BEZPIECZECSTWO PRACY 3/2006 Standardy kwalifikacji zawodowych oczekiwania pracodawców prof. dr hab. STEFAN M. KWIATKOWSKI Instytut Badań Edukacyjnych Globalizujący się rynek pracy wymaga od pracowników porównywalnych kwalifikacji. Określają je standardy Standardy kwalifikacji zawodowych kwalifikacji, których opracowywanie rozpoczęto w Polsce w 1998 roku, a do końca 2007 r. ma ich być ok. 250. a oczekiwania pracodawców Autor omówił w artykule strukturę standardu kwalifikacji zawodowych, jego komponenty i poziomy w aspekcie oczekiwań pracodawców. W zakończeniu podkreślono znaczenie umiejętności dokonywania samooceny posiadanych We wszystkich realizowanych dotychczas kwalifikacji oraz edukacji ustawicznej, niezbędnej dla sprostania wymaganiom rynku pracy. projektach strukturę standardu kwalifikacji Occupational qualification standards employers expectations regarding young people zawodowych tworzą trzy podstawowe kompo- The globalizing labour market requires workers to have comparable qualifications. They are determined by qualification standards, nenty (rys. 1.): which have been developed in Poland since 1998. By 2007, there will be about 250 of them. The author discusses the structure of an occupational qualification standard, its components and levels in the context of employers expectations. The article ends with umiejętności (U1 Un) stress placed on the skill of evaluating one s own qualifications and on permanent education, which is indispensable in meeting the wiadomości (W1 Wn) requirements of the labour market. cechy psychofizyczne (P1 Pn), które odnoszą się do zestawu zadań (Z1 Zn) projektu, realizowanego w latach 1998-2000, Wstęp przypisanych do określonego zawodu. Właściwe zostały opracowane i zweryfikowane empirycznie zgodne ze standardem wykonanie zadań Współczesny globalizujący się rynek pracy podstawy metodologiczne tworzenia standardów zawodowych wymaga posiadania przyporząd- wymaga od pracowników porównywalnych kwa- kwalifikacji zawodowych. Przygotowano także, kowanych im kwalifikacji (K1 Kn) (wyróżniono lifikacji. Z kolei porównywalność nie jest możliwa na podstawie badań stanowisk pracy w przedsię- cztery rodzaje kwalifikacji). Ilustrację zależności bez przyjęcia powszechnie akceptowanych norm. biorstwach, dwa przykłady standardów [2]. pomiędzy elementami standardu kwalifikacji Właśnie taką normą jest standard kwalifikacji za- Te pierwsze doświadczenia pozwoliły na nie- zawodowych przedstawia rysunek 1. wodowych definiowany jako możliwy do przyjęcia zbędną modyfikację procedur badawczych i ana- W praktyce może występować pięć pozio- przez przedstawicieli pracodawców, pracobior- lizy następnej grupy zawodów. Było to możliwe mów kwalifikacji zawodowych. W ich charakte- ców i innych kluczowych partnerów społecznych dzięki międzynarodowemu projektowi pn. Rozwój rystyce wykorzystuje się brytyjskie doświadczenia funkcjonujących w obszarze gospodarki i rynku metod badań standardów kwalifikacji zawodo- dotyczące standardów kompetencji zawodowych pracy poziom wymagań kwalifikacyjnych [1]. wych oraz standardów edukacyjnych [3, 4]. NVQ (National Vocational Qualification) oraz Możliwy do przyjęcia poziom jest zwykle pozio- Kolejne standardy, tym razem 40, powstały poziomy kwalifikacji przyjęte do celów porów- mem minimalnym, poniżej którego trudno mówić w ramach prac międzynarodowego konsorcjum nawczych w innych krajach Unii Europejskiej. o kwalifikacjach zawodowych. realizującego projekt pn. Krajowy system szko- Poziom pierwszy stanowią kwalifikacje nie- Systematyczne badania nad rodzimymi stan- zbędne do wykonywania prostych, rutynowych lenia zawodowego [5, 6]. dardami kwalifikacji zawodowych rozpoczęły się zadań realizowanych pod kierunkiem przełożone- Reasumując, w latach 1998-2004 opracowano go, stanowiących podstawę do dalszych, bardziej wraz z uruchomieniem projektu pn. Budowa stan- 48 standardów kwalifikacji odnoszących się do za- specjalistycznych działań. dardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. Była wodów z klasyfikacji zawodów i specjalności [7,8]. Poziom drugi stanowią kwalifikacje niezbęd- to inicjatywa Europejskiej Fundacji Kształcenia Obecnie rozpoczęto prace nad przygotowaniem ne do wykonywania zadań w sytuacjach typowych. Zawodowego (z siedzibą w Turynie), Ministerstwa dalszych 200 standardów. Prace te zostaną wyko- Niektóre zadania mogą być bardziej złożone i wy- Edukacji Narodowej, Ministerstwa Pracy i Polityki nane do końca roku 2007. Można zatem stwierdzić, magać działań samodzielnych charakteryzujących Społecznej, Krajowego Urzędu Pracy i Biura że zostały już stworzone zręby krajowego systemu się indywidualną odpowiedzialnością. Mogą rów- Koordynacji Kształcenia Kadr. W ramach tego standardów kwalifikacji zawodowych. nież wymagać umiejętności pracy w zespole. Poziom trzeci stanowią kwalifikacje niezbędne do wykonywania zadań złożonych, zarówno w wa- runkach typowych, jak i problemowych. Zadania charakteryzują się różnorodnością wykonywanych czynności i wymagają samodzielności oraz odpo- wiedzialności. Zadania mogą również dotyczyć umiejętności kierowania pracą innych osób. Poziom czwarty stanowią kwalifikacje nie- zbędne do wykonywania wielu różnorodnych, skomplikowanych zadań o charakterze technicz- nym, organizacyjnym lub specjalistycznym dla danego obszaru działalności zawodowej. Zadania wymagają wysokiej, osobistej odpowiedzialności i samodzielności, jak również umiejętności kiero- wania zespołem pracowników. Poziom piąty stanowią kwalifikacje niezbędne do wykonywania złożonych zadań, często w sytu- acjach problemowych, wymagających podejmowa- Rys. 1. Struktura standardu kwalifikacji zawodowych [2] nia decyzji o znaczeniu strategicznym dla organizacji. Zadania związane są z pełną odpowiedzialnością Fig. 1.The structure of occupational qualification standards [2] 2 BEZPIECZECSTWO PRACY 3/2006 kwalifikacji ponadzawodowych i ogólnoza- wodowych, które nie były kształtowane w szkole czy uczelni; dotyczy to tej grupy kwalifikacji, które jeszcze niedawno zaliczane były do pod- stawowych dla zawodu i specjalistycznych; wydaje się, że ten rodzaj oczekiwań będzie się utrwalał wynika on z rozwoju nauki, techniki wobec ludzi młodych i technologii wiedzy wykraczającej poza podstawy programowe obowiązujące w szkołach ponad- gimnazjalnych i standardy kształcenia w szkołach wyższych; jest to efekt ograniczania i marginalizo- wania w szkołach i uczelniach technicznych (ale za pracę i rozwój innych osób, a także wymagają Kwalifikacje ponadzawodowe, jako wspólne nie tylko) treści z zakresu psychologii, socjologii, umiejętności diagnozowania, analizowania, pro- dla grup zawodów, mogą stanowić autono- ergonomii, czy prawa pracy gnozowania, planowania oraz wdrażania nowych miczny element standardu opisany w odrębny wiedzy zintegrowanej wokół rzeczywistych pomysłów do praktyki gospodarczej. sposób. problemów, a nie wiedzy przedmiotowej rozpro- Wyodrębnia się cztery rodzaje kwalifikacji Wyniki badań nad standardami wskazują, iż szonej i pozbawionej struktury interdyscyplinarnej zawodowych (rys. 2.): pracodawcy oczekują od kandydatów do pracy: cech psychofizycznych, szczególnie cech 1) kwalifikacje ponadzawodowe, które konkretnych umiejętności związanych z da- osobowości, pożądanych lub nawet niezbędnych stanowią podstawowe wymagania potrzeb- nym zawodem; zatem dla ludzi młodych wstępu- do właściwego wykonywania zadań zawo- ne w każdej pracy, zarówno zawodowej, jak jących dopiero na rynek pracy jest to istotne wy- dowych; w niektórych zawodach są to cechy i w pracach pozazawodowych (np. społecznych zwanie, gdyż szkoły różnych typów i poziomów krytyczne, czyli takie, bez których nie można lub domowych) i wyrażają się w pozytywnych przygotowują raczej w zakresie odpowiadającym nastawieniach i pozytywnym stanie fizycznym kwalifikacjom ponadzawodowym i ogólnozawo- podjąć pracy [9]. oraz są wyrazem ukształtowania podstawowych dowym, niż kwalifikacjom podstawowym dla umiejętności działania praktycznego i umysło- danego zawodu i specjalistycznym; kandydat Podsumowanie wego; kwalifikacje te nie są ukierunkowane do pracy musi liczyć się z pytaniem: co pan/pani Znajomość standardów kwalifikacji zawodo- i nie uprawniają do wykonywania żadnego kon- umie? , a nie: co pan/pani studiował(a), jakiej wych, czyli w praktyce oczekiwań pracodawców, kretnego zawodu; szkoły lub uczelni jest pan/pani absolwentem? 2) kwalifikacje ogólnozawodowe charak- kompetencji zawodowych, a więc kwalifika- może ułatwić start zawodowy. Aby poznać swoje terystyczne dla pewnego obszaru zawodowego, cji i dodatkowo doświadczenia zawodowego udo- możliwości, należy porównać treści standardu na który składa się zwykle grupa zawodów; kumentowanego świadectwem potwierdzającym w interesującym nas zawodzie (w kategoriach: 3) kwalifikacje podstawowe dla zawodu odpowiednie uprawnienia; jest to kolejna bariera umiejętności, wiedza, cechy psychofizyczne) przyporządkowane do konkretnego zawodu dla ludzi młodych, jej pokonanie wymaga łączenia z własnymi kwalifikacjami lub kompetencjami. i zawierające główne umiejętności potrzebne edukacji z pracą, zdobywania doświadczenia za- Jest to rodzaj samooceny w kontekście jasno do efektywnego wykonywania zadań; wodowego już podczas nauki szkolnej i studiów; sformułowanych kryteriów, czyli bilans własnych 4) kwalifikacje specjalistyczne stanowiące oczekiwanie kompetencji już na początku drogi kwalifikacji/kompetencji. Takie podejście wydaje o umiejętnościach dodatkowych, specyficznych zawodowej wynika z silnej pozycji pracodawców się niezbędne nie tylko w przypadku ludzi młodych, dla danego zawodu, które należy utożsamiać (szczególnie w sytuacji bezrobocia) i braku mo- ale wszystkich potencjalnych kandydatów do pra- ze specjalizacjami zawodowymi lub specjalnymi tywacji do inwestowania w ludzi młodych (nie cy. Wyniki takiej samooceny wskazują na ogół, zakresami pracy [7]. jest to, na szczęście, powszechna tendencja) że niezbędne jest uczenie się przez całe życie. PIŚMIENNICTWO [1] Kwiatkowski S.M. Kształcenie zawodowe. Dylematy teorii i praktyki. IBE, Warszawa 2001 [2] Kwiatkowski S.M., Sepkowska Z. (red.) Budowa standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. IBE- ITeE, Warszawa-Radom 2000 [3] Kwiatkowski S.M., Symela K. (red.) Standardy kwa- lifikacji zawodowych. Teoria metodologia projekty. IBE, Warszawa 2001 [4] Kwiatkowski S.M., Wozniak I. (red.) Standardy kwalifikacji zawodowych. Relacje modele aplikacje. IBE, Warszawa 2002 [5] Kwiatkowski S.M., Wozniak I. (red.) Krajowe standardy kwalifikacji zawodowych. Projektowanie i stosowanie. MG,PiPS, Warszawa 2003 [6] Kwiatkowski S.M., Wozniak I. (red.) Krajowe stan- dardy kwalifikacji zawodowych. Kontekst europejski. MGiP Warszawa 2004 , [7] Nowacki T. Zawodoznawstwo. ITeE, Radom 1999 [8] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu Rys. 2. Relacje pomiędzy wymaganiami a rodzajami i poziomami kwalifikacji zawodowych w strukturze standardu jej stosowania (DzU nr 265, poz. 2644) kwalifikacji zawodowych [2] [9] Łuczak A. Wymagania psychologiczne w doborze , Fig. 2. The relationship between the requirements, and the types and levels of occupational qualifications in the osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych. CIOP structure of an occupational qualification standard [2] Warszawa 1998 3