią ludności państw oraz wielkości produk-
w dobie coraz większej specjalizacji tu krajowego brutto w dolarach USA na
nauki pomoże w ogarnięciu całości dzie- osobę (dla konkretnego roku), jako pod-
dziny. stawowego miernika poziomu rozwoju
Zakres tematyczny haseł w Słowniku gospodarczego.
jest bardzo bogaty i obejmuje podstawo- Mamy nadzieję, że Słownik będzie
we terminy z zakresu geografii fizycznej dla Państwa użyteczny i przyjazny.
i ekonomicznej oraz zwięzłą charaktery- Z góry dziękujemy za wszelkie uwagi.
stykę najważniejszych obiektów geogra- Postaramy się je uwzględnić w kolej-
ficznych Polski i świata: kontynentów nych wydaniach.
Autorzy
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Korzystanie ze SÅ‚ownika
Hasła rzeczownikowe występują w za- aczkolwiek dla miast podano też nazwy
sadzie w liczbie pojedynczej; wyjÄ…tkiem oryginalne.
są takie, które opisują obiekty w swojej Po haśle głównym omawiającym ter-
naturze  mnogie , jak ekshalacje, seraki, min geograficzny w nawiasach podano
torosy. synonimy, względnie powszechnie uży-
Występuje kilka haseł przymiotniko- wane skróty w przypadku organizacji
wych, wyjaśniających znaczenie termi- międzynarodowych, okręgów przemy-
nów łączących się z wieloma terminami słowych itp.
rzeczownikowymi, np. eoliczny, egzo- Jeśli dany termin ma więcej niż
geniczny, limniczny. jedno znaczenie, wówczas zaznaczono
W hasłach dwu- i więcej wyrazowych to w opisie stosując oznaczenie (1), (2)
użyto głównie brzmień naturalnych, itd.
a więc np. niecka artezyjska, a nie arte- Strzałka () w opisie hasła odsyła
zyjska niecka, badania reprezentacyjne, do innych terminów, użytych przy jego
a nie reprezentacyjne badania. Odstęp- objaśnianiu. Nie stosowano jednak odno-
stwem od tej zasady jest występowanie śników w opisie obiektów geograficz-
w nazwie rzeczowników, które łączą się nych (nazw własnych).
z wieloma przymiotnikami; wówczas ha- Pojawiające się w zakończeniu
sła należy szukać pod wyrazem stano- niektórych opisów odsyłacze postaci
wiącym o istocie zjawiska, np. batialna  Zob. też kierują do terminów po-
strefa, nie strefa batialna, infiltracyjna krewnych, których znajomość pomoże
woda, a nie woda infiltracyjna. osadzić dany termin w szerszym kon-
Nazwy geograficzne występują tekście i zrozumieć jego specyfikę na
zawsze w porządku: hasło właściwe tle innych terminów z danej dziedzi-
 określe- nie, np. Chińska Nizina, nie ny.
Nizina Chińska, Indyjski Ocean, nie Pojawiające się w opisach haseł wy-
Ocean Indyjski. Nazwy państw podane tłuszczone litery z kropką są zawsze
są w powszechnie używanym, potocz- podstawowym terminem w formie skró-
nym brzmieniu, oficjalne nazwy państw conej, np. a. w haśle ablacja.
znajdują się w nawiasie, np. Bułgaria (Rys.) odsyła do rysunku przedsta-
(Republika Bułgarii). Nazwy miast i wiającego dane zjawisko. Często jedna
krain występują w brzmieniu tradycyj- ilustracja obrazuje więcej niż jedno
nie spolszczonym (Paryż, nie Paris), hasło, co jest wyjaśnione w podpisie.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
 9 abrazja
Abisyńska, Wyżyna  wyżynny obszar
w pn.-wsch. Afryce, na terytorium Etio-
a
pii i Erytrei, oddzielony głębokim rowem
tektonicznym od sąsiedniej Wyż. Soma-
lijskiej. Urozmaicona budowa geol.,
na skałach prekambryjskich zalegają
a
mezozoiczne skały osadowe, przykryte
grubymi pokrywami lawowymi, docho-
dzącymi do 2 km; najwyższe szczyty
Aachen Akwizgran. (do 4550 m n.p.m.) są stożkami wul-
kanicznymi. Obszar głęboko rozcięty
Aalborg  miasto i port w pn. Danii; ok. dolinami rzek i zapadliskami tektonicz-
120 tys. mieszk. Ośrodek adm. i przemy- nymi. Klimat podrównikowy, na pn.
słowy, największe cementownie w kraju. suchy; dobrze zaznaczone piętra klima-
Kamienny Dom z 1642 to najpiękniejsza tyczno-roślinne. Eksploatacja bogactw
renesansowa kamienica mieszczańska naturalnych, m.in. złota, platyny, rud
Skandynawii. manganu.
Abchazja  kraina w pn.-zach. Gru- ablacja  ubytek masy pokrywy śnież-
zji, na wybrzeżu M. Czarnego. Posiada nej, lodu lodowcowego lub pływają-
status republiki autonomicznej; stolica cego wskutek topnienia lub sublima-
Suchumi. Pow. 8,6 tys. km2; ok. 518 cji. A. może zachodzić pod wpływem
tys. mieszk. Kraj górzysty (najwyższy różnorodnych czynników: insolacji,
szczyt Dombaj-Ulgen 4046 m n.p.m.), wysokiej temperatury powietrza, wody
tylko w pd.-wsch. cz. nizinny; klimat deszczowej, spływu powierzchniowego,
śródziemnomorski. Region gł. rolniczy, oddawania ciepła przez ściany skalne
uprawa herbaty, tytoniu, cytrusów. W la- otaczające pokrywę śnieżną lub lodową.
tach 1992-94 wojna domowa z Gruzją, W wyniku nierównomiernej a. powstają
zakończona podpisaniem porozumienia formy lodowe o fantastycznych kształ-
w Moskwie. tach, m.in. rynny, kotły, piramidy oraz
stoły lodowcowe i penitenty.
Aberdeen  miasto w Szkocji nad M. Pół- Strefą a. w obrębie lodowca jest dolna
nocnym; ok. 184 tys. mieszk. Port rybacki, strefa całkowitego ubytku masy, znaj-
ośrodek przemysłowy, handlowy, komuni- dująca się poniżej linii wiecznego
kacyjny, naukowy i turyst.; centrum obsłu- śniegu.
gi wydobycia ropy naftowej w brytyjskim
sektorze M. Północnego. abrazja  ścieranie powierzchni wy-
chodni skalnych i pojedynczych okru-
Abidżan (Abidjan)  największe miasto chów wskutek tarcia i wzajemnych ude-
i port Wybrzeża Kości Słoniowej, nad rzeń o siebie w trakcie transportu przez
Zat. Gwinejską, zespół miejski ok. wodę płynącą, wiatr lub poruszający
5 mln mieszk. Ośrodek przemysłowy, się lód lodowcowy. W zależności
komunikacyjny, naukowy i turyst. Mimo od środowiska wyróżnia się a. morską,
przeniesienia stolicy do Jamusukro wiatrowÄ…, rzecznÄ… i lodowcowÄ… (
A. pozostaje centrum gospodarczym egzaracja). A. jest procesem prowadzÄ…-
i naukowo-kulturalnym kraju. cym do obniżenia powierzchni terenu,
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Abruzja 10
działając jednak na zróżnicowane pod Abudża  stolica Nigerii, ok. 590 tys.
względem budowy geologicznej pod- mieszk.; ośrodek adm. i handlowy.
a
łoże, może cechować się dużą selektyw-
nością. abysalna, strefa  strefa głębi oceanicz-
nych o stałej niskiej temperaturze wo-
Abruzja  kraina w środk. Włoszech, dy, niewielkich dostawach materiału
nad M. Adriatyckim; pow. 11 tys. km2. skalnego i organicznego z lÄ…du, ubogim
Krajobraz w większości górzysty, znaj- i rozproszonym życiu organicznym, wy-
duje się tu m.in. najwyższy szczyt Ape- korzystującym opadający obumarły
ninów Corno Grande (2912 m n.p.m.). plankton. W rowach oceanicznych
Gospodarka rolno-hodowlana (m.in. istnieją również całkowicie izolowane
uprawa zbóż, buraków cukrowych, wi- ekosystemy wykorzystujące do proce-
norośli, oliwek), wydobycie gazu ziem- sów życiowych chemosyntezę (Rys. 1).
nego i boksytów, ośrodki przemysłowe.
Nad M. Adriatyckim liczne kąpieliska, Aconcagua  najwyższy szczyt Ame-
w górach ośrodki sportów zimowych. ryki Pd. (6960 m n.p.m.), w Andach
GÅ‚. miasto: Pescara. na terenie Argentyny; zbudowany ze
skał krystalicznych, gł. andezytów, two-
absolutne maksimum ekstrema ele- rzy zwarty masyw pokryty wiecznym
mentów meteorologicznych. śniegiem i lodowcami. Zdobyty po raz
pierwszy w 1897 przez Szwajcara M. Zu-
absolutne minimum ekstrema ele- briggena, w 1934 pierwsza pol. wyprawa
mentów meteorologicznych. andyjska (S. Daszyński, W. Ostrowski,
S. Osiecki, K. Jodko-Narkiewicz) wyty-
Abu Zabi  stolica Zjednoczonych Emi- czyła nową drogę od strony wsch. przez
ratów Arab. i emiratu A.Z., ok. 603 tys. lodowiec nazwany póz
niej Lodowcem
mieszk. w zespole miejskim; ośrodek Polaków.
rejonu wydobycia ropy naftowej; port
morski i lotniczy. Ad-Dauha Dauha, Ad-.
Rys. 1. Formy rzez
by dna morskiego oraz strefy w obrębie mórz i oceanów. Nachy-
lenie szelfu i stoku kontynentalnego znacznie przewyższone
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
 11 adwekcja
Adamawa  wyżyna w środk. Afryce, peratury w porcji powietrza unoszącej
ciągnąca się lekkim łukiem od Zat. Gwi- się dzięki konwekcji. Gdy porcja po-
a
nejskiej w głąb kontynentu; wys. do wietrza unosi się w górę, zwiększa się
3008 m n.p.m.; oddziela niższe wyżyny jej objętość kosztem energii wewnętrz-
Dolnej Gwinei na pd. i Górnej Gwinei na nej, czego przejawem jest spadek tem-
zach. Zbudowana gł. ze skał metamor- peratury; podczas wzrostu ciśnienia
ficznych i wylewnych, nad powierzch- przy osiadaniu powietrza zachodzi
nią wyżyny wznoszą się pojedyncze proces odwrotny. Tempo adiabatycz-
stożki wulkaniczne, nad Zat. Gwinejską nych zmian temperatury jest określane
odosobniony stożek Kamerunu (4070 m za pomocą gradientu suchoadiaba-
n.p.m.). Po stronie pd. wiecznie zielone tycznego temperatury, a w przypadku
lasy tropikalne, po pn. sawanny. gdy w porcji powietrza zachodzi kon-
densacja pary wodnej gradientu wil-
Addis Abeba  stolica Etiopii; ok. 2,8 mln gotnoadiabatycznego.
mieszk. Największy ośrodek gospodar-
czy i naukowo-kulturalny kraju; zakła- Admiralicji, Wyspy  grupa ok. 40 wysp
dy przem. spożywczego, włókiennicze- w pn.-zach. cz. Archipelagu Bismarcka;
go, maszynowego i hutniczego. Pałace pow. 2,1 tys. km2 i 45 tys. mieszk.; naj-
cesarskie, katedra koronacyjna, Africa większa wyspa  Manus; uprawa palmy
Hall  siedziba Komisji Ekonomicznej kokosowej, sagowej, drzewa chlebowego
ONZ. i bananów; eksport kopry i macicy per-
łowej. Wchodzą w skład Papui-Nowej
Adelaide  najstarsze miasto i port pd. Gwinei.
Australii, stolica stanu Australia Pd.,
ok. 1 mln mieszk. Ośrodek przemysło- adret dosłoneczny stok.
wy i naukowo-kulturalny, węzeł komu-
nikacyjny; nowoczesne centrum festi- Adriatyckie, Morze  odnoga M. Śród-
walowe. ziemnego pomiędzy Płw. Apenińskim
na zach. i Płw. Bałkańskim na wsch.;
Aden  miasto w Jemenie nad Zat. Adeń- pow. ok. 140 tys. km2, głęb. do 1400 m,
ską O. Indyjskiego, na stożku wygasłe- temp. wody w lecie ok. 25 C. Połącze-
°
go wulkanu, ok. 620 tys. mieszk. Ośrodek nie z gł. akwenem M. Śródziemnego
przerobu ropy naftowej, port morski i lot- przez cieśn. Otranto. Linia brzegowa
niczy. Liczne zabytki arabskie, osmań- dość wyrównana na wybrzeżu zach.,
skie i z czasów pozostawania pod pano- bardzo urozmaicona na wybrzeżu wsch.
waniem brytyjskim. ( wybrzeże dalmatyńskie). Gł. porty:
Triest, Wenecja, Bari (WÅ‚ochy), Rijeka,
AdeÅ„ska, Zatoka  zatoka M. Arab- Split (Chorwacja), Durrës (Albania).
skiego, między płw. Arabskim a Soma- Liczne ośrodki wypoczynkowe, zwłasz-
lijskim; głęb. maks. 3328 m; port Aden. cza na wybrzeżu Włoch.
adiabatyczne procesy  zmiany tempe- adwekcja  napływ nad dany obszar
ratury w porcji (masie) powietrza pod- masy powietrza o określonych cechach,
dawanej zmianom ciśnienia atmosf., takich jak temperatura, gradient sta-
zachodzące bez wymiany ciepła z oto- nu, wilgotność; kierunek i intensyw-
czeniem tej porcji; opisują zmiany tem- ność tego napływu wynikają z przebie-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Adyga 12
gu i kształtu izobar oraz z różnicy ci- dopływu promieniowania słonecznego
śnienia liczonej na jednostkę odległości; ( insolacja); stąd powodują pewne
a
a. o kontrastowo odmiennych cechach ochładzanie powierzchni Ziemi, co czę-
jest charakterystyczna dla np. różnych ściowo osłabia ocieplanie związane z
sektorów niżu barycznego pozazw- efektem cieplarnianym. A. pełnią także
rotnikowego, oddzielonych frontami rolÄ™ jÄ…der kondensacji.
atmosferycznymi.
Afar  zapadlisko tektoniczne w pn.-
Adyga  rzeka w pn. Włoszech, dł. 410 -wsch. Afryce między Wyż. Abisyńską
km; pow. dorzecza 12 tys. km2. y
ródła i Somalijską; fragment wielkiej śród-
w Alpach, niżej płynie przez Dolomity kontynentalnej strefy ryftowej. Najniż-
i Niz. Padańską, ujście do M. Adriatyc- sze partie leżą w depresji: jez. Asale
kiego niedaleko Wenecji. W górnym ( 116 m n.p.m.) i jez. Assal ( 150 m
biegu liczne elektrownie wodne, w dol- n.p.m.); pozostała cz. ma postać pła-
nym biegu żeglowna. skowyżu ze stożkami wulkanicznymi do
2010 m n.p.m.; czynne wulkany i gorÄ…ce
aeracji, strefa  warstwa gruntu, w któ- z
ródła. Klimat podrównikowy, bardzo
rej tylko cz. porów zajęta jest przez suchy, brak stałej sieci rzecznej, roślin-
wodę higroskopijną, błonkowatą, ność półpustynna i pustynna.
kapilarnÄ…, zawieszonÄ….
Afganistan (Islamskie Państwo Afga-
aeroenergetyka energetyka wiatrowa. nistanu)  państwo śródlądowe poło-
żone w pd.-zach. Azji, pow. 652,1 tys.
aerologia  nauka zajmujÄ…ca siÄ™ pozna- km2, 25,9 mln mieszk. (2005), ze stolicÄ…
niem atmosfery ponad warstwą bezpo- w Kabulu. Gł. krainy geogr. to Wyż. Irań-
średnio przy powierzchni Ziemi, a więc ska i Hindukusz. Produkt krajowy brutto
tej jej cz., której badania nie mogą być 700 $/os. (2003). Kraj na niskim pozio-
prowadzone bezpośrednio przez stacje mie rozwoju ekonomicznego. Pod-
naziemne. Metody stosowane przez a. stawÄ… gospodarki jest niskotowarowe
obejmują wysyłanie radiosond, rakiet rolnictwo, wytwarzające połowę PKB.
meteorol., pomiary prowadzone z samo- Rozwój gospodarczy kraju zahamo-
lotów i in.
aeronomia  dział meteorologii zaj-
mujący się wyższymi warstwami atmo-
sfery od wysokości ok. 50 km do górnej
granicy atmosfery.
aerozole  zawieszone w powietrzu
drobne cząstki pyłu i soli morskiej w fa-
zie stałej lub ciekłej, a w obszarach miej-
sko-przemysłowych także związków
węgla, ołowiu i glinu wyemitowanych
do atmosfery gł. przy spalaniu paliw.
Z powodu ich obecności w formie deli-
katnej zasłony następuje zmniejszenie
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
 13 Afryka
wała trwająca od końca lat 70. wojna
domowa, która spowodowała znaczne
a
zniszczenia; w latach 1979-89 okupacja
przez wojska radzieckie. Użytki rolne,
w dużej części nawadniane, stanowią
prawie 60% powierzchni ogólnej kraju.
Gł. uprawy: pszenica, kukurydza, jęcz-
mień, ryż, bawełna i buraki cukrowe.
W hodowli dominuje koczownicze
pasterstwo z dużym pogłowiem owiec
karakułowych. Znaczne zasoby surow-
ców mineralnych są wykorzystywane
w niewielkim stopniu. Wydobywa siÄ™
gaz ziemny, rudy żelaza i rudy miedzi.
Afryka  drugi pod względem wiel-
kości kontynent świata, rozciągający
się po obu stronach równika; pow. 30,3 należą w 51% do zlewiska O. Atlan-
mln km2. Jest wyjÄ…tkowo zwarty; linia tyckiego, w 18% do zlewiska O. Indyj-
brzegowa bardzo słabo rozwinięta, skiego, 1/3 kontynentu stanowią obsza-
wyspy i półwyspy stanowią 5% ogól- ry bezodpływowe, które znajdują się na
nej powierzchni. A. jest niemal w cało- Saharze, w kotlinie Kalahari i Czadu.
ści starą tarczą prekambryjską, złożoną Największymi rzekami Afryki są: Nil,
z mozaikowo występujących wyżyn Kongo, Niger, Zambezi; najwięcej je-
i kotlin; łańcuchy górskie występują zior znajduje się w Afryce Wsch., gł.
tylko na pd. (G. PrzylÄ…dkowe) i pn.- pochodzenia tektonicznego (jez. Tanga-
-zach. (Atlas). We wsch. cz. potężny nika, Niasa, Alberta, Edwarda). W Afry-
system rowów tektonicznych, ciągną- ce Pn. występują słone jeziora zw. szot-
cych się od M. Czerwonego aż do ujścia tami lub sabkhami. Układ stref roś-
rz. Zambezi; liczne wzniesienia wul- linnych odpowiada w przybliżeniu ukła-
kaniczne, z najwyższym Kilimandżaro dowi stref klim. Około 40% A. zajmu-
(5895 m n.p.m.). W rzez
bie dominujÄ… jÄ… sawanny; na pn. i pd. wiecznie zielona
wysokie wyżyny (49% pow. leży na roślinność śródziemnomorska. Więk-
wys. 500-2000 m n.p.m.), niziny zaj- szość krajów A. znajduje się na bardzo
mujÄ… tylko 22%. Wyraz
nie zaznaczona niskim poziomie rozwoju gospodar-
jest strefowość klimatyczna i roślinna; czego, częste są klęski głodu, zwłaszcza
wokół równika klimat równikowy, na w strefie Sahelu. Towarzyszy temu nie-
zach. wilgotny, na wsch. bardziej su- stabilna sytuacja polityczna; liczne walki
chy; na pn. i pd. od tej strefy klimat na tle etnicznym (ostatnio w Liberii
podrównikowy wilgotny, sawannowy, i Sierra Leone), wojskowe zamachy sta-
z letniÄ… porÄ… deszczowÄ… i suchÄ… zimo- nu, wojny domowe; rzÄ…dy majÄ… z re-
wą; w strefach zwrotnikowych panuje guły charakter dyktatur. Względną
klimat suchy; w cz. pn. znajduje się naj- stabilność polityczną i gospodarczą wy-
większa pustynia na Ziemi  Sahara. Na kazują przede wszystkim państwa z pn.
pn. i pd. krańcach A. klimat podzwrotni- (Egipt, Tunezja, Maroko) i pd. (RPA,
kowy śródziemnomorski. Wody Afryki Namibia, Botswana) kontynentu.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Ag 14
Ag srebro. agradacja  podwyższanie poziomu
powierzchni terenu wskutek pionowego
a
Agades  miasto w Nigrze przy skrzy- przyrostu osadów ( akumulacja)
żowaniu szlaków karawan, ok. 50 tys. w środowisku rzecznym lub morskim.
mieszk.; eksploatacja soli, uprawa zbóż A. w dolinie rzecznej jest rezultatem
i daktyli. niezdolności rzeki do dalszego trans-
portu swojego rumowiska, w zwiÄ…zku
Agania  stolica Guam, 1 tys. mieszk.; ze zmniejszeniem prędkości lub ilości
port, lotnisko, siedziba Mikronezyjskiej wody, wzrostem ilości rumowiska lub
Rady Turystyki Regionalnej. zmniejszeniem spadku podłużnego
rzeki. A. może być też wywołana bez-
agawa (Agave)  roślina pochodzenia pośrednio przez człowieka przez budowę
meksykańskiego, gromadząca w zgrubia- zapór. W rezultacie przemiennej w cza-
łych pędach wodę na okres suszy. Upra- sie a. i erozji powstają terasy
wiana na włókno (agawa sizalska) lub rzeczne.
jako roślina ozdobna. Gł. obszar występo-
wania i upraw rozciąga się od Meksyku agrocenoza  zespół roślin i zwie-
po pn. cz. Ameryki Pd. oraz w basenie M. rząt żyjących na polu, ukształtowany
Śródziemnego. Zob. też sizal. w wyniku działalności gospodarczej
człowieka w określonym środowisku
aglomeracja  zespół miast powiąza- upraw rolniczych. Tworzenie a. ma na
nych funkcjonalnie (np. poprzez dojaz- celu uzyskanie maksymalnego plonu
dy do pracy lub szkół, powiązania ko- poprzez zwiększenie jego odporności
operacyjne firm). A. może być mono- (np. w stosunku do monokultury)
centryczna, gdy jedno z miast jest do- oraz produktywności, którą zwiększa
minujące (a. warszawska, paryska, właściwe sąsiedztwo roślin.
wrocławska) lub policentryczna (
konurbacja), gdy nie można wydzie- agroklimat  charakterystyczny dla
lić miasta dominującego (a. górnoślą- danego miejsca lub obszaru przebieg
ska, Zagłębie Ruhry w RFN, Zagłębie warunków pogodowych, określonych
Donieckie na Ukrainie). A. policen- na podstawie wieloletnich obserwacji
tryczna powstaje zwykle wskutek zlewa- meteorol., oceniany z punktu widzenia
nia się blisko położonych, niezależnych ich przydatności w produkcji rolniczej.
od siebie miast.
agroklimatologia  nauka zajmujÄ…ca siÄ™
Agra  miasto w pn. Indiach nad Jamuną, tymi aspektami klimatu, które są istot-
ok. 1,5 mln mieszk. Ośrodek prze- ne w gospodarce rolnej, np. temperaturą
mysłowy, handlowy, komunikacyjny, gleby, suszami, promieniowaniem foto-
turyst., religijny dla muzułmanów; syntetycznie aktywnym itp.
d. stolica państwa Wielkich Mogołów
z najcenniejszymi zabytkami islam- agrotechnika  (1) całokształt zabiegów
skimi w Indiach, zwłaszcza mauzoleum stosowanych przy uprawie roli i roślin
Tadż Mahal (XVII w.). Ponadto Czer- w celu uzyskania obfitych plonów wyso-
wony Fort  cytadela z pałacem (XVI- kiej jakości; (2) nazwa dyscypliny nauko-
-XVII w.), Meczet Perłowy (XVII w.), wej zajmującej się tymi zagadnieniami.
mauzoleum cesarza Akbara (XVI w.)
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce