Politechnika Białostocka
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska
Laboratorium z przedmiotu:
BIOPALIWA
KOD: EKS1A400034
Studia stacjonarne I stopnia
Ćwiczenie 4
Otrzymywanie biopaliw
Instrukcje do ćwiczeń
4.1. Otrzymywanie biodiesla
4.2. Otrzymywanie bioetanolu
Opracowanie:
dr Mariola Samsonowicz
1
Politechnika Białostocka
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska
Instrukcja do zajęć laboratoryjnych
BIOPALIWA
KOD: EKS1A400034
Studia stacjonarne I stopnia
Numer ćwiczenia: 4.1.
Temat:
Otrzymywanie biodiesla
Opracowanie:
dr Mariola Samsonowicz
2
1. Wprowadzenie
Wytwarzanie biopaliw to dostosowywanie ich parametrów do technicznych i technologicznych wyma-
gań silnika wysokoprężnego  Diesla. Współczesne silniki Diesla nie są przystosowane do spalania oleju
roślinnego, który poddawany jest dalszemu przetwarzaniu metodami chemicznymi w celu uzyskania
pełnowartościowego paliwa.
Podstawowym surowcem wykorzystywanym do produkcji biodiesla są oleje roślinne, których głównymi
składnikami są kwasy tłuszczowe o 18 atomach węgla w łańcuchu i różnym stopniu nienasycenia. Wy-
jątkiem są m.in. oleje palmowy i kokosowy, w których dominującymi składnikami są kwasy nasycone
o 16 (palmitynowy), 12 (laurynowy) i 14 (mirystynowy) atomach węgla w łańcuchu.
Ilościowo najwięcej na świecie produkuje się oleju sojowego i palmowego, natomiast trzecie i czwarte
miejsce stanowią oleje rzepakowy i słonecznikowy. Oleje powszechnie wykorzystywane są zarówno do
produkcji żywności dla ludzi i zwierząt, jak i do produkcji paliw w postaci estrów metylowych wyższych
kwasów tłuszczowych (paliwa 1 generacji). Produkcja biopaliw z olejów pochodzących z niektórych
gatunków roślin (np. Jatrophy) nie stanowi konkurencji w stosunku do produkcji żywności (biopaliwa 2
generacji). ze względu na ich wysoką toksyczność.
Transestryfikacja
Najczęściej stosowaną metodą otrzymywania biodiesla jest transestryfikacja olejów roślinnych prowa-
dzona z udziałem prostych alkoholi w obecności kwasowych, lub zasadowych katalizatorów, w tym
transestryfikacja w/w olejów w warunkach nadkrytycznych alkoholu.
Transestryfikacja - proces polegającym na wymianie, w obecności katalizatora, chemicznie związanej
gliceryny w czÄ…steczce triacyloglicerolu (TAG) na dodany alkohol metylowy lub etylowy. Obecnie sto-
suje się metanol z uwagi na jego niższą cenę, w rezultacie powstają estry metylowe. Stosowanie estrów
etylowych jest bardziej korzystne ze względu na obniżenie temperatury i zmniejszenie zadymienia spa-
lin, emisji toksycznych składników spalin, ograniczenie w znacznym stopniu emisji CO do atmosfery.
2
Użycie etanolu obniża jednak poziom przeestryfikowania oleju.
Rys. 1. Schemat reakcji transestryfikacji
3
Reakcja przedstawiona na rys. 1 jest reakcją odwracalną), dlatego też w celu przesunięcia położenia
równowagi w kierunku produktów należy zastosować nadmiar jednego substratu  alkoholu, albo prze-
prowadzić reakcję etapami, odbierając po każdym etapie produkt uboczny  glicerynę. Transestryfikacja
przebiega do chwili ustalenia się stanu równowagi zależnej od stosunku ilościowego związków biorą-
cych udział w reakcji. W rzeczywistości reakcja otrzymywania estrów metylowych czy etylowych jest
bardziej skomplikowana, przebiega poprzez produkty pośrednie, kolejno: diacyloglicerole i monoacy-
loglicerole.
Rys.2. Etapy transestryfikacji w obecności katalizatora alkalicznego
Najczęściej wykorzystywanymi katalizatorami w procesie transestryfikacji są katalizatory homoge-
niczne zasadowe (np. NaOH, KOH) lub kwasowe (H SO , HCl, H PO ) w zależności od stosowanych
2 4 3 4
surowców.
Tabela 1. Zalety i wady katalizatorów homogenicznych
Katalizatory ho- zalety wady
mogeniczne
alkaliczne - wysoka aktywność katalityczna - następowanie zmydlania
- niski koszt - tworzenie emulsji
- korzystna kinetyka - ścieki po oczyszczaniu
- Å‚agodne warunki procesu
kwasowe - równoczesne katalizowanie reakcji - korozja aparatury
estryfikacji i transestryfikacji - wyższa T i dłuższy czas reakcji
- nie wytwarzanie mydeł - słaba aktywność katalityczna
- większa ilość odpadów do neutralizacji
- trudniejszy recykling
Parametry procesu
Parametrami mającymi największy wpływ na przebieg reakcji, wydajność i jakość estrów metylowych
kwasów tłuszczowych są:
Øð stosunek molowy oleju do metanolu,
4
Øð rodzaj i ilość katalizatora,
Øð intensywność mieszania,
Øð temperatura procesu
Øð czas oczyszczania.
Najkorzystniej estryfikacja przebiega przy przetwarzaniu olejów o małej zawartości wolnych kwasów
tłuszczowych, o liczbie kwasowej poniżej 1. Ważna jest także jak najmniejsza zawartość wody, która w
mieszaninie reakcyjnej prowadzi do zobojętnienia katalizatora, a zatem zmniejszenia wydajności.
Transestryfikacja olejów roślinnych w obecności kwasowych katalizatorów
Spośród katalizatorów kwasowych największą rolę odgrywa stężony kwas siarkowy(VI), kwas fosfo-
rowy, kwas solny i p-toluenosulfonowy. Kataliza kwasowa może być stosowana do przetwórstwa ni-
skogatunkowych surowców, zawierających dużą ilość wolnych kwasów tłuszczowych (WKT), które
mogą powodować dezaktywację alkalicznego katalizatora. W przypadku korzystania z kwasowych ka-
talizatorów temperatura reakcji transestryfikacji powinna być wyższa niż przy stosowaniu katalizatorów
alkalicznych. Również stosunek molowy metanolu do oleju musi być wyższy, powinien wynosić co
najmniej 30:1. W przypadku jednostopniowej transestryfikacji wykorzystuje siÄ™ jeden rodzaj kataliza-
tora. W procesie dwustopniowym, w pierwszym etapie stosuje się katalizator kwasowy (w celu przejścia
WKT w estry), a w drugim etapie katalizator alkaliczny (estryfikacja gliceroli).
Transestryfikacja olejów roślinnych w obecności zasadowych (alkalicznych) katalizatorów.
Katalizatory zasadowe dodawane są do substratów procesu transestryfikacji w celu wprowadzenia jo-
nów alkoholanowych przyśpieszających reakcję. Jony te wprowadza się zwykle w postaci 30 lub 32%
roztworu metylanu potasu (lub sodu) w metanolu. Alkoholany metali charakteryzują się dużą aktywno-
ścią, z tego też powodu stosuje się je w mniejszych ilościach niż pozostałe katalizatory tego typu. Wadą
tych katalizatorów jest ich duża higroskopijność  w kontakcie z wodą katalizator ulega deaktywacji:
CH OK + H O KOH + CH OH
3 2 3
Niekorzystnym zjawiskiem jest również tworzenie mydeł w obecności wolnych kwasów tłuszczowych.
Rys. 3. Powstawanie mydeł w obecności katalizatora zasadowego
5
W instalacjach produkcji biodiesla poniżej 20 tys. ton/rok znacznie częściej stosuje się mieszankę kata-
litycznÄ… (mieszaninÄ™ wodorotlenku sodu lub potasu z alkoholem metylowym).
Przemysłowe metody produkcji biodiesla
W standardowym układzie wyróżnia się wiele procesów i operacji jednostkowych, najważniejsze to:
wytwarzanie i oczyszczanie (rafinacja) oleju, wytwarzanie estrów (transestryfikacja), separacja estrów
od frakcji glicerynowej, odzysk metanolu, oczyszczanie estrów metylowych oraz oczyszczanie frakcji
glicerynowej. W systemach produkcji biodiesla wymienione procesy przeprowadza się w różnych wa-
riantach i konfiguracjach w zależności od rodzaju surowca, wielkości obiektu oraz sposobu zagospoda-
rowania fazy glicerynowej.
Różnice występują głównie w:
·ð parametrach fizycznych prowadzenia procesu (ciÅ›nienie, temperatura),
·ð rodzaju zastosowanego katalizatora,
·ð metodach oczyszczania estru i gliceryny.
1-zbiornik z metanolowym roztworem katalizatora (KOH
lub NaOH),
2-reaktory pracujÄ…ce naprzemiennie,
3-rozdzielacze fazowe, w pierwszym rozdzielaczu następuje
1
odseparowanie warstwy wodno-glicerynowej od warstwy
olejowej a w drugim przemywanie wodÄ…, neutralizacja alka-
liów i odseparowanie warstw,
2
3
3
Rys. 4. Schemat wytwarzania estrów metylowych kwasów tłuszczowych (EMKT) w sposób ciągły
6
W praktyce przemysłowej proces transestryfikacji prowadzi się najczęściej w temperaturze 60 - 70oC w
obecności katalizatora zasadowego. schemat technologiczny procesu wytwarzania EMKT z oleju rze-
pakowego z zastosowaniem katalizatora alkalicznego przedstawiono Na Rys.4.. Olej rzepakowy oraz
mieszaninÄ™ katalitycznÄ… (katalizator w metanolu) wprowadza siÄ™ do reaktora (zwykle sÄ… dwa reaktory
działające naprzemiennie). Z reaktora, po procesie transestryfikacji, mieszanina reakcyjna przechodzi
przez kolumnę destylacyjną lub rektyfikacyjną, gdzie zostaje odparowany metanol i zawrócony ponow-
nie do procesu transestryfikacji. Odzysk metanolu prowadzi do obniżenia kosztów procesu, jak również
polepszenia jakości produktu. W rozdzielaczu fazowym następuje rozdział na warstwę estrów metylo-
wych i warstwę glicerynową. Otrzymane estry, które mają mieć zastosowanie jako paliwo muszą wyka-
zywać wartość pH na poziomie 7, ponieważ obecność alkaliów uszkadza pompę wtryskową silnika. Z
tego powodu estry kierowane są do przemycia wodą (można stosować przemywanie wodą z dodatkiem
kwasu). Następnie ponownie kieruje się je do rozdzielacza i po oddzieleniu warstwy wodnej, która za-
wiera ewentualne zanieczyszczenia i mydła, warstwę estrów osusza się. Proces umożliwia otrzymanie z
dobrą wydajnością, wysokiej jakości biopaliwa. Ostatni etap to magazynowanie.
W przypadku wykorzystywania do produkcji EMKT tłuszczy odpadowych stosuje się systemy dwueta-
powe:
I etap  estryfikacja wolnych kwasów tłuszczowych w środowisku kwasowym
II etap  transestryfikacja triacylogliceroli w środowisku zasadowym.
Technologie rozwojowe
Powodem podjęcia prób modyfikacji procesu transestryfikacji olejów roślinnych był stosunkowo długi
czas reakcji (w obecności kwasowego katalizatora 1- 45 godz., w obecności zasadowego katalizatora 1-
8 godz.) oraz problem całkowitego usunięcia katalizatora i produktów zmydlania estrów, których obec-
ność obniża zdecydowanie jakość produkowanego biopaliwa.
1. Transestryfikacja olejów roślinnych w warunkach nadkrytycznych alkoholi
Metanol w stanie nadkrytycznym (temperatura krytyczna 239 oC, ciśnienie krytyczne 8,1 MPa) jest fak-
tycznie w tych warunkach sprężonym gazem o bardzo wysokiej zdolności solubilizacji oleju. Redukując
dwufazowy układ do układu jednofazowego, pozwala on w temperaturze 350 oC, przy stosunku molo-
wym metanolu do oleju rzepakowego 1:42, na skrócenie czasu transestryfikacji oleju roślinnego do 2 
4 minut.
2. Transestryfikacja olejów roślinnych w organicznych rozpuszczalnikach
Transestryfikację olejów roślinnych: rzepakowego, palmowego, sojowego i kokosowego prowadzono
w środowisku metanolu z dodatkiem toluenu, benzenu, tetrahydrofuranu, (THF), eteru dietylowego i
7
o
innych, przy użyciu metanolanu sodu jako katalizatora. Stwierdzono, że w temperaturze 70 C przy
stosunku objętościowym oleju palmowego do toluenu 1:1 i molowym stosunku metanolu do oleju 13:1
proces transestryfikacji oleju do odpowiednich estrów metylowych wyższych kwasów tłuszczowych
trwał zaledwie 60 sekund zdecydowanie krócej w porównaniu do czasu trwania procesu zasadowej tran-
sestryfikacji olejów roślinnych. Obecnie, wspomniana metoda jest badana w skali laboratoryjnej.
3. Transestryfikacja olejów roślinnych w obecności katalizatorów heterogennych
Metoda transestryfikacji olejów roślinnych w obecności katalizatorów heterogennych jest dzisiaj w fazie
badań wielkolaboratoryjnych. W procesie transestryfikacji niskoerukowego oleju rzepakowego metano-
lem, w temperaturze 60-63oC, pod ciśnieniem atmosferycznym, przy zastosowaniu 0,3-0,5 % masowych
katalizatora w przeliczeniu na masę oleju roślinnego, przetestowano wiele katalizatorów, m.in.:
CaO/Al O , CaO-MgO, K CO
2 3 2 3-MgO, ZnO-MgO, opartych na kwasowych oraz silnie lub słabo zasado-
wych nośnikach. Wysoką efektywność procesu uzyskano w obecności CaO-MgO jako katalizatora, z
którym wiąże się duże nadzieje na realizację procesu w większej skali. Niestety zbyt duża ilość mydeł
powstających w obecności w/w katalizatora może utrudnić jego komercyjne zastosowanie.
4. Transestryfikacja olejów roślinnych w obecności lipaz
Enzymy hydrolityczne są szeroko stosowane w syntezie organicznej. Z uwagi na ich właściwości (sta-
bilność, tolerancja w stosunku do rozpuszczalników organicznych) stanowią wartościowe narzędzie, w
różnego rodzaju syntezach. Chociaż transestryfikacja olejów roślinnych katalizowana enzymami nie
znalazła komercyjnego zastosowania, prowadzone są nadal systematyczne badania w tym zakresie, kon-
centrujące się głównie na optymalizacji warunków procesu.
8
1. Cel i zakres ćwiczenia laboratoryjnego
Celem ćwiczenia jest poznanie procesu produkcji oraz otrzymanie estrów metylowych kwasów
tłuszczowych z oleju roślinnego i posmażalniczego.
2. Metodyka badań
2.1. Szkło i sprzęt laboratoryjny
 kolba okrągłodenna o poj. 500 cm3
 chłodnica zwrotna
 mieszadło magnetyczne
 waga techniczna
 Å‚az
nia wodna
 termometr
 rozdzielacz o poj. 500 cm3
 cylinder miarowy o poj. 250 cm3
 zlewki
 kolba stożkowa z korkiem
 lejek szklany
 sÄ…czki
2.2. Odczynniki i materiały
 Olej rzepakowy, sojowy, palmowy, słonecznikowy
 Olej posmażalniczy
 1 M roztwór metanolanu sodu w metanolu
 5% roztwór kwasu cytrynowego
 Żel krzemionkowy
 Papierki wskaz
nikowe
2.3. Wykonanie ćwiczenia
1. Za pomocą aerometru zmierzyć gęstość stosowanego oleju.
2. Przeprowadzić proces transestryfikacji
2a) Sposób 1. Za pomocą cylindra miarowego odmierzyć 250 cm3 oleju roślinnego, przelać do
zważonej zlewki i zważyć ponownie zlewkę z olejem. Przelać olej do kolby okrągłodennej, wrzu-
cić mieszadełko magnetyczne, kolbę zaopatrzyć w chłodnicę zwrotną i umieścić w płaszczu grzej-
nym (lub w Å‚az
ni wodnej o temperaturze 40oC) i ogrzewać około 15 minut (stale mieszając), do
9
osiągnięcia temperatury oleju - 40oC (preinkubacja oleju). Temperaturę kontrolować za pomocą
termometru umieszczonego bezpośrednio w kolbie okrągłodennej, tak jak to pokazano na zdjęciu
pierwszym.
Zdjęcie 1. Zestaw do transestryfikacji w warunkach laboratoryjnych
Po uzyskaniu przez olej temperatury 40oC podnieść do góry chłodnicę zwrotną i wprowadzić do
kolby 50 cm3 1M roztworu metanolanu sodu (CH ONa), po czym ponownie podłączyć chłod-
3
nicę. Zawartość kolby należy utrzymywać w temperaturze 40oC i intensywnie mieszać miesza-
dłem magnetycznym (zwłaszcza w ciągu pierwszych 10 minut) przez 30 minut.
lub
2b) Sposób 2. Za pomocą cylindra miarowego odmierzyć 250 cm3 oleju roślinnego, przelać do
zważonej zlewki i zważyć ponownie zlewkę z olejem. Przelać olej do kolby stożkowej, zatkać
korkiem i umieścić w wytrząsarce w temperaturze 40oC. Olej ogrzewać przez 15 minut stosując
stałe wytrząsanie (preinkubacja oleju). Po uzyskaniu przez olej temperatury 40oC zatrzymać
wytrząsanie i do kolby stożkowej wprowadzić 50 cm3 1M roztworu metanolanu sodu (CH ONa).
3
10
Zawartość kolby należy utrzymywać w temperaturze 40oC i intensywnie wytrząsać (zwłaszcza
w ciÄ…gu pierwszych 10 minut) przez 30 minut.
3. Po zakończeniu procesu transestryfikacji przenieść mieszaninę reakcyjną do zlewki i dodać 5%
roztworu kwasu cytrynowego (w celu neutralizacji katalizatora) w takiej ilości (około 40  50
cm3), aby pH mieszaniny wynosiło 7 - sprawdzać papierkiem uniwrsalnym. Całość przenieść do
rozdzielacza i pozostawić w nim na około 20  30 minut. Po zaobserwowaniu wyraz
nego
rozdzielenia się dwóch warstw (jak pokazano na zdjęciu drugim), warstwę dolną (glicerynową)
przelać do cylindra miarowego i odczytać objętość, natomiast warstwę górną (estrową)
pozostawić w rozdzielaczu.
Zdjęcie 2. Rozdzielacz z widocznymi dwiema warstwami
4. Dalszy etap to oczyszczanie otrzymanych estrów kwasów tłuszczowych (EMKT). W tym celu,
do rozdzielacza z fazą estrową dodać 100 cm3 wody destylowanej i po wymieszaniu pozostawić
do rozwarstwienia, a następnie usunąć fazę dolną (wodną) z rozdzielacza. Przemywanie wodą
wykonać dwukrotnie. Mieszanie frakcji estrowej z wodą przeprowadzić przez łagodne prze-
chylanie rozdzielacza. Intensywne mieszanie może spowodować utworzenie emulsji wodno-es-
trowej i w konsekwencji uniemożliwić rozdział faz: wodnej i estrowej.
5. Warstwę estrową przelać do kolby stożkowej i przeprowadzić proces osuszania (usunięcie resztki
wody). W tym celu do kolby z estrem dodać około 20 g żelu krzemionkowego i całość ogrzać do
11
temperatury około 60oC. Po ostudzeniu estry oddzielić od żelu na lejku Buchnera a następnie
zmierzyć ich objętość za pomocą cylindra miarowego oraz gęstość odpowiednim aerometrem.
3. Opracowanie wyników (sprawozdanie)
1. Opisać przebieg doświadczenia
2. Narysować schemat wytwarzania produktów transestryfikacji oleju rzepakowego w wa-
runkach laboratoryjnych.
3. Wyniki ze wszystkich oznaczeń przedstawić w poniższej tabeli:
masa oleju (g)
masa metanolu (g)
masa NaOH (g)
warunki prowadzenia reakcji
objętość fazy glicerynowej (cm3)
Masa EMKT (g)
Wydajność reakcji (%)
4. Obliczyć wydajność procesu transestryfikacji zasadowej wg wzoru:
5ØZÜ5Ø]Ü5Ø_Ü5Ø\Ü5ØQÜ5ØbÜ5ØXÜ5ØaÜ5ØbÜ
5ØJÜ = " 100%
5ØZÜ5Ø]Ü5Ø\Ü5ØPÜ5ØgÜ.5Ø\Ü5ØYÜ5ØRÜ5ØWÜ5ØbÜ
5. Ocenić wydajność procesu na podstawie danych literaturowych
6. Opisać przemysłowy proces otrzymywania estrów metylowych kwasów tłuszczowych
(EMKT) obejmujący następujące zagadnienia: surowce wykorzystywane do produkcji
estrów metylowych kwasów tłuszczowych, metody oczyszczania surowego produktu;
schemat technologiczny przemysłowego procesu otrzymywania EMKT; zalety, wady i
problemy związane ze stosowania biodiesla (aspekt ekonomiczny, ochrona środowiska i
inne); firmy produkujące biodiesel w ilościach przemysłowych (wymienić co najmniej
trzy)
Sprawozdanie studenckie powinno zawierać
1. Cel ćwiczenia
2. Opis eksperymentu
3. Opracowanie wyników - w tym:
a. równania reakcji
b. rachunkowe opracowanie otrzymanych wyników
c. wyniki zebrane w tabeli
4. Dyskusję otrzymanych wyników.
5. Wnioski.
12
4. Zagadnienia kolokwialne
1. Wymień surowce do produkcji biodiesla
2. Na czym polega reakcja transestryfikacji. Napisz reakcjÄ™ transestryfikacji wykorzystywanÄ…
do produkcji biodiesla.
3. Omów rodzaje katalizatorów stosowane w reakcji transestryfikacji.
4. Omów różnice w przebiegu transestryfikacji w przypadku użycia katalizatora zasadowego
i katalizatora kwasowego
5. Omów schemat przemysłowego otrzymywania biodiesla.
6. Omów jedną z technologii rozwojowych otrzymywania biodiesla.
7. Zadania związane z obliczaniem wydajności procesu
Literatura
1. Gwardiak H., Różycki K., Ruszkarska M., Tylus J., Walisiewicz - Niedbalska W., Ocena estrów
metylowych kwasów tłuszczowych (FAME) uzyskanych z wybranych surowców,
2. Melcer A., Klugmann-Radziemska E., Ciunel K., Zagospodarowanie fazy glicerynowej z produkcji
biopaliw, Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Åšrodowiska, vol. 13 nr 1 (2011)
3. http://www.nw.pwr.wroc.pl/wp-content/kursy/zimowy/ppjwtc-ns/PPJwTC-ns%20-%20transestry-
fikacja.pdf
4. Żmudzińska-Żurek B., Grzywacz-Wątroba J., Badanie reakcji transestryfikacji oleju rzepakowego
metanolem na katalizatorach heterogenicznych, Nafta-gaz, 5, 2012.
5. http://www.chem.uw.edu.pl/people/AMyslinski/Litwin/ins_31.pdf
6. http://www.technologia.gda.pl/dydaktyka/index/l/chs_chem/pdf_z/EMKT_Chemia_2012.pdf
7. Lewandowski W.M., Ryms M., Biopaliwa. Proekologiczne odnawialne z
ródła energii, Wyd. WNT,
Warszawa 2013
8. Vicente G., Martinez M., Aracil J., Integrated biodiesel production: a comparison of different ho-
mogenous catalysts system, Bioresource Technology, 92 (2004), 297-304.
5. Utylizacja odpadów
Roztwory po wykonaniu ćwiczenia wylewamy do odpowiednich pojemników, zgodnie z polece-
niem prowadzącego ćwiczenia.
6. Przepisy BHP
1. Każdy student jest zobowiązany mieć własny fartuch laboratoryjny.
2. Pracować należy ostrożnie i uważnie, nie prowadzić głośnych, rozpraszających uwagę rozmów.
3. Należy ściśle stosować się do instrukcji i zarządzeń osoby prowadzącej ćwiczenia, dotyczących sposobu wykony-
wania ćwiczeń. Nie wolno wykonywać eksperymentów i prac nie wchodzących w zakres ćwiczeń, gdyż mogą one
zagrażać bezpieczeństwu.
4. Starannie przestrzegać używania właściwych odczynników. Dokładne odczytanie etykiety na słoiku lub butelce
zmniejsza możliwość pomyłki.
13
5. Wszystkie roztwory należy pipetować przy użyciu specjalnej nasadki (pompki do pipet).
6. O każdym wypadku, nawet pozornie błahym, jaki zaszedł w pracowni należy natychmiast zawiadomić osobę pro-
wadzącą ćwiczenia.
Przepisy porzÄ…dkowe
1. W pomieszczeniach laboratoryjnych zabronione jest spożywanie posiłków
2. Pracować należy tylko na wyznaczonym miejscu, posługując się chemikaliami i sprzętem laboratoryjnym do niego
przydzielonym. Wszystkie braki w odczynnikach i szkle należy zgłaszać pracownikowi inżynieryjno-technicznemu,
który natychmiast je uzupełni.
3. Stół laboratoryjny powinien być zawsze czysty i suchy. Rozlane przypadkowo chemikalia należy starannie wytrzeć.
4. Butelek i słoików z odczynnikami nie wolno pozostawiać otwartych. Pobranych do ćwiczeń odczynników nie na-
leży wlewać lub wsypywać z powrotem do butelek czy słoików.
5. Zauważone uszkodzenie przyrządu lub zestawu aparaturowego należy zgłosić prowadzącemu ćwiczenia.
6. Do mycia naczyń należy używać przygotowane detergenty, wodę wodociągową, a do płukania już czystych - małej
objętości wody destylowanej. Po pobraniu wody destylowanej z butli z tubusem konieczne jest sprawdzenie, czy
ściskacz w gumowej rurce odpływowej jest dobrze zaciśnięty.
14