03 Rozróżnianie surowców stosowanych w przemyśle
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Joanna KoÅ›ka Rozróżnianie surowców stosowanych w przemyÅ›le spożywczym 321[09].O1.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji PaÅ„stwowy Instytut Badawczy Radom 2006 Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego Recenzenci: mgr inż. Elżbieta Juszczak mgr inż. Krystyna Maj Opracowanie redakcyjne: Konsultacja: mgr inż. Maria Majewska Korekta: Poradnik stanowi obudowÄ™ dydaktycznÄ… programu jednostki moduÅ‚owej 321[09].O1.03 Rozróżnianie surowców stosowanych w przemyÅ›le spożywczym zawartej w moduÅ‚owym programie nauczania dla zawodu technik technologii żywnoÅ›ci. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji PaÅ„stwowy Instytut Badawczy, Radom 2006 Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 1 SPIS TREÅšCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstÄ™pne 5 3. Cele ksztaÅ‚cenia 6 4. MateriaÅ‚ nauczania 7 4.1. Rodzaje surowców żywnoÅ›ciowych 7 4.1.1. MateriaÅ‚ nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10 4.1.3. Ćwiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postÄ™pów 12 4.2. SkÅ‚adniki odżywcze 13 4.2.1. MateriaÅ‚ nauczania 13 4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16 4.2.3. Ćwiczenia 17 4.2.4. Sprawdzian postÄ™pów 19 4.3. SkÅ‚adniki nieodżywcze i zanieczyszczenia żywnoÅ›ci 20 4.3.1. MateriaÅ‚ nauczania 20 4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24 4.3.3. Ćwiczenia 24 4.3.4. Sprawdzian postÄ™pów 27 4.4. Dodatki do żywnoÅ›ci 28 4.4.1. MateriaÅ‚ nauczania 28 4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 30 4.4.3. Ćwiczenia 31 4.4.4. Sprawdzian postÄ™pów 33 4.5. Gospodarowanie wodÄ… i ochrona Å›rodowiska w przemyÅ›le spożywczym 34 4.5.1. MateriaÅ‚ nauczania 34 4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 36 4.5.3. Ćwiczenia 37 4.5.4. Sprawdzian postÄ™pów 38 5. Sprawdzian osiÄ…gnięć 39 6. Literatura 44 Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 2 1. WPROWADZENIE Poradnik dla ucznia Rozróżnianie surowców stosowanych w przemyÅ›le spożywczym pomoże Ci w zdobyciu wiadomoÅ›ci i uksztaÅ‚towaniu umiejÄ™tnoÅ›ci zgodnie z zaÅ‚ożeniami tej jednostki moduÅ‚owej. Obejmuje ona treÅ›ci dotyczÄ…ce pozyskiwania surowców do przetwórstwa spożywczego, podstawowych skÅ‚adników żywnoÅ›ci, wpÅ‚ywu zanieczyszczeÅ„ i drobnoustrojów na przydatność surowców, stosowania dodatków do żywnoÅ›ci oraz wpÅ‚ywu zakÅ‚adów przemysÅ‚u spożywczego na zanieczyszczenie Å›rodowiska. Poradnik skÅ‚ada siÄ™ z nastÄ™pujÄ…cych elementów: - wymagania wstÄ™pne, czyli wykaz niezbÄ™dnych umiejÄ™tnoÅ›ci i wiadomoÅ›ci, które uczeÅ„ powinien mieć opanowane, aby przystÄ…pić do realizacji tej jednostki moduÅ‚owej, - cele ksztaÅ‚cenia, czyli wykaz umiejÄ™tnoÅ›ci, jakie uczeÅ„ opanuje podczas ksztaÅ‚cenia w tej jednostce moduÅ‚owej, - materiaÅ‚ nauczania, na który skÅ‚adajÄ… siÄ™: podstawy teoretyczne, pytania sprawdzajÄ…ce wiedzÄ™ przed przystÄ…pieniem do wykonania ćwiczenia, sposób wykonania ćwiczenia, oraz sprawdzian postÄ™pów po wykonaniu ćwiczenia, - test zawierajÄ…cy zadania sprawdzajÄ…ce opanowanie treÅ›ci objÄ™tych programem jednostki moduÅ‚owej, - wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas ksztaÅ‚cenia w tej jednostce moduÅ‚owej. Podczas realizacji tej jednostki moduÅ‚owej zwróć szczególnÄ… uwagÄ™ na jakość surowców, przepisy prawne dotyczÄ…ce stosowania dodatków do żywnoÅ›ci oraz wÅ‚aÅ›ciwe gospodarowanie surowcami i wodÄ…. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 3 321[09].O1 Podstawy dziaÅ‚alnoÅ›ci przedsiÄ™biorstwa spożywczego 321[09].O1.01 Przestrzeganie przepisów bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony Å›rodowiska w przemyÅ›le spożywczym 321[09].O1.02 321[09].O1.03 321[09].O1.04 PosÅ‚ugiwanie siÄ™ Rozróżnianie surowców Stosowanie materiałów dokumentacjÄ… techniczno- stosowanych w pomocniczych w technologicznÄ… przemyÅ›le spożywczym przemyÅ›le spożywczym 321[09].O1.05 Pozyskiwanie surowców dla przetwórstwa spożywczego 321[09].O1.06 Badanie organoleptyczne jakoÅ›ci surowców, półproduktów i produktów spożywczych 321[09].O1.07 Analizowanie podstawowych dziaÅ‚aÅ„ w produkcji i przetwórstwie żywnoÅ›ci 321[09].O1.08 Organizowanie pracy w zakÅ‚adach przetwórstwa spożywczego 321[09].O1.09 321[09].O1.10 Prowadzenie dziaÅ‚alnoÅ›ci ZarzÄ…dzanie marketingowej zwiÄ…zanej z przedsiÄ™biorstwem produkcjÄ… i przetwórstwem żywnoÅ›ci Schemat ukÅ‚adu jednostek moduÅ‚owych Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 4 2. WYMAGANIA WSTPNE PrzystÄ™pujÄ…c do realizacji programu jednostki moduÅ‚owej powinieneÅ› umieć: okreÅ›lać zródÅ‚a pozyskiwania surowców do produkcji żywnoÅ›ci, definiować podstawowe skÅ‚adniki żywnoÅ›ci, okreÅ›lać wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne biaÅ‚ek, cukrów i tÅ‚uszczów, okreÅ›lać czynniki wpÅ‚ywajÄ…ce na zanieczyszczenie Å›rodowiska, wskazywać rolÄ™ drobnoustrojów, identyfikować zródÅ‚a zakażeÅ„ produkowanej żywnoÅ›ci, stosować wymagania bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy, korzystać z różnych zródeÅ‚ informacji. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 5 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki moduÅ‚owej powinieneÅ› umieć: okreÅ›lić bilans żywnoÅ›ci w Polsce i Å›wiecie, okreÅ›lić znaczenie rozwoju rolnictwa w produkcji surowców dla przetwórstwa spożywczego, okreÅ›lić skÅ‚adniki wystÄ™pujÄ…ce w surowcach spożywczych, opisać rolÄ™ skÅ‚adników odżywczych w surowcach stosowanych w przetwórstwie spożywczym, dokonać klasyfikacji surowców stosowanych w przetwórstwie spożywczym, okreÅ›lić skÅ‚ad chemiczny i wartość odżywczÄ… poszczególnych grup surowców żywnoÅ›ciowych, wskazać w surowcach substancje istotne dla przetwórstwa, rozróżnić skÅ‚adniki nieodżywcze wystÄ™pujÄ…ce w surowcach żywnoÅ›ciowych, okreÅ›lić zanieczyszczenia surowców produkowanych dla przemysÅ‚u spożywczego, wyjaÅ›nić wpÅ‚yw zanieczyszczeÅ„ na jakość zdrowotnÄ… i przydatność technologicznÄ… surowców żywnoÅ›ciowych, okreÅ›lić drobnoustroje wystÄ™pujÄ…ce w surowcach żywnoÅ›ciowych, wyjaÅ›nić wpÅ‚yw drobnoustrojów na jakość i przydatność technologicznÄ… surowców stosowanych w przemyÅ›le spożywczym, ocenić czystość wody technologicznej, scharakteryzować gospodarkÄ™ wodnÄ… w zakÅ‚adzie przetwórstwa spożywczego, okreÅ›lić zastosowanie dodatków do żywnoÅ›ci, okreÅ›lić sposoby ochrony Å›rodowiska przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez zakÅ‚ady przetwórstwa spożywczego, zastosować przepisy bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej, skorzystać z różnych zródeÅ‚ informacji. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 6 4. MATERIAA NAUCZANIA 4.1. Rodzaje surowców żywnoÅ›ciowych 4.1.1. MateriaÅ‚ nauczania - Surowiec materiaÅ‚ wyjÅ›ciowy, z którego po przeprowadzeniu procesu technologicznego otrzymuje siÄ™ gotowy wyrób. - Surowce podstawowe główne skÅ‚adniki produkowanego wyrobu, np. mÄ…ka jest surowcem podstawowym do produkcji chleba. - Surowce pomocnicze (dodatki) materiaÅ‚y stosowane w celu nadania odpowiedniego smaku, zapachu, konsystencji, przedÅ‚użenia trwaÅ‚oÅ›ci, itp., np. żelatyna, aromaty, kwas benzoesowy. - MateriaÅ‚y pomocnicze sÄ… to materiaÅ‚y potrzebne do produkcji, ale nie wchodzÄ…ce w skÅ‚ad produktu, np. Å›rodki myjÄ…ce, smary. Głównym zródÅ‚em surowców dla przemysÅ‚u spożywczego jest rolnictwo, a także leÅ›nictwo i rybołówstwo. Pozyskiwanie surowców żywnoÅ›ciowych jest wiÄ™c w znacznym stopniu uzależnione od Å›rodowiska przyrodniczego; w szczególnoÅ›ci od uksztaÅ‚towania powierzchni, warunków klimatycznych oraz rodzaju gleb. Zbyt urozmaicona rzezba terenu utrudnia uprawÄ™ ziemi. Przydatność rolnicza terenu zależy od takich czynników jak: dÅ‚ugość okresu wegetacyjnego, ilość opadów w okresie wegetacyjnym, dÅ‚ugość okresu bez przymrozków. Okres wegetacyjny to okres, w którym ilość ciepÅ‚a i wilgoci jest dostateczna do rozwoju roÅ›linnoÅ›ci. W Polsce przyjmuje siÄ™, że w okresie wegetacji Å›rednia dobowa temperatura nie może być niższa niż 5oC. DecydujÄ…ce w uprawie roÅ›lin sÄ… gleby; ich żyzność, wilgotność, odczyn chemiczny, przepuszczalność wody, przewiewność, zawartość odÅ‚amków skalnych. Oprócz warunków naturalnych rozwój rolnictwa uzależniony jest od wielu czynników zwiÄ…zanych z funkcjonowaniem spoÅ‚eczeÅ„stwa takich jak: - ilość osób zatrudnionych w pracuje w rolnictwie, - jak duże sÄ… obszary rolnicze, - organizacja pracy, - mechanizacja prac, - wielkość gospodarstw, - stosowanie Å›rodków chemicznych. Na wielkość i rodzaj produkcji rolnej wpÅ‚yw ma sposób użytkowania ziemi. UdziaÅ‚ użytków rolnych zależy od warunków przyrodniczych i w poszczególnych krajach waha siÄ™ od kilku do ponad 80%. Dla krajów wysoko rozwiniÄ™tych, o dużej gÄ™stoÅ›ci zaludnienia, dysponujÄ…cych maÅ‚Ä… powierzchniÄ… obszarów rolnych charakterystyczne jest rolnictwo intensywne. CharakterystycznÄ… jego cechÄ… jest wysoka wydajność produkcji roÅ›linnej i zwierzÄ™cej. W krajach o dużych powierzchniach użytków rolnych i niskiej gÄ™stoÅ›ci zaludnienia rozwija siÄ™ rolnictwo ekstensywne. Dla niego charakterystycznymi cechami sÄ… maÅ‚e nakÅ‚ady pracy i Å›rodków finansowych oraz niskie wyniki produkcji. Taki rodzaj rolnictwa dominuje w paÅ„stwach sÅ‚abo rozwiniÄ™tych, w których z rolnictwa utrzymuje siÄ™ wiÄ™kszość ludnoÅ›ci. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 7 Najważniejsze czynniki decydujÄ…ce o wielkoÅ›ci produkcji i jakoÅ›ci surowców zwierzÄ™cych to: - dobór odpowiednich ras do hodowli (np. rasy krów charakteryzujÄ…ce siÄ™ dużą mlecznoÅ›ciÄ… sÄ… sÅ‚abo umięśnione nie bÄ™dÄ… wiÄ™c dobrym surowcem dla przemysÅ‚u miÄ™snego), - zapewnienie wÅ‚aÅ›ciwych warunków hodowli (powierzchnia, temperatura, Å›wiatÅ‚o, wietrzenie, sposób obchodzenia siÄ™ ze zwierzÄ™tami), - dobór odpowiednich pasz i sposobów karmienia (pasza musi być Å›wieża, dostarczać potrzebne skÅ‚adniki, pożywienie powinno być urozmaicone), - utrzymanie odpowiedniego stanu higieniczno sanitarnego (opieka weterynaryjna, utrzymanie czystoÅ›ci). Na Å›wiecie istnieje staÅ‚a tendencja wzrostu produkcji żywnoÅ›ci, zarówno w ujÄ™ciu globalnym jak i iloÅ›ci przypadajÄ…cej na jednÄ… osobÄ™. Mimo to na wielu obszarach wystÄ™puje zjawisko gÅ‚odu. NajwiÄ™cej ludzi cierpiÄ…cych na niedożywienie żyje w Azji i Afryce. Przyczyny gÅ‚odu na tych obszarach wiążą siÄ™ nie tylko z niekorzystnymi warunkami glebowymi i klimatycznymi, ale przede wszystkim z zacofaniem technicznym rolnictwa, szybkim przyrostem liczby ludnoÅ›ci oraz przyczynami kulturowymi i politycznymi. W Polsce uprawa ziemi nie napotyka na poważniejsze problemy jeÅ›li chodzi o uksztaÅ‚towanie powierzchni. Jedynymi obszarami, gdzie problemy takie wystÄ™pujÄ… jest Wyżyna Krakowsko CzÄ™stochowska oraz tereny górskie. Najkorzystniejsze warunki klimatyczne dla rozwoju rolnictwa w Polsce wystÄ™pujÄ… na poÅ‚udniowym zachodzie (Nizina ÅšlÄ…ska), natomiast najmniej korzystne na północnym wschodzie (Pojezierze Suwalskie). W Polsce dominujÄ… gleby klas Å›rednich i sÅ‚abych. Gleb bardzo dobrych jest niecaÅ‚e 4%. ZnajdujÄ… siÄ™ one na Kujawach, Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu. JednÄ… z barier ograniczajÄ…cych rozwój rolnictwa w Polsce jest bardzo duże rozdrobnienie gospodarstw. Ponad poÅ‚owa gospodarstw w Polsce ma powierzchniÄ™ mniejszÄ… niż 5 ha. Najmniejsze gospodarstwa wystÄ™pujÄ… w Polsce poÅ‚udniowo wschodniej , natomiast najwiÄ™ksze w Polsce północnej. Oprócz tego w wielu gospodarstwach pola uprawne znajdujÄ… siÄ™ w kilku, a czasem nawet kilkunastu oddalonych od siebie miejscach, co znacznie utrudnia mechanizacjÄ™, powoduje straty czasu oraz podnosi koszty. Gospodarstwa w Polsce cechuje także nadmierne zatrudnienie. Wiele osób zatrudnia siÄ™ do pracy w gospodarstwach tylko dlatego, że nie mogÄ… znalezć pracy gdzie indziej. Ponadto poziom wyksztaÅ‚cenia ludnoÅ›ci rolniczej jest bardzo niski. W ostatnich latach obserwuje siÄ™ w Polsce wzrost powierzchni upraw zbóż oraz zmniejszenie powierzchni upraw ziemniaków, buraków cukrowych i rzepaku. SpoÅ›ród zbóż najwiÄ™kszÄ… powierzchniÄ™ zajmuje uprawa pszenicy, choć barierÄ… w jej uprawie sÄ… wysokie koszty nawozów sztucznych oraz niska jakość gleb. Tam, gdzie nie można uprawiać pszenicy pola obsiewa siÄ™ żytem, które ma znacznie mniejsze wymagania glebowe. W zachodniej Polsce oraz na Wyżynie Krakowsko CzÄ™stochowskiej i Wyżynie Lubelskiej uprawia siÄ™ dość dużo jÄ™czmienia. Trzecie miejsce pod wzglÄ™dem wielkoÅ›ci powierzchni upraw (po pszenicy i życie) zajmujÄ… ziemniaki (Polska zajmuje trzecie miejsce pod wzglÄ™dem zbiorów ziemniaków na Å›wiecie). Na żyznych glebach Wyżyny Lubelskiej, Dolnego ÅšlÄ…ska, Kujaw i Å»uÅ‚aw uprawia siÄ™ buraki cukrowe wykorzystywane jako surowiec do produkcji cukru. Jako surowiec do produkcji oleju uprawia siÄ™ rzepak i rzepik. NajwiÄ™ksze obszary upraw tych roÅ›lin wystÄ™pujÄ… na Dolnym ÅšlÄ…sku, Pomorzu Zachodnim, Kujawach i Å»uÅ‚awach.. Z kolei w strefach podmiejskich i w pobliżu przetwórni owocowo warzywnych znajdujÄ… siÄ™ rejony upraw owoców i warzyw. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 8 W produkcji zwierzÄ™cej najwiÄ™kszy udziaÅ‚ ma trzoda chlewna, której hodowla oparta jest gÅ‚ownie o naturalne pasze (ziemniaki i zboża) Obszarami hodowli trzody sÄ… Wielkopolska, Kujawy, północna część Niziny Mazowieckiej. Na obszarach gdzie hoduje siÄ™ mniej trzody chlewnej hoduje siÄ™ bydÅ‚o, ale również duże pogÅ‚owie bydÅ‚a wystÄ™puje na Kujawach i w Wielkopolsce. Ze wzglÄ™du na pochodzenie surowce dla przemysÅ‚u spożywczego dzieli siÄ™ na roÅ›linne i zwierzÄ™ce. Surowce roÅ›linne to: - ziarna zbóż (kukurydza, pszenica, ryż, jÄ™czmieÅ„, sorgo, owies, proso, żyto), - roÅ›liny okopowe (ziemniaki, buraki cukrowe), - roÅ›liny oleiste (rzepak, rzepik, oliwki, orzechy ziemne, soja, sÅ‚onecznik, kukurydza, orzechy kokosowe), - owoce: - ziarnkowe (jabÅ‚ka, gruszki, owoce pigwy), - pestkowe (Å›liwki, wiÅ›nie, czereÅ›nie, brzoskwinie, morele), - jagodowe (truskawki, porzeczki, agrest, maliny, borówki, żurawiny, winogrona ,jeżyny , poziomki ), - Å‚upinowe (orzechy, migdaÅ‚y, kasztany), - poÅ‚udniowe (pomaraÅ„cze, cytryny, banany, kiwi, ananasy, figi, daktyle, mandarynki, mango, granaty, nektarynki), - warzywa: - liÅ›ciowe (saÅ‚ata, cykoria, szpinak, szczaw, seler naciowy, pietruszka naciowa, burak liÅ›ciowy), - cebulowe (cebula, czosnek, por, szczypiorek, botwina), - kapustne (kapusta biaÅ‚a, czerwona, wÅ‚oska i pekiÅ„ska oraz kalarepa, kalafior, brokuÅ‚y brukselka, jarmuż), - rzepowate (rzodkiew, rzepa, rzodkiewka, brukiew), - korzeniowe (marchew, pietruszka, seler, burak ćwikÅ‚owy, skorzonera, salsefia, pasternak), - psiankowate (pomidor, papryka, bakÅ‚ażan), - dyniowate (ogórek, dynia, melon, cukinia, patison, kabaczki), - strÄ…czkowe (fasola, groch, soja, bób, soczewica, cieierzyca), - wieloletnie (szparagi, chrzan, karczoch, rabarbar), - różne (kukurydza, szparagi, koper wÅ‚oski , rabarbar, karczochy). Surowce zwierzÄ™ce to: - zwierzÄ™ta rzezne (trzoda chlewna, bydÅ‚o, owce, konie, kozy, króliki), - drób (kury, indyki, kaczki, gÄ™si), - jaja, - mleko (krowie, kozie, owcze), - ryby (sÅ‚odkowodne, morskie, wÄ™drowne). Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 9 4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do wykonania ćwiczeÅ„. 1. Co to sÄ… surowce podstawowe i surowce pomocnicze? 2. Jakie sÄ… zródÅ‚a surowców dla przemysÅ‚u spożywczego? 3. Jakie czynniki zwiÄ…zane ze Å›rodowiskiem naturalnym wpÅ‚ywajÄ… na wielkość produkcji roÅ›linnej? 4. Jakie czynniki nie zwiÄ…zane ze Å›rodowiskiem naturalnym warunkujÄ… rozwój rolnictwa? 5. Jakie czynniki decydujÄ… o wielkoÅ›ci produkcji surowców pochodzenia zwierzÄ™cego? 6. Jaka jest różnica miÄ™dzy rolnictwem intensywnym a rolnictwem ekstensywnym? 7. Jaki jest podstawowy podziaÅ‚ surowców dla przemysÅ‚u spożywczego? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Porównaj spożycie (w kilokaloriach na jednego mieszkaÅ„ca) w nastÄ™pujÄ…cych krajach: Kanada, Indie, Nigeria, Polska oraz okreÅ›l przyczyny jego zróżnicowania. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) Porównaj dane statystyczne dotyczÄ…ce spożycia żywnoÅ›ciw Kanadzie, Indiach, Nigerii i Polsce, 2) odszukać w atlasie geograficznym wymienione paÅ„stwa, 3) porównać warunki przyrodnicze na tych obszarach, 4) przeanalizować i porównać udziaÅ‚ użytków rolnych w tych paÅ„stwach, 5) przeanalizować i porównać udziaÅ‚ ludnoÅ›ci zatrudnionej w rolnictwie, 6) przeanalizować i porównać poziom mechanizacji i chemizacji rolnictwa, 7) sformuÅ‚ować wnioski dotyczÄ…ce zwiÄ…zku miÄ™dzy wielkoÅ›ciÄ… spożycia a najważniejszymi czynnikami wpÅ‚ywajÄ…cymi na spożycie, 8) zaprezentować efekty swojej pracy, 9) dokonać oceny poprawnoÅ›ci ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: atlas geograficzny, rocznik statystyczny, literatura z rozdziaÅ‚u 6, np. [1] lub [10]. Ćwiczenie 2 Dokonaj analizy rozmieszczenia upraw buraka cukrowego oraz cukrowni na terenie Polski. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) przeanalizować rozmieszczenie gleb na obszarze Polski korzystajÄ…c z atlasu geograficznego, 2) wskazać obszary, na których wystÄ™pujÄ… gleby nadajÄ…ce siÄ™ pod uprawy buraków cukrowych, Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 10 3) porównać rozmieszczenie upraw buraka cukrowego i rozmieszczenie cukrowni, 4) sformuÅ‚ować wnioski dotyczÄ…ce zwiÄ…zku miÄ™dzy rozmieszczeniem upraw a rozmieszczeniem cukrowni, 5) zaprezentować efekty swojej pracy, 6) dokonać oceny poprawnoÅ›ci ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: atlas geograficzny, literatura z rozdziaÅ‚u 6, np. [1] lub [10]. Ćwiczenie 3 OkreÅ›l, do której grupy surowców zaliczysz wskazane przez nauczyciela surowce oraz krótko je scharakteryzuj. Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) dokÅ‚adnie obejrzeć wskazane przez nauczyciela surowce, 2) na podstawie obserwacji oraz korzystajÄ…c z literatury podanej w punkcie 6 niniejszego 3) zaprezentować efekty swojej pracy, 4) dokonać oceny poprawnoÅ›ci ćwiczenia. Poradnika wypeÅ‚nij tabelÄ™ wg poniższego wzoru: Surowiec Grupa Charakterystyka ziarno pszenicy Surowce roÅ›linne - zboża KsztaÅ‚t jajowaty (owalny, beczuÅ‚kowaty), z pÅ‚ytkÄ…, rozwartÄ… bruzdkÄ…, silnie wyksztaÅ‚cona bródka, barwa jasnożółta (zÅ‚ocista, jasnoczerwona) Wyposażenie stanowiska pracy: kolekcja surowców, literatura z rozdziaÅ‚u 6, np. [1] lub [10], materiaÅ‚y biurowe. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 11 4.1.4. Sprawdzian postÄ™pów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować surowce podstawowe i pomocnicze, materiaÅ‚y pomocnicze? 2) wskazać czynniki przyrodnicze majÄ…ce wpÅ‚yw na rozwój rolnictwa? 3) wskazać czynniki nie zwiÄ…zane ze Å›rodowiskiem naturalnym decydujÄ…ce o rozwoju rolnictwa? 4) wskazać obszary na Å›wiecie o wysokim poziomie produkcji rolniczej? 5) wskazać obszary na Å›wiecie, gdzie ilość produkowanej żywnoÅ›ci nie wystarcza do pokrycia potrzeb? 6) okreÅ›lić przyczyny wystÄ™powania gÅ‚odu na Å›wiecie? 7) dokonać podziaÅ‚u surowców żywnoÅ›ciowych? 8) zakwalifikować surowce żywnoÅ›ciowe do odpowiedniej grupy? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 12 4.2. SkÅ‚adniki odżywcze 4.2.1. MateriaÅ‚ nauczania Podstawowe skÅ‚adniki żywnoÅ›ci SkÅ‚adniki pożywienia, które po spożyciu pokarmu i strawieniu zostajÄ… przyswojone przez organizm i speÅ‚niajÄ… w nim okreÅ›lone funkcje nazywamy skÅ‚adnikami odżywczymi. SkÅ‚adników takich jest okoÅ‚o 100, z czego okoÅ‚o 40 okreÅ›lanych jest jako niezbÄ™dne, tzn. takie, których organizm nie potrafi syntetyzować, w zwiÄ…zku z czym muszÄ… być organizmowi dostarczone z pożywieniem, gdyż brak któregokolwiek z nich może doprowadzić do różnych chorób, a nawet Å›mierci. UwzglÄ™dniajÄ…c znaczenie skÅ‚adników pokarmowych dla organizmu dzieli siÄ™ je na: SkÅ‚adniki budulcowe, które wykorzystywane sÄ… do budowy komórek, tkanek, organów, lub sÄ… skÅ‚adnikiem pÅ‚ynów ustrojowych i wydzielin (krew, enzymy, hormony, itp.). Należą do nich biaÅ‚ka, skÅ‚adniki mineralne i woda. SkÅ‚adniki energetyczne, które sÄ… dla organizmu zródÅ‚em energii potrzebnej do wÅ‚aÅ›ciwego funkcjonowania narzÄ…dów wewnÄ™trznych, utrzymania staÅ‚ej temperatury ciaÅ‚a, a także wykonywania wszystkich czynnoÅ›ci np. pracy, uprawiania sportu itp. Zalicza siÄ™ do nich przede wszystkim tÅ‚uszcze, wÄ™glowodany a także częściowo biaÅ‚ka. SkÅ‚adniki regulujÄ…ce odpowiedzialne sÄ… za prawidÅ‚owy przebieg wszystkich procesów zachodzÄ…cych w organizmie. Należą do nich witaminy i skÅ‚adniki mineralne. BiaÅ‚ka sÄ… to zwiÄ…zki wielkoczÄ…steczkowe, zbudowane z aminokwasów poÅ‚Ä…czonych ze sobÄ… wiÄ…zaniami peptydowymi. W ich skÅ‚ad wchodzić mogÄ… także metale, tÅ‚uszcze, wÄ™glowodany i barwniki. BiaÅ‚ka dzielÄ… siÄ™ na proste (zbudowane wyÅ‚Ä…cznie z aminokwasów) i zÅ‚ożone (zbudowane sÄ… z aminokwasów i innych zwiÄ…zków chemicznych lub pierwiastków ) Ze wzglÄ™du na pochodzenie biaÅ‚ka dzieli siÄ™ na roÅ›linne i zwierzÄ™ce. BiaÅ‚ka zwierzÄ™ce sÄ… biaÅ‚kami peÅ‚nowartoÅ›ciowymi (kompletnymi), ponieważ w swoim skÅ‚adzie zawierajÄ… wszystkie aminokwasy potrzebne organizmowi ludzkiemu. Części z tych aminokwasów organizm nie potrafi sam wytworzyć, w zwiÄ…zku z czym muszÄ… być one dostarczone z pożywieniem. Aminokwasy te nazywa siÄ™ egzogennymi (lub niezbÄ™dnymi). Jest ich osiem: fenyloalanina, izoleucyna, leucyna, lizyna, metionina, treonina, tryptofan, walina. Inne aminokwasy organizm potrafi sam syntetyzować, nazywane sÄ… one endogennymi lub nie niezbÄ™dnymi. Im wiÄ™cej aminokwasów egzogennych zawiera biaÅ‚ko, tym jego wartość odżywcza jest wiÄ™ksza. BiaÅ‚ka pochodzenia roÅ›linnego sÄ… ubogie w jeden lub kilka aminokwasów egzogennych, dlatego nazywa siÄ™ je niepeÅ‚nowartoÅ›ciowymi. Jako wzorcowe biaÅ‚ko peÅ‚nowartoÅ›ciowe uznawane jest biaÅ‚ko caÅ‚ego jaja kurzego. Główne zródÅ‚a biaÅ‚ka w naszym pożywieniu to: miÄ™so, ryby, jaja, mleko, roÅ›liny strÄ…czkowe. Dostarczenie odpowiedniej iloÅ›ci biaÅ‚ka w pożywieniu jest bardzo ważne. Jeżeli spożywa siÄ™ go zbyt dużo, to jego nadmiar organizm zużywa na przeksztaÅ‚cenie w zapasowe skÅ‚adniki energetyczne (tÅ‚uszcz). Z kolei niedobór biaÅ‚ka w pożywieniu dzieci i mÅ‚odzieży jest przyczynÄ… zahamowania rozwoju fizycznego i umysÅ‚owego ich organizmów oraz może być przyczynÄ… wielu schorzeÅ„. SpożywajÄ…c 1 g biaÅ‚ka dostarczamy organizmowi 4 kcal (okoÅ‚o 17 kJ) energii. WÄ™glowodany (zwane też cukrowcami lub po prostu cukrami) zbudowane sÄ… z wÄ™gla, wodoru i tlenu. Dzieli siÄ™ je na proste i zÅ‚ożone. NajÅ‚atwiej przyswajane przez nasz organizm sÄ… cukry proste, np. glukoza, która jest wchÅ‚aniana z przewodu pokarmowego. Inne cukry muszÄ… być najpierw rozÅ‚ożone do cukrów prostych. WÄ™glowodany pod wzglÄ™dem wagowym Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 13 w żywieniu ludzi zajmujÄ… najpoważniejszÄ… pozycjÄ™. PokrywajÄ… one zapotrzebowanie energetyczne dorosÅ‚ego czÅ‚owieka w 60%. NajwiÄ™kszÄ… rolÄ™ w żywieniu czÅ‚owieka odgrywajÄ…: - glukoza (najwiÄ™cej jest jej w winogronach, Å›liwkach, daktylach, a mniejszych iloÅ›ciach spotyka siÄ™ jÄ… prawie we wszystkich owocach, korzeniach, nasionach), - fruktoza (wystÄ™puje prawie we wszystkich owocach o sÅ‚odkim smaku, jest najsÅ‚odsza spoÅ›ród wszystkich cukrów), - sacharoza (zbudowana jest z glukozy i fruktozy, wystÄ™puje w burakach cukrowych i prawie we wszystkie sÅ‚odkich owocach, w Å›rodowisku lekko kwaÅ›nym lub pod wpÅ‚ywem enzymów ulega hydrolizie rozpadajÄ…c siÄ™ na glukozÄ™ i fruktozÄ™ dajÄ…c tzw. cukier inwertowany) - laktoza (zbudowana jest z galaktozy i glukozy, wystÄ™puje wyÅ‚Ä…cznie w mleku ssaków), - maltoza (zbudowana jest z dwóch czÄ…steczek glukozy, w najwiÄ™kszej iloÅ›ci wystÄ™puje w ziarnie jÄ™czmienia), - skrobia (jest wielocukrem zbudowanym z dużej liczby czÄ…steczek glukozy, wystÄ™puje w ziarnie zbóż i ziemniakach). SpożywajÄ…c 1 g wÄ™glowodanów dostarczamy organizmowi 4 kcal (okoÅ‚o 17 kJ) energii. Nie należy pomijać znaczenia celulozy, wielocukru nazywanego przez żywieniowców bÅ‚onnikiem pokarmowym. BÅ‚onnik nie jest trawiony, ale jego obecność wpÅ‚ywa korzystnie na pracÄ™ ukÅ‚adu pokarmowego, ogranicza wchÅ‚anianie cholesterolu i niektórych substancji toksycznych. TÅ‚uszcze pod wzglÄ™dem budowy chemicznej sÄ… estrami wyższych kwasów tÅ‚uszczowych i gliceryny. Jeżeli w kwasach tÅ‚uszczowych miÄ™dzy atomami wÄ™gla w Å‚aÅ„cuchu wÄ™glowym wystÄ™pujÄ… tylko wiÄ…zania pojedyncze, to takie kwasy nazywamy nasyconymi. Gdy oprócz wiÄ…zaÅ„ pojedynczych zawierajÄ… one wiÄ…zania podwójne, to zwiÄ…zki te nazywamy nienasyconymi kwasami tÅ‚uszczowymi. Najważniejsze znaczenie z punktu widzenia wartoÅ›ci odżywczej majÄ… wielonienasycone niezbÄ™dne kwasy tÅ‚uszczowe (WNKT), które zawierajÄ… dwa lub wiÄ™cej podwójnych wiÄ…zaÅ„. SÄ… to kwasy potrzebne organizmowi do prawidÅ‚owego funkcjonowania (np. ich spożywanie zapobiega miażdżycy). Organizm nie potrafi ich sam wytworzyć i muszÄ… być dostarczone z pożywieniem. BiorÄ…c pod uwagÄ™ pochodzenie, tÅ‚uszcze dzieli siÄ™ na roÅ›linne (np. oleje, margaryny) i zwierzÄ™ce (np. sÅ‚onina, smalec, masÅ‚o). TÅ‚uszcze roÅ›linne zawierajÄ… znacznie wiÄ™cej kwasów tÅ‚uszczowych nienasyconych (również WNKT) niż tÅ‚uszcze zwierzÄ™ce, dlatego wszÄ™dzie tam, gdzie jest to możliwe, tÅ‚uszcze zwierzÄ™ce zastÄ™puje siÄ™ tÅ‚uszczami roÅ›linnymi. Surowce bogate w tÅ‚uszcz to: miÄ™so wieprzowe, soja, jaja i roÅ›liny oleiste. TÅ‚uszcze sÄ… cennym skÅ‚adnikiem energetycznym pokarmu. SpożywajÄ…c 1 g tÅ‚uszczu dostarczamy organizmowi 9 kcal (okoÅ‚o 38 kJ) energii. Oprócz tego w tÅ‚uszczach rozpuszczajÄ… siÄ™ niektóre witaminy, a przez to sÄ… Å‚atwo przyswajalne. Gdy spożywamy zbyt dużo tÅ‚uszczów lub wÄ™glowodanów, które organizm może przetwarzać na tÅ‚uszcz, nastÄ™puje rozrost tkanki tÅ‚uszczowej, co bywa przyczynÄ… otyÅ‚oÅ›ci. Jeżeli organizmowi dostarczamy zbyt maÅ‚o skÅ‚adników energetycznych, to zaczyna on wykorzystywać biaÅ‚ko jako zródÅ‚o energii, co może stać siÄ™ przyczynÄ… niedoboru skÅ‚adników budulcowych. W tÅ‚uszczach przeznaczonych do spożycia pod wpÅ‚ywem czynników takich jak Å›wiatÅ‚o, ciepÅ‚o, wilgoć i tlen zachodzÄ… procesy utleniania i hydrolizy. PowstajÄ… wtedy zwiÄ…zki chemiczne, które nadajÄ… tÅ‚uszczom nieprzyjemny zapach i smak oraz powodujÄ… zmianÄ™ ich barwy. Zjawisko to nazywa siÄ™ jeÅ‚czeniem tÅ‚uszczów. Witaminy sÄ… zawiÄ…zkami niezbÄ™dnymi do prawidÅ‚owego funkcjonowania organizmu. Dzieli siÄ™ je na rozpuszczalne w wodzie (witamina C, witaminy grupy B: B1, B2, PP, B6, biotyna kwas pantotenowy, folacyna, B12) i rozpuszczalne w tÅ‚uszczach (witaminy A, D, E, K). Z wyjÄ…tkiem witaminy D, która jest wytwarzana w naszej skórze i witaminy K produkowanej przez drobnoustroje przewodu pokarmowego, wszystkie witaminy muszÄ… być Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 14 dostarczane z pożywieniem. Organizm potrafi tworzyć witaminÄ™ A z beta-karotenu (prowitaminy A). W tabeli 1 przedstawiono produkty bÄ™dÄ…ce zródÅ‚ami witamin oraz skutki niedoboru wymienionych witamin. Witaminy sÄ… wrażliwe na nastÄ™pujÄ…ce czynniki: ciepÅ‚o, tlen, Å›wiatÅ‚o, odczyn Å›rodowiska, obecność niektórych enzymów oraz metali. Dlatego niewÅ‚aÅ›ciwa obróbka surowca może spowodować znaczne straty witamin zawartych w Å›wieżych surowcach. Na przykÅ‚ad podczas obierania część witamin może zostać usuniÄ™ta wraz z odpadami. Witaminy rozpuszczalne w wodzie sÄ… wypÅ‚ukiwane w czasie mycia surowców. Witamina C jest niszczona podczas ogrzewania i Å‚atwo utlenia siÄ™ w powietrzu oraz w kontakcie z metalami lub enzymami. Witaminy rozpuszczalne w tÅ‚uszczach sÄ… bardziej odporne, ale ulegajÄ… zniszczeniu gdy nastÄ™puje jeÅ‚czenia tÅ‚uszczów, a także pod wpÅ‚ywem bardzo wysokiej temperatury. Nazwa witaminy Produkty bÄ™dÄ…ce zródÅ‚em Skutki niedoboru witamin witamin A (retinol) wÄ…troba, miÄ™so, drób, ryby, osÅ‚abienie wzroku ("kurza Å›lepota"), jaja, zródÅ‚a beta-karotenu: zaburzenia wzrostu, obniżona marchew, liÅ›cie pietruszki, odporność na infekcje szpinak, dynia, morele, pomidory B1 (tiamina) miÄ™so wieprzowe, wÄ…troba choroba "beri-beri", zaburzenia ukÅ‚adu wieprzowa, suche nasiona sercowo-naczyniowego fasoli i grochu, drożdże i nerwowego, bóle gÅ‚owy B2 (ryboflawina) mleko, sery, miÄ™so Å‚zawienie, zmiany na jÄ™zyku i w wieprzowe i woÅ‚owe, serca kÄ…cikach ust ("zajady"), Å›wiatÅ‚owstrÄ™t, wieprzowe, suche nasiona Å‚ojotok skóry fasoli i grochu PP (niacyna) wÄ…troba wieprzowa, miÄ™so, zmiany skórne, zaburzenia trawienia nasiona fasoli i grochu, i zaburzenia psychiczne (schorzenie ziarna zbóż, ziemniaki zwane pelagrÄ…) B6 (pirydoksyna) ziarna zbóż, ziemniaki, Å‚ojotokowe zapalenie skóry, drÄ™twienie miÄ™so, mleko, nasiona fasoli rÄ…k i stóp, drażliwość, drgawki i grochu B12 (kobalamina) wÄ…troba i miÄ™so woÅ‚owe, niedokrwistość zÅ‚oÅ›liwa, zaburzenia jaja, ryby, mleko ukÅ‚adu nerwowego C (kwas owoce i warzywa, szkorbut, obniżona odporność na askorbinowy) infekcje, niedokrwistość (poÅ›rednio), uczucie ogólnego zmÄ™czenia ("zmÄ™czenie wiosenne") D (kalciferol) tran, ryby, masÅ‚o, jaja krzywica u dzieci, porowatość i kruchość koÅ›ci u osób starszych E (tokoferol) oleje, zielone warzywa, bezpÅ‚odność, ostry zanik mięśni masÅ‚o K (filochinon) kapusta, kalafior, pomidory, obniżona krzepliwość krwi szpinak, mleko Tab. 1. Produkty bÄ™dÄ…ce zródÅ‚em niektórych witamin i skutki niedoboru tych witamin [9, s.29] SkÅ‚adniki mineralne wystÄ™pujÄ… w organizmie w niewielkich iloÅ›ciach w porównaniu z iloÅ›ciÄ… biaÅ‚ek, czy tÅ‚uszczów ale bez nich podobnie jak bez witamin, organizm nie mógÅ‚by funkcjonować. SkÅ‚adniki mineralne sÄ… okreÅ›lane czÄ™sto w jako popiół. Popiół jest Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 15 pozostaÅ‚oÅ›ciÄ…, którÄ… otrzymuje siÄ™ po caÅ‚kowitym spaleniu próbki produktu. Utożsamianie zwiÄ…zków mineralnych z popioÅ‚em jest nieÅ›cisÅ‚e, ponieważ w czasie spalania pewne skÅ‚adniki ulatniajÄ… siÄ™, np. chlorki. SkÅ‚adniki mineralne dzieli siÄ™ na makroelemanty (wystÄ™pujÄ… w wiÄ™kszych iloÅ›ciach) i mikroelemanty (wystÄ™pujÄ… w bardzo maÅ‚ych iloÅ›ciach, sÄ… też okreÅ›lane jako pierwiastki Å›ladowe). MakroskÅ‚adniki sÄ… materiaÅ‚em budulcowym koÅ›ci, zÄ™bów, skóry, wÅ‚osów (Ca, Mg, P, S) oraz odgrywajÄ… podstawowÄ… rolÄ™ w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej i regulowaniu ciÅ›nienia osmotycznego pÅ‚ynów ustrojowych (Na, K, Cl). Do makroskÅ‚adników zaliczamy: wapÅ„, fosfor, magnez, żelazo, potas, sód, chlor, siarkÄ™. Znaczenie skÅ‚adników żywnoÅ›ci dla technologii spożywczej Przetwarzanie żywnoÅ›ci wiąże siÄ™ z zastosowaniem różnego rodzaju procesów , które wpÅ‚ywajÄ… na jakość gotowego wyrobu. WpÅ‚yw technologii może mieć charakter pozytywny (np. wzbogacanie żywnoÅ›ci w różne skÅ‚adniki, zabezpieczenie żywnoÅ›ci przed zepsuciem) i negatywny (rozkÅ‚ad witamin i innych skÅ‚adników). W technologii żywnoÅ›ci wykorzystuje siÄ™ wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci jej skÅ‚adników. Do najważniejszych wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci biaÅ‚ek wykorzystywanych w technologii (tzw. wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci funkcjonalnych) należą: zdolność uwadniania i pÄ™cznienia (przemysÅ‚ piekarski, miÄ™sny, mleczarski), zdolność żelowania (przemysÅ‚ mleczarski, miÄ™sny), zdolność pienienia (przemysÅ‚ cukierniczy i ciastkarski), wysalanie (przemysÅ‚ fermentacyjny), denaturacja (w każdym przemyÅ›le, gdzie stosuje siÄ™ obróbkÄ™ cieplnÄ… oraz w mleczarstwie). WÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci cukrowców wykorzystywane w technologii żywnoÅ›ci to: zdolność karmelizacji (przemysÅ‚ cukierniczy, piekarski), zdolność hydrolizy (przemysÅ‚ cukierniczy), zdolność fermentacji (przemysÅ‚ owocowo- warzywny, fermentacyjny, mleczarski, piekarski), dobra rozpuszczalność sacharozy (przemysÅ‚ owocowo warzywny). TÅ‚uszcze: znajdujÄ… zastosowanie jako dodatek poprawiajÄ…cy cechy organoleptyczne produktów, np. smarowność żywnoÅ›ci, kruchość pieczywa, umożliwiajÄ… ogrzewanie produktu w temperaturze wyższej niż temperatura wrzenia wody, dziÄ™ki czemu produkty uzyskujÄ… charakterystyczny smak, wzbogacajÄ… wartość odżywczÄ… (także dziÄ™ki możliwoÅ›ci rozpuszczania w nich niektórych witamin i substancji zapachowych). 4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do wykonania ćwiczeÅ„. 1. Co rozumiesz pod pojÄ™ciem skÅ‚adnika odżywczego? 2. Co to sÄ… niezbÄ™dne skÅ‚adniki odżywcze? 3. Jakie sÄ… podstawowe funkcje skÅ‚adników pokarmowych? 4. Jaki jest podziaÅ‚ biaÅ‚ek ze wzglÄ™du na wartość odżywczÄ…? 5. Co to sÄ… aminokwasy egzogenne? 6. Jaka jest wartość energetyczna 1g tÅ‚uszczu, biaÅ‚ka, cukru? 7. Co oznacza skrót NNKT? 8. Które witaminy zaliczamy do rozpuszczalnych w wodzie, a które do rozpuszczalnych w tÅ‚uszczach? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 16 9. Które skÅ‚adniki mineralne zaliczamy do makroelementów, a które do mikroelementów? 10. Jakie wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci biaÅ‚ek wykorzystuje siÄ™ w przemyÅ›le spożywczym? 11. Jakie wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci cukrów wykorzystuje siÄ™ w przemyÅ›le spożywczym? 12. Jakie jest znaczenie tÅ‚uszczów w przetwórstwie żywnoÅ›ci? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Porównaj skÅ‚ad chemiczny wybranych surowców pochodzenia roÅ›linnego i surowców pochodzenia zwierzÄ™cego. UzupeÅ‚nij tabelkÄ™. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) przeanalizować tabele skÅ‚adu wartoÅ›ci odżywczej żwyanoÅ›ci, 2) wynotować zawartość poszczególnych skÅ‚adników w surowcach (wzór tabela poniżej), w grupie surowców zwierzÄ™cych, 3) porównać zawartość poszczególnych skÅ‚adników w grupie surowców roÅ›linnych i w grupie surowców zwierzÄ™cych, 4) sformuÅ‚ować wnioski wynikajÄ…ce z porównania, 5) zaprezentować efekty pracy, Grupa Surowie BiaÅ‚ko TÅ‚uszcze Cukry Wit. A Wit. B Wit. C surowców c ZwierzÄ™ce RoÅ›linne Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziaÅ‚u 6, np. [1] lub [9], materiaÅ‚y biurowe. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 17 Ćwiczenie 2 Oblicz na podstawie tabeli zawartoÅ›ci skÅ‚adników żywnoÅ›ciowych w chlebie pszennym lecytynowym i chlebie Graham (tabela poniżej), kiedy dostarczymy organizmowi wiÄ™cej energii: zjadajÄ…c 100 g chleba pszennego lecytynowego czy 200 g chleba Graham? Rodzaj pieczywa Zawartość biaÅ‚ka Zawartość tÅ‚uszczu Zawartość w 100 g pieczywa w 100 g pieczywa cukrów w 100 g pieczywa Chleb Graham 8,3g 1,7g 48,7g Chleb pszenny 6,1g 4,2g 43,8g lecytynowy Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) przeanalizować powyższÄ… tabelÄ™ zawartoÅ›ci skÅ‚adników odżywczych we wskazanych rodzajach pieczywa, 2) uwzglÄ™dniajÄ…c wartość energetycznÄ… 1 g poszczególnych skÅ‚adników obliczyć wartość energetycznÄ… 100 g chleba pszennego lecytynowego i 100 g chleba Graham, 3) porównać wartość energetycznÄ… 100 g chleba pszennego lecytynowego i 100 g chleba Graham, 4) sformuÅ‚ować wnioski wynikajÄ…ce z porównania, 5) zaprezentować efekty pracy i porównać uzyskany wynik z kolegami. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziaÅ‚u 6, kalkulator, materiaÅ‚y biurowe. Ćwiczenie 3 OkreÅ›l, na podstawie skÅ‚adu wybranych surowców (ćwiczenie 1), jakie wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci skÅ‚adników bÄ™dÄ… odgrywaÅ‚y istotnÄ… rolÄ™ w przetwórstwie tych surowców? Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) przeanalizować tabelÄ™ skÅ‚adu i wartoÅ›ci odżywczej żywnoÅ›ci wskazanychw ćwiczeniu 1, 2) ustalić, które skÅ‚adniki bÄ™dÄ… odgrywaÅ‚y istotnÄ… rolÄ™ w procesie technologicznym (patrz przykÅ‚ad poniżej), 3) korzystajÄ…c z powyższych zapisów wskazać wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci skÅ‚adników odgrywajÄ…cych najważniejszÄ… role w procesie technologicznym i okreÅ›lić zastosowanie tych wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci, 4) zaprezentować efekty pracy i porównać uzyskany wynik z kolegami. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 18 Surowiec BiaÅ‚ko TÅ‚uszcze WÄ™glowodany winogrona ---------------------- --------------------------- Zdolność fermentacji przemysÅ‚ fermentacyjny (produkcja win) Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziaÅ‚u 6, np. DÅ‚użewski M., Chuchlowa J., Krajewski K. KamiÅ„ski W.: Technologia żywnoÅ›ci. PodrÄ™cznik dla technikum, cz.1. WSiP, Warszawa 2000 materiaÅ‚y biurowe. 4.2.4. Sprawdzian postÄ™pów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojÄ™cie skÅ‚adniki odżywcze ? 2) wskazać podstawowe funkcje skÅ‚adników pokarmowych? 3) wskazać różnicÄ™ miÄ™dzy biaÅ‚kami pochodzenia zwierzÄ™cego a biaÅ‚kami pochodzenia roÅ›linnego? 4) okreÅ›lić wartość energetycznÄ… 1g tÅ‚uszczu, biaÅ‚ka, cukru? 5) obliczyć wartość energetycznÄ… produktu na podstawie znajomoÅ›ci skÅ‚adu chemicznego ? 6) porównać skÅ‚ad chemiczny surowców pochodzenia roÅ›linnego i surowców pochodzenia zwierzÄ™cego? 7) okreÅ›lić wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci biaÅ‚ek wykorzystywane w przemyÅ›le spożywczym? 8) okreÅ›lić wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci cukrów wykorzystywane w przemyÅ›le spożywczym? 9) wyjaÅ›nić znaczenie tÅ‚uszczów w przemyÅ›le spożywczym? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 19 4.3. SkÅ‚adniki nieodżywcze i zanieczyszczenia żywnoÅ›ci 4.3.1. MateriaÅ‚ nauczania SkÅ‚adniki nieodżywcze SkÅ‚adniki nieodżywcze sÄ… to substancje obecne w żywnoÅ›ci, które nie majÄ… wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci odżywczych. Ogólnie można je podzielić na: wystÄ™pujÄ…ce naturalnie (pochodzenia roÅ›linnego lub zwierzÄ™cego), powstajÄ…ce w czasie procesów technologicznych i w czasie przechowywania, dodawane celowo (np. Å›rodki konserwujÄ…ce, spulchniajÄ…ce, barwniki, utleniacze, itp.), zanieczyszczenia SkÅ‚adniki nieodżywcze mogÄ… być obojÄ™tne lub szkodliwe dla organizmu. Najczęściej spotykanymi substancjami szkodliwymi sÄ…: wystÄ™pujÄ…ce naturalnie: kwas szczawiowy, kwasy fitynowe, glikozydy i alkaloidy, kwas erukowy, substancje drażniÄ…ce przewód pokarmowy czÅ‚owieka. powstajÄ…ce podczas przechowywania i podczas przetwarzania żywnoÅ›ci: tlenki i wodorotlenki, wÄ™glowodory wielopierÅ›cieniowe aromatyczne (WWA), zwiÄ…zki Maillarda. Zanieczyszczenia żywnoÅ›ci Zanieczyszczenia żywnoÅ›ci sÄ… to substancje, które dostaÅ‚y siÄ™ do żywnoÅ›ci na skutek nieprzestrzegania zasad higieny produkcji. Niektóre z nich mogÄ… być szkodliwe dla organizmu. Dzieli siÄ™ je na: - fizyczne (np. ziemia, piasek, pozostaÅ‚oÅ›ci po szkodnikach), - chemiczne (np. Å›rodki ochrony roÅ›lin oraz pochodzÄ…ce ze Å›cieków, dymów, gazów spalinowych), - biologiczne (np. drobnoustroje, pasożyty). Skażenia żywnoÅ›ci sÄ… to zanieczyszczenia, które zagrażajÄ… zdrowiu czÅ‚owieka. Do najczęściej spotykanych skażeÅ„ należą: pestycydy (substancje chemiczne stosowane do ochrony roÅ›lin), metale ciężkie (ołów, kadm, rtęć), dioksyny (powstajÄ… podczas spalania substancji zawierajÄ…cych chlor, majÄ… bardzo silne dziaÅ‚anie rakotwórcze), azotany (III) i azotany (V) (zbyt obfite zastosowanie nawozów sztucznych podczas uprawy roÅ›lin), antybiotyki (dodawane do pasz wykorzystywanych w intensywnej hodowli zwierzÄ…t i drobiu oraz stosowane przy leczeniu zwierzÄ…t), radionuklidy (izotopy promieniotwórcze powstaÅ‚e np. podczas awarii elektrowni atomowych), mykotoksyny (toksyny produkowane przez pleÅ›nie), drobnoustroje chorobotwórcze. WÅ›ród zanieczyszczeÅ„ i skażeÅ„ żywnoÅ›ci wyróżnia siÄ™ grupÄ™ substancji antyodżywczych. SÄ… to substancje wystÄ™pujÄ…ce w żywnoÅ›ci razem z innymi skÅ‚adnikami, jak biaÅ‚ka, wÄ™glowodany, tÅ‚uszcze, witaminy i in., majÄ…ce wpÅ‚yw na jej smak, zapach i barwÄ™, a także wartość odżywczÄ…. MogÄ… one być toksyczne dla ludzi oraz przeciwdziaÅ‚ać Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 20 optymalnemu wykorzystaniu skÅ‚adników pożywienia, głównie biaÅ‚ek, unieczynniajÄ… witaminy, utrudniajÄ… przyswajanie skÅ‚adników mineralnych i innych zwiÄ…zków zawartych w spożywanej żywnoÅ›ci. WystÄ™pujÄ… prawie wyÅ‚Ä…cznie w produktach pochodzenia roÅ›linnego, zwykle w postaci glikozydów, estrów, soli, także biaÅ‚ek. Substancje antyodżywcze sÄ… dzielone na dwie podstawowe grupy: zwiÄ…zki biaÅ‚kowe (wrażliwe na ogrzewanie, ulegajÄ…ce denaturacji pod wpÅ‚ywem zabiegów cieplnych) oraz zwiÄ…zki niebiaÅ‚kowe (odpornie na dziaÅ‚anie temperatury). Do pierwszej grupy należą biaÅ‚ka biologicznie czynne(np. substancje hamujÄ…ce dziaÅ‚anie enzymów odpowiedzialnych za trawienie biaÅ‚ek), do drugiej - garbniki, kwas fitynowy (ogranicza przyswajalność pierwiastków Å›ladowych), saponiny, solanina. Znaczne iloÅ›ci substancji antyodżywczych zawierajÄ… roÅ›liny strÄ…czkowe (groch, fasola); substancje antyodżywcze sÄ… nazywane także nieodżywczymi zwiÄ…zkami biologicznie aktywnymi, substancjami przeciwżywieniowymi lub ostatnio, coraz częściej, zwiÄ…zkami biologicznie aktywnymi. OdrÄ™bnÄ… grupÄ™ substancji obecnych w pożywieniu stanowiÄ… tzw. substancje balastowe. które nie ulegajÄ… rozkÅ‚adowi chemicznemu w przewodzie pokarmowym. Nie sÄ… one skÅ‚adnikami odżywczymi, ale peÅ‚niÄ… istotnÄ… rolÄ™ w regulacji czynnoÅ›ci przewodu pokarmowego. PrzykÅ‚adem takiej substancji jest bÅ‚onnik pokarmowy obecny w produktach roÅ›linnych. Drobnoustroje wystÄ™pujÄ…ce w surowcach Drobnoustroje dzieli siÄ™ na trzy grupy: wirusy, bakterie, grzyby (pleÅ›nie i drożdże). Wirusy sÄ… to najprostsze twory majÄ…ce wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci żywej materii. RozmnażajÄ… siÄ™ tylko w żywych komórkach. Do organizmu czÅ‚owieka wirusy mogÄ… przedostawać siÄ™ drogÄ… oddechowÄ…, przez skórÄ™, krew, a także przez przewód pokarmowy. Aktywność wirusów uzależniona jest od temperatury. SÄ… one caÅ‚kowicie unieczynnione w temperaturze 60oC ( z wyjÄ…tkiem wirusa zapalenia wÄ…troby, który jest bardzo oporny na dziaÅ‚anie temperatury), natomiast w niskich temperaturach (nawet poniżej -70oC) mogÄ… przetrwać nawet kilka lat. SÄ… one również dość odporne na dziaÅ‚anie Å›rodków dezynfekujÄ…cych. GinÄ… w obecnoÅ›ci formaliny, silnych Å›rodków utleniajÄ…cych oraz podczas chlorowania wody. Bakterie sÄ… organizmami jednokomórkowymi o ksztaÅ‚cie kulistym, owalnym, paÅ‚eczkowatym, przecinkowatym lub spiralnym. Ze wzglÄ™du na różny stopieÅ„ wymagaÅ„ w stosunku do tlenu bakterie dzieli siÄ™ na tlenowe (tlen jest im niezbÄ™dny do oddychania), beztlenowe (tlen jest dla nich zabójczy), wzglÄ™dnie tlenowe (rozwijajÄ…ce siÄ™ zarówno w Å›rodowisku tlenowym jak i beztlenowym). Ze wzglÄ™du na optymalnÄ… temperaturÄ™, w której bakterie siÄ™ rozwijajÄ…, dzieli siÄ™ je na: psychrofilne zdolne do wzrostu w granicach temperatur -7 do 30oC (optymalna temp. ok. 20oC), mezofilne w granicach 10 45oC (optymalna temp. ok. 37oC) i termofilne w granicach 45 do 70oC (optymalna temp. ok. 55oC). WiÄ™kszość bakterii chorobotwórczych należy do bakterii mezofilnych, ale niektóre, np. laseczka jadu kieÅ‚basianego oraz Yersinia enterocolitica najlepiej rozwijajÄ… siÄ™ w temperaturze ok. 4oC. Niektóre bakterie paÅ‚eczkowate (laseczki tlenowe i beztlenowe) w niesprzyjajÄ…cych warunkach maja zdolność wytwarzania przetrwalników, które sÄ… odporne na dziaÅ‚anie takich czynników Å›rodowiska jak temperatura (np. przetrwalniki laseczek jadu kieÅ‚basianego przeżywajÄ… w temperaturze sterylizacji konserw miÄ™snych) czy brak wody i pożywienia. W sprzyjajÄ…cych warunkach mogÄ… kieÅ‚kować, wytwarzajÄ…c formy wegetatywne. DziaÅ‚alność życiowa niektórych bakterii znalazÅ‚a zastosowanie w przemyÅ›le spożywczym do przeprowadzania procesów fermentacji. Wykorzystuje siÄ™ do tego celu: Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 21 - bakterie fermentacji mlekowej, - bakterie fermentacji octowej, - bakterie fermentacji propionowej. Liczne gatunki bakterii powodujÄ… psucie siÄ™ surowców i produktów spożywczych oraz zakłócajÄ… przebieg niektórych procesów. Do najbardziej groznych należą: - bakterie masÅ‚owe (wzdÄ™cia serów i bombaże konserw), - bakterie octowe (zakłócajÄ…ce przebieg fermentacji alkoholowej w gorzelnictwie, browarnictwie i winiarstwie), - bakterie mlekowe (szkodliwe w przemyÅ›le fermentacyjnym i cukrowniczym), - bakterie pseudomlekowe (wywoÅ‚ujÄ…ce wady mleka i jego przetworów), - bakterie gnilne powodujÄ…ce psucie siÄ™ artykułów żywnoÅ›ciowych. Drożdże sÄ… to organizmy jednokomórkowe. Komórki drożdży majÄ… różny ksztaÅ‚t. MogÄ… być kuliste, owalne, jajowate, ksztaÅ‚tu cytryny, rzadziej dÅ‚ugich włókien. Optymalna temperatura wzrostu drożdży wynosi 25 do 28oC. Drożdże sÄ… bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. Drożdże szlachetne z rodzaju Saccharomyces rozkÅ‚adajÄ… cukry do alkoholu i dwutlenku wÄ™gla; stosowane sÄ… w przemyÅ›le fermentacyjnym oraz w piekarnictwie. Drożdże dzikie sÄ… szkodnikami w przetwórstwie, a niektóre gatunki z rodzaju Candida wykazujÄ… wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chorobotwórcze dla ludzi i zwierzÄ…t. PleÅ›nie majÄ… zdolność tworzenia grzybni skÅ‚adajÄ…cej siÄ™ z delikatnych nitkowatych tworów, tzw. strzÄ™pków, które częściowo wrastajÄ… w podÅ‚oża, a częściowo rozwijajÄ… siÄ™ nad nim. MajÄ… zdolność wytwarzania przetrwalników. PleÅ›nie rozwijajÄ… siÄ™ najlepiej w temperaturze 20 30oC. Åšrodowisko kwaÅ›ne sprzyja ich rozwojowi. Niektóre gatunki pleÅ›ni stosuje siÄ™ w przemyÅ›le spożywczym do wytwarzania kwasu cytrynowego, szczawiowego, preparatów enzymatycznych, w mleczarstwie do produkcji serów. PleÅ›nie majÄ… zdolność wytwarzania toksycznych metabolitów, tzw. mykotoksyn. SÄ… one czÄ™sto obecne w zbożach, owocach, orzechach, przecierach pomidorowych, sokach cytrusowych. Najgrozniejsze dla zdrowia sÄ… tzw. aflatoksyny, spotykane w wielu produktach spożywczych. MajÄ… one dziaÅ‚anie rakotwórcze. NiezbÄ™dnym czynnikiem rozwoju drobnoustrojów jest woda. Minimum wody potrzebnej w podÅ‚ożu do wzrostu bakterii wynosi okoÅ‚o 30%, a dla pleÅ›ni okoÅ‚o 15%. Przetrwalniki bakterii oraz zarodniki pleÅ›ni i drożdży wykazujÄ… dużą odporność na brak wody. Zatrucia pokarmowe Do drobnoustrojów bÄ™dÄ…cych najczęściej przyczynÄ… zatruć pokarmowych należą: bakterie rodzaju Salmonella, nastÄ™pnie gronkowce enterotoksyczne, laseczki zgorzeli gazowej (Clostridium perfringens), laseczki jadu kieÅ‚basianego (Clostridium botulinum), rzadziej Bacillus cereus. Salmonella. Zatrucia wystÄ™pujÄ… najczęściej po spożyciu wyrobów i zimnych daÅ„ miÄ™snych, drobiowych, rybnych, saÅ‚atek garmażeryjnych i produktów jajczarskich. Zasadniczo zachorowania mogÄ… mieć miejsce po zjedzeniu każdego produktu, który zawiera paÅ‚eczki Salmonella. Okres inkubacji w zatruciach paÅ‚eczkami Salmonella wynosi 6 24 h, najczęściej ok. 10 - 12h. PoczÄ…tek jest zwykle nagÅ‚y. Objawy to: bóle gÅ‚owy, dreszcze, gorÄ…czka, nudnoÅ›ci, niekiedy wymioty, potem wystÄ™pujÄ… bóle brzucha i biegunka. Przebieg choroby trwa zazwyczaj kilka dni. Åšmiertelność znacznie wiÄ™ksza u dzieci, niż u dorosÅ‚ych. Staphylococcus aureus (gronkowiec zÅ‚ocisty) Zatrucia gronkowcami wystÄ™pujÄ… czÄ™sto po spożyciu produktów wymienionych przy zatruciach wywoÅ‚ywanych przez Salmonella, a także po spożyciu deserów, lodów, galaretek miÄ™snych. Zatrucia te mogÄ… powodować nie tylko produkty zawierajÄ…ce żywe gronkowce, ale Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 22 również i takie, w których na skutek obróbki termicznej gronkowce zostaÅ‚y zabite, a pozostaÅ‚y wytworzone poprzednio przez nie toksyny (odporne na dziaÅ‚anie temperatury). Objawami zatrucia sÄ… nudnoÅ›ci i gwaÅ‚towne wymioty, pojawiajÄ…ce siÄ™ najczęściej 0,5 3 h po spożyciu produktu zawierajÄ…cego toksynÄ™. TowarzyszÄ… im zwykle silna biegunka i bóle brzucha. Temperatura ciaÅ‚a jest na ogół prawidÅ‚owa. Przebieg zatrucia na ogół krótkotrwaÅ‚y od kilku do kilkunastu godzin. Clostridium botulinum (laseczki jadu kieÅ‚basianego) SÄ… bakteriami bezwzglÄ™dnie beztlenowymi. Rozróżnia siÄ™ 7 typów Clostridium botulinum (od A do G), z nich tylko typy A, B, E, F notowane sÄ… jako przyczyna zatruć ludzi. WspólnÄ… ich cechÄ… jest zdolność wytwarzania toksyn dziaÅ‚ajÄ…cych na ukÅ‚ad nerwowy. Zatrucia typami A i B wystÄ™pujÄ… przeważnie po spożyciu konserw warzywnych i miÄ™snych, przygotowywanych sposobem domowym. ZdarzajÄ… siÄ™ one również, ale znacznie rzadziej, po zjedzeniu konserw miÄ™snych i miÄ™sno-warzywnych produkowanych przemysÅ‚owo (jeÅ›li parametry temperatury i czasu nie byÅ‚y utrzymane). Zatrucia toksynÄ… botulinowÄ… typu E wystÄ™pujÄ… po zjedzeniu ryb i produktów rybnych w postaci: konserw, ryb wÄ™dzonych (w zbyt niskiej temperaturze), saÅ‚atek rybnych lub ryb sprzedawanych w opakowaniach odpowietrzonych. Clostridium perfringens (laseczki zgorzeli gazowej) Z 5 typów najczęściej odpowiedzialny za zatrucia pokarmowe jest typ A. Niektóre szczepy wytwarzajÄ… przetrwalniki wytrzymujÄ…ce nawet kilkugodzinne gotowanie. Laseczki Clostridium perfringens uwalniajÄ… toksynÄ™ bezpoÅ›rednio w przewodzie pokarmowym czÅ‚owieka, podczas procesu przetrwalnikowania komórek wegetatywnych, spożytych w dużej liczbie wraz z żywnoÅ›ciÄ…. MiÄ™so duszone, galarety miÄ™sne, sosy pozostawione po ugotowaniu na ciepÅ‚ej kuchni do wystygniÄ™cia (nie schÅ‚odzone bezpoÅ›rednio po ugotowaniu) byÅ‚y najczęściej notowane jako przyczyna zatruć pokarmowych. Głównymi objawami zatrucia sÄ…: silna wodnista biegunka i bóle brzucha. ZdarzajÄ… siÄ™ nudnoÅ›ci, ale bez wymiotów. Okres inkubacji wynosi od kilku do 20 h, najczęściej 10 12 h. Przebieg zatrucia na ogół Å‚agodny, z wyjÄ…tkiem maÅ‚ych dzieci i osób w podeszÅ‚ym wieku oraz osÅ‚abionych innymi chorobami. Bacillus cereus PrzyczynÄ… zatrucia sÄ… najczęściej ciastka, budynie, saÅ‚atki, desery mÄ…czno-ryżowe, zupy miÄ™sno-warzywne w proszku, które po przyrzÄ…dzeniu pozostawiono w temperaturze pokojowej. Objawy zatrucia sÄ… zwykle Å‚agodniejsze, chociaż podobne do wywoÅ‚anych przez Clostridium. perfringens. Escherichia coli .Niektóre typy Escherichia coli notowane sÄ… w ostatnich latach jako przyczyna ostrych biegunek u starszych dzieci i ludzi dorosÅ‚ych, a nie tylko u niemowlÄ…t. Zachorowania wystÄ™powaÅ‚y najczęściej po spożyciu hamburgerów, saÅ‚atek, twarogów i innych serów. PaÅ‚eczki Shigella (czerwonki) MogÄ… powodować zachorowania, cechujÄ…ce siÄ™ krótkim okresem inkubacji, krótkim przebiegiem choroby, a także masowym wystÄ™powaniem. WystÄ™pujÄ… one najczęściej po spożyciu produktów mleczarskich i saÅ‚atek warzywnych. Zatrucia mogÄ… zostać wywoÅ‚ane także mykotoksynami; najczęściej po spożyciu zakażonej maki i przetworów mÄ…cznych (np. chleba). Zapobieganie zatruciom Zapobieganie zatruciom wywoÅ‚anym przez wymienione bakterie (lub wyprodukowane przez nie toksyny) polega ogólnie na: - kontroli weterynaryjnej zwierzÄ…t rzeznych i miÄ™sa, - zwalczaniu much i gryzoni, Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 23 - staÅ‚ej kontroli nosicielstwa wÅ›ród pracowników zatrudnionych w zakÅ‚adach przemysÅ‚u spożywczego, - niedopuszczaniu do produkcji osób ze zmianami ropnymi na skórze i ostrymi nieżytami górnych dróg oddechowych, - przestrzeganiu parametrów produkcji - przestrzeganiu odpowiednich warunków sanitarno higienicznych produkcji i magazynowania produktów spożywczych zgodnych z HACCP jako narzÄ™dzia w sterowaniu jakoÅ›ciÄ… higienicznÄ… żywnoÅ›ci, - używaniu wody zdatnej do picia. 4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do wykonania ćwiczeÅ„. 1. Co to sÄ… skÅ‚adniki nieodżywcze? 2. Jakie skÅ‚adniki nieodżywcze mogÄ… być szkodliwe dla zdrowia? 3. Co to sÄ… skażenia żywnoÅ›ci? 4. Jak zdefiniujesz pojÄ™cia: substancje antyodżywcze, substancje balastowe? 5. Jaki jest podziaÅ‚ drobnoustrojów? 6. Jakie bakterie sÄ… wykorzystywane w przemyÅ›le spożywczym? 7. Jakie bakterie sÄ… szkodliwe dla procesu technologicznego? 8. Jakie sÄ… optymalne warunki rozwoju bakterii? 9. Jakie sÄ… optymalne warunki rozwoju pleÅ›ni i drożdży? 10. Co to sÄ… mykotoksyny? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Oznacz stopieÅ„ biologicznego zanieczyszczenia mÄ…ki (liczbÄ™ żywych rozkruszków). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) zapoznać siÄ™ ze sprzÄ™tem, w który wyposażone jest stanowisko pracy, 2) zapoznać siÄ™ z literaturÄ… z p.6 niniejszego poradnika dotyczÄ…cÄ… szkodników zbożowych (np. Bijok B., Bijok F.: Surowce i technologia żywnoÅ›ci, cz.1.) 3) odważyć na wadze technicznej 50g mÄ…ki, 4) rozsypać odważonÄ… mÄ…kÄ™ na ciemnej pÅ‚ytce tworzÄ…c warstwÄ™ gruboÅ›ci ok. 4 mm i dokÅ‚adnie wygÅ‚adzić jej powierzchniÄ™ za pomocÄ… pÅ‚ytki szklanej, 5) rozsypanÄ… mÄ…kÄ™ ogrzać do temperatury nieco wyższej niż temperatura otoczenia, 6) po okoÅ‚o pół godz. obejrzeć powierzchnie maki używajÄ…c lupy pamiÄ™tajÄ…c, że żywe rozkruszki naruszajÄ… gÅ‚adkość powierzchni mÄ…ki policzyć liczbÄ™ rozkruszków w badanej próbce mÄ…ki, 7) obliczyć liczbÄ™ rozkruszków w 1 kg mÄ…ki 8) zaprezentować wykonane ćwiczenie. Wyposażenie stanowiska pracy: mÄ…ka zanieczyszczona bilogicznie, waga techniczna, ciemna pÅ‚ytka, pÅ‚ytka szklana, Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 24 suszarka laboratoryjna, lupa, zeszyt przedmiotowy, dÅ‚ugopis, literatura z rozdziaÅ‚u 6, [1]. Ćwiczenie 2 OkreÅ›l skÅ‚adniki nieodżywcze wystÄ™pujÄ…ce w żywnoÅ›ci wskazanej przez nauczyciela. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) przeanalizować treÅ›ci punktu 4.3.1 niniejszego poradnika i przypomnieć, co to sÄ… substancje nieodżywcze. 2) przeanalizować zapisy znajdujÄ…ce siÄ™ na etykietach produktów spożywczych, 3) wynotować skÅ‚adniki nieodżywcze (tabela poniżej), 4) przyporzÄ…dkować wynotowane skÅ‚adniki do odpowiedniej grupy (jednej z czterech podstawowych grup skÅ‚adników nieodżywczych), 5) zaprezentować wykonane ćwiczenie. Produkt żywnoÅ›ciowy SkÅ‚adniki nieodżywcze Grupa skÅ‚adników zawarte w produkcie nieodżywczych Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy, dÅ‚ugopis, literatura z rozdziaÅ‚u 6, [6], etykiety produktów żywnoÅ›ciowych. Ćwiczenie 3 OkreÅ›l wpÅ‚yw drobnoustrojów na cechy produktów żywnoÅ›ciowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) zapoznać siÄ™ z literaturÄ… z p.6 niniejszego poradnika, np. Drewniak E., Drewniak T.: Mikrobiologia żywnoÅ›ci w części dotyczÄ…cej szkodliwej roli drobnoustrojów w przemyÅ›le spożywczym. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 25 2) dokÅ‚adnie obejrzeć próbki produktów żywnoÅ›ciowych niezakażonych drobnoustrojami oraz próbki produktów zakażonych pleÅ›niami i bakteriami, 3) zapisać charakterystyczne cechy oglÄ…danych produktów (np. zapach, smak, zmÄ™tnienie, osad, kożuch), 4) zaprezentować wyniki ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy, dÅ‚ugopis, literatura z rozdziaÅ‚u 6, np. [4], próbki produktów żywnoÅ›ciowych niezakażonych i zakażonych drobnoustrojami. Ćwiczenie 4 OkreÅ›l wpÅ‚yw temperatury na rozwój drobnoustrojów. Sposób wykonania ćwiczenia Uwaga: ćwiczenie należy wykonywać w zespoÅ‚ach 2 4 osobowych, ponieważ czynnoÅ›ci opisane w p. 3 i 4 muszÄ… być wykonywane równoczeÅ›nie Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) zapoznać siÄ™ z wyposażeniem stanowiska pracy, 2) na wadze technicznej odważyć (po dwie porcje) 140g maki pszennej, 2,5g drożdży piekarskich, 3) do zlewki zawierajÄ…cej ok. 100cm3 wody o temperaturze 18oC dodać szczyptÄ™ cukru i odważonÄ… porcjÄ™ drożdży, rozprowadzić , dodać do odważonej porcji mÄ…ki i dokÅ‚adnie wymieszać; przygotowane ciasto odstawić w chÅ‚odne miejsce, 4) w tym samym czasie do zlewki zawierajÄ…cej ok. 100cm3 wody o temperaturze 35oC dodać szczyptÄ™ cukru i odważonÄ… porcjÄ™ drożdży, rozprowadzić , dodać do odważonej porcji mÄ…ki i dokÅ‚adnie wymieszać; przygotowane ciasto odstawić w ciepÅ‚e miejsce, 5) obserwować wzrost obu ciast, 6) porównać szybkość roÅ›niÄ™cia ciasta w obu temperaturach, sformuÅ‚ować wnioski, 7) zaprezentować wyniki ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: waga techniczna, drobny sprzÄ™t laboratoryjny, termometr, drożdże piekarskie, cukier, mÄ…ka. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 26 4.3.4. Sprawdzian postÄ™pów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojÄ™cie: skÅ‚adniki nieodżywcze? 2) wskazać skÅ‚adniki nieodżywcze wystÄ™pujÄ…ce w żywnoÅ›ci? 3) objaÅ›nić pojÄ™cie: skażenia żywnoÅ›ci? 4) rozróżnić drobnoustroje wystÄ™pujÄ…ce w surowcach i produktach spożywczych? 5) wskazać bakterie wykorzystywane w przemyÅ›le spożywczym? 6) okreÅ›lić szkodliwy wpÅ‚yw bakterii na jakość zdrowotnÄ… żywnoÅ›ci? 7) okreÅ›lić optymalne warunki rozwoju bakterii? 8) okreÅ›lić optymalne warunki rozwoju pleÅ›ni? 9) zdefiniować pojÄ™cie mykotoksyn? 10) wskazać surowce i produkty zagrożone obecnoÅ›ciÄ… mykotoksyn? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 27 4.4. Dodatki do żywnoÅ›ci 4.4.1 MatriaÅ‚ nauczania Obecnie w przemyÅ›le spożywczym stosuje siÄ™ wiele skÅ‚adników, których dodatek do tradycyjnych surowców powoduje uzyskanie nowych cech produktów oraz poprawienie ich jakoÅ›ci. Dozwolone substancje dodatkowe sÄ… to substancje nie spożywane odrÄ™bnie jako żywność, niebÄ™dÄ…ce typowymi skÅ‚adnikami żywnoÅ›ci, posiadajÄ…ce wartość odżywczÄ… lub jej nieposiadajÄ…ce, których celowe użycie technologiczne w procesie produkcji, przetwarzania, przygotowywania, pakowania, przewozu i przechowywania spowoduje zamierzone lub spodziewane rezultaty w produkcie lub Å›rodkach spożywczym albo w półproduktach bÄ™dÄ…cych jego komponentami. Substancje dodatkowe mogÄ… stać siÄ™ bezpoÅ›rednio lub poÅ›rednio skÅ‚adnikami żywnoÅ›ci lub w inny sposób oddziaÅ‚ywać na jej cechy. Pojecie dodatku do żywnoÅ›ci nie obejmuje substancji dodawanych w celu zachowania lub poprawienia wartoÅ›ci odżywczej. Dozwolone substancje dodatkowe mogÄ… być stosowane tylko wtedy, kiedy ich użycie jest technologicznie uzasadnione i nie stwarza zagrożenia dla zdrowia lub życia czÅ‚owieka. Dozwolonych substancji dodatkowych nie wolno stosować siÄ™ do: żywnoÅ›ci nieprzetworzonej, czyli Å›rodków spożywczych, które nie podlegaÅ‚y żadnemu traktowaniu powodujÄ…cemu zmianÄ™ ich oryginalnego stanu; mogÄ… być one jednak poddane podziaÅ‚owi, rozdzieleniu, rozciÄ™ciu, wyjÄ™ciu koÅ›ci, siekaniu, obdarciu, obraniu, oczyszczeniu, mieleniu, krojeniu, myciu, trybowaniu, oziÄ™bieniu, mrożeniu, gÅ‚Ä™bokiemu mrożeniu, zmiażdżeniu albo wyÅ‚uskaniu, pakowaniu lub pozostać nieopakowane; miodu pszczelego; niezemulgowanych olejów i tÅ‚uszczów pochodzenia zwierzÄ™cego lub roÅ›linnego; masÅ‚a; mleka (peÅ‚nego, półtÅ‚ustego i odtÅ‚uszczonego), pasteryzowanego i sterylizowanego, wÅ‚Ä…czajÄ…c sterylizacjÄ™ UHT, oraz pasteryzowanej Å›mietany i Å›mietanki; niearomatyzowanych i bez dodatków smakowych, fermentowanych przetworów mlecznych zawierajÄ…cych żywe kultury bakterii; naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód zródlanych i wód stoÅ‚owych; kawy (z wyjÄ…tkiem aromatyzowanej kawy instant) i ekstraktów kawy; herbaty w liÅ›ciach niearomatyzowanej; cukru (cukru biaÅ‚ego), cukru ekstra biaÅ‚ego (cukru rafinowanego), cukru przemysÅ‚owego, pÅ‚ynnego cukru (roztworu cukru), pÅ‚ynnego cukru inwertowanego (roztworu cukru inwertowanego), syropu cukru inwertowanego, syropu glukozowego, syropu glukozowego w proszku, jednowodnej glukozy (jednowodnej dekstrozy), bezwodnej glukozy (bezwodnej dekstrozy); suchych makaronów, z wyjÄ…tkiem makaronów bezglutenowych lub makaronów przeznaczonych do diet niskobiaÅ‚kowych; maÅ›lanki naturalnej niearomatyzowanej lub bez dodatków smakowych, z wyjÄ…tkiem maÅ›lanki sterylizowanej. Podstawowym aktem prawnym w zakresie stosowania dodatków jest Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywnoÅ›ci i żywienia (Dz.U. 2005 Nr 31 poz. 265) wraz z pózniejszymi zmianami. PodziaÅ‚ dodatków do żywnoÅ›ci IstniejÄ… różne systemy klasyfikacyjne dodatków do żywnoÅ›ci. Ze wzglÄ™du na funkcjÄ™ jakÄ… dodatki peÅ‚niÄ… można je podzielić na pięć grup: Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 28 Dodatki przedÅ‚użajÄ…ce trwaÅ‚ość żywnoÅ›ci (substancje konserwujÄ…ce, przeciwutleniacze, regulatory kwasowoÅ›ci, stabilizatory, synergenty). Ich zadaniem jest przeciwdziaÅ‚anie zmianom zachodzÄ…cym w surowcach i produktach żywnoÅ›ciowych. Należy pamiÄ™tać, że substancje te nie mogÄ… być traktowane jako Å›rodki przedÅ‚użajÄ…ce trwaÅ‚ość nadpsutej żywnoÅ›ci. Dodatki ksztaÅ‚tujÄ…ce strukturÄ™ (substancje zagÄ™szczajÄ…ce, substancje wypeÅ‚niajÄ…ce, żelujÄ…ce, emulgujÄ…ce, substancje przeciwdziaÅ‚ajÄ…ce zbrylaniu, pienieniu, substancje wspomagajÄ…ce pienienie). Dodatki nadajÄ…ce okreÅ›lone cechy organoleptyczne (barwniki, substancje smakowo zapachowe, substancje wzmacniajÄ…ce smak, Å›rodki sÅ‚odzÄ…ce), Dodatki uzupeÅ‚niajÄ…ce (preparaty biaÅ‚kowe, dodatki wzbogacajÄ…ce). SÄ… one zaliczane do dodatków, chociaż zgodnie z przepisami prawnymi nie sÄ… one typowymi dodatkami, ponieważ zwiÄ™kszajÄ… wartość odżywczÄ… produktów. Najczęściej używane sÄ… w produkcji odżywek i żywnoÅ›ci dietetycznej. Dodatki pomocnicze, dodawane w celu uÅ‚atwienia przebiegu procesów technologicznych lub przechowywania produktów. W celu identyfikacji dodatków opracowano miÄ™dzynarodowy system ich oznaczania, czyli kod identyfikacji dodatków. Kod ten skÅ‚ada siÄ™ z litery E oraz trzy- lub czterocyfrowej liczby przypisanej danej substancji, np. chlorofil oznaczony jest symbolem E 140, kwas cytrynowy E 330. Ogólna ilość substancji, która może wniknąć do organizmu z pożywienia i wszystkich innych zródeÅ‚ bez szkody dla zdrowia okreÅ›lana jest jako dopuszczalne dzienne spożycie (ADI). Wyrażane jest ono w mg skÅ‚adnika na kg masy ciaÅ‚a czÅ‚owieka. Charakterystyka wybranych grup dodatków. Barwniki to substancje, które nadajÄ…, przywracajÄ… lub wzmacniajÄ… barwÄ™ produktów spożywczych. ObejmujÄ… one naturalne skÅ‚adniki oraz inne zródÅ‚a naturalne, które nie sÄ… normalnie spożywane jako żywność i nie sÄ… zazwyczaj używane jako skÅ‚adniki charakterystyczne w żywnoÅ›ci. Barwnikami w Å›wietle prawa wspólnotowego nie sÄ… natomiast takie Å›rodki jak np. papryka, kurkuma i szafran. Zgodnie z postanowieniami dyrektywy nr 94/36/WE dodatkowych barwników nie mogÄ… w zasadzie (z pewnymi wyjÄ…tkami) zawierać m.in. takie kategorie produktów, jak: mÄ…ka i inne wyroby przemiaÅ‚u zbóż oraz skrobia, chleb i produkty podobne, makarony, cukry (w tym cukry proste i dwucukry), jaja i przetwory z jaj, mleko, mleko półtÅ‚uste lub odtÅ‚uszczone, pasteryzowane lub sterylizowane (wÅ‚Ä…czajÄ…c sterylizacjÄ™ UHT) nie aromatyzowane, mleko czekoladowe, mleko przefermentowane (nie aromatyzowane), mleko konserwowe, Å›mietanka i Å›mietanka w proszku nie aromatyzowana, masÅ‚o z mleka owczego i koziego, dżemy wyborowe, galaretki wyborowe i puree z kasztanów, krem ze Å›liwek, wyroby kakaowe i skÅ‚adniki czekoladowe w wyrobach czekoladowych, kawa palona, herbata, cykoria; wyciÄ…gi z herbaty i z cykorii; preparaty z herbaty, z roÅ›lin, z owoców i ze zbóż przeznaczone do naparów, jak też mieszanki i preparaty "bÅ‚yskawiczne" z tych wyrobów, sól, wyroby i substytuty soli, przyprawy i mieszanki przypraw, miód, słód i przetwory sÅ‚odowe. Substancje sÅ‚odzÄ…ce używane sÄ… w celu nadania produktom spożywczym sÅ‚odkiego smaku. Do dozwolonych substancji sÅ‚odzÄ…cych należą: sorbit (sorbit, syrop sorbitolowy - E 420), mannitol (E 421), izomalt (E 953), maltitol (malitol, malitol w syropie - E 965), laktitol (E 966), ksylitol (E 967), acesulfam K (E 950), aspartam (E 951), Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 29 cyklamian sodu i wapnia (E 952), sacharyna i jej sól sodowa, potasowa lub wapniowa (E 954), taumatyna (E 957), neohesperydyna DC (E 959). Dla wybranych grup produktów (w tym wyrobów cukierniczych i piekarniczych, różnego rodzaju deserów, lodów, produktów mlecznych) o obniżonej wartoÅ›ci energetycznej lub bez dodatku cukru okreÅ›lono maksymalnÄ… zawartość poszczególnych substancji sÅ‚odzÄ…cych. Substancje zapachowe - rozróżnia siÄ™ Å›rodki aromatyzujÄ…ce (czyli substancje aromatyczne, preparaty aromatyczne, Å›rodki aromatyzujÄ…ce z przetworzenia, Å›rodki aromatyzujÄ…ce dymu wÄ™dzarniczego lub ich mieszaniny) oraz substancje aromatyzujÄ…ce (tj. okreÅ›lone substancje chemiczne posiadajÄ…ce wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci aromatyzujÄ…ce).Maksymalne zawartoÅ›ci substancji lub Å›rodków aromatyzujÄ…cych dla niektórych wyrobów cukierniczych i piekarniczych, okreÅ›lone w dyrektywie nr 88/388/EWG przedstawiajÄ… siÄ™ nastÄ™pujÄ…co: kumaryna: 10 mg/kg w niektórych rodzajach sÅ‚odyczy z karmelem, kwas cyjanowodorowy: 50 mg/kg w nugacie, marcepanie i jego produktach zamiennych lub produktach podobnych, hyperycyna: 1 mg/kg w wyrobach cukierniczych, pulegon: 350 mg/kg w wyrobach cukierniczych z miÄ™tÄ…, kwasyna: 10 mg/kg w wyrobach cukierniczych w postaci pastylek. Przeciwutleniacze sÄ… to substancje wydÅ‚użajÄ…ce okres przechowywania Å›rodków spożywczych, chroniÄ…c je przed zepsuciem powodowanym przez utlenianie, takim jak jeÅ‚czenie tÅ‚uszczu oraz zmiana barwy. Konserwanty sÄ… to substancje, które wydÅ‚użajÄ… okres przechowywania Å›rodków spożywczych, chroniÄ…c je przed zepsuciem powodowanym przez drobnoustroje. ZaÅ‚Ä…cznik III do dyrektywy 95/2/WE okreÅ›la warunkowo dozwolone substancje konserwujÄ…ce i przeciwutleniacze (m.in. sorbaty, benzoesany i p-hydroksybenzoesany, bezwodnik kwasu siarkawego i siarczyny) oraz ich dopuszczalnÄ… zawartość w wybranych produktach spożywczych. Parlament Europejski razem z KomisjÄ… EuropejskÄ… ustaliÅ‚ szczegółowe wytyczne dotyczÄ…ce znakowania substancji dodatkowych i żywnoÅ›ci wytworzonej z ich udziaÅ‚em, umożliwiajÄ…c w ten sposób konsumentom dokonywanie Å›wiadomych wyborów. Ustawodawstwo przewiduje również, że dodatki do żywnoÅ›ci sÄ… na opakowaniach Å›rodków spożywczych, znakowane wedÅ‚ug ich kategorii (konserwant, barwnik, przeciwutleniacz, itd.) z podaniem nazwy albo symbolu E. 4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do wykonania ćwiczeÅ„. 1. Co oznacza pojÄ™cie: dodatki do żywnoÅ›ci? 2. Do jakich produktów żywnoÅ›ciowych nie wolno stosować dodatków do żywnoÅ›ci? 3. Jaki jest podziaÅ‚ dodatków do żywnoÅ›ci? 4. W jakim celu stosuje siÄ™ dodatki do żywnoÅ›ci? 5. W jakim celu stosuje siÄ™ dodatki uzupeÅ‚niajÄ…ce? 6. Na czym polega miÄ™dzynarodowy system oznaczania dodatków do żywnoÅ›ci? 7. Co oznacza skrót: ADI ? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 30 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Scharakteryzuj rolÄ™ dodatków do żywnoÅ›ci. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) zapoznać siÄ™ z zaproponowanÄ… poniżej tabelÄ… do wypeÅ‚nienia, 2) zapoznać siÄ™ z literaturÄ… zaproponowanÄ… w p. 6 niniejszego poradnika dotyczÄ…cÄ… dodatków do żywnoÅ›ci, 3) przeanalizować rolÄ™ poszczególnych grup dodatków do żywnoÅ›ci, 4) uporzÄ…dkować zdobyte informacje i zapisać w tabeli skonstruowanej wg poniższego wzorca, 5) zaprezentować efekty swojej pracy, 6) porównać efekty swojej pracy z efektami uzyskanymi przez kolegów. Grupa Podgrupa Cel PrzykÅ‚ady dodatków stosowania nazwa symbol zastosowanie dodatku Kwas E 210 napoje benzoesowy bezalkoholowe niskocukrowe dżemy, sosy SkÅ‚adniki saÅ‚atkowe, konserwujÄ…ce musztardy Dodatki Przeciwutleniacze przedÅ‚użajÄ…ce trwaÅ‚ość żywnoÅ›ci Regulatory kwasowoÅ›ci Stabilizatory Synergenty Dodatki ksztaÅ‚tujÄ…ce strukturÄ™ Dodatki nadajÄ…ce okreÅ›lone cechy organoleptycz- Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 31 ne Dodatki uzupeÅ‚niajÄ…ce Dodatki pomocnicze Wyposażenie stanowiska pracy: literatura wg punktu 6 niniejszego poradnika, [3], papier kancelaryjny, materiaÅ‚y piÅ›mienne. Ćwiczenie 2 OkreÅ›l dodatki wystÄ™pujÄ…ce w żywnoÅ›ci wskazanej przez nauczyciela na podstawie analizy informacji zawartych na etykietach. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) przeanalizować zapisy znajdujÄ…ce siÄ™ na etykietach produktów spożywczych, 2) zanotować zastosowane dodatki (tabela poniżej), 3) na podstawie literatury, informacji z poprzedniego ćwiczenia lub innych zródeÅ‚ informacji (np. internet) uzupeÅ‚nić tabelÄ™, 4) zaprezentować otrzymane wyniki. Produkt żywnoÅ›ciowy Zastosowane dodatki symbol nazwa grupa Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziaÅ‚u 6, [10], komputer z dostÄ™pem do internetu, etykiety produktów żywnoÅ›ciowych Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 32 4.4.4. Sprawdzian postÄ™pów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojÄ™cie: dodatek do żywnoÅ›ci? 2) wskazać produkty żywnoÅ›ciowe, do których nie wolno dodawać substancji dodatkowych? 3) rozróżnić dodatki do żywnoÅ›ci ze wzglÄ™du na funkcje jakie peÅ‚niÄ…? 4) okreÅ›lić cel stosowania dodatków do żywnoÅ›ci? 5) okreÅ›lić cel stosowania dodatków ksztaÅ‚tujÄ…cych strukturÄ™? 6) wskazać rodzaje i cel stosowania dodatków nadajÄ…cych cechy organoleptyczne? 7) okreÅ›lić cel stosowania dodatków uzupeÅ‚niajÄ…cych i pomocniczych? 8) zinterpretować informacje o dodatkach zawarte na etykietach produktów żywnoÅ›ciowych? 9) zinterpretować informacje dotyczÄ…ce dopuszczalnego dziennego spożycia (ADI)? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 33 4.5. Gospodarowanie wodÄ… i ochrona Å›rodowiska w przemyÅ›le spożywczym 4.5.1. MateriaÅ‚ nauczania W przyrodzie w wiÄ™kszoÅ›ci przypadków nie ma wody o takiej jakoÅ›ci, aby nadawaÅ‚a siÄ™ do wszystkich zastosowaÅ„. Wymaga ona zatem wstÄ™pnego uzdatnienia. Woda do picia i zastosowaÅ„ gospodarczych powinna być przede wszystkim nieszkodliwa dla zdrowia czÅ‚owieka i zwierzÄ…t oraz czysta i smaczna. Nie powinna zatem zawierać dużej iloÅ›ci bakterii - miano coli ok. 50, zawiesin, soli manganu powyżej 0,1 mg/dm3 i żelaza powyżej 0,3 mg/dm3 . Powinna natomiast zawierać w niewielkich stężeniach sole wapnia i magnezu - do 7 mval/dm3 oraz rozpuszczony CO2. Pożądana jest zawartość mikroelementów. Woda dla przemysÅ‚u spożywczego powinna odpowiadać tym samym kryteriom jak woda do picia, lecz w przypadku np. browarów powinna zawierać mniejszÄ… ilość rozpuszczonych soli (być miÄ™kka), mleczarni - nie zawierać rozpuszczonego tlenu, zdecydowanie mniej bakterii, soli żelaza i manganu. Wskazniki jakoÅ›ci wody Wskazniki fizyczne 1. MÄ™tność MÄ™tność wody wywoÅ‚ujÄ… zawiesiny organiczne jak np. zwiÄ…zki humusowe i nieorganiczne takie jak trudno rozpuszczalne wodorotlenki metali np. Fe(OH)3 , Mn(OH)2 , iÅ‚y, gliny itp. 2. Barwa Woda chemicznie czysta nie ma barwy. W warunkach naturalnych w grubych warstwach przyjmuje odcieÅ„ bÅ‚Ä™kitu. Wody zanieczyszczone przyjmujÄ… zabarwienie od zwiÄ…zków chemicznych w nich rozpuszczonych. Jest to najczęściej zabarwienie zielono-żółte. 3. Smak i zapach SÄ… to parametry badane organoleptycznie. Smak i zapach nadajÄ… wodzie rozpuszczone w niej zwiÄ…zki organiczne i nieorganiczne takie jak sole, kwasy, gazy i organiczne - najczęściej produkty metabolizmu organizmów żyjÄ…cych w wodzie w warunkach naturalnych. 4 Temperatura Wskazniki chemiczne. 1. Odczyn Wskazuje on, czy woda jest kwaÅ›na czy alkaliczna. Odczyn wiÄ™kszoÅ›ci wód naturalnych waha siÄ™ w granicach 6,8-8,5 pH. 2. Utlenialność (ChZT) SÅ‚uży umownie do okreÅ›lenia substancji organicznych zawartych w wodzie. Oznacza siÄ™ jÄ… kilkoma metodami. Wartość ChZT oznaczana metodÄ… nadmanganianowÄ… jest umowna, gdyż tylko ok. 60% substancji organicznych zawartych w wodzie ulega utlenieniu. 3 Twardość Jest to zawartość jonów wapniowych i magnezowych w wodzie. Twardość wyraża siÄ™ iloÅ›ciÄ… milivali jonów wapniowych i magnezowych w decymetrze szeÅ›ciennym wody. Do jej wyrażania stosowane sÄ… również tzw. stopnie twardoÅ›ci: niemiecki stopieÅ„ twardoÅ›ci (on) odpowiadajÄ…cy zawartoÅ›ci soli wapniowych i magnezowych równoważnej 10 mg CaO w 1 dm3 wody, francuski stopieÅ„ twardoÅ›ci (of) odpowiadajÄ…cy zawartoÅ›ci soli wapniowych i magnezowych równoważnej 10 mg CaCO3 w 1 dm3 wody, angielski stopieÅ„ twardoÅ›ci (oClarka) odpowiadajÄ…cy zawartoÅ›ci soli wapniowych i magnezowych równoważnej 14,3 mg CaCO3 w 1 dm3 wody. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 34 Twardość jest cechÄ…, która powoduje powstawanie kamienia kotÅ‚owego w urzÄ…dzeniach grzewczych. Na ogólnÄ… twardość skÅ‚ada siÄ™ twardość wÄ™glanowa i niewÄ™glanowa. Twardość wÄ™glanowÄ… nadajÄ… wodzie rozpuszczone wodorowÄ™glany wapnia i magnezu. Można jÄ… usunąć przez ogrzewanie wody do wrzenia. PozostaÅ‚e aniony i kationy tworzÄ… tzw. twardość niewÄ™glanowÄ… (staÅ‚Ä…), której nie da siÄ™ usunąć powyższym sposobem. Wskazniki bakteriologiczne StopieÅ„ zanieczyszczenia wody bakteriami okreÅ›la siÄ™ na podstawie liczby bakterii w 1 cm3. Ocena wody pod wzglÄ™dem sanitarno-epidemiologicznym odbywa siÄ™ na podstawie miana coli (bakterii okrężnicy). Miano coli oznacza najmniejszÄ… objÄ™tość wody w cm3, w której wykryto 1 bakteriÄ™ okrężnicy. Bakterie te nie sÄ… szkodliwe dla zdrowia czÅ‚owieka, ale ich wystÄ™powanie sugeruje możliwość istnienia w wodzie również bakterii chorobotwórczych. Im mniejsze jest miano coli, tym woda jest bardziej zanieczyszczona. Dla wody nadajÄ…cej siÄ™ do picia powinno wynosić 10-50. Dostosowanie wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci i skÅ‚adu wody do wymagaÅ„ wynikajÄ…cych z jej przeznaczenia nazywamy uzdatnianiem. Woda stosowana w przemyÅ›le spożywczym wykorzystywana jest w procesach technologicznych oraz w procesach technicznych, tj. do zasilania kotłów, jako czynnik grzewczy, itp. Metody uzdatniania: 1. mechaniczne (sedymentacja, filtrowanie, odgazowywanie, napowietrzanie), 2. fizyczno chemiczne (koagulacja, zmiÄ™kczanie, demineralizacja, odżelazianie, odmanganianie, dezynfekcja). Klarowania dokonuje siÄ™ na kilka sposobów np. przez koagulacjÄ™, sedymentacjÄ™ zawiesin i filtracjÄ™, to jest usuwanie zanieczyszczeÅ„ za pomocÄ… przepuszczania wody przez oÅ›rodek porowaty - filtr. KoagulacjÄ™ prowadzi siÄ™ w celu wytrÄ…cenia koloidów znajdujÄ…cych siÄ™ w wodzie, a nastÄ™pnie osadza siÄ™ je i filtruje. Do koagulacji stosuje siÄ™: Al2(SO4)3 (pH = 5,5 - 7,4 ), NaAlO2 (pH = 7), FeCl3 (pH > 4), FeSO4 (pH =8,5). Odżelazianie i odmanganianie przeprowadza siÄ™ napowietrzajÄ…c wodÄ™ zanieczyszczonÄ… manganem i żelazem, co powoduje wytrÄ…cenie siÄ™ osadów wodorotlenków, które nastÄ™pnie sÄ… usuwane w wyniku filtracji na odpowiednich filtrach. ZwiÄ™kszenie pH przez dodatek Ca(OH)2 powoduje szybszy przebieg procesu. Dezynfekcja ma na celu zniszczenie bakterii i mikroorganizmów zawartych w wodzie. Dokonuje siÄ™ tego przez chlorowanie, ozonowanie oraz naÅ›wietlanie promieniami ultrafioletowymi. Odgazowanie ma na celu usuniÄ™cie gazów rozpuszczonych w wodzie. ZmiÄ™kczania wody dokonuje siÄ™ wytrÄ…cajÄ…c zwiÄ…zki wapnia i magnezu, przez ogrzanie wody, co usuwa twardość przemijajÄ…cÄ…. Użycie reagentów chemicznych, takich jak wapno i soda, prowadzi do podobnych efektów. Zastosowanie wymieniaczy jonowych - jonitów, pracujÄ…cych w cyklu sodowym, spowoduje wymianÄ™ jonów Ca2+ i Mg2+ z wody na jony Na+, co zmniejsza jej twardość . Woda nieuzdatniona (twarda) wytwarza osady kamienia i muÅ‚u kotÅ‚owego. SÄ… to ciaÅ‚a staÅ‚e o różnej gÄ™stoÅ›ci i skÅ‚adzie, powstajÄ…ce wewnÄ…trz kotłów i wymienników cieplnych w czasie ich eksploatacji i naruszajÄ…ce normalnÄ… pracÄ™ powierzchni przewodzÄ…cej ciepÅ‚o. KamieÅ„ tworzy siÄ™ na Å›ciankach urzÄ…dzeÅ„, muÅ‚ jest osadem nie zwiÄ…zanym z powierzchniÄ… grzejnÄ…, powstaje w warstwie wody kotÅ‚owej. Oprócz tego tworzy siÄ™ tzw. kamieÅ„ wtórny. SÄ… to czÄ…stki muÅ‚u, na których krystalizujÄ… substancje z roztworów przesyconych. ZlepiajÄ…c siÄ™ w nieobciążonych częściach aparatów, tworzÄ… zÅ‚ogi kamienia wtórnego. KamieÅ„ powstaje w wodzie wrzÄ…cej. Im gwaÅ‚towniejsze wrzenie, tym Å‚atwiej tworzÄ… siÄ™ osady muÅ‚u. Demineralizacja wody jest najskuteczniejsza po poddaniu jej destylacji lub podwójnej destylacji. SÄ… to jednak procesy energochÅ‚onne i przez to kosztowne. Woda Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 35 zdemineralizowana stosowana jest jako woda techniczna oraz do produkcji wódek czystych, odtwarzania soków owocowych z koncentratów. ZakÅ‚ady przemysÅ‚u spożywczego zużywajÄ… na ogół duże iloÅ›ci wody. Wyróżnia siÄ™ nastÄ™pujÄ…ce obiegi wodne: otwarty (woda pobierana ze zródÅ‚a zaopatrzenia i po przejÅ›ciu przez proces technologiczny wraca po ewentualnym oczyszczeniu do odbiornika naturalnego, np. rzeki), zamkniÄ™ty (raz pobrana woda znajduje siÄ™ stale w obiegu, a wodÄ™ Å›wieżą pobiera siÄ™ tylko w celu uzupeÅ‚nienia ubytków), szeregowy (woda wykorzystana w jednym dziale produkcyjnym może być wykorzystana w innym dziale), mieszany (jedne dziaÅ‚y pracujÄ… na zasadzie obiegu otwartego, a inne na zasadzie obiegu zamkniÄ™tego). W zależnoÅ›ci od rodzaju produkcji oraz sposobu obiegu wody zakÅ‚ady spożywcze produkujÄ… różne iloÅ›ci Å›cieków. Stężenie zanieczyszczeÅ„ jest to masa zanieczyszczeÅ„ przypadajÄ…ca na jednostkÄ™ objÄ™toÅ›ci Å›cieków. Aadunek zanieczyszczeÅ„ jest to iloczyn stężenia i okreÅ›lonej objÄ™toÅ›ci Å›cieków, wypÅ‚ywajÄ…cych z zakÅ‚adu przemysÅ‚owego. Wskaznikami zanieczyszczenia Å›cieków sÄ…: - Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT5), - Chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT). WpÅ‚yw przemysÅ‚u spożywczego na Å›rodowisko NajwiÄ™kszym zagrożeniem dla Å›rodowiska powodowanym przez przemysÅ‚ spożywczy sÄ… Å›cieki i odpady. NajwiÄ™cej i najbardziej szkodliwych Å›cieków produkujÄ… zakÅ‚ady przemysÅ‚u miÄ™snego, ziemniaczanego, cukrowniczego, mleczarskiego i owocowo warzywnego. Åšcieki te sÄ… trudne do oczyszczenia. ZawierajÄ… duże iloÅ›ci substancji organicznych i nieorganicznych oraz znaczne iloÅ›ci Å›rodków stosowanych w ochronie roÅ›lin. Niektóre zakÅ‚ady wytwarzajÄ… wyziewy, które mogÄ… być szkodliwe dla otoczenia, np. w zakÅ‚adach przemysÅ‚u tÅ‚uszczowego sÄ… to opary rozpuszczalnika, pyÅ‚, specyficzne zapachy. ZakÅ‚ady tÅ‚uszczowe sÄ… również producentami odpadów staÅ‚ych w postaci zużytego katalizatora niklowego, który jest bardzo niebezpieczny dla Å›rodowiska. Zapobieganie skażeniu Å›rodowiska przez przemysÅ‚ spożywczy polega na: oszczÄ™dnym gospodarowaniu wodÄ… (unikanie obiegu otwartego tam, gdzie to możliwe), oczyszczaniu Å›cieków (zarówno metodami tradycyjnymi jak i udoskonalonymi i nowymi, np. flotacja próżniowa, systemy membranowe, usuwanie biogenów), monitorowaniu skÅ‚adu Å›cieków, zmniejszaniu emisji pyłów i gazów poprzez zastosowanie urzÄ…dzeÅ„ odpylajÄ…cych. 4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do wykonania ćwiczeÅ„. 1. Jakie ogólne wymagania powinna speÅ‚niać woda stosowana w przemyÅ›le spożywczym? 2. Jakie wskazniki fizyczne okreÅ›lajÄ… jakość wody? 3. Jakie wskazniki chemiczne okreÅ›lajÄ… jakość wody? 4. Jaki wskaznik mikrobiologiczny okreÅ›la jakość wody? 5. Na czym polega uzdatnianie wody? 6. Z jakich etapów skÅ‚ada siÄ™ klarowanie wody? 7. W jakim celu przeprowadza siÄ™ zmiÄ™kczanie wody? 8. Jakie rodzaje obiegów wody stosowane sÄ… w zakÅ‚adach? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 36 9. Jakie zakÅ‚ady przemysÅ‚u spożywczego najbardziej wpÅ‚ywajÄ… na Å›rodowisko? 10. W jaki sposób zakÅ‚ady starajÄ… siÄ™ zapobiegać skażeniu Å›rodowiska? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 OceÅ„ przydatność wody do celów spożywczych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) zapoznać siÄ™ z materiaÅ‚em z p. 4.5.1 dotyczÄ…cym wymagaÅ„ stawianych wodzie do celów spożywczych, 2) przeanalizować wymagania, jakim powinna odpowiadać woda do celów spożywczych zawarte w literaturze podanej w p. 6 niniejszego Poradnika, np. Jarczyk A.: Technologia żywnoÅ›ci. PodrÄ™cznik dla technikum, cz.3, 3) przeanalizować wskazniki wody podane przez nauczyciela i porównać je z wymaganiami, 4) wskazać wskazniki niezgodne z wymaganiami, 5) sformuÅ‚ować wnioski, 6) zaprezentować efekty swojej pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: - literatura z p. 6 niniejszego Poradnika [5], - przykÅ‚adowe wyniki badaÅ„ wody, - materiaÅ‚y biurowe. Ćwiczenie 2 OceÅ„ sposoby oczyszczania Å›cieków. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) zapoznać siÄ™ ze sposobami oczyszczania Å›cieków opisanych w w literaturze podanej w p. 6 niniejszego Poradnika, np. Jarczyk A.: Technologia żywnoÅ›ci. PodrÄ™cznik dla technikum, cz.3, 2) scharakteryzować mechaniczne sposoby oczyszczania Å›cieków, 3) scharakteryzować chemiczne i fizykochemiczne sposoby oczyszczania Å›cieków, 4) scharakteryzować oczyszczanie Å›cieków z wykorzystaniem osadów czynnych, 5) zaprezentować efekty swojej pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: - literatura z p. 6 niniejszego Poradnika, [5], - materiaÅ‚y biurowe. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 37 Ćwiczenie 3 Dobierz sposób ochrony Å›rodowiska przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez przemysÅ‚ spożywczy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneÅ›: 1) zapoznać siÄ™ z materiaÅ‚em z p. 4.5.1 dotyczÄ…cym sposobów zapobiegania skażeniu Å›rodowiska przez przemysÅ‚ spożywczy, 2) przeanalizować wpÅ‚yw wskazanego przez nauczyciela (lub wybranego) zakÅ‚adu przemysÅ‚u spożywczego na Å›rodowisko, 3) wskazać rodzaje zanieczyszczeÅ„ wytwarzanych przez ten zakÅ‚ad wykorzystujÄ…c informacje zawarte w literaturze z punktu 6 niniejszego Poradnika 4) przeanalizować sposoby ochrony Å›rodowiska możliwe do zastosowania przez dany zakÅ‚ad, 5) sformuÅ‚ować wnioski, 6) zaprezentować efekty swojej pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: - literatura z p. 6 niniejszego Poradnika, [5], - możliwość dostÄ™pu do internetu, - materiaÅ‚y biurowe. 4.5.4. Sprawdzian postÄ™pów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić wskazniki fizyczne okreÅ›lajÄ…ce jakość wody? 2) wymienić wskazniki chemiczne okreÅ›lajÄ…ce jakość wody? 3) okreÅ›lić wskaznik bakteriologiczny czystoÅ›ci wody? 4) wskazać sposoby uzdatniania i krótko je scharakteryzować? 5) okreÅ›lić sposoby gospodarowania wodÄ… w zakÅ‚adach spożywczych? 6) scharakteryzować sposoby oczyszczania Å›cieków? 7) wskazać rodzaje zanieczyszczeÅ„ powodowanych przez przemysÅ‚ spożywczy 8) wskazać sposoby ochrony Å›rodowiska stosowane przez zakÅ‚ady przetwórstwa spożywczego? Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 38 5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcjÄ™. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi, wpisz klasÄ™ i datÄ™ 3. Zapoznaj siÄ™ z zestawem zadaÅ„ testowych. 4. Test zawiera 20 zadaÅ„ o różnym stopniu trudnoÅ›ci. SÄ… to zadania zamkniÄ™te, wielokrotnego wyboru. 5. Za każdÄ… poprawnÄ… odpowiedz uzyskujesz jeden punkt. 6. Odpowiedzi wpisz w Karcie odpowiedzi , przekreÅ›lajÄ…c odpowiedniÄ… literÄ™ znakiem X 7. Jeżeli siÄ™ pomylisz zakreÅ›l kółkiem (nie przeprawiaj!) bÅ‚Ä™dnÄ… odpowiedz i znakiem X zaznacz odpowiedz prawidÅ‚owÄ…. 8. Pracuj samodzielnie. 9. Kiedy udzielenie odpowiedzi bÄ™dzie Ci sprawiaÅ‚o trudność, wtedy odłóż jego rozwiÄ…zanie na pózniej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny. 10. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 min. Powodzenia! Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 39 ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. Skrót ADI oznacza: a) dopuszczalne stężenie konserwantów w produktach spożywczych. b) maksymalnÄ… dawkÄ™ konserwantów wyrażonÄ… w mg/kg przetworu. c) dopuszczalne dzienne spożycie Å›rodków chemicznych dodawanych do żywnoÅ›ci wyrażone w mg/kg masy ciaÅ‚a czÅ‚owieka. d) minimalne stężenie substancji konserwujÄ…cych, które zapewnia przedÅ‚użenie trwaÅ‚oÅ›ci produktu. 2. Do najczęściej stosowanych regulatorów kwasowoÅ›ci zaliczamy: a) kwas cytrynowy, kwas adypinowy, kwas solny. b) kwas cytrynowy, chlorek potasu, kwas winowy. c) kwas solny, kwas glutaminowy, kwas sorbowy. d) .kwas octowy, kwas benzoesowy, kazeinian sodu i potasu. 3 Najczęściej stosowane dodatki sÅ‚odzÄ…ce to: a) sacharoza, laktoza. b) karagen, , sorbitol. c) sorbitol, aspartam. d) aspartam, kurkuma. 4. Synergenty to substancje, które: a) hamujÄ… niekorzystne zmiany biologiczne i chemiczne w żywnoÅ›ci. b) majÄ… zdolność wzmacniania i przedÅ‚użania czasu trwania wrażeÅ„ smakowych. c) zwiÄ™kszajÄ… wartość odżywczÄ… potraw. d) zwiÄ™kszajÄ… skuteczność dziaÅ‚ania przeciwutleniaczy. 5. Kwas glutaminowy zaliczamy do: a) dodatków ksztaÅ‚tujÄ…cych strukturÄ™. b) regulatorów kwasowoÅ›ci. c) substancji wzmacniajÄ…cych smak. d) przeciwutleniaczy. 6. Stabilizatory sÄ… to substancje, które: a) hamujÄ… rozwój drobnoustrojów i przedÅ‚użajÄ… trwaÅ‚ość produktu. b) nie majÄ… smaku ani zapachu, ale potÄ™gujÄ… dziaÅ‚anie przypraw. c) zapobiegajÄ… samorzutnym zmianom produktu (np. żelowanie, krystalizacja). d) przedÅ‚użajÄ… trwaÅ‚ość wielonienasyconych kwasów tÅ‚uszczowych. 7. Wartość energetyczna 1g skÅ‚adników pokarmowych wynosi: a) biaÅ‚ko 9 kcal, cukier 9 kcal, tÅ‚uszcz 4 kcal. b) biaÅ‚ko 4 kcal, cukier 4 kcal, tÅ‚uszcz 9 kcal. c) biaÅ‚ko 4 kcal, cukier 9 kcal, tÅ‚uszcz 9 kcal. d) biaÅ‚ko 9 kcal, cukier 4 kcal, tÅ‚uszcz 9 kcal. 8. Do skÅ‚adników budulcowych zaliczamy: a) aminokwasy, biaÅ‚ka, skÅ‚adniki mineralne. b) wÄ™glowodany, tÅ‚uszcze, aminokwasy. c) biaÅ‚ko, bÅ‚onnik, tÅ‚uszcze. d) bÅ‚onnik, skÅ‚adniki mineralne, witaminy. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 40 9. Mykotoksyny sÄ… to: a) metabolity wytwarzane przez niektóre pleÅ›nie. b) metabolity wytwarzane przez niektóre bakterie. c) przetrwalniki wytwarzane przez drożdże. d) zanieczyszczenia żywnoÅ›ci pochodzenia zwierzÄ™cego. 10. Sposób gospodarowania wodÄ… polegajÄ…ce na tym, że raz pobrana woda znajduje siÄ™ stale w obiegu, a wodÄ™ Å›wieżą pobiera siÄ™ tylko w celu uzupeÅ‚nienia ubytków nazywamy obiegiem: a) otwartym. b) zamkniÄ™tym. c) mieszanym. d) szeregowym. 11. Do przeciwutleniaczy zaliczamy: a) azotyn sodu, kwas benzoesowy, tokoferole. b) witaminÄ™ C, Ä…-tokoferol, sorbitol. c) Ä…-tokoferol, kwas L askorbinowy, estry kwasu gallusowego. d) kwas L askorbinowy, ´- tokoferol, kwas cytrynowy. 12. W Polsce zabronione jest barwienie nastÄ™pujÄ…cych produktów spożywczych: a) mleka, Å›mietany i Å›mietanki, olejów jadalnych, czekolady. b) kakao, kawy, zup, gumy do żucia. c) miodu, lodów, deserów, napojów alkoholowych. d) żadna z powyższych odpowiedzi nie jest poprawna. 13. Bakterie, dla których optymalne temperatury rozwoju wynoszÄ… 10 ÷45oC zaliczamy do grupy: a) psychrofili. b) mezofili. c) termofili. d) do żadnej z tych grup. 14. Optymalna temperatura rozwoju wiÄ™kszoÅ›ci pleÅ›ni wynosi : a) 5 30oC. b) 20 70oC. c) 30 45oC. d) 20 30oC. 15. Utlenialność jest to wskaznik okreÅ›lajÄ…cy: a) ilość substancji organicznych w wodzie. b) liczbÄ™ drobnoustrojów 1 cm3 wody. c) ilość zwiÄ…zków żelaza w 1 dm3 wody. d) ilość zwiÄ…zków manganu i azotu w 1dm3 wody. 16. Rolnictwo, dla którego charakterystycznymi cechami sÄ… maÅ‚e nakÅ‚ady pracy i Å›rodków finansowych oraz niskie wyniki produkcji nazywamy rolnictwem: a) intensywnym. b) wysokotowarowym. c) ekstensywnym. d) monokulturowym. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 41 17. Do owoców jagodowych zaliczamy: a) owoce pigwy, truskawki, kiwi. b) truskawki, porzeczki, cytryny. c) czereÅ›nie, borówki, winogrona. d) porzeczki, agrest, maliny. 18. Ogórki zaliczamy do warzyw: a) psiankowatych. b) liÅ›ciastych. c) dyniowatych. d) wieloletnich. 19. JednÄ… z wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci cukrowców wykorzystywanÄ… w technologii żywnoÅ›ci jest zdolność do: a) żelowania. b) hydrolizy. c) pienienia. d) pÄ™cznienia, 20. Denaturacja biaÅ‚ka wykorzystywana jest w przemyÅ›le spożywczym podczas: a) rozdrabniania miÄ™sa. b) podczas wypieku ciast. c) produkcji lodów, kremów. d) kiszenia kapusty i ogórków. Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 42 KARTA ODPOWIEDZI ImiÄ™ i nazwisko& & & & & & & & & & & & ..& & & & .. Rozróżnianie surowców stosowanych w przemyÅ›le spożywczym ZakreÅ›l poprawnÄ… odpowiedz, wpisz brakujÄ…ce części zdania lub wykonaj rysunek. Nr Odpowiedz Punkty zadania 1. a b c d 2. a b c d 3. a b c d 4. a b c d 5. a b c d 6. a b c d 7. a b c d 8. a b c d 9. a b c d 10. a b c d 11. a b c d 12. a b c d 13. a b c d 14. a b c d 15. a b c d 16. a b c d 17. a b c d 18. a b c d 19. a b c d 20. a b c d Razem: Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 43 6. LITERATURA 1. Bijok B., Bijok F.: Surowce i technologia żywnoÅ›ci, cz.1. WSiP, Warszawa 1998 2. Chuchlowa J.: MateriaÅ‚y pomocnicze i dodatki do żywnoÅ›ci, WSiP, Warszawa 1996 3. DÅ‚użewski M., Chuchlowa J., Krajewski K. KamiÅ„ski W.: Technologia żywnoÅ›ci. PodrÄ™cznik dla technikum, cz.1. WSiP, Warszawa 2000 4. Drewniak E., Drewniak T.: Mikrobiologia żywnoÅ›ci. WSiP, Warszawa 1998 5. Jarczyk A.: Technologia żywnoÅ›ci. PodrÄ™cznik dla technikum, cz.3. WSiP, Warszawa 2001 6. Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., SzczepaÅ„ska A., Ners A.: Podstawy żywienia czÅ‚owieka. WSiP, Warszawa 1998 7. LempkA. (red): Towaroznawstwo. Produkty spożywcze. PWE, Warszawa 1985 8. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 9. Pijanowski E., DÅ‚użewski M., DÅ‚użewska A., Jarczyk A.: Ogólna technologia żywnoÅ›ci. Wydawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa 1997 10. ZajÄ…czkowska A. (red): Podstawy przetwórstwa spożywczego, Format-AB, Warszawa 2004 11. http:/www.chem.uw.edu.pl 12. http:/www.cie.gov.pl 13. http:/www.izz.waw.pl Projekt współfinansowany ze Å›rodków Europejskiego Funduszu SpoÅ‚ecznego 44