Wałbrzyska Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości WSTP DO PRAWOZNAWSTWA Krótki kurs Adam Sulikowski Prace dydaktyczne Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości Seria: Administracja Wydanie 1 Wałbrzych 2007 RECENZENT NAUKOWY prof. dr hab. Stanisław Malarski SERIA Administracja KIEROWNIK NAUKOWY SERII prof. dr hab. Andrzej Śmieja REDAKTOR WYDAWNICTWA Michał Lesman REDAKTOR TECHNICZNY PROJEKT OKAADKI Władysław Ramotowski DRUK Drukarnia D&D Spółka z o.o. 44-100 Gliwice, ul Moniuszki 6 COPYRIGHT BY WAABRZYSKA WYŻSZA SZKOAA ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI WAABRZYCH 2007 ISBN 978-83-60904-00-8 SPIS TREŚCI WSTP 5 I PRAWO JAKO PRZEDMIOT REFLEKSJI NAUKOWEJ I FILOZOFICZNEJ 6 1. Pojmowanie prawa 6 2. Nauki prawne 9 II PRZEPISY I NORMY PRAWNE 12 1. Przepis prawny a norma prawna 12 2. Charakter normy prawnej 13 3. Struktura normy prawnej. 14 4. Sankcja i jej rodzaje 17 5. Rodzaje przepisów i norm 19 III OBOWIZYWANIE PRAWA 22 1. Pojęcie obowiązywania 22 2. Obowiązywanie prawa w czasie, przestrzeni i względem osób. 24 IV SYSTEM PRAWA 28 1. Uwagi wstępne 28 2. Systemy typy i systemy konkretne 29 3. Niesprzeczność systemu prawa 31 4. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie. 35 V TWORZENIE PRAWA 37 1. Formy tworzenia prawa 37 2. Podstawowe pojęcia związane z tworzeniem prawa 39 3. yródła prawa 41 VI STOSOWANIE PRAWA 43 1. Pojęcie stosowania prawa. Sylogizm subsumcyjny 43 2. Etapy stosowania prawa 44 3. Typy stosowania prawa. 47 VII WNIOSKOWANIA PRAWNICZE 50 1. Uwagi wstępne 50 2. Wnioskowania logiczne 51 3. Wnioskowania instrumentalne 51 4. Wnioskowania aksjologiczne 52 4 Adam Sulikowski VIII WYKAADNIA PRAWA 56 1. Uwagi ogólne 56 2. Koncepcje wykładni 56 3. Podziały wykładni 58 4. Ideologie wykładni. 62 IX STOSUNEK PRAWNY 64 1. Uwagi wstępne. Pojęcie i elementy stosunku prawnego 64 2. Fakty prawne 64 3. Podmioty stosunku prawnego 65 4. Przedmiot stosunku prawnego 69 5. Treść stosunku prawnego 70 X PRAWO KRAJOWE, PRAWO MIDZYNARODOWE, PRAWO PONADNARODOWE 71 1. Prawo krajowe a prawo międzynarodowe (publiczne) 71 2. Problematyka prawa ponadnarodowego 72 LITERATURA 75 PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA Wstęp Celem przedmiotu wstęp do prawoznawstwa , który stanowi stały element programów studiów prawniczych i administracyjnych, jest zaznajomienie studentów z podstawowymi pojęciami stosowanymi w naukach prawnych. Można truistycznie stwierdzić, że taki jest także podstawowy cel niniejszego opracowania. Nie jest to jednak cel jedyny. Począwszy od pierwszego rozdziału staram się szkicować problemy i kontrowersje, związane z omawianą materią, po to by skłonić początkujących adeptów nauk prawnych i administracyjnych do samodzielnego myślenia i poszukiwania własnych odpowiedzi na podstawowe problemy prawoznawstwa. Prawo jest bowiem tak fascynującym polem refleksji naukowej i filozoficznej, że niemożliwe i niecelowe jest scholastyczne doń podchodzenie i czysto pamięciowe opanowywanie związanych z nim twierdzeń teoretycznych. Myślę, że w dzisiejszych czasach różnorodności i pluralizmów warto zachęcać do dyskusji i ukazywać, że utrwalone w ludzkiej świadomości definicje i tezy nie są wyrazem prawd transcendentalnych i ahistorycznych, lecz, co najwyżej, rezultatem chwilowych konsensusów. Mając powyższe na uwadze, staram się w niniejszym opracowaniu łączyć prezentację zastanych twierdzeń i teorii, których opanowanie jest niezbędne w studiowaniu prawa, ze wskazywaniem wciąż otwartych problemów godnych pogłębionej refleksji i szerokiej dyskusji. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA I Prawo jako przedmiot refleksji naukowej i filozoficznej 1. POJMOWANIE PRAWA Prawo jak i jego postrzeganie są zjawiskami historycznymi. Oznacza to, że tak samo prawo, jak i jego postrzeganie (definiowanie) zmieniało się (i wciąż się zmienia) w czasie, pod wpływem różnych czynników. Nie ma zatem żadnej absolutnej i powszechnie akceptowalnej definicji prawa. Nawet proste i pozornie bezpieczne twierdzenie, że prawo to dzieło (wynalazek) człowieka jest nie do przyjęcia dla wielu badaczy. Na przestrzeni wieków pojawiały się różne koncepcje prawa, oparte na różnych założeniach i czerpiące z różnych tradycji filozoficznych. Co więcej, w każdym niemal czasie spierano się o istotę prawa, toteż zdanie w konkretnym czasie i w konkretnym miejscu prawo postrzegano tak i tak można traktować co najwyżej jako stwierdzenie, że w jakichś warunkach historycznych, jakaś koncepcja prawa dominowała nad innymi. Przedstawianie i omawianie niezliczonych sposobów pojmowania prawa nie jest w tym miejscu ani konieczne ani wskazane. Refleksja nad istotą prawa nie stanowi bowiem elementu tradycyjnie pojmowanego wstępu do prawoznawstwa. Ograniczę się zatem do sformułowania bardzo ogólnych uwag, których podstawowym celem będzie uzmysłowienie Czytelnikom, iż twierdzenia o prawie przedstawione na kartach niniejszego podręcznika, oparte w znacznej mierze na pozytywistycznej koncepcji prawa, która zdominowała nowoczesne prawoznawstwo, nie stanowią prawd transcendentalnych. Są raczej twierdzeniami akceptowalnymi tu i teraz w określonym czasie i przestrzeni, zresztą nie przez wszystkich. Upraszczając, stwierdzić można, iż w pojmowaniu prawa wykształciły się dwa podstawowe nurty imperatywizm i realizm. 7 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS Imperatywizm traktuje prawo jako zjawisko związane ze sferą powinności, jako zespół normatywów, czyli wskazówek - reguł postępowania. Prawo wskazuje, mówi , jak należy żyć i działać. Stąd prawo nie istnieje empirycznie, nie można go zmierzyć ani zważyć. Nie sposób przecież dostrzec nakazu, czy zakazu. Prawo wymaga zatem innych (pozaempirycz- nych) form postrzegania. Z kolei realizm wiąże się z traktowaniem prawa jako zjawiska ze sfery bytu istniejącego realnie i postrzegalnego przez doświadczenie. Innymi słowy prawo dla realistów jest po prostu faktem. Jeżeli stwierdzę, że prawo to zachowanie (np. wydanie wyroku), emocja (pozytywny lub negatywny stosunek do określonego stanu rzeczy) czy działanie, to mogę przecież objąć je zmysłami dostrzec czy usłyszeć. Realizmu nie będę dokładniej omawiał. Odsyłam zainteresowanych do podręczników i innych prac z zakresu teorii i filozofii prawa. Rozwinę natomiast wątek imperatywizmu. W ramach tej wielce szerokiej i różnorod- nej refleksji wyróżnić można w drodze podziału dwa mniejsze nurty jusnaturalizm i pozytywizm. Jusnaturalizm, którego odmian i wersji nie sposób zliczyć, opiera się na twierdzeniu, że prawo (wskazówki jak powinno się żyć) można wyprowadzić z natury człowieka, społeczeństwa, czy świata. To że nie powinno się zabijać, czy odbierać drugiemu jego dóbr, albo raczej, to, że powinno się zabijać i zabierać dobra wyłącznie w określonych okoliczno- ściach, jest dziełem natury, tak jak np. upływ czasu, czy falowanie morza. Oczywiście myśl powyższa stanowi daleko idące, może wręcz karygodne, uproszczenie, ale oddaje esencję jusnaturalizmu. Skoro prawo to zakazy, nakazy, czy uprawnienia (dozwolenia) wynikające z natury, prawo związane jest z moralnością, a ściślej, z pojmowaniem dobra i zła. Przecież to pojmowanie dobra i zła determinuje pożądane sposoby zachowania. Stąd poznawanie prawa to odczytywanie, deklarowanie tego, co jest, z natury, pożądane i dobre oraz wyciąganie z tych stwierdzeń dalszych wniosków. Zaznaczyć trzeba, że jusnaturaliści nie negują funkcjonowania prawa pozytywnego (ustaw, rozporządzeń itp.). Jednakże takie prawo jest właściwym prawem tylko wtedy, gdy jest zgodne z imperatywami płynącymi z natury. Tę fundamentalną dla większości kierunków jusnaturalistycznych myśl można wyrazić w słynnej paremii Lex iniusta non est lex ustawa niesłuszna, niesprawiedliwa nie jest ustawą. Za przykład praktycznego zastosowania koncepcji jusnaturalistycznych posłużyć może proces norymberski. Funkcjonariusze III Rzeszy działali (zwykle) zgodnie z niemieckim prawem stanowionym. Mimo tego zostali skazani, gdyż prawo, którego przestrzegali było, zdaniem sędziów, wykreowane wbrew naturze, było niesprawiedliwe złe. Piętą achillesową jusnaturalizmu są trudności w zuniwersalizowa- nym pojmowaniu naturalnych powinności. W coraz mniej homogenicznych (jednolitych) społeczeństwach coraz trudniej osiągnąć zgodę (konsens) odnośnie tego, co jest z natury dobre, słuszne i sprawiedliwe (popatrzmy choćby na spór wokół aborcji czy eutanazji). Brak jest ponadto cieszących się powszechnym szacunkiem i uznaniem metod ustalania natury człowieka (jeśli takowa istnieje) Problem komplikuje się jeszcze bardziej, 8 Adam Sulikowski jeśli chcielibyśmy opracować wspólne dla wszystkich kultur (społeczeństw) kanony naturalnych imperatywów (przecież natura musi być jedna dla wszystkich). Z punktu widzenia Europejczyka odcinanie rąk złodziejom w świecie Islamu, czy kamienowanie cudzołożnic, może wydawać się nienaturalnym bestialstwem, ale dla przedstawicieli innych społeczeństw naturalność takich zachowań i leżących u ich zródeł imperatywów nie budzi wątpliwości. Problemy z konsensem co do naturalności niektórych norm postępowania oraz zmienność w czasie przekonań, co do tego, co naturalnie dobre i złe doprowadziły wprawdzie do wykształcenia się koncepcji prawa natury o zmiennej treści, w ramach których reguły zachowania wyprowadzane są nie ze stałych elementów funkcjonowania świata, lecz z ludzkiego rozumu (zmiennego w czasie i przestrzeni). Można mieć jednakże wątpliwości, czy są to istotnie koncepcje jusnaturalistyczne, a nie postulaty racjonalizmu (rozumności) w tworzeniu i stosowaniu prawa stanowionego. Drugim z nurtów wyróżnianych w ramach imperatywizmu jest pozytywizm prawny. Podobnie jak w przypadku jusnaturalizmu, wykształciło się wiele bardzo różnorodnych odmian pozytywizmu. Charakterystykę koncepcji pozytywistycznych (choć oczywiście nie wszystkich) zawrzeć można w siedmiu twierdzeniach: Po pierwsze, pozytywizm zakłada iż prawem jest efekt ludzkiej skonwencjonalizowanej działalności, nie zaś rezultat odkryć poczynionych w związku z obserwacją funkcjonowania natury, ludzkiej duszy czy społeczeństwa. Po drugie, prawo tworzone jest w wyniku władczej i zasadniczo nieograniczonej działalności prawodawcy. Po trzecie pozytywizm jako nurt imperatywistyczny, opiera się na założeniu iż prawo jest wyłącznie zbiorem norm, reguł. Po czwarte, jako scjentystyczny i formalistyczny prąd myślowy, zakłada iż teksty prawne posiadające obiektywne (możliwe do naukowego ustalenia) znaczenie ograniczają rolę prawnika do bezrefleksyjnego stosowania prawa, które istnieje od niego niezależnie. Po piąte, zakłada brak koniecznych związków między prawem a pozaprawnymi systemami normatywnymi np. moralnością oraz pomiędzy bytem a powinnością w sferze prawa. Po szóste, uznaje, iż badania nad znaczeniem pojęć prawnych winny polegać na zobiektywizowanej analizie i tym samym różnić się od badań socjologicznych, historycznych, czy krytyki z punktu widzenia moralności. Po siódme, w końcu, zakłada, iż system prawa winien funkcjonować jako dostępny w określonym czasie i przestrzeni zamknięty i spójny system logiczny, w którym decyzje wyprowadzić można z obowiązujących norm kierując się logicznymi regułami inferencji.1 Wyjaśniając znaczenie powyższych twierdzeń językiem prostszym , stwierdzić można, iż według pozytywistów, prawo to dzieło człowieka lub zespołu ludzi, a ściślej, dzieło prawodawcy (organu władzy), który poprzez prawo rozkazuje steruje społeczeństwem. Rozkazy normy prawne mają 1 Por. J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Kraków 2004, s. 28. 9 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS obiektywną treść, którą w procesie stosowania prawa ma ustalić prawnik. Prawo może być moralnie słuszne (dobre) i zwykle takie jest, ale gdyby słuszne (dobre) nie było, nie przestałoby być prawem. Prawo powinno być systemem, czyli układem uporządkowanym niesprzecznym (nie powinno np. nakazywać i zakazywać tego samego zachowania) i wolnym od luk (powinno dawać możliwość oceny legalności każdego ludzkiego zachowania). Ponadto treść norm prawnych i reguł, przy pomocy których można z jednych norm wyprowadzać inne normy, powinna być możliwa do ustalenia za pomocą logicznego namysłu. Pozytywizm zdominował praktykę prawniczą większości państw świata wraz z rozpowszechnieniem się tzw. nowoczesnego sposobu postrzegania rzeczywistości. Stało się tak dlatego, że jest w znacznej mierze afilozoficzny uwalnia od namysłu nad istotą dobra i zła, nad tym co słuszne i sprawiedliwe. Przecież prawo to, po prostu, zaklęta w tekst myśl (wola) prawodawcy, który ustala co należy czynić, a czego unikać. Nie znaczy to, że pozytywizm jest doskonały. Jego piętą achillesową jest, jak się wydaje, problem interpretacji prawa. Teksty prawne można interpretować na wiele sposobów, co sprawia, iż ustalenie ich obiektywnej treści nie zawsze jest możliwe (jeśli w ogóle jest możliwe). Reguły interpretacji są przecież tworzone w obrębie danej kultury i zmieniają się wraz ze zmianami kulturowymi. Znaczenie kształtowane jest nie tylko przez tekst, ale także przez okoliczności. Prawidła wykładni nie są przez to samoistne, ewidentne i ogólnie dostępne (ich katalog nie wydaje się w warunkach współczesnych możliwy do zupełnego ustalenia), co sprawia, iż pozytywistyczny obraz systemu prawnego jako układu, którego treść i zakres można obiektywnie ustalić i użyć do oceny każdego czynu w danym miejscu i czasie, jest mocno mityczny. Poza tym niezależność walidacyjna prawa i moralności sprawia, iż pozytywizm jest doskonałym narzędziem dla wszelkich totalitaryzmów. Przypomnę, że gdyby kierować się wyłącznie pozytywistycznym pojmowaniem prawa, skazanie nazistowskich, czy komunistycznych funkcjonariuszy nie byłoby możliwe. Oczywiście przedstawione wyżej sposoby pojmowania prawa to tylko pewne typy drogowskazy kierujące w przeciwne strony. Cały czas trwają próby poszukiwania swoistych trzecich dróg syntez czy też kompromisów zarówno między imperatywizmem a realizmem, jak i między jusnaturalizmem a pozytywizmem. Zainteresowanych tymi ciekawymi poszukiwaniami odsyłam do prac z zakresu teorii i filozofii prawa. 2. NAUKI PRAWNE Prawo od niepamiętnych czasów stanowiło przedmiot refleksji uznawanej za naukową. Wiele było jednakże zmiennych w czasie i przestrzeni paradygmatów wzorców uprawiania nauki o prawie (prawoznawstwa), tak jak wiele było sposobów pojmowania nauki w ogólności. Niegdyś nauki prawne tkwiły w okowach teologii oraz filozoficznej metafizyki. Nie sposób określić, jak będą pojmowane w przyszłości. Aktualnie w definiowaniu naukowości dominuje nowoczesny 10 Adam Sulikowski scjentyzm (filozoficzne przekonanie o najwyższej wartości sformalizowanej i zmetodologizowanej nauki, jako jedynie słusznego instrumentu postrzegania Świata jedynego zródła obiektywnej wiedzy o Świecie). Scjentyzm wzmocnił instytucjonalizację nauki, ujednolicił metodologię, zdyscyplinował wiedzę doprowadził także do formalizacji naukowego podejścia do prawa, choć wiele wskazuje na to, że tak jak inne poglądy czy nurty filozoficzne okaże się chwilowy. Współcześni badacze prawa (choć oczywiście nie wszyscy) wyróżniają w obrębie prawoznawstwa (naukowej refleksji o prawie) kilka elementów składowych ogólną naukę o prawie, dogmatyki prawnicze oraz nauki historyczno-prawne. Ponadto na peryferiach prawoznawstwa (na jego granicach lub w ich pobliżu ) niektórzy sytuują tzw. nauki pomocnicze prawoznawstwa (takich jak np. socjologia prawa, kryminologia, kryminalistyka itp.). a) Ogólna nauka o prawie Ogólna nauka o prawie obejmuje swym polem badawczym podstawowe zagadnienia związane z prawem jako zjawiskiem, przedmiotem oglądu. Próbuje odpowiadać na pytania o to, czym jest prawo (kwestie ontologiczne), jak można poznawać prawo (kwestie epistemologiczne), próbuje także definiować podstawowe pojęcia związane z prawem oraz badać inne nauki prawne. Ogólną naukę o prawie określa się mianem teorii lub filozofii prawa. Użyłem w zdaniu poprzednim funktora lub , gdyż kwestią sporną jest wzajemny stosunek do siebie pojęć teoria prawa i filozofia prawa . Zdaniem niektórych teoria prawa to refleksja odmienna od filozofii, bardziej sformalizowana, bardziej ścisła, podczas gdy filozofia jest bardziej ogólna i luzniejsza metodologicznie. Dla innych teoria prawa to fragment filozofii prawa. Dla jeszcze innych, pojęcia te są synonimiczne (oznaczają w gruncie rzeczy ten sam obiekt). W związku z niemożnością jednoznacznego rozstrzygnięcia tego sporu uniwersyteckie katedry, w których prowadzi się badania w ramach ogólnej nauki o prawie noszą zwykle nazwę katedr (instytutów, zakładów) teorii i filozofii prawa. Pozwala to pogodzić sporne stanowiska. b) Dogmatyki prawnicze Dogmatyki prawnicze nazywane także naukami szczegółowymi to elementy naukowej refleksji o prawie, które wykształciły się wokół różnych gałęzi prawa. Dogmatyką jest nauka prawa karnego, cywilnego, administracyjnego, prawa finansowego, prawa pracy itp. Nauki szczegółowe wykształciły swoje własne typy refleksji, własne metody (autonomiczne, choć podobne, co pozwala mówić o tzw. metodzie prawno-dogmatycznej) siatki pojęciowe itp. Ich pole badawcze wyznacza badanie obowiązującego w ramach określonej gałęzi prawa, jego interpretacja, konstrukcja pojęć umożliwiających tę interpretację oraz systematyzacja tekstów prawnych. Prawnik-dogmatyk rozstrzyga przede wszystkim kwestie, jakie normy obowiązują w danym miejscu i czasie, jak należy te normy rozumieć i stosować. Współczesne dogmatyki rozwijają także badania nad tym, jak 11 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS prawo zmieniać we właściwym kierunku i jak przyjęte rozwiązania funkcjonują w praktyce prawniczej. c) Nauki historyczno-prawne Nauki historyczno prawne przedmiotem refleksji obejmują teorię, treść i funkcjonowanie prawa w przeszłości. Stąd trudno ich materię wyodrębnić od ogólnej nauki o prawie, bądz dogmatyk tak, jak historię trudno oddzielić od współczesności. Ponadto sporne jest, czy nauki historyczno-prawne są elementem prawoznawstwa, czy bliżej im po prostu do ogólnej historii. Ewidentnie historycy prawa korzystają ze zródeł podobnych do tych, jakie wykorzystują zwykli historycy. Badają stare dokumenty (zwykle akty tworzenia i stosowania prawa), wykorzystują nawet wiedzę archeologiczną. Można jednakże bronić tezy, iż Historia państwa i prawa, Historia administracji, czy Historia doktryn politycznych i prawnych są elementem prawoznawstwa, choćby z tego powodu, że zajmują się nimi przeważnie absolwenci studiów prawniczych, którzy stosują w swoich badaniach metodologiczne nawyki charakterystyczne dla prawoznawstwa. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA II Przepisy i normy prawne 1. PRZEPIS PRAWNY A NORMA PRAWNA Jak stwierdziłem w rozdziale poprzednim, dominującym we współczesnej praktyce prawniczej, a przez to i w prawoznawstwie, kierunkiem (nurtem) w pojmowaniu prawa jest pozytywizm prawny (prawniczy). Pozytywizm utożsamia zasadniczo prawo z tekstem prawnym, a w zasadzie z jego treściową zawartością, na którą składają się normy prawne. Podstawową jednostką tekstu prawnego, podstawowym nośnikiem treści prawnych jest przepis prawny. Przepis będę tu pojmował jako zdanie w sensie gramatycznym (ewentualnie wypowiedz zdaniokształtną) zawarte w tekście prawnym. Przepisy (zdania) grupowane są w artykuły, paragrafy, ustępy i inne elementy tekstu prawnego. Konstytuującym elementem pojęcia przepisu prawnego jest jego związek z pojęciem normy. Przecież nie każde zdanie zawarte w tekście prawnym może zostać uznane za przepis. Wzajemne związki pojęć przepis i norma są przedmiotem wielu różnorodnych koncepcji. Według jednego z poglądów przepis i norma to jedno i to samo. Wyodrębnienie pojęciowe przepisu i normy nie jest ani właściwe ani celowe. Obu zwrotów można używać zamiennie i traktować jak synonimy oznaczające proste wypowiedzi normatywne: nakazy, zakazy dozwolenia (Norma=Przepis). Niewątpliwie słabym punktem tej koncepcji jest to, iż, jak się wydaje, nie obejmuje ona części zdań w tekstach prawnych. Można bowiem znalezć takie przepisy prawa (zdania w tekście prawnym), które nie zawierają kompletnych nakazów, czy zakazów postępowania. Konkurencyjne poglądy wiążą się z pojmowaniem normy i przepisu odmiennie. Takie stanowisko doczekało się kilku wariantów. Wariant pierwszy nakazuje pojmować przepis prawny jako strukturę dwuskładnikową, obejmującą napis zespół graficznych znaków w tekście 13 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS prawnym i normę prawną (regułę zachowania), która stanowi treść napisu. Norma wedle takiego poglądu jest nakazem, zakazem albo dozwoleniem, które wyraża napis. Norma i napis razem tworzą przepis prawny (Norma+Napis=Przepis). Wariant drugi nakazuje pojmować przepis jako sam napis graficzny wyraz normy, a normę jako treść tego napisu regułę postępowania, którą przepis jako napis wyraża (Norma= treść przepisu. Przepis=Napis). Zwolennicy wariantu trzeciego pojmują normę jako regułę zachowania rekonstruowaną z przepisów prawa. Jeden przepis, czyli element zdaniokształtny w tekście prawnym, może wyrażać jedną lub kilka norm prawnych, może też obejmować treścią jedynie jakiś fragment normy przy czym całą normę można zrekonstruować dopiero z kilku przepisów prawa (Norma= treść rekonstruowana z jednego, kilku przepisów, ewentualnie z fragmentu przepisu). Ten ostatni wariant wydaje mi się najbardziej użyteczny, toteż stosunek normy do przepisu, tak właśnie będę pojmował. 2. CHARAKTER NORMY PRAWNEJ Jak wskazałem wyżej, normę prawną traktował będę jako wypowiedz normatywną rekonstruowaną z przepisu (przepisów) prawa. Pojawia się jednak problem dookreślenia tej zdawkowej i ogólnej definicji. Można ten problem ująć w pytaniu co odróżnia normę prawną od innych wypowiedzi? Odpowiedz na to pytanie rozpocznę od wskazania funkcji wypowiedzi językowych. Zbadanie tych funkcji a następnie odniesienie ich do norm pozwoli dookreślić zasadniczą charakterystykę normy jako wypowiedzi. W językoznawstwie wyróżnia się kilka podstawowych funkcji wypowiedzi: a) funkcję opisową (deskryptywną) wypowiedz spełnia funkcję opisową, kiedy opisuje jakieś fakty, stwarza pozór referencji, czyli wywołuje wrażenie, że przedstawia jakiś stan rzeczy. Np. zdanie Pada deszcz. pełni zwykle funkcję opisową, gdyż jest używane do przedstawienia określonego zjawiska (faktu). Funkcję opisową pełnią wszelkie zdania w sensie logicznym, to znaczy, takie zdania, które mogą być uznane za prawdziwe bądz fałszywe. Wypowiedzi, które nie pełnią funkcji opisowej, np., nakazy czy zakazy nie są zdaniami w sensie logicznym. Nie można przecież ustalić, czy zdanie Proszę nie palić , czy Idz stąd! są prawdziwe, czy fałszywe. b) funkcja ekspresywna (ekspresyjna) wypowiedz spełnia funkcję ekspresyjną, jeżeli jej celem jest wyrażenie jakichś przeżyć, emocji, czy stosunku podmiotu wypowiadającego względem jakichś zjawisk. (Np. O Rany!, ale mądry pies!) c) funkcja sugestywna wypowiedz spełnia funkcję sugestywną, jeżeli wpływa, bądz ma wpływać na zachowanie jakiegoś podmiotu, głównie adresata wypowiedzi. Do wypowiedzi spełniających funkcję sugestywną 14 Adam Sulikowski można zaliczyć dyrektywy np. dyrektywy celowościowe (jeżeli chcesz osiągnąć jakiś stan rzeczy, powinieneś się zachować w określony sposób), dyrektywy stanowcze (zrób tak) optatywy (niestanowcze sformułowania np. rady, czy wypowiedzi typu obyś tak uczynił. Itp. d) funkcja performatywna wypowiedz spełnia funkcję performa- tywną, jeżeli jej użycie wywołuje skutek (bądz zmierza do wywołania skutku) w postaci zmiany (ukształtowania, ustania) jakiegoś stanu rzeczy, przy czym bez wypowiedzi zmiana stanu rzeczy nie byłaby możliwa. Wypowiedz spełniająca funkcję performatywną konstytuuje jakiś element rzeczywistości. Np. wypowiedz Nadaję ci imię& powoduje, że osoba lub przedmiot (statek, samolot), przed wypowiedzeniem pewnych słów bezimienny(a), będzie miał(a) imię, albo wypowiedz Ogłaszam Was mężem i żoną& powoduje, że z chwilą jej dokonania dwie osoby stają się małżonkami. Jak powyższe konstatacje mają się do normy prawnej? Jak łatwo się domyślić normy prawne spełniają funkcję sugestywną ściślej, w ujęciu pozytywistycznym, są dyrektywami o charakterze stanowczym (nakazami, zakazami czy dozwoleniami określonego działania). Co za tym idzie normy nie są zdaniami w sensie logicznym (nie są prawdziwe, ani fałszywe) zdaniami w sensie logicznym są natomiast zdania deontyczne, czyli zdania o normach, typu na podstawie normy & , czyn& jest zakazany, nakazany, dozwolony, indyferentny (zdania takie pełnią funkcję opisową). Normy pełnią także istotną rolę związaną z performatywną funkcją wypowiedzi (same jednak takiej funkcji nie spełniają), a ściślej z czynno- ściami konwencjonalnymi o których szerzej napiszę w jednym z następ- nych rozdziałów, określają bowiem reguły dokonywania i interpretacji niektórych czynności (wypowiedzi) performatywnych. Również wypowiedzi skutkujące ustanowieniem, zmianą, czy uchyleniem normy pełnią funkcję performatywną. 3. STRUKTURA NORMY PRAWNEJ. Dookreślenie definicji normy wymaga sformułowania kilku uwag związanych ze strukturą normy jako dyrektywy reguły zachowania. Podobnie, jak w przypadku innych fundamentalnych kwestii związanych z teorią normy, i w tym zakresie, powstało wiele konkurencyjnych koncepcji. Nie jest celowe ani konieczne (a nawet możliwe) omawianie ich wszystkich. Skupię się zatem na przedstawieniu kilku wybranych stanowisk w tym zakresie. a) Koncepcja trójelementowa Według koncepcji trójelementowej (występującej też w licznych wariantach) norma prawna składa się z trzech elementów hipotezy, dyspozycji i sankcji. 15 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS Hipoteza, to element normy prawnej określający jej adresata, czyli osobę, do której norma jako dyrektywa zachowania jest skierowana (jego cechy indywidualne bądz rodzajowe, relacje względem innych podmiotów) i okoliczności zastosowania normy (tj. czas, miejsce, rodzaj sytuacji, w której norma znajduje zastosowanie. Dyspozycja, jest elementem normy prawnej określającym zachowanie nakazane, zakazane, bądz dozwolone. Dyspozycja może być wysłowiona w sposób syntetyczny, czyli prosty i zwięzły (np. poprzez słowo zabija w wypowiedzi Kto zabija człowieka podlega karze (& ) , bądz kazuistyczny, jeżeli w sposób bardzo szczegółowy określa rodzaj zachowania nakazanego, zakazanego, czy dozwolonego. Sankcja jest elementem normy prawnej określającym konsekwencje spełnienia, bądz niespełnienia nakazu, czy zakazu określonego w hipotezie i dyspozycji. Ze względu na szczególne znaczenie problematyki sankcji oraz jej złożoność poświęcę temu zagadnieniu punkt 4 niniejszego rozdziału. Koncepcja trójelementowa dobrze sprawdza się w analizie norm prawa karnego, zwłaszcza gdyż są one zwykle konstruowane według schematu Kto w określonych okolicznościach popełni określony czyn, podlega karze . Widoczna jest w takim przypadku wyraznie, zarówno hipoteza [Każdy] Kto& , dyspozycja popełnia określony czyn (np. zabija, zabiera cudzą rzecz itp.), jak i sankcja podlega karze& (np. podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.) Jednakże w przypadku wielu norm np. prawa cywilnego, czy administracyjnego, mówienie o sankcji jest mocno problematyczne, zwłaszcza w przypadku dozwoleń, czy ściślej uprawnień. b) Koncepcja dwuelementowa Niektórych wad koncepcji trójelementowej jest pozbawiona koncepcja dwuelementowa. Opiera się ona na założeniu, że norma prawna składa się z dwóch elementów nazywanych zakresem zastosowania i zakresem normowania. Zakres zastosowania, upraszczając, pokrywa się znaczeniowo z pojęciem hipotezy , znanym z koncepcji trójelementowej, czyli stanowi element normy określający jej adresata i okoliczności zastosowania. Zakres normowania zaś stanowi określenie zachowania nakazanego, zakazanego, ewentualnie dozwolonego przez normę (pokrywa się przez to, w uproszczeniu z pojęciem dyspozycji). Sankcje w koncepcji dwuelementowej są traktowane jako specyficzne zakresy normowania na zasadzie jeżeli ktoś zachował się w niewłaściwy sposób (zakres zastosowania) nakazane jest wymierzenie mu kary (zakres normowania). W ten sposób normy jeżeli masz 18 lat to jesteś pełnoletni oraz jeżeli ktoś zabił sąd skaże go na karę mają taką samą strukturę postać implikacji jeżeli& to . Mimo, iż jedna z nich zawiera wyrazną sankcję, druga zaś sankcji nie zawiera. c) Koncepcja norm sprzężonych Słabym punktem prostych wariantów koncepcji dwuelementowej jest właśnie stosunek do sankcji. Z punktu widzenia takich koncepcji wyróżnianie czegoś takiego, jak sankcja nie jest konieczne. Przecież sankcja 16 Adam Sulikowski to jedynie rodzaj zakresu normowania (dyspozycji). Opracowana została w związku z tym koncepcja dwuelementowa, która odrębność sankcji zachowuje i podkreśla - tzw. koncepcja norm sprzężonych . Według tego zespołu poglądów normy prawne posiadające strukturę dwuelementową funkcjonują w specyficznych relacjach ze sobą. Te normy, które w swej właściwej strukturze nie mają sankcji związane są z innymi normami, które pełnią w stosunku do nich funkcję sankcji. Normy bez sankcji nazywane są normami sankcjonowanymi, te zaś, w których strukturze występuje wyrazna sankcja noszą nazwę norm sankcjonujących. Normy sankcjonujące pełnią funkcje sankcji względem norm sankcjonowanych, choć oba rodzaje norm mają podobną, dwuelementową strukturę. Aby to wyjaśnić, posłużę się przykładem. W prawie cywilnym obowiązuje norma, która określa formę sporządzenia testamentu. Można ją wysłowić następująco Każdy kto sporządza testament, winien to uczynić na piśmie , ewentualnie Jeżeli sporządzasz testament, zrób to w formie pisemnej . Norma ta ma swój zakres zastosowania ( Kto sporządza testament& , ewentualnie Jeżeli sporządzasz testament& oraz zakres normowania ( winien uczynić to na piśmie , ewentualnie zrób to w formie pisemnej ). W systemie funkcjonuje także inna norma, którą można wysłowić następująco: testament sporządzony niewłaściwie jest nieważny , ewentualnie jeżeli testament jest sporządzony niewłaściwie, nakazane jest stwierdzenie jego nieważności . Ta norma także ma swój zakres zastosowania i zakres normowania. Między tymi dwiema normami istnieje wyrazny związek. Mimo, iż adresatem pierwszej jest ten, kto pisze testament, a adresatem drugiej sąd, który dokonuje oceny testamentu, łatwo zauważyć między nimi relację. Zakres zastosowania drugiej normy (sankcjonującej), czyli zwrot jeżeli testament został sporządzony niewłaściwie obejmuje swym zakresem naruszenie zakresu normowania normy pierwszej (sankcjonowanej) wyrażonego w zwrocie zrób to na piśmie . Innymi słowy w systemie występują pary, bądz całe zespoły norm. Jedna norma sankcjonująca może przecież spełniać funkcję sankcji względem wielu norm sankcjonowanych - jak np. w dekalogu, gdzie norm sankcjonowanych jest wiele jeżeli jesteś człowiekiem& , nie zabijaj , nie kradnij , czcij ojca i matkę itp, a norma sankcjonująca jest właściwie jedna jeżeli ktoś grzeszył (zabijał, kradł, nie czcił ojca i matki) odpowiedni organ ma go zesłać do piekła. Przypomnę zatem, że norma sankcjonowana, skierowana może być do dowolnego podmiotu, określa, w swoim zakresie normowania, zakaz, bądz nakaz jakiegoś postępowania, a norma sankcjonująca skierowana jest do podmiotu stosującego prawo jej zakresem zastosowania jest, w uproszczeniu, naruszenie zakresu normowania normy sankcjonowanej, a zakresem normowania sankcja. 17 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS 4. SANKCJA I JEJ RODZAJE Jak już wspomniałem, problematyka sankcji ma tak duże znaczenie, że postanowiłem wyodrębnić ją w osobny punkt. Według wpływowych, w łonie pozytywizmu prawnego, teorii sankcja jest tym, co odróżnia prawo od innych systemów normatywnych (obyczajów, czy moralności), gdyż tylko prawo jest sankcjonowane przez aparat władzy państwowej. Nie wdając się w szczegółowe rozważania na ten temat, przyjmuję, iż sankcja jest elementem normy sankcjonującej, zawierającym zapowiedz ujemnej konsekwencji w przypadku naruszenia zakresu normowania normy sankcjonowanej. Sankcje można poddawać rozmaitym klasyfikacjom. Najbardziej cennym poznawczo i przydatnym praktycznie jest podział sankcji na sankcję kary (karną), sankcję egzekucji i sankcję nieważności. a) Sankcja kary Sankcja kary, co oczywiste, najbardziej rozpowszechniona w prawie karnym, jest zapowiedzią użycia przymusu polegającego na zamachu na dobro prawnie chronione sprawcy bezprawnego zachowania. Pod względem materii, kara nie różni się wiele od przestępstwa też stanowi, czyn, który, gdyby nie był następstwem naruszenia normy, stanowiłby przestępstwo. Zabór pieniędzy, pozbawienie wolności lub ograniczenie wolności, czy pozbawienie życia mogą być zarówno przestępstwem jak i karą. Ten związek przestępstwa i kary wynika z najstarszej funkcji kary, wywodzącej się z prawa talionu (oko za oko, ząb za ząb) to znaczy z funkcji represyjnej. Kara spełnia tę funkcję, jeżeli jest sprawiedliwą odpłatą za czyn przestępny. Oczywiście zmiany w filozoficznej refleksji nad przestępczością, doprowadziły do uznania i czasem przedkładania nad funkcję represyjną innych funkcji kary, takich jak funkcja prewencyjna, funkcja wychowawcza, czy funkcja resocjalizacyjna. Funkcja prewencyjna jest realizowana przez karę wtedy, gdy uniemożliwia ona, czy zapobiega popełnieniu przestępstwa przez tego samego sprawcę drugi raz (prewencja szczegółowa, indywidualna). Taką funkcję spełniało (a czasem nadal spełnia) np. obcinanie rąk złodziejom w niektórych krajach muzułmańskich, czy kastrowanie gwałcicieli. Funkcja wychowawcza, związana z tzw. prewencją generalną, jest spełniana przez karę, gdy sprzyja ona kształtowaniu pożądanych postaw w społeczeństwie pokazuje co należy, z czego nie należy czynić. Funkcja resocjalizacyjna, związana najmocniej z nowoczesnością, jako formacją intelektualną, spełniana jest przez karę wtedy, gdy umożliwia ona skuteczny powrót ukaranego do struktur społecznych i skutkuje poprawą zachowania. Sankcja kary jest zatem zapowiedzią dokonania (w warunkach i na zasadach określonych przez prawo) zamachu na dobro prawnie chronione adresata normy, w konsekwencji naruszenia przez niego prawa. 18 Adam Sulikowski Polski kodeks karny wyróżnia kary i tzw. środki karne. Jednakże tak kary i jak i środki karne są następstwem zastosowania sankcji o charakterze karnym. - kary (grzywna, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności) - środki karne (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości) Sankcja kary może być bezwzględnie dookreślona lub względnie dookreślona. W pierwszym przypadku norma prawna określa dokładnie tak rodzaj kary (ewentualnie środka karnego), jak i jego wymiar konkretną kwotę grzywny, czas pozbawienia, czy ograniczenia wolności itp. W drugim przypadku, najczęstszym w prawie karnym norma pozostawia swobodę sędziemu w orzekaniu kary, określając tylko jej rodzaj, bądz względnie konkretyzując karę (np. pozbawienie wolności od 8-15 lat). b) Sankcja egzekucji Termin egzekucja najczęściej kojarzony jest z czynnościami podejmowanymi przez kata, który wykonuje wyrok śmierci na skazanym. Z punktu widzenia teorii sankcji jest to rozumienie błędne, gdyż tak pojmowana egzekucja jest wykonaniem kary, która przecież jest przedmiotem sankcji karnej. Sankcja egzekucji jest zaś od kary odmienne. Sankcja egzekucji jest zapowiedzią przymusowego wykonania jakiegoś obowiązkowego działania w wyniku naruszenia przez adresata normy, wynikającego z tej normy nakazu postępowania. Przykładowo, jeżeli byłbym komuś winny pieniądze i nie wypełniłbym nakazu zapłaty, egzekucja polegałaby na tym, że pieniądze byłyby mi odebrane i oddane mojemu wierzycielowi. Jeżeli miałbym się stawić przed komisją poborową, a nie wykonałbym tego obowiązku, zostałbym doprowadzony siłą. Czyli wbrew mej woli ciążący na mnie obowiązek byłby wykonany. Oczywiście egzekucja może przybierać różne, czasem bardzo złożone postaci, np. sprawca, który zniszczył cudzą rzecz i nie był w stanie jej naprawić może być zmuszony do pokrycia kosztów związanych z naprawą, czy wymianą rzeczy, a nawet do podjęcia działań zupełnie odmiennych od tych, jakie wprost wynikają z charakteru jego roszczenia (np. odpracować swą należność itp.) c) Sankcja nieważności Nieważność jako przedmiot sankcji budzi pewne kontrowersje. Nie zawsze bowiem ma charakter ujemnej, dokuczliwej konsekwencji określonego działania. Można jednak uznać, iż uznanie nieważności, bądz unieważnienie jest zastosowaniem przymusu w konsekwencji naruszenia normy. 19 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS W uproszczeniu, sankcja nieważności jest zapowiedzią, iż dana czynność będąca konsekwencją zachowania niezgodnego z prawem, nie rodzi skutków prawnych z mocy prawa, bądz może być tych skutków pozbawiona w wyniku określonego działania uprawnionego organu. Jak łatwo zauważyć, nieważność może następować ex lege, czyli z mocy prawa, bądz w wyniku określonego działania decyzji sądu lub innego organu. Pierwszy rodzaj nieważności nazywany jest nieważnością bezwzględną. Czynność prawna nie rodzi skutków prawnych niejako od momentu jej dokonania. Jeżeli wywołała już jakieś skutki, to należy je cofnąć doprowadzić do stanu sprzed dokonania czynności. Decyzja organu stosującego prawo, który stwierdza taką nieważność jest decyzją deklaratoryjną, czyli nie zmienia niczego w porządku prawnym, a jedynie uznaje istnienie pewnego stanu rzeczy niejako od początku. Organ jedynie stwierdza, że dana czynność jest od momentu dokonania bezskuteczna, a jeżeli wywołała jakieś skutki, to należy je cofnąć. Drugi rodzaj nieważności nazywany jest nieważnością względną. Organ, który unieważnia czynność może uznać prawidłowość tych skutków prawnych unieważnionej czynności, które już wystąpiły. Decyzja organu ma w przypadku nieważności względnej charakter konstytutywny organ niejako sprawia, że czynność, która była dotychczas traktowana jako ważna, przestaje rodzić skutki prawne. Czynność unieważniona jest uznawana za skutecznie dokonaną do momentu orzeczenia organu. To właśnie orzeczenie organu czyni ją nieważną. W tym sensie jest to orzeczenie konstytutywne (twórcze). 5. RODZAJE PRZEPISÓW I NORM Przepisy i normy prawne poddawane są rozmaitym podziałom klasyfikacjom i typologiom. Poznawcza wartość tych operacji jest różna. Niektóre, jak zauważa, L.Morawski, służą głównie do męczenia studentów na egzaminach. Tutaj przywołam tylko kilka podstawowych i mniej męczących podziałów norm i przepisów. a) Normy generalne i indywidualne Kryterium podziału na normy generalne i indywidualne jest sposób określenia adresata normy. W przypadku norm generalnych adresat jest określony przy pomocy nazwy rodzajowej np. każdy kto& , Kierujący pojazdem& , Prezydent RP& itp. Bez względu na to, ilu jest faktycznych adresatów normy, norma jest generalna, wtedy gdy jej adresat określony jest przy pomocy takich cech jak płeć, wiek, funkcja, profesja, stan lub sytuacja w której się znajduje itp. W przypadku norm indywidualnych adresat jest określony przy pomocy cech zindywidualizowanych takich jak szczególna nazwa (np. Wałbrzyska Wyższa Szkoła& ), imię i/lub nazwisko, pseudonim, przydomek itp. Norm indywidualnych nie należy mylić z normami jednostkowymi, które skierowane są do jednego adresata. 20 Adam Sulikowski b) Normy abstrakcyjne i konkretne Kryterium podziału norm na abstrakcyjne i konkretne jest sposób wysłowienia obowiązku zachowania. Normy abstrakcyjne to takie normy, w których obowiązek określony jest bezkontekstowo jego realizacja nie jest uzależniona od konkretnego czasu, co sprawia, że norma może być stosowana nieprzewidywalną i potencjalnie nieskończoną ilość razy. Przykładowo, normy Kto zabija człowieka podlega karze , czy Pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat 18 są abstrakcyjne, gdyż znajdą zastosowanie w każdym przypadku, gdy ktoś zabije (pierwsza norma), czy skończy 18 lat (druga norma). Normy konkretne zaś zawierają obowiązek w relacji do konkretnego kontekstu czasowego. Przykładowo, norma nakazująca komuś stawić się w konkretnym miejscu i konkretnym czasie, albo norma zakazująca sprzedaży alkoholu podczas najbliższych świąt Bożego Narodzenia. Normy konkretne zwykle konsumują się wraz z upływem (nastaniem) określonego czasu (np. norma nakazująca stawienie się w charakterze świadka o w określonym czasie) kończy swój byt prawny wraz z przeminięciem tego czasu. Normy abstrakcyjne zaś obowiązują do momentu ich uchylenia, bądz zmiany. c) Normy reguły i normy zasady Kryterium podziału norm na reguły i zasady jest ich klasyfikacyjny stosunek do rzeczywistości. Normy reguły są to takie dyrektywy zachowania, które umożliwiają podział rzeczywistości na tę, która objęta jest zakresem zastosowania normy i tę, która pozostaje poza tym zakresem. Innymi słowy, można w oparciu o normę określić, jaki krąg sytuacji, faktów, czy zjawisk jest objęty regulacją. Ponadto, normy reguły mogą być albo spełnione albo nie spełnione. Normy zasady nie posiadają powyższych cech. Nie sposób jest określić precyzyjnie ich zakresu zastosowania, bądz można je naruszać w sposób stopniowalny. Co do części zasad można mieć nawet wątpliwości, czy stanowią one jakiekolwiek dyrektywy zachowania. d) Przepisy ius cogens i ius dispositivum Przepisy ius cogens, są nośnikiem takich norm, które znajdują zastosowanie bez względu na wolę adresatów zastosowanie normy nie może być wyłączone aktem woli adresatów. Stąd przepisy takie bywają także nazywane przepisami bezwzględnie stosowanymi. Z kolei przepisy ius dispositivum, zawierają normy, które są stosowane jeżeli określone zachowania adresata nie wyłączyły ich zastosowania. Przykładowo, norma wyrażona w przepisie dyspozytywnym O ile strony inaczej nie postanowiły, poczytuje się, że odpowiadają solidarnie będzie zastosowana wtedy, gdy strony inaczej nie postanowiły . Jeżeli zaś strony inaczej postanowiły wtedy norma przewidująca odpowiedzialność solidarną nie będzie względem nich stosowana. Przepisy ius dispositivum, zwykle formułowane są z wykorzystaniem związków 21 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS wyrazowych O ile inaczej nie postanowiono& , O ile umowa nie stanowi inaczej , O ile z czynności prawnej nie wynika nic innego itp. e) Przepisy pierwszego stopnia i przepisy o przepisach (metaprzepisy) Przepisy pierwszego stopnia są bezpośrednim nośnikiem reguł postępowania. Statuują wprost dyrektywy zachowania dla odpowiednich jednostek. Metaprzepisy zaś są nośnikiem reguł postępowania wobec innych przepisów np. przepis Kto zabija człowieka (& ) podlega karze (& ) jest przepisem pierwszego stopnia. Zaś przepis W ustawie (& ) uchyla się art.12 jest przepisem o przepisach. Mataprzepisy zawierają normy określające operacje dokonywane na przepisach w danym systemie prawa, związane z ich zmianami, kwestiami obowiązywania itp. f) Przepisy odsyłające i blankietowe Wyodrębnienie tych dwóch kategorii przepisów nie ma charakteru podziału zupełnego. Kategorie te nie obejmują bowiem wszystkich przepisów, lecz tylko stosunkowo niewielką ich liczbę. Przepisy odsyłające zawierają zwroty nakazujące przy rekonstrukcji dyrektyw zachowania wykorzystać inne przepisy, a czasem inne reguły zachowania. Np. Do oceny zasadności przesłanek wymienionych w art.10, stosuje się instrumenty, o których mowa w art.117 ust.3 i 4. Przepis ten nakazuje przy dekodowaniu zeń normy posłużyć się treścią innych przepisów w tym wypadku art.10 i 117 ust.3 i 4. Szczególnym rodzajem przepisów odsyłających są przepisy odsyłające pozasystemowo. Nakazują one wziąć pod uwagę, przy rekonstrukcji dyrektywy zachowania, jakieś reguły pozaprawne (np. zasady współżycia społecznego). Przepisy blankietowe zaś to takie przepisy, które zawierają odesłania do przepisów, których nie ustanowiono najczęściej do aktów wykonawczych (rozporządzeń). Przepisami tego typu są np. delegacje ustawowe Minister właściwy do spraw (& ) określi w drodze rozporządzenia sprawy A,B,C Do czasu wydania odpowiedniego rozporządzenia, przepis ten, wszystkich chcących zrekonstruować uprawnienia i obowiązki związane ze sprawami A,B lub C odsyła niejako do nikąd . Po wydaniu rozporządzenia staje się natomiast specyficznym przepisem odsyłającym wewnątrzsystemowo. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA III Obowiązywanie prawa 1. POJCIE OBOWIZYWANIA Jak wskazałem w rozdziale 1, znaczna część koncepcji prawa sytuuje je w sferze powinności. Prawo zatem (według tych imperatywistycz- nych koncepcji) nie istnieje, (nie można go przecież zobaczyć, zmierzyć, zważyć) lecz obowiązuje. Termin obowiązywanie przylgnął do prawa i oddziałuje także na jego koncepcje realistyczne, według których prawo po prostu jest faktem. Pojęcie obowiązywania służy uzasadnianiu przestrzega- nia prawa. Na pytanie, o to, dlaczego prawa należy przestrzegać, wprost nasuwa się odpowiedz ponieważ obowiązuje. Co oczywiste, wielość kon- cepcji prawa suponuje wielość koncepcji obowiązywania. Przecież, w zależności od postrzegania prawa, różne mogą być odpowiedzi na pytania, o to, jakie prawo obowiązuje, i co to znaczy, że prawo (w określony sposób pojmowane) obowiązuje. Upraszczając, można mówić o trzech rozumieniach (ujęciach) obowiązywania, o trzech przedmiotach , które nazywa się obowiązywa- niem , w różnych koncepcjach prawa. Wyróżnia się obowiązywanie aksjologiczne, behawioralne i tetyczne. a) Obowiązywanie aksjologiczne Aksjologia to refleksja o wartościach. W związku z tym o obowiązywaniu aksjologicznym normy można mówić wtedy, kiedy uzasadnia się obowiązek je przestrzegania poprzez odwołanie się do określonych wartości, takich jak dobro, słuszność czy sprawiedliwość. Np. zdanie Normę N należy respektować ponieważ jest słuszna, dobra, sprawiedliwa jest twierdzeniem charakterystycznym dla koncepcji obowiązywania aksjologicznego. Obowiązywanie jest tutaj pewną relacją, związkiem pomiędzy prawem a wartością. Związkiem, który uzasadnia 23 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS (czyni sensownym i koniecznym) przestrzeganie prawa. Przyjęcie takiej koncepcji obowiązywania wiąże się zwykle (choć nie zawsze) z uznaniem istnienia koniecznych związków pomiędzy prawem a moralnością. Skoro to moralność (między innymi) determinuje wartości, a prawo obowiązuje ze względu na wartości, zatem między prawem a moralnością są istotne powiązania. W związku z tym obowiązywanie aksjologiczne przyjmują w zasadzie koncepcje prawa natury, a w szczególności te koncepcje jusnaturalistyczne, które nie zakładają istnienia podmiotowego autorytetu, który naturę kształtuję (Boga, Wielkiego Budowniczego Wszechświata itp.) W większości koncepcje tego typu przyjmują, w zależności od wersji, że prawo to po prostu moralność, bądz, że prawo (pozytywne, pisane) to wprawdzie przedmiot od moralności inny, ale walidacyjnie zależny. Prawo obowiązuje, jeżeli jest moralne. Nie obowiązuje zaś wtedy, gdy jest z moralnością niezgodne. Pozytywizm prawniczy, który zasadniczo zakłada separację prawa i moralności, odrzuca także aksjologiczne ujęcie obowiązywania. b) Obowiązywanie behawioralne W ujęciu behawioralnym, zwanym także faktycznym, uzasadnia się obowiązywanie prawa praktyką społeczną. Skoro określone podmioty w pewnych okolicznościach zachowują się w określony sposób, można stwierdzić, że obowiązuje (behawioralnie) norma, która to zachowanie determinuje. Np. skoro mężczyzni na gruncie określonej kultury nie chodzą w spódnicach, można twierdzić, że obowiązuje norma, która im tego zakazuje. Takie ujęcie obowiązywania właściwe jest dla realistycznego podejścia do prawa, które sytuuje prawo w sferze bytu. Stąd pozorne błędne koło w rozumowaniu norma N obowiązuje ponieważ jest przestrzegana. Przestrzegana jest ponieważ obowiązuje. Błąd polega na tym, że obowiązywanie to pojęcie ze sfery powinności. Realizm w zasadzie go nie potrzebuje. Stwierdzenie, że norma obowiązuje, to, z realistycznego punktu widzenia, uznanie, że jakieś zachowanie jest społecznie praktykowane i akceptowane. Obowiązywanie behawioralne nabiera innego wyrazu w koncepcjach prawa, które łączą pewne elementy realistyczne z pozytywizmem. W takich koncepcjach zakłada się, że prawo należy do sfery powinności, jednakże na jego obowiązywanie ma wpływ praktyka społeczna. Z obowiązywaniem behawioralnym łączy się pojęcie desuetudo. Desuetudo (odwyknięcie) jest to funkcjonująca w niektórych krajowych porządkach prawnych instytucja, która pozwala uznać za nieobowiązującą normę, ustanowioną w przepisanej formie przez kompetentny organ, jeżeli norma ta nie jest przestrzegana. c) Obowiązywanie tetyczne Koncepcja tetycznego obowiązywania prawa łączy obowiązywanie z władzą bądz autorytetem podmiotu prawotwórczego. Można ją ująć w tezie: Norma N obowiązuje ponieważ ustanowił ją podmiot mający władzę (odpowiedni status i kompetencje) . Pojęcie obowiązywania tetycznego jest ważnym składnikiem koncepcji pozytywistycznych, a także tych koncepcji 24 Adam Sulikowski jusnaturalistycznych, które za zródło naturalnych norm uznają Boga. Bóg przecież tak samo jak ludzki prawodawca ustanawia normy za sprawą swoich kompetencji i autorytetu. Prawo pojmowane na sposób pozytywistyczny obowiązuje jeżeli zostało ustanowione w odpowiedniej formie przez kompetentny organ. Z takim pojęciem obowiązywania wiąże się wielce charakterystyczne dla pozytywizmu pojęcie testu pochodzenia. Test pochodzenia pozwala odróżnić prawo od nie-prawa, poprzez badanie, czy dana norma jest wynikiem odpowiednich działań (operacji) podjętych przez podmiot uznany w danym porządku prawnym za autorytet normodawczy. Pewną odmianą koncepcji obowiązywania tetycznego jest tzw. koncepcja obowiązywania systemowego. Zakłada ona m.in., że oprócz norm ustanowionych wprost przez prawodawcę obowiązują także takie normy, które wynikają z norm (wprost ustanowionych) na podstawie odpowiednich reguł inferencji (wnioskowań prawniczych). Nawiążę do tej koncepcji w rozważaniach poświęconych stosowaniu prawa oraz wnioskowaniom prawniczym. 2. OBOWIZYWANIE PRAWA W CZASIE, PRZESTRZENI I WZGLDEM OSÓB. Pojęcie tetycznego obowiązywania prawa, które jako składnik koncepcji pozytywistycznej zdominowało nowoczesne prawoznawstwo, określa trzy aspekty obowiązywania prawa (czasowy, przestrzenny i personalny). Prawo obowiązuje bowiem w danym czasie, w danym miejscu oraz obowiązuje pewne podmioty bez względu na miejsce, gdzie się znajdują. a) Obowiązywanie normy w czasie Gdy idzie o czasowy, temporalny aspekt obowiązywania prawa, to norma prawna N obowiązuje od momentu tzw. wejścia w życie do momentu wygaśnięcia bądz uchylenia (derogacji). Wygaśnięcie następuje wtedy, gdy norma została ustanowiona na określony czas i czas ten nastał. Derogacja zaś to operacja, w toku której norma przestaje obowiązywać w wyniku specjalnego działania. Norma najwcześniej może obowiązywać od momentu ogłoszenia, czyli od momentu podania jej do publicznej wiadomości w tzw. publikatorze, czyli dzienniku promulgacyjnym (specjalnym dokumencie, w którym publikuje się prawo) bądz w inny przepisany sposób (np. przez rozplakatowanie zapisu normy, ogłoszenie w mediach itp.). Skoro, w uproszczeniu, prawo jest rozkazem, to przestrzegania rozkazu można przecież oczekiwać dopiero w wyniku umożliwienia jego dotarcia do adresata. Nie znaczy to jednak, że norma musi wejść w życie z momentem ogłoszenia. Zwykle prawodawca odracza początek obowiązywania normy, ustanawiając tzw. vacatio legis, czyli specjalny okres od ogłoszenia prawa do jego wejścia w życie. Czas ten umożliwia przygotowanie się adresatów na 25 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS wejście prawa w życie. Adresaci znają już treść prawa i mogą podjąć odpowiednie działania przygotowawcze. Vacatio legis może być ustanowione poprzez podanie konkretnej daty wejścia w życie norm zawartych w akcie prawnym (np. Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2008 r.) poprzez wyrażenie odroczenia w dniach, tygodniach, miesiącach bądz latach (np. Rozporządzenie wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia) bądz poprzez uzależnienie wejścia w życie od jakiegoś zdarzenia (Uchwała wejdzie w życie z dniem ogłoszenia przez kompetentny organ stanu klęski żywiołowej). Norma, która weszła w życie, a nie została z góry ustanowiona na określony czas, obowiązuje do momentu podjęcia przez prawodawcę (bądz upoważniony przezeń organ) określonych czynności derogacyjnych zmierzających do eliminacji normy z systemu. Derogacja czyli uchylenie normy może nastąpić w wyniku wejścia w życie innej normy, np. normy zawartej w przepisie uchylającym (W ustawie z dnia& uchyla się art.X. albo Traci moc ustawa& ). Może być także przyjąć postać aktu stosowania prawa (np. wyrok TK, który pozbawia normę ustawy bytu prawnego ze względu na jej niekonstytucyjność). W rozważaniach o obowiązywaniu normy w czasie nie sposób przemilczeć uznawanej za fundamentalną w naszym kręgu kulturowym zasady nieretroakcji prawa, która wyraża się w paremii Lex retro non agit czyli prawo nie działa wstecz . Nieretroakcja prawa oznacza, że prawo, jako wytwór instrumentalnej (celowej) działalności człowieka jest prospektywne, czyli może wywierać skutki dopiero w przyszłości. Przecież zgodnie z liniową koncepcją czasu żadne działanie nie może być skuteczne wobec faktów, które już wystąpiły. W stosowaniu prawa nieretroakcja wyraża się w przyjmowaniu do oceny zdarzeń i działań z punktu widzenia ich zgodności z normami, stanu prawnego obowiązującego w czasie wystąpienia zdarzenia. Przykładowo, jeżeli sąd ma skazać sprawcę, który zabił człowieka 7 lat temu, to do oceny jego czynu i wymiaru kary powinien stosować prawo obowiązujące w dniu popełnienia zabójstwa (a więc 7 lat temu). Od tej zasady przewidziano jednak wyjątek na gruncie prawa karnego większości państw naszej kultury prawnej. Wyraża się on w założeniu, że jeżeli w czasie od popełnienia czynu do jego osądu obowiązywało kilka reżimów prawnych, stosuje się do oceny zdarzeń reżim najwzględniejszy dla sprawcy. Przykładowo, jeżeli sprawca dokonał przestępstwa, które w momencie popełnienia było zagrożone sankcją wysokiej kary, a w dniu osądu zagrożone jest karą niższą, bądz w ogóle nie jest penalizowane, zastosowany zostanie stan prawny najkorzystniejszy dla sprawcy. Będzie tak nawet wtedy, gdy czyn sprawcy był zagrożony wysoką karą w momencie popełnienia, w momencie osądu także jest obiektem surowej sankcji, ale w międzyczasie był regulowany przez normę względniejszą (łagodniejszą). Norma ta, mimo, że już nie obowiązuje (i nie obowiązywała w chwili popełnienia czynu) zostanie do oceny czynu zastosowana. 26 Adam Sulikowski Wyjątki od zasady nieretroakcji prawa wynikają z zasady humanitaryzmu w sądzeniu i karaniu, która za najwyższą wartość uznaje człowieka i jego dobra życie, wolność itp. b) Obowiązywanie normy w przestrzeni. Uznanie, że prawo jest związane z władzą (autorytetem) organu prawodawczego wiąże się z przeniesieniem niektórych wymiarów władzy na grunt obowiązywania prawa. Władza (w jej rozpowszechnionym organizacyjno-imperialnym ujęciu) jest zawsze władzą nad określonym terytorium. Toteż prawo, będące emanacją tej władzy obowiązuje na określonym terytorium. Gdy idzie o prawo powszechnie obowiązujące, to zasadą jest, że obowiązuje ono na całym obszarze poddanym władzy organu prawodawczego. W przypadku centralnych prawotwórczych organów państwowych, sprawujących swoją władzę na obszarze państwa, to stanowione przez nie prawo obowiązuje na całym terytorium państwowym, które obejmuje, na zasadach określonych przez prawo międzynarodowe publiczne: ziemie w obrębie granic państwa, wody wewnętrzne, wody terytorialne, słup powietrza nad obszarem wyodrębnionym granicami oraz słup ziemi pod tym obszarem, a także statki morskie, powietrzne i kosmiczne związane z państwem odpowiednimi przepisami rejestracyj- nymi. Gdy idzie o prawo ustanowione przez organy administracji terenowej (rządowej i samorządowej) to obowiązuje ono na części terytorium państwowego poddanej władzy tych organów. Prawo obowiązuje na określonym terytorium wszystkie przebywające tam podmioty, bez względu na to, czy są, czy też nie są personalnie poddane władzy organów zarządzających terytorium. Przykładowo, obywatel polski przebywający na terytorium Wielkiej Brytanii, nawet jeżeli nie jest poddanym brytyjskim zobowiązany jest przestrzegać prawa brytyjskiego, czyli np. jezdzić lewą stroną jezdni. c) Obowiązywanie prawa względem osób Władza jest także zawsze władzą nad kimś. Toteż prawo związane z władzą także obowiązuje w aspekcie personalnym obowiązuje względem osób. Przykładowo, jeżeli jestem obywatelem polskim, czyli podmiotem poddanym władzy państwa, z którym łączy mnie stosunek obywatelstwa, powinienem przestrzegać prawa ustanowionego przez to państwo. Co więcej, powinienem przestrzegać tego prawa, bez względu na to, gdzie się znajduję. Dotyczy to nie tylko prawa ustanawianego w skali państwa, lecz także prawa organów administrujących określonym fragmentem terytorium państwowego. Jeżeli jestem mieszkańcem gminy X, to powinienem przestrzegać prawa ustanowionego przez tę gminę, nawet jeżeli nie przebywam na jej terytorium. Jestem zobowiązany np. ponosić ciężary podatków i opłat lokalnych, nawet jeśli zwykle przebywam poza miejscem zamieszkania. Jak łatwo można się domyśleć, między różnymi reżimami prawnymi, którym podlega jednostka z racji z jednej strony przebywania na 27 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS określonym terytorium, z drugiej zaś strony z racji podległości personalnej określonej władzy, może dojść do kolizji. Oczywiście jeżeli nie zachodzi kolizja, powinny być przestrzegane oba porządki prawne. Skoro np. w Holandii używanie i rozprowadzanie tzw. miękkich narkotyków jest dozwolone, a obywatela polskiego obowiązują w tym zakresie zakazy wynikające z personalnej podległości prawu polskiemu, powinien on powstrzymać się od podejmowania czynności sprzecznych z prawem polskim oczywiście, jeżeli takie postępowanie się jest w Królestwie Niderlandów legalne. Jeżeli przestrzeganie dwóch porządków prawnych nie byłoby możliwe, zasada suwerenności państw, będąca jedną z podstawo- wych zasad prawa międzynarodowego, nakazuje preferowanie prawa państwa, na którego terytorium znajduje się dany podmiot. Pamiętać jednak należy, że popełnienie czynu, który jest przestępstwem z punktu widzenia prawa polskiego nawet poza granicami kraju skutkuje odpowiedzialnością karną z tytułu personalnego aspektu obowiązywania prawa. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA IV System prawa 1. UWAGI WSTPNE Dla pozytywistycznie zorientowanych teoretyków oraz praktyków prawa stanowi ono system. System można najogólniej zdefiniować jako uporządkowany zbiór jakichś obiektów. Obiekty te stanowią elementy systemu, lecz nie wyczerpują pojęcia systemu. W skład systemu wchodzą także związki między jego elementami czyli relacje w systemie. Kwestią otwartą zostaje fakt, czy systemowość prawa to jego cecha ontologiczna czyli czy prawo jest dane jako system, czy jest to cecha epistemologiczna prawo jest chaosem, lecz prawnicy widzą w nim system i porządkują w procesie stosowania. Jakkolwiek na to pytanie odpowiedzieć, myślenie o prawie w kategoriach systemu jest w prawoznawstwie powszechne. Proponuję na początek ustalić co jest podstawowym elementem systemu prawa. Odpowiedzi w tej kwestii udzielano wiele. Można uznać za system uporządkowany zbiór aktów prawnych, zbiór przepisów, czy w końcu zbiór norm. Biorąc pod uwagę konstatacje poczynione w poprzednich rozdziałach, logicznym jest niewątpliwie uznanie za podstawowe składniki systemu prawa norm prawnych, jako dekodowanych z przepisów prawnych dyrektyw zachowania. Przyjmuję zatem, że składnikami systemu prawa są normy prawne. Gdy idzie o najbardziej ogólne kwestie związane z relacjami w systemie prawa to wyróżnia się w tym zakresie relacje natury pionowej i poziomej. Relacje pionowe związane są z hierarchią norm. W pozy- tywistycznym prawoznawstwie (zwłaszcza za sprawą popularności poglądów teoretyków austriackich A. Merkla i H. Kelsena sformułowanych na początku XX w.) panuje zasadniczo powszechne przekonanie, że normy tworzą wielopiętrową strukturę. Miejsce normy w tej strukturze wyznacza relacja z hierarchią organów uprawnionych do kreowania prawa i hierarchią zródeł prawa. To wzajemne, różne w konkretnych systemach 29 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS prawnych powiązania, organów prawotwórczych, różne układy kompetencyjne, determinują miejsce normy w systemie. Jeżeli za najwyższego prawodawcę w danym układzie jest uznawany Naród, a za najwyższy akt prawny, wykreowany przez tego prawodawcę uznaję się konstytucję, to normy dekodowane z tekstu konstytucji zajmować będą w systemie prawa pozycję najwyższą. Jeżeli normy konstytucyjne ustanawiają kompetencję do ustanowienia kolejnych norm prawnych (np. normy konstytucji upoważnią parlament do tworzenia ustaw) to normy wykreowane na podstawie tej kompetencji (normy ustawowe) będą się znajdować na niższym piętrze systemu. Z kolei normy ustanowione na podstawie kompetencji wyrażonych w normach ustawowych będą jeszcze niżej . System prawa spełnia (a w zasadzie powinien spełniać) dwie cechy powinien być spójny (niesprzeczny) nie powinien zawierać niezgodnych wzajemnie dyrektyw zachowania oraz zupełny powinien umożliwiać ocenę zgodności z jego normami składowymi każdego możliwego zachowania i przewidywać skutki prawne (bądz ich brak) dla każdego faktu prawnego. Do tych cech powrócę w dalszych rozważaniach. Pozostaje kwestią wielce sporną, czy oprócz norm prawnych (i powiązań między nimi) wchodzą w zakres systemu prawa jeszcze jakieś inne elementy. Dla twardego, pierwotnego pozytywizmu, system w zasadzie wyczerpuje się w normach. Powiązania między normami są bowiem traktowane jako efekt (przedmiot) norm. Niejednoznaczny jest jednak status reguł tzw. wnioskowań prawniczych które pozwalają wyprowadzać z danych norm prawnych inne normy prawne. Spory budzi także stosunek do systemu reguł wykładni czy szerzej egzegezy (reguł ustalania znaczenia i zakresu norm). Nie są one zwykle przedmiotem samego prawa (prawo nie ustanawia, z pewnymi wyjątkami reguł interpretacji). Nie są ponadto bezsporne i oczywiste. Czym więc są i jak się mają względem systemu? Pytanie to pozostawiam bez odpowiedzi, zachęcając (po raz kolejny) do lektury prac z zakresu teorii i filozofii prawa. 2. SYSTEMY TYPY I SYSTEMY KONKRETNE W refleksji nad systemowością prawa wyróżnia się dwa pojęcia system typ i system konkretny. System konkretny, to realny system prawa funkcjonujący w danym miejscu i w danym czasie. System typ, z kolei to pewien oparty na specyficznej konstrukcji wzorzec służący do typologii systemów konkretnych. Typologia to podział polegający na szeregowaniu elementów według podobieństwa do wzorca. Jeżeli zechcemy poddać typologii ludzi np. podzielić ich na białych i czarnych, ewentualnie na brunetów i blondynów, to obieramy jakieś wzorce i sprawdzamy do którego wzorca i w jakim stopniu dany, konkretny człowiek jest podobny. Wzorzec może mieć charakter idealistyczny wtedy nie istnieje w praktyce, stanowi jedynie model, konstrukt logiczny; może mieć także charakter 30 Adam Sulikowski empiryczny wtedy wzorcem będzie jakiś realnie istniejący obiekt (człowiek, system). Gdy idzie o typologię systemów, wyróżnia się dwa systemy typy system kontynentalny (zwany także systemem civil law) i system anglosaski (zwany systemem common law). Systemy konkretne, funkcjonujące w da- nym miejscu i czasie można uznać za bliższe common law bądz civil law. a) System-typ kontynentalny System-typ kontynentalny opiera się na następujących twierdze- niach: 1) Prawo jest tworzone przez wyodrębnione organy prawotwórcze (zwykle parlamenty); 2) Tworzenie prawa polega na ustanawianiu nowych norm o charakterze generalnym i abstrakcyjnym; 3) Stosowanie prawa polega na podejmowaniu rozstrzygnięć (ustalaniu norm indywidualnych i konkretnych) wyłącznie na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych oraz w ich granicach; 4) W oparciu o pkt 2 i 3 możliwe jest rozgraniczenie tworzenia i stosowania prawa; 5) Organy powołane do stosowania prawa (np. sądy) nie tworzą (nie powinny tworzyć) norm generalnych i abstrakcyjnych; 6) Organy stosujące prawo nie są związane poprzednimi rozstrzygnięciami w podobnych sprawach; b) System- typ common law System typ common law wyznaczają następujące twierdzenia: 1) Prawo jest tworzone zarówno przez organy stricte prawotwórcze, jak i przez sądy; 2) Nie można pojęciowo ograniczyć tworzenia i stosowania prawa, choć można wyróżnić różne rodzaje prawotwórstwa; 3) Sądy ustanawiają w przypadku braku regulacji własne reguły generalne i abstrakcyjne; 4) Podstawę dla rozstrzygnięć mogą stanowić precedensy prawotwórcze (o pojęciu precedensu dalej); 5) Jak wynika z pkt 4, istnieje pewien poziom związania organów stosujących prawo poprzednimi rozstrzygnięciami w podobnych sprawach; Do wzorca systemu common law zbliżone są systemy konkretne Wielkiej Brytanii, a także tych państw, które historycznie podlegały prawu brytyjskiemu Stanów Zjednoczonych, Australii, Kanady i innych byłych kolonii brytyjskich oraz systemy państw, które założenia common law przyjęły z innych przyczyn. 31 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS Do wzorca civil law zbliżone są natomiast (w największym stopniu) systemy konkretne współczesnych państw kontynentalnej Europy. Nie oznacza to jednakże, że w kontynentalnej Europie nie funkcjonuje instytucja precedensu, jako rozstrzygnięcia organu stosującego prawo, które wpływa na pózniejsze akty stosowania prawa w podobnych sprawach. O ile jednak w systemie common law funkcjonują precedensy de iure, czyli wiążące z mocy prawa, o tyle w kontynentalnych systemach konkretnych mówić można jedynie o precedensach de facto, czyli takich które faktycznie kształtują przyszłe rozstrzygnięcia, ale nie wiążą z mocy prawa. Organ stosujący prawo może orzec tak samo, jak inny organ w podobnej sprawie, może nawet, dla wzmocnienia argumentacji, powoływać się na takie orzeczenie, jednakże prawo nie nakazuje dokonywać takich operacji, pozostawiając swobodę orzekania w granicach wyznaczanych przez normy prawne. W systemach typu civil law nie ma także, z formalnego punktu widzenia, precedensów konstytutywnych, czyli takich które ustanawiałyby nową regułę generalną i abstrakcyjną, ewentualnie transponowałyby tę regułę z jakichś innych pozaprawnych systemów normatywnych (z zasad słuszności, czy sprawiedliwości). Mogą natomiast w tych porządkach prawnych funkcjonować precedensy deklaratoryjne, czyli takie, które mieszczą się w ramach luzów decyzyjnych pozostawionych przez prawo stanowione. Np. w sytuacji, gdy przepis ustawy nakazuje przyznać w jakiejś sprawie odpowiednie odszkodowanie, nie określając ani jego kwoty, ani metod wymiaru, a sąd orzeknie, w wyroku W że odpowiednie jest odszkodowanie w kwocie 100.000 zł, przy czym podobnie zaczną orzekać inne sądy, wyrok W będzie precedensem, ale wyłącznie deklaratoryjnym. Będzie bowiem podjęty w ramach prawa, i nie stworzy nowej reguły. 3. NIESPRZECZNOŚĆ SYSTEMU PRAWA Jak stwierdziłem wcześniej, system prawa powinien być niesprzeczny. Wątek ten jako ważny i złożony wymaga pewnego doprecyzowania. Niesprzeczność, najogólniej rzecz ujmując polega na tym, by w systemie prawa nie było takich dyrektyw zachowania, które są wzajemnie niekompatybilne, czyli obejmują swoim zakresem te same sytuacje, ale uniemożliwiają bądz utrudniają wzajemnie swoje stosowanie. Innymi słowy, niesprzeczność to sytuacja, w której nie ma kolizji norm, a jeżeli takowe są, to istnieją instrumenty ich jednoznacznego rozstrzygania. a) Kolizje norm O kolizjach norm mówi się w odniesieniu do wielu różnych sytuacji i wyróżnia wiele ich rodzajów. Z punktu widzenia niniejszych rozważań istotne wydaje się wyodrębnienie i scharakteryzowanie kolizji o charakterze logicznym sprzeczności i przeciwieństwa oraz tzw. niezgodności prakseologicznej. 32 Adam Sulikowski Sprzeczność występuje wtedy, gdy w systemie funkcjonuje taka para norm o pokrywających się zakresach zastosowania, z których jedna zakazuje jakiegoś zachowania Z, a druga nakazuje zachowanie Z. Innymi słowy, normy są w stosunku sprzeczności wtedy, gdy ich zakresy zastosowania pokrywają się, a nie można ich jednocześnie ani wypełnić, ani naruszyć. Przykładowo, norma N1 zakazuje podmiotowi P prowadzenia pojazdów mechanicznych a norma N2 temu samemu podmiotowi nakazuje podjęcie pracy w charakterze kierowcy. Jeżeli P powstrzyma się od prowadzenia pojazdów, wypełni zakaz, ale naruszy nakaz. Jeżeli zaś podejmie pracę kierowcy, wypełni nakaz, naruszając zakaz. Nie jest możliwa taka sytuacja, w której podmiot P wypełni dwie sprzeczne normy, ani taka w których obie te normy naruszy. Druga z kolizji o charakterze logicznym przeciwieństwo norm występuje wtedy, gdy dwie normy o pokrywających się (nakładających) zakresach zastosowania są względem siebie w takiej relacji, że nie da się ich jednocześnie wypełnić, ale można je jednocześnie naruszyć. Przykładowo, norma N1 nakazuje podmiotowi P być 12 maja br. o 10-tej rano w Wałbrzychu, druga zaś norma (N2) nakazuje podmiotowi P być o tej samej porze w Gdańsku. Podmiot P nie może jednocześnie wypełnić obu norm. Może jednak obie normy naruszyć. Może przecież w dniu 12 maja o godz. 10-tej być np. w Szczecinie, czy w Paryżu. Naruszy wtedy normy N1 i N2 jednocześnie. Niezgodność prakseologiczna (prakseologia to refleksja o skutecz- nym działaniu) występuje wtedy, gdy dwie normy są względem siebie w takiej relacji, że spełnienie jednej z nich uniemożliwia lub rażąco utrudnia spełnienie normy drugiej. W większości koncepcji pozytywistycz- nych prawo jest instrumentem sterowania procesami społecznymi. Nie powinno być w związku z tym tak, że jedna norma zmierza do osiągnięcia jakiegoś celu, a druga osiągnięcie celu uniemożliwia bądz utrudnia. Przykładowo jedna norma nakazuje wybudować w miejscu X osiedle. Druga natomiast nakazuje umieścić tam zbiornik retencyjny. Nawet, gdy spełnienie tych dwóch norm jest możliwe, to działanie takie jest prakseologicznie niewłaściwe. b) Reguły kolizyjne Zapewnienie niesprzeczności systemu, wobec istnienia kolizji wymaga instrumentów ich rozstrzygania. Funkcję tę pełnią reguły kolizyjne. Reguły kolizyjne są zwykle uznawane za element systemu prawa będący pochodną interwencji prawodawcy albo funkcjonowania praktyki (kultury prawnej). Tradycyjnie wyróżnia się trzy reguły kolizyjne, oparte na trzech różnych kryteriach kryterium hierarchicznym, temporalnym i merytorycz- nym. Reguła kolizyjna oparta na kryterium hierarchicznym wyrażana jest łacińską paremią Lex superior derogat legi inferiori. W dosłownym tłumaczeniu: ustawa (przepis ustawy) wyższego rzędu uchyla ustawę (przepis ustawy) niższego rzędu. Biorąc pod uwagę specyfikę kontynentalnego systemu prawa, czasownik uchyla nie oddaje precyzyjnie 33 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS istoty reguły. Nie chodzi bowiem o to, że przepis wyższego rzędu w przypadku kolizji z przepisem niższego rzędu powoduje uchylenie (wyłączenie z systemu) tego ostatniego. Oba przepisy pozostają częścią systemu. Przepis niższego rzędu, a w zasadzie norma z niego wyprowadzona nie jest po prostu stosowana w danym przypadku. Tłumaczenie reguły hierarchicznej , z uwzględnieniem praktyki jej stosowania, powinno zatem brzmieć następująco Norma wyższego rzędu (norma hierarchicznie wyższa) wyłącza zastosowanie normy niższego rzędu (hierarchicznie niższej). Przykładowo, skoro z dwóch norm (N1 i N2) będących ze sobą w kolizji (np. norm przeciwnych) jedna (N1) jest normą ustawy a druga (N2) normą aktu o randze niższej niż ustawa, zastosowanie w danej sprawie znajdzie, co oczywiste, norma N1. W ten sposób system będzie mógł funkcjonować jako niesprzeczny. Istotą opisywanej reguły kolizyjnej i warunkiem jej istnienia jest hierarchia norm. O hierarchii wzmiankowałem już we wcześniejszych rozważaniach. Gdy idzie o polski porządek prawny, to hierarchia norm jest odbiciem hierarchii aktów prawnych (zródeł prawa), która z kolei wiąże się przede wszystkim z wzajemnymi relacjami kompetencyjnymi organów prawotwórczych. W naszym porządku prawnym podstawy hierarchii norm można wyprowadzić z hierarchii zródeł prawa określonej w art.87 i nast. Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Aktem prawnym i zródłem norm o najwyższej mocy prawnej jest, co oczywiste, Konstytucja. Niżej od konstytucji usytuowane są ustawy (przy czym umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą wyrażoną przez parlament mają rangę wyższą niż ustawy), potem, w systemie zródeł prawa plasują się zwykłe umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia i akty prawa miejscowego. Relacje wynikające z przepisów konstytucji nie wyczerpują całej hierarchii, w postaci, w jakiej postrzega ją praktyka i nauka prawa. Mówi się bowiem także o hierarchii nom konstytucyjnych, hierarchii norm ustawowych w ramach określonej gałęzi prawa, a także o hierarchii w ramach tzw. aktów kierownictwa wewnętrznego (aktów obowiązujących w pionach podległości służbowej w strukturach administracji). Jakkolwiek postrzegana byłaby sama hierarchia norm, omawiana reguła kolizyjna stanowi zawsze jej emanację. Druga reguła kolizyjna oparta jest na kryterium temporalnym, czyli czasowym. Wyraża ją paremia Lex posteriori derogat legi priori. W wolnym tłumaczeniu norma pózniejsza wyłącza zastosowanie normy wcześniejszej. Skoro norma jest wypowiedzią sugestywną określonego podmiotu (jego rozkazem, poleceniem), to w sytuacji, gdy jest niezgodna z innymi poleceniami, stosować będziemy polecenia pózniejsze. W uproszczeniu logika tej reguły przedstawia się następująco Jeżeli racjonalny rozkazodawca, wydał rozkaz niezgodny z innymi rozkazami, dążył zapewne do zmiany poprzednich poleceń w tym zakresie, w jakim są niezgodne z poleceniem aktualnym. Zatem w sytuacji, gdy dwie kolidujące normy wydane zostały w różnym czasie, kolizję rozstrzygamy na korzyść normy pózniejszej. 34 Adam Sulikowski Trzecia reguła kolizyjna oparta jest na kryterium merytorycznym, zwanym także kryterium zakresowym. Wyraża tę regułę paremia Lex specialis derogat legi generali. W tłumaczeniu uwzględniającym praktykę jej stosowania regułę tę można wyrazić następująco: norma węższa zakresowo (bardziej szczegółowa) wyłącza zastosowanie normy zakresowo szerszej (bardziej ogólnej). Logika reguły przedstawia się następująco: Skoro prawodawca ustanowił dwie kolidujące normy, z których jedna jest ogólna, zaś druga ma węższy zakres, zastosowanie znajdzie ta druga. Przykładowo, w polskim kodeksie karnym wyróżnione zostały różne typy zabójstw. Ogólnie zabójstwo, określone w art.148 par. 1 zagrożone jest sankcją kary pozbawienia wolności w wymiarze co najmniej 8 lat. (148. ż 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.) Jednakże w tym samym rozdziale znajduje się przepis, stanowiący, że matka, która zabije dziecko pod wpływem porodu podlega karze o dużo niższym wymiarze (Art.149. Matka, która zabija noworodka pod wpływem silnego przeżycia związanego z przebiegiem porodu, znacznym zniekształceniem dziecka lub ze szczególnie trudną sytuacją osobistą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.). Czy sytuacja matki zabijającej noworodka, nie wchodzi w zakres przepisu podstawowego (Kto zabija podlega karze& )? Przecież taka matka jest tym, kto zabija człowieka. Skoro tak jest, to powinna zostać ukarana karą pozbawienia wolności w wymiarze, co najmniej lat 8. Jednakże, co oczywiste, w przypadku matki znajdzie zastosowanie norma wyprowadzona z przepisu art.149 k.k. Norma N1 wyprowadzona z art. 148 par. 1 k.k jest przecież w kolizji przeciwieństwa z normą N2, wyprowadzoną z art.149. Stosunek przeciwieństwa, co warto skrótowo przypomnieć, polega na tym, że nie można jednocześnie wypełnić dwu norm, choć można je jednocześnie naruszyć. Kolizję tę rozstrzygnąć należy zgodnie z zakresową regułą kolizyjną na korzyść normy węższej (bardziej szczegółowej). Normę węższą należy tutaj traktować jak swoisty wyjątek od ogólniejszej reguły. Gdyby reguła zakresowa nie funkcjonowała w naszej kulturze prawnej, niemożliwe byłoby ustanawianie jakichkolwiek wyjątków od bardzo ogólnych reguł postępowa- nia. Tym samym reguły ogólne musiałyby być zastąpione regułami o szczegółowym charakterze. Przepisy miałyby w takim przypadku charakter kazuistyczny, co powiększyłoby ponad miarę objętość aktów prawnych, która i tak jest już znaczna. Omawiane wyżej trzy reguły rozstrzygania kolizji określa się mianem reguł kolizyjnych pierwszego stopnia. Może się jednak zdarzyć tak, że w przypadku rozstrzygania kolizji między normami prawa wystąpi kolizja dwóch reguł kolizyjnych. Przykładowo, jeżeli zajdzie kolizja dwóch norm, z których jedna wyprowadzona została z przepisu konstytucji i jest bardziej ogólna, druga zaś wywiedziona została z ustawy i jest węższa zakresowo, potencjalnie znajdą zastosowanie dwie różne reguły kolizyjne reguła hierarchiczna i zakresowa. Co więcej, każda z nich nakazuje preferować inną normę. Reguła hierarchiczna każe preferować normę konstytucyjną 35 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS przed ustawową, zaś reguła zakresowa normę węższą (czyli w tym przypadku ustawową) przed normą szerszą (ogólniejszą normą konstytu- cyjną). W przypadku kolizji reguł kolizyjnych, z których jedna jest regułą hierarchiczną, pierwszeństwo ma zawsze ta reguła. Hierarchia jest przecież elementem dominującego w praktyce prawniczej kelsenowskiego pozytywizmu z centralną dlań tezą o predeterminacji norm niższej rangi przez normy hierarchiczne wyższe. Tak więc kolizje reguły Lex superior derogat legi inferiori z regułą temporalną lub zakresową rozstrzygać należy na korzyść tej pierwszej. Dużo bardziej skomplikowany jest problem ewentualnej kolizji reguły zakresowej i temporalnej. Można znalezć argumenty zarówno na rzecz preferowania tak pierwszej, jak i drugiej reguły. Różnie także problem rozstrzygany jest w nauce prawa i praktyce prawniczej. Dominuje wprawdzie pogląd, że norma bardziej ogólna, wydana pózniej, nie wyłącza zastosowania wcześniejszej normy zakresowo węższej, czyli że preferować należy regułę Lex specialis derogat legi generali przed regułą Lex posterior derogat legi priori. Można jednak znalezć także przykłady i postulaty przeciwnych rozstrzygnięć. W moim przekonaniu, skoro warunki preferencji reguł nie zostały ustalone ani przez prawodawcę ani nie stanowią niespornego elementu praktyki prawniczej, decyzja w tym zakresie powinna być podejmowana przez podmiot stosujący prawo, w oparciu o racje funkcjonalne, w każdym konkretnym przypadku. 4. ZUPEANOŚĆ SYSTEMU PRAWA. LUKI W PRAWIE. Jak wskazywałem wcześniej, system prawa powinien być zupełny, czyli umożliwiać ocenę każdej z możliwych sytuacji jako zgodną/niezgodną z prawem. Systemy empiryczne czyli realnie istniejące nie spełniają oczywiście postulatu zupełności, w podanym wyżej, decyzyjnym, rozumieniu. Często mówi się o tym, że system posiada luki. Skonstruowanie powszechnie akceptowalnego pojęcia luki prawnej (luki w systemie prawa) nie jest zadaniem prostym. Przecież, jeżeli system czegoś nie reguluje, nie zawsze można orzec, czy jest tak w wyniku świadomej decyzji prawodawcy, który uznał określone zdarzenie lub działanie za prawnie indyferentne, czy też pustka w systemie to niebezpieczna luka, która powinna być zapełniona. Innymi słowy, w konkretnych przypadkach trudno orzec, czy skoro ustawodawca milczał w danej kwestii, to czynił to z premedytacją, czy też zapomniał się wypowiedzieć. Pozytywistyczne spojrzenie na prawo pozwala wyodrębnić w zasadzie dwa rodzaje bytów określanych mianem luki (są to luka aksjologiczna i luka konstrukcyjna), przy czym tylko jeden z nich (luka konstrukcyjna) zasługuje, ze względów analitycznych na to miano. Luka konstrukcyjna jest następstwem niedokończenia regulacji. Powstaje wtedy, gdy intencją prawodawcy było wprowadzenie do systemu pewnej instytucji (spójnego zespołu norm regulujących pewien stan rzeczy), lecz nie wszystkie normy niezbędne dla funkcjonowania instytucji zostały 36 Adam Sulikowski ustanowione. Onegdaj taka luka ujawniła się w polskim prawie konstytucyjnym. Kilka lat temu Sejm RP chciał odwołać ze stanowiska wicemarszałka A. Leppera. Odnośne przepisy określały sposób powoływania tego organu, ale nie określały procedury jego odwołania. Fakt, że ustawodawca określił procedury odwołania organów analogicznych (podobnych), dostarczał argumentów na rzecz tezy, że także w przypadku wicemarszałka Sejmu, intencją prawodawcy było zapewnienie odpowied- nich procedur tak w zakresie jego powoływania jak i odwoływania. Ostatecznie zdecydowano się na tzw. actus contrarius, czyli odwołanie poprzez odwrócenie procedury powołania (taka sama większość, która powołała w głosowaniu A. Leppera na wicemarszałka, została uznana za kompetentną do jego odwołania). Luka konstrukcyjna nazywana jest luką tetyczną, a także luką obiektywną, gdyż jej stwierdzenie umożliwia zobiektywizowana analiza obowiązującego prawa. Formą luki konstrukcyjnej, wyodrębnianą ze względu na pewną specyfikę jest luka swoista. Występuje ona wtedy, gdy ustawodawca w odpowiednim akcie ustanowił kompetencję do wydania aktów wykonawczych (rozporządzeń), które są niezbędne do funkcjonowania jakichś instytucji, ale akty takie nie zostały wydane. Przykładowo, ustawa o biopaliwach nakazuje odpowiedniemu ministrowi określić w drodze rozporządzenia parametry chemiczne paliw. Zaniechanie wydania takiego rozporządzenia uniemożliwia bądz znacznie utrudnia prawidłowe funkcjonowanie ustawy. Luki konstrukcyjne (w tym luki swoiste) mogą być zniesione albo poprzez odpowiednią interwencję prawodawczą, albo poprzez stosowanie analogii (o analogii szerzej napiszę przy okazji rozważań o wnioskowaniach prawniczych). W prawniczych dyskusjach pojawia się także termin luka aksjologiczna. W znacznym uproszczeniu można powiedzieć, że taka luka uwidacznia się wtedy, kiedy określony podmiot (grupa podmiotów) porównując funkcjonujący system prawny z pewnym idealnym (wyobrażonym) systemem, stwierdza, że w systemie funkcjonującym brak jest jakiejś istotnej normy bądz instytucji (tzw. luka aksjologiczna praeter legem), albo też jakaś norma czy instytucja jest w systemie niepotrzebna (tzw. luka contra legem). W społeczeństwach homogenicznych aksjologicznie, czyli jednorodnych pod względem wyznawanych wartości, wolność od luk aksjologicznych jest ważnym czynnikiem legitymacji prawa (społecznego dlań uznania). W społeczeństwach złożonych, luka aksjologiczna jest traktowana po prostu jako subiektywne odczucie podmiotu dokonującego oceny prawa. Z pozytywistycznego punktu widzenia, tzw. luka aksjologiczna nie jest luką, lecz, co najwyżej, postulatem kierowanym pod adresem odpowiednich organów. Postulat taki może doprowadzić do zmiany prawa, jeżeli wpłynie na decyzję prawodawcy. Interwencja ustawodawcy jest jedynym możliwym sposobem likwidacji luki aksjologicznej. Ujemna ocena prawa ze strony np. sędziego nie może być podstawą do tego, by prawo ulepszać dostosowywać w procesie stosowania do subiektywnych wyobrażeń. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA V Tworzenie prawa Prawo pozytywne to prawo tworzone przez określone podmioty w drodze odpowiednich czynności konwencjonalnych. Problematyka prawo- twórstwa jest dla rozważań z zakresu prawoznawstwa niezwykle istotna. Jest także ważna z punktu widzenia praktyki prawniczej. W niniejszym rozdziale omówię pokrótce formy tworzenia prawa, przedstawię podstawowe pojęcia związane z procesem prawotwórczym. Podejmę także problematykę zródeł prawa. 1. FORMY TWORZENIA PRAWA Jeden z klasyków pozytywizmu prawnego J. Austin, podejmując rozważania na temat tworzenia prawa, wyróżnił trzy podstawowe formy prawotwórstwa stanowienie prawa, działalność sądów i urzędów oraz umowy. Stanowienie prawa to specjalna działalność organów wyposażonych w odpowiednie kompetencje. Jest to podstawowa forma prawotwórstwa nie tylko w systemach zaliczanych do kręgu common law, lecz także w systemach kontynentalnych. Stanowienie prawa odbywa się przy zastosowaniu odpowiednich procedur, a efektem tego procesu są normy prawne wyrażone w przepisach. Przepisy z kolei zawarte są w określonych dokumentach o szczególnej formie i treści w tzw. aktach prawnych (aktach normatywnych). W państwach demokratycznych podstawowym rodzajem aktu normatywnego jest ustawa. Podstawową cechą ustawy jest to, że stanowi ona efekt prac organu przedstawicielskiego. Ustawy są aktami o charakterze ogólnym, toteż zawierają normy o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. Zasadniczo wykluczone jest stanowienie w drodze ustaw norm indywidualnych i konkretnych. Materia ustaw jest zasadniczo nieograniczona, choć w państwach o mocnej egzekutywie 38 Adam Sulikowski regulacja pewnych określonych materii pozostaje w gestii władzy wykonaw- czej. Akty władzy wykonawczej przyjmują postać aktów samoistnych bądz wykonawczych. Akty samoistne wydawane są bez konieczności umocowa- nia w ustawie. Akty wykonawcze z kolei mogą być wydawane w celu wykonywania norm ustawowych i wyłącznie w granicach kompetencji (upoważnień) zawartych w ustawach. W polskim porządku prawnym akty wykonawcze (rozporządzenia) wydawane są na podstawie specjalnych norm zawartych w przepisach ustaw (tzw. delegacji ustawowych). Delegacja określa podmiot właściwy do wydania rozporządzenia, przedmiot rozporzą- dzenia oraz jego treść. Drugą obok stanowienia formą prawotwórstwa jest działalność sądów i organów administracyjnych. W porządkach prawnych powiązanych z systemem-typem common law, jak już wspomniałem, ta forma tworzenia prawa została usankcjonowana i dopuszczona, jako współistniejąca ze stanowieniem. W państwach kręgu civil law przyjmuje się, choć często, kontrfaktycznie, że sądy i organy administracyjne prawa nie tworzą. Powstaje jednak w tym miejscu problem odróżnienia stosowania prawa od jego tworzenia. Wybitny polski teoretyk prawa J. Wróblewski, badając różnorodne poglądy na tę kwestię formułowane przez pozytywistycznie zorientowanych prawników doszedł do wniosku, że rozgraniczenie pojęciowe tworzenia i stosowania prawa w kontekście działalności sądów (i innych organów powołanych do stosowania prawa) jest możliwe przy zastosowaniu trzech konstrukcji pojęciowych konstrukcji treściowej, funkcjonalnej i inferencyjnej.2 Zastosowanie konstrukcji treściowej wiąże się z przyjęciem kryterium stopnia ogólności norm; za działania prawotwórcze w kontekście organów powołanych do stosowania prawa uznać można jedynie takie działania, których skutkiem jest powstanie norm generalnych i abstrakcyj- nych. Druga z zaproponowanych konstrukcji - konstrukcja funkcjonalna związana jest z kryterium funkcji orzeczeń; prawotwórcze są orzeczenia, które zawierają normy funkcjonujące w obrocie prawnym na podobieństwo norm prawa stanowionego (generalne i abstrakcyjne precedensy kreujące). Konstrukcja inferencyjna z kolei wiąże się z przyjęciem jako podstawy rozgraniczenia tworzenia i stosowania prawa relacji decyzji sądowej z obowiązującym prawem. Można ją ująć dwojako. Po pierwsze, można przyjąć iż każda decyzja, która nie jest jednoznacznie zdeterminowana przez obowiązujące prawo, na przykład podjęta została w ramach pozostawionego przez prawodawcę luzu decyzyjnego jest prawotwórcza (co jest jednakże nieuzasadnione na gruncie kontynentalnego pozytywizmu) Po drugie zaś, można założyć, iż prawotwórcza jest tylko decyzja, która wykracza poza granice wyznaczone przez pojęcie wykładni. Problematykę wykładni poruszę w następnym rozdziale. W tym miejscu nadmienię jedynie, że poglądy na wykładnię prawa, nawet na gruncie lokalnej, polskiej doktryny i praktyki prawniczej, są wielce różnorodne i nie tworzą systemu, który mógłby dostarczać precyzyjnych 2 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1972, s. 267 i n. 39 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS kryteriów ustalania prawotwórstwa organów powołanych do stosowania prawa. Przy braku precyzyjnych kryteriów spór o to, czy w systemie civil law prawotwórstwo sądowe jest stosowaną formą tworzenia prawa nie wygasa. Trzecią z powołanych przez J. Austina form prawotwórstwa jest umowa. Poprzez umowę strony ustanawiają obowiązujące między nimi normy prawne. O umowach szerzej pisał będę w rozdziale poświęconym stosunkom prawnym. Tutaj nadmienię jedynie, że, z punktu widzenia kontynentalnego pozytywizmu za przejaw tworzenia prawa uznane być mogą zasadniczo umowy publiczno-prawne, czyli takie, w których uczestniczą na podstawie odpowiednich kompetencji organy publiczne. Aktem prawotwórstwa jest z pewnością zawarcie przez państwo umowy międzynarodowej, czy zawarcie porozumienia przez państwo z innym organem bądz organizacją (np. słynne porozumienia sierpniowe z NSZZ Solidarność), aktem prawotwórczym jest zawarcie porozumienia samorządowego przez gminy (porozumienie komunalne) bądz powiaty. Polski prawodawca uznał także prawotwórczy charakter tzw. układów zbiorowych pracy umów zawieranych między pracodawcami (ewentualni organizacjami pracodawców) a pracownikami. Umowy prywatno-prawne, czyli umowy zawierane przez obywateli między sobą a także umowy prywatne (umowy sprzedaży, darowizny, leasingu itp.) między obywatelami a państwem (organami państwa a także organami gmin, powiatów itp.) są uznawane za akty przestrzegania, czy też korzystania z prawa. 2. PODSTAWOWE POJCIA ZWIZANE Z TWORZENIEM PRAWA Tradycyjnym składnikiem materii wstępu do prawoznawstwa jest definiowanie pojęć związanych ze sferą tworzenia prawa. Z racji ograniczeń, jakim podlega niniejsze opracowanie, przytoczę tutaj jedynie kilka przydatnych pojęć, które nie są zwykle wyjaśniane w ramach kursów innych przedmiotów (dogmatyk prawniczych). a) Kodyfikacja Termin kodyfikacja, choć oparty na starszym (używanym już w starożytnym Rzymie) terminie kodeks upowszechnił się w Oświeceniu. Oświeceniowa pozytywizacja prawa czyli dążenie do ujęcia prawa w usyste- matyzowanych aktach stanowionych zaowocowała powstaniem tzw. ruchu kodyfikacyjnego. Kodyfikacja to operacja (proces, ciąg czynności) zmierzająca do ujęcia w jednej ustawie całościowej regulacji danej gałęzi (dziedziny) prawa. Efektem kodyfikacji jest kodeks ustawa o szczególnej formie (posiadająca specyficzną budowę i systematykę), której wejście w życie wiąże się zwykle z uchyleniem funkcjonujących dotychczas ustaw zawierających fragmentaryczne regulacje w ramach danej gałęzi prawa. Kodeks stanowi w założeniu regulację zupełną. Ułatwia zatem korzystanie z prawa. 40 Adam Sulikowski Współczesna inflacja prawa powoduje czasem podejmowanie operacji odwrotnych do kodyfikacji tzw. dekodyfikacji. Dekodyfikacja wiąże się z rezygnacją z regulacji kodeksowej na rzecz wielu fragmentarycznych regulacji. Przykładowo, dekodyfikację można było obserwować na gruncie polskiego postępowania administracyjnego. Z Kodeksu postępowania administracyjnego wyodrębniano stopniowo regulacje pewnych typów postępowań i tworzono w tym zakresie ustawy fragmentaryczne. b) Inkorporacja i konsolidacja Inkorporacja i konsolidacja są terminami stosowanymi dla oznaczenia operacji polegającej na połączeniu wielu aktów prawnych w jednym zbiorze przepisów. W przeciwieństwie do kodyfikacji operacja ta nie ma charakteru aktu kreacji nowego prawa i zwykle nie wpływa na moc obowiązującą przepisów. Termin konsolidacja stosowany jest częściej w państwach, których porządki prawne zaliczane są do systemu common law. Konsolidacji podlegają tam zwykle akty prawa stanowionego statual law. c) Unifikacja prawa Termin unifikacja stosowany jest najczęściej do oznaczenia operacji związanych z konstrukcją (bądz rekonstrukcją) jednego porządku prawnego w organizacji (państwie), która powstała w wyniku przekształcenia kilku organizacji poddanych różnym porządkom prawnym. O unifikacji można także mówić w odniesieniu do zmian w systemie prawa związanych z rozszerzeniem terytorialnego bądz personalnego zakresu jego obowiązywania na terytoria bądz grupy dotychczas podporządkowane innemu porządkowi prawnemu. Przykładowo, unifikacją było zbudowanie i wprowadzenie w życie polskiego systemu prawa po odzyskaniu niepodległości w roku 1918. Na ziemiach polskich przed unifikacją funkcjonowały trzy porządki prawne (rosyjski, niemiecki i austriacki). W wyniku długotrwałego procesu zostały one zastąpione nowym, wspólnym systemem prawa. Unifikacją było także wprowadzenie na terenach włączanych do III Rzeszy Niemieckiej prawa niemieckiego w latach 30-tych i 40-tych XX wieku. d) Ujednolicanie prawa (tekst jednolity) Ujednolicaniem prawa nazywa się operację polegającą na wprowadzeniu do pierwotnego tekstu aktu normatywnego (ustawy, rozporządzenia, uchwały itp.) zmian, które zostały uchwalone w związku z nowelizacjami tego aktu. Zamiast posługiwania się tekstem pierwotnym aktu i szeregiem tekstów aktów nowelizujących, można w wyniku ujednolicenia posługiwać się tzw. tekstem ujednoliconym, który wprowadzone zmiany zawiera. Zwykle prawnicze programy informatyczne (np. Lex, czy Lex polonica) dokonują automatycznego ujednolicania tekstów prawnych. To co można zobaczyć na ekranie komputera, jako tekst ustawy czy innego aktu normatywnego, zawiera zmiany już wprowadzone w życie. 41 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie Zasad Techniki Prawodawczej (Dz. U. Nr 100, poz. 908) statuuje, w związku z ujednolicaniem prawa, pojęcie tekstu jednolitego. Tekst jednolity jest to tekst ujednolicony, opracowany i ogłoszony przez kompetentny organ (w przypadku ustaw organem właściwym jest Marszałek Sejmu), w przepisanej formie (w przypadku ustaw tekst jednolity stanowi załącznik do obwieszczenia Marszałka Sejmu publikowanego w Dzienniku Ustaw). 3. yRÓDAA PRAWA Termin zródła prawa jest tyleż popularny w sporach i dyskusjach z zakresu prawoznawstwa co wieloznaczny. Wśród wielu znaczeń tego terminu związanych z różnymi kontekstami jego użycia oraz z różnymi koncepcjami prawa kilka znaczeń za sprawą swego rozpowszechnienia zasługuje na szerszą uwagę a) yródła prawa w znaczeniu formalnym yródłami prawa w znaczeniu formalnym są uznawane w danym porządku prawnym dokumenty (teksty) w których zawarte są normy prawne. W systemie kontynentalnym (opartym na tradycyjnie pozytywi- stycznym pojmowaniu prawa) zródłami prawa w znaczeniu formalnym są akty prawne takie jak ustawa, rozporządzenie, uchwała itp. W systemie common law zródłem prawa w znaczeniu formalnym jest także precedens. W krajach ilamskich, które uznają tzw. prawo Szarijatu, za formalne zródła prawa uważa się także święte księgi i pisma religijne. Terminem zródła prawa w znaczeniu formalnym określa się niekiedy także fakty prawotwórcze, czyli takie zdarzenia lub działania, które skutkują ustanowieniem (uznaniem) obowiązującego prawa (w tym znaczeniu zródłem prawa będzie np. ustanowienie ustawy, uznanie zwyczaju itp.) b) yródła prawa w znaczeniu materialnym Terminem tym określa się wszelkie czynniki historyczne, ideologiczne, ekonomiczne i społeczne, które mają zasadniczy wpływ na kształt i treść prawa. W tym znaczeniu zródłem prawa może być np. religia, tradycje narodowe, dominujące koncepcje moralne i światopoglądowe. c) yródła poznania prawa Mianem zródeł poznania prawa określa się wszelkie możliwe nośniki i media poprzez które treść prawa może być przekazywana jednostkom, a przede wszystkim adresatom norm. Pojęcie to jest bardzo szerokie zakresowo. Obejmuje bowiem nie tylko oficjalne organy promulgacyjne, w których publikowane są autentyczne teksty aktów prawnych (tj. Dziennik Ustaw, dzienniki urzędowe ministerstw, dzienniki urzędowe województw 42 Adam Sulikowski itp.), lecz także prasę codzienną, telewizję, wszelkiego rodzaju plakaty i obwieszczenia, czyli wszelkie zródła wiedzy o obowiązującym prawie. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA VI Stosowanie prawa 1. POJCIE STOSOWANIA PRAWA. SYLOGIZM SUBSUMCYJNY W myśl rozpowszechnionych w pozytywistycznej teorii praktyki prawniczej twierdzeń stosowanie prawa jest zespołem odpowiednich czynności podjętych przez kompetentne organy. Nie jest zatem stosowaniem prawa jego codzienne przestrzeganie przez strony, korzystanie z prawa, zawieranie umów itp. Jedynie operacje dokonywane w odpowiedniej formie przez sądy i organy administracyjne traktowane są przez teoretyków jako akty stosowania prawa. W zależności od specyfiki organów stosujących prawo, ich relacji do stron procesu i do samego procesu wyróżnia się różne typy stosowania prawa. Rozwinę ten wątek w dalszych rozważaniach. W tradycyjnym pozytywizmie istotą stosowania prawa we wszystkich jego typach jest tzw. sylogizm subsumpcyjny. Taki sylogizm to, w uprosz- czeniu, pewien typ wnioskowania, w którym jedna przesłanka ma postać wyrażenia Każde X jest Y , druga n jest X , a wniosek n jest Y . Jeżeli przenieść sylogizm na grunt prawa, pierwsza przesłanka ma charakter normy generalnej np. Kto zabija człowieka podlega karze ( Każdy kto zabija jest podlegającym karze ), druga przesłanka wiąże się z ustaleniem faktu np. W dniu 12 maja 1999 Jan K. zabił małżonkę ( Jan K jest tym kto zabija człowieka ) a wniosek ma charakter rozstrzygnięcia ( Jan K jest podlegającym karze ). Termin subsumpcja występujący w nazwie sylogizmu oznacza podstawienie (pod ogólne twierdzenie podstawia się konkretne dane). Koncepcja sylogizmu opiera się na bardzo odważnych założeniach. Po pierwsze zakłada, że norma generalna ma zawsze obiektywną treść. Po drugie, zakłada, że można w sposób obiektywny ustalić stan faktyczny. Po trzecie, w końcu, co jest związane z poprzednimi twierdzeniami, zakłada, że sylogistyczne rozstrzyganie jako czynność oparta na schemacie jest formalnie niezależna od przeprowadzającego tę czynność podmiotu. 44 Adam Sulikowski Jak nietrudno zauważyć, założenia te okazują się kontrfaktyczne. Niektóre przepisy prawne, zwłaszcza te statuujące zasady prawa, mogą być przedmiotem wielu różnorodnych operacji interpretacyjnych, które dać mogą różne wyniki (z jednego przepisu różni interpretatorzy mogą wyprowadzić różne normy). Podobnie jest ze stanem faktycznym. Ustalenia podjęte co do faktów oparte są na daleko idących uproszczeniach złożone stany faktyczne, których pełnego obrazu podmiot stosujący prawo nie jest w stanie ustalić, są sprowadzane do prostych dychotomicznych twierdzeń: zabił/nie zabił, ukradł/nie ukradł, zapłacił/nie zapłacił, co powoduje że opowieść o faktach zawsze różni się od samych faktów. Co więcej, jeżeli ustalenia opierają się na wypowiedziach (świadków, biegłych), to te wypowiedzi już są interpretacjami faktów, nie zaś ich prostym opisem. Dochodzi do tego jeszcze bezsporna cecha większości procesów stosowania prawa, które są areną strategicznych działań stron, dążących nie do ustalenia prawdy, jakkolwiek by ją pojmować, lecz po prostu do wygrania sprawy. Sylogistyczne ujęcie procesu stosowania prawa jest jedną z pięt Achillesowych pozytywizmu, jednym z podstawowych punktów jego erozji, choć pozostaje nadal ważnym składnikiem uprawomocnienia operacji stosowania prawa a jednocześnie pewnym modelem sprzyjającym optymalizacji tych operacji (wskazuje do czego powinny dążyć organy stosujące prawo, nawet jeżeli stanu postulowanego osiągnąć się nie da). 2. ETAPY STOSOWANIA PRAWA Stosowanie prawa jest zwykle ujmowane jako wieloetapowy proces decyzyjny. Oznacza to, że w procesie tym można wyróżnić kilka etapów, biorąc pod uwagę charakter podejmowanych na tych etapach rozstrzygnięć (decyzji). 1) Etap pierwszy. Decyzja walidacyjna. 2) Etap drugi. Decyzja interpretacyjna. 3) Etap trzeci. Ustalenie stanu faktycznego. Decyzja dowodowa. 4) Etap czwarty. Subsumpcja 5) Etap piąty. Ustalenie konsekwencji i wydanie finalnej decyzji stosowa- nia prawa. W ramach pierwszego etapu rozstrzyga się o obowiązywaniu norm, które znajdą zastosowanie w rozstrzyganej sprawie. Stosuje się w tym zakresie tzw. koncepcję obowiązywania systemowego, o której wspomina- łem przy okazji omawiania problematyki obowiązywania prawa. Wedle tej koncepcji normy obowiązują jeśli zostały ustanowione przez kompetentny organ w przepisanej formie (spełniają test pochodzenia); jeżeli weszły w życie i nie zostały uchylone; jeżeli nie są niezgodne z innymi normami (a jeżeli są niezgodne, obowiązują wtedy, gdy wskazują na ich zastosowanie odpowiednie reguły kolizyjne); przyjmuje się także, że obowiązują nie tylko te normy, które są wprost ustanowione przez prawodawcę, ale także te, 45 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS które stanowią ich konsekwencję ustaloną na podstawie odpowiednich wnioskowań prawniczych (o wnioskowaniach w następnym rozdziale). Drugi etap to decyzja interpretacyjna. W ramach tej decyzji dokonuje się wykładni, ustala dokładnie zakresy norm ich treść, w relaty- wizacji do konkretnej, rozstrzyganej sprawy. Problematyka wykładni, jako szczególnie istotna i skomplikowana zostanie szeroko omówiona w jednym z kolejnych rozdziałów. Trzeci etap to ustalenie faktów. Fakty ustala się przy zastosowaniu dowodów. Dowodem w sprawie może być wszystko, każdy element rzeczywistości, każdy artefakt (wytwór człowieka) i każda wypowiedz, która dostarcza informacji na temat prawdziwości/fałszywości twierdzeń o faktach istotnych dla dokonania rozstrzygnięcia. Ważną instytucją postępowania dowodowego jest tzw. ciężar dowodu. Ciężar dowodu jest to obowiązek udowodnienia prawdziwości określonego twierdzenia pod rygorem uznania jego fałszywości. Ciężar dowodu zwykle spoczywa na tym, kto twierdzi. Jeżeli podmiot X twierdzi, że podmiot Y jest mu winny świadczenie (np. pewną sumę pieniędzy), to musi w postępowaniu dowodowym dowieść prawdziwości swojego twierdzenia, pod rygorem uznania jego fałszywości (i oddalenia powództwa). Postępowanie dowodowe prowadzone jest w zależności od przyjętych w danym porządku prawnym reguł. Konkretne zespoły imperatywów w tym zakresie bywają różne. Można natomiast wyróżnić dwa modelowe rozwiązania (tzw. teorie dowodowe), które wprawdzie nie występują nigdzie w czystej formie, ale wyznaczają konstrukcję postępowania dowodowego w konkretnych porządkach prawnych. Mowa tutaj o tzw. legalnej teorii dowodowej i teorii swobodnej oceny dowodów. Legalna teoria dowodowa, zakłada, że katalog dopuszczalnych dowodów, sposób ich przeprowadzenia i wzajemne relacje różnych środków dowodowych określa prawo. Rola podmiotu przeprowadzającego postępowa- nie dowodowe jest ograniczona do stosowania określonych norm. Podmiot nie decyduje, które dowody dopuszcza, które odrzuca, nie podejmuje decyzji o tym, którym twierdzeniom wierzy, którym zaś nie wierzy. Wszystko określa niejako z góry prawodawca. W przeszłości zdarzały się próby wprowadzania w życie legalnej teorii dowodowej, jednakże kończyły się fiaskiem. Na drugim biegunie znajduje się teoria swobodnej oceny dowodów. Fundamentem tej teorii jest twierdzenie, że to podmiot prowadzący postępowanie dowodowe określa swobodnie dowody, które dopuszcza, określa wzajemne relacje dowodów, sposób ich przeprowadzenia itp. Współcześnie dominują rozwiązania bliższe teorii swobodnej oceny dowodów, jednakże, prawo rozstrzyga niekiedy o dopuszczalności określonych dowodów a także określa ich wzajemne relacje. Służy temu szereg instytucji, a wśród nich zakazy dowodowe, domniemania oraz przepisy o relacjach środków dowodowych. Zakazy dowodowe to normy, które zabraniają przeprowadzania określonych dowodów oraz brania pod uwagę związanych z tymi dowodami ustaleń. Przykładowo zakazane jest uznawanie za dowód wypowiedzi spowiednika objętych tajemnicą spowiedzi. Analogiczne normy wiążą się 46 Adam Sulikowski z tajemnicą adwokacką, państwową i służbową (przy czym z tajemnicy państwowej i służbowej można zostać zwolnionym, co neutralizuje odnośne zakazy dowodowe). W niektórych porządkach prawnych zakazane są względnie bądz bezwzględnie dowody, których uzyskanie (przeprowadzenie) jest przestępstwem bądz wynikiem przestępstwa. Domniemania z kolei to normy, które nakazują uznać dany fakt za dowiedziony niejako z góry (domniemania formalne), bądz nakazują powiązać z jakimś faktem, który należy dowieść inny fakt, który specyficznego dowodu nie wymaga (domniemania materialne). Przykładem domniemania formalnego jest domniemanie dobrej wiary. Z góry przyjmuje się, w pewnych sytuacjach, że podmiot dokonujący określonej czynności działał w dobrej wierze (nie chciał naruszyć ani obejść prawa). Za Przykład domniemania materialnego może posłużyć z kolei domniemanie ojcostwa. Jeżeli udowodniony zostanie fakt, że dziecko urodziło się podczas trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania, przyjmuje się za udowodniony fakt, że ojcem dziecka jest mąż matki. Domniemania dzielą się na zwykłe (usuwalne) i niezbite. Pierwsze z nich dopuszczają możliwość przeciwdowodu (jak. np domniemanie ojcostwa; jeżeli inne dowody świadczą o tym, że mąż matki nie jest ojcem dziecka, domniemanie zostaje obalone). Funkcją domniemań usuwalnych jest po prostu przesunięcie ciężaru dowodu z osoby, która twierdzi (w podanym przypadku z matki, która twierdzi, że to mąż jest ojcem jej dziecka) na osobę, która w normalnej sytuacji mogłaby być bierna i nie musiałaby niczego dowodzić (przy zastosowaniu domniemania to mąż matki musi dowieść że nie jest ojcem). Domniemania niezbite nie dopuszczają przeciwdowodu. Za przykład domniemania niezbitego może posłużyć domniemanie publicznej wiary Ksiąg Wieczystych. Przyjmuje się, że zapis w KW jest prawdziwy i żadne przeciwdowody nie mogą zmienić tego ustalenia. Trzecią instytucją ograniczającą swobodną ocenę dowodów są przepisy o relacji dowodów. Normy zawarte w tych przepisach wyznaczają wzajemny stosunek określonych rodzajów dowodów względem siebie. Pełnią rolę swoistych reguł kolizyjnych, wyłączając wolność sędziego w decydowa- niu o tym, który z dwóch lub więcej dowodów, związanych z przeciwnymi bądz sprzecznymi twierdzeniami, zostanie uznany za bardziej przekonujący. W różnych porządkach prawnych rozwiązania w zakresie wzajemnych relacji dowodów mogą być różne. Zwykle określone dowody z dokumentów (zwłaszcza publicznych) są preferowane przed zeznaniami świadków czy, dokumentami prywatnymi. Bywa także, że za sprawą odpowiednich uregulowań, wypowiedzi określonych osób (sprawujących określone funkcje) są preferowane przed innymi zeznaniami. W rozważaniach na temat postępowania dowodowego wypada wspomnieć pokrótce o stosowanych w prawoznawstwie podziałach dowodów. Dowody można klasyfikować i poddawać typologiom w oparciu o różne mniej lub bardziej praktycznie uzasadnione kryteria. Tradycyjnie dzieli się dowody na dowody bezpośrednie, które wprost świadczą o prawdziwości/fałszywości jakichś twierdzeń o faktach (np. 47 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS zeznania naocznych świadków, czy zapis wideo jakiegoś zdarzenia) i dowody pośrednie (zwane poszlakami), które nie dowodzą wprost prawdziwości twierdzeń o kluczowych dla sprawy faktach, lecz mogą te twierdzenia uprawdopodabniać (np. zeznanie świadka, który widział podejrzanego w pobliżu miejsca popełnienia przestępstwa). Innym spotykanym w nauce podziałem dowodów jest podział na dowody osobowe, rzeczowe i dowody z dokumentów. Dowody osobowe to wszelkiego rodzaju wypowiedzi: zeznania świadków, opinie biegłych, ekspertyzy itp. Istotą tego typu dowodów jest to, iż to treść wypowiedzi wpływa na uznanie prawdziwości/fałszywości określonych twierdzeń. Dowody rzeczowe natomiast, to wszelkiego rodzaju ślady (pozostałości obecności lub działania człowieka czy zwierzęcia) oraz artefakty czyli wytwory człowieka. Istotą dowodów rzeczowych jest to, że tym, co wpływa na uznanie prawdziwości/fałszywości określonego twierdzenia o faktach jest korporalna struktura dowodu (jego kształt, zawartość, skład chemiczny itp.). Dowody z dokumentów z kolei to takie artefakty, które wpływają na uznanie prawdziwości/fałszywości twierdzeń nie za sprawą swojej struktury korporalnej, lecz za sprawą znaczenia (odnoszenia się do jakiejś treści). Dokument w rozumieniu potocznym np. akt notarialny może być zarówno dowodem rzeczowym, jak i dowodem z dokumentu. Jeżeli ma stanowić dowód fałszerstwa (jest sfałszowany) to będzie dowodem rzeczowym (gdyż to jego struktura korporalna będzie przedmiotem badania). Jeżeli zaś ma być dowodem np. prawa własności, będzie dowodem z dokumentu (gdyż ważne jest to, do czego dokument się odnosi, jego treść ). Kolejnym, po ustaleniu stanu faktycznego, etapem procesu stosowa- nia prawa jest subsumcja. Na tym etapie organ stosujący prawo zestawia określone w ramach etapu 1 i 2 normy prawne oraz ustalone w ramach etapu 3 fakty. Decyzja organu dotyczy takich kwestii jak zgodność/niezgod- ność z prawem ustalonych działań podmiotu, posiadanie/nieposiadanie przez podmiot określonych uprawnień, spełnienie/niespełnienie określo- nych przesłanek itp. Ostatnim etapem procesu jest ustalenie konsekwencji prawnych wynikających z dotychczasowych ustaleń. Jeżeli organ ma swobodę decyzji, może dokonać mniej lub bardziej wolnego wyboru konsekwencji. Przykła- dowo może wybrać rodzaj i wymiar kary, ustalić wysokość i charakter odszkodowania itp. Następstwem ustalenia/wyboru konsekwencji jest wydanie odpowiedniej decyzji (aktu stosowania prawa) np. wyroku, posta- nowienia, decyzji administracyjnej. 3. TYPY STOSOWANIA PRAWA. Stosowanie prawa jako czynność podmiotów wyposażonych w odpowiednie konsekwencje może przybierać różne postaci. Inaczej przecież stosuje prawo sąd karny, inaczej zaś np. urzędnik Urzędu Gminy. Różnice w stosowaniu prawa wynikają zarówno z różnic w kształcie prawnym organów i instytucji prawnych, jak i ze specyficznej logiki ich funkcjonowania. Uogólnienie tych różnic pozwala przeprowadzić typologię 48 Adam Sulikowski stosowania prawa poprzez wyróżnienie jego dwóch podstawowych typów sądowego i administracyjnego. Typ sądowy (stosowany, jak wskazuje nazwa, w postępowaniu sądowym) można scharakteryzować przy pomocy następujących twierdzeń 1) Podmiot stosujący prawo nie pozostaje w żadnym stosunku służbowym czy organizacyjnym wobec adresatów wydawanej decyzji stosowania prawa. 2) Podmiot (sędzia) nie jest także osobiście zainteresowany decyzją stosowania prawa. W przypadku istnienia związków sędziego ze stronami (np. stosunku pokrewieństwa, małżeństwa itp.), albo interesu sędziego w sprawie, podlega on wyłączeniu na podstawie tradycyjnej reguły Nemo iudex in causam suam (Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie). Reguła ta jest immanentnym składnikiem każdej regulacji postępowania sądowego; 3) Podmiot stosujący prawo jest niezawisły, to znaczy nie jest podległy (w zakresie orzekania) żadnej władzy. Nikt nie może nakazać/zakazać mu podjęcia określonego rozstrzygnięcia. Punktem odniesienia dla decyzji stosowania prawa jest wyłącznie samo prawo i odnośne ustalenia faktyczne; 4) Podmiot stosujący prawo działa na podstawie i w granicach kompetencji wyznaczanej przez tzw. przepisy o właściwości (miejscowej, rzeczowej); 5) Istotą aktu stosowania prawa jest zestawienie zewnętrznego wobec sędziego i apriorycznie istniejącego prawa z ustalonym na podstawie racjonalnych reguł (prawnych i pozaprawnych) stanem faktycznym; 6) Decyzja stosowania prawa jest podejmowana w sytuacji sporu lub też w sytuacji nieustalenia. Sytuacja sporu występuje między stronami zgłaszającymi wobec podmiotu stosującego prawo przeciwne bądz sprzeczne twierdzenia bądz roszczenia (zasadą jest sporność postępowania sądowego tzw. kontradyktoryjność). Podmiot jest związany roszczeniami stron. Nie może orzec ponad żądanie (np. jeżeli strona żąda odszkodowania w wys. 100 tys. zł., sąd nie może jej przyznać więcej niż 100 tys.) Sytuacja nieustalenia, natomiast, polega na tym, że z mocy prawa wymagane jest stwierdzenie określonego stanu prawnego przez organ stosujący prawo. Wtedy postępowanie może być niesporne (np. postępowanie o stwierdzenie istnienia/nieistnienia prawa czy stosunku prawnego); 7) Decyzja stosowania prawa jest normą jednostkową i konkretną. Wiąże wyłącznie określone podmioty (strony) w konkretnej sprawie, chyba że samo prawo stanowi inaczej. Typ administracyjny stosowania prawa stosowany, jak wskazuje jego nazwa głównie w ramach działalności organów administracyjnych można scharakteryzować przy pomocy następujących twierdzeń: 1) Podmiot stosujący prawo nie jest niezależny od stron postępowania (relacja ma charakter władztwa administracyjnego). Jest też zwykle zainteresowany decyzją, jednakże tylko jako organ nie zaś jako 49 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS konkretny podmiot. Wydanie decyzji rodzi zwykle prawa/obowiązki dla organu. Gdy idzie o osobiste zainteresowanie decyzją, to jest ono zasadniczo niedopuszczalne; 2) Podmiot stosujący prawo działa na podstawie kompetencji i w jej granicach; 3) Podmiot stosujący prawo działa na wniosek stron albo z urzędu. Działając na wniosek (także w sytuacji kontradyktoryjności) jest zasadniczo (z pewnymi wyjątkami) związany wnioskiem; 4) Istotą stosowania prawa jest analogicznie, jak w przypadku typu sądowego zestawienie faktów i prawa; 5) Decyzja stosowania prawa jest zwykle normą jednostkową i konkretną. Nie jest jednakże wykluczone objęcie zakresem decyzji całych grup podmiotów w ogólnie określonych okolicznościach; Oprócz wskazanych wyżej (powszechnie wyróżnianych) typów, w nauce wyróżnia się także inne typy stosowania prawa typ kierowniczy, stosowany w warunkach kierowania organizacją, oparty na prawnym i osobistym zainteresowaniu podmiotu stosującego prawo rozstrzyganą sprawą, oraz zwiększonej roli uznania i zwyczaju, typ quasi-sądowy związany z działalnością wszelkiego typu komisji dyscyplinarnych i sądów koleżeńskich w organizacjach (typ ten opiera się na podstawowych założeniach sądowego typu stosowania prawa, zawiera jednakże pewne elementy charakterystyczne dla typu administracyjnego) oraz typ quasi- administracyjny stosowany w ramach działalności podmiotów niepublicz- nych takich jak banki, firmy ubezpieczeniowe itp. (typ ten opiera się na fundamentach administracyjnego typu stosowania prawa, jednakże zmody- fikowanych przez specyfikę stosunku prawnego między stroną a podmiotem stosującym prawo, który to stosunek nie opiera się na władztwie administracyjnym). PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA VII Wnioskowania prawnicze 1. UWAGI WSTPNE Jak już kilkakrotnie wspominałem, współcześnie dominuje pogląd, że prawo to nie tylko normy expressis verbis (wprost) wyrażone w przepi- sach, lecz także ich konsekwencje ustalone przy zastosowaniu wnioskowań prawniczych. Wnioskowania te uznawane są za wytwór praktyki prawniczej, ewentualnie nauki prawa. Reguły ich przeprowadzania nie są zatem dyrektywami zachowania spełniającymi pozytywistyczny tekst pochodzenia. Nie są przecież ustanowione przez prawodawcę w odpowiedni sposób i w przepisanej formie. Ich związek z pojmowaniem i stosowaniem prawa jest jednak tak silny, że współczesne koncepcje związane z tzw. miękkim pozytywizmem uznają reguły wnioskowań prawniczych za specyficzny składnik systemu prawa. Przykładowo angielski teoretyk Herbert L. A. Hart stwierdził, że system prawa to nie tylko reguły pierwotne (zakazy i nakazy postępowania ustanowione przez prawodawcę), lecz także tzw. reguły wtórne, określające m.in. pojęcie prawa i sposoby dokonywania operacji na prawie. Do reguł wtórnych zaliczył także reguły wnioskowań prawniczych. Niezależnie jednak od poglądów na status reguł wnioskowań prawniczych, można stwierdzić, że wiedza o nich stanowi istotny składnik prawniczego know how; jest wręcz niezbędna w pracy prawnika. Tradycyjnie wśród wnioskowań prawniczych wyróżnia się, ze względu na charakter relacji, która występuje między normą wprost ustanowioną a normami z tej normy wywnioskowanymi, trzy kategorie wnioskowań prawniczych wnioskowania logiczne, instrumentalne i aksjo- logiczne. 51 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS 2. WNIOSKOWANIA LOGICZNE W przypadku wnioskowań logicznych zwanych także logicznym wynikaniem norm więz między normą wyrażoną w przepisie a normą wnioskowaną ma charakter logiczny. Istotą tej więzi jest zawieranie się zakresów zastosowania lub zakresów normowania norm. Zakres zastosowania normy jak i jej zakres normowania są przecież nazwami, bądz kombinacjami nazw. Na podstawie uznawanych przez pozytywizm prawniczy założeń o języku, nazwy te mają swoje denotacje, czyli zespoły rzeczy lub sytuacji do których się odnoszą. Np. nazwa zwierzę odnosi się do wszystkich zwierząt, czyli psów, kotów, mrówek itp., nazwa zabicie człowieka, do określonych czynności polegających na pozbawieniu życia osoby ludzkiej. O logicznym wynikaniu normy N2 z normy N1 możemy mówić, gdy zakres zastosowania, lub zakres normowania normy N2 pokrywa się (zawiera) w zakresie zastosowania lub normowania normy N1, która jest wyrażona w przepisie prawa. Przykładowo, jeżeli norma N1 zakazuje wprowadzania do szpitala zwierząt, to wynika z niej norma N2, która zakazuje wprowadzania do szpitala psów. Nazwa wprowadzanie psów będąca elementem zakresu zastosowania normy N2 zawiera się przecież w nazwie wprowadzanie zwierząt , która jest elementem zakresu zastosowania normy N1. Posłużę się także innym przykładem. Jeżeli norma N1 nakazuje studentom zaocznym uczęszczanie na zajęcia w weekendy, to wynikają z niej: norma N2, która nakazuje wszelkim studentom zaocznym uczęszczanie na zajęcia w niedzielę (gdyż denotacja nazwy uczęszczanie na zajęcia w niedzielę zawiera się w denotacji nazwy uczęszczanie na zajęcia w weekendy ; Norma N3, która nakazuje zaocznym studentom administracji uczęszczać na zajęcia w weekendy (wszak nazwa zaoczny student administracji odnosi się do kręgu podmiotów, które wchodzą również w zakres szerszej nazwy student zaoczny ) Wnioskowania oparte na logicznym wynikaniu norm uważane są za najpewniejsze. Oczywiście przy (często dziś kwestionowanym) założeniu korespondencji między językiem a rzeczywistością. 3. WNIOSKOWANIA INSTRUMENTALNE Wnioskowania instrumentalne opierają się na relacji środek cel. Pozwalają one wnioskować z norm, w których prawodawca ustanawia cele do realizacji i wyprowadzać z nich normy statuujące nakazy i zakazy działań będących środkami wiodącymi do realizacji celu. Wyróżnia się dwie reguły wnioskowań instrumentalnych regułę instrumentalnego nakazu oraz regułę instrumentalnego zakazu. Pierwsza 52 Adam Sulikowski z powołanych reguł stanowi, iż jeśli uznaje się za obowiązującą normę N 1 nakazującą jej adresatom spowodować stan rzeczy S (osiągnąć cel C), to należy uznać za obowiązującą również normę N , która nakazuje adresatowi 2 normy N uczynić wszystko, co jest przyczynowo konieczne dla zrealizowa- 1 nia stanu rzeczy S (osiągnięcia celu C). Przykładowo, jeżeli obowiązuje norma N1, która nakazuje studentom oddać indeksy do dziekanatu do dnia 5 marca z kompletem wpisów z zaliczeń i egzaminów, to, w oparciu o regułę instrumentalnego nakazu, należy przyjąć, że obowiązuje norma, która nakazuje przed dniem 5 marca uzyskać wymagane wpisy. Uzyskanie wpisów jest bowiem przyczynowo konieczne do realizacji określonego przez prawodawcę stanu faktycznego. Podobnie, jeżeli uznamy za obowiązującą normę, nakazującą studentom uczestniczenie w egzaminie pisemnym ze wstępu do prawoznaw- stwa w określonym miejscu i czasie, to powinniśmy przyjąć, że obowiązuje również norma, która nakazuje studentom przybyć na czas w określone miejsce, a także norma, która nakazuje przynieść odpowiednie przybory do pisania, jeżeli jest to niezbędne, aby osiągnąć cel wyznaczony przez prawodawcę. Drugą regułą wnioskowania instrumentalnego jest reguła instru- mentalnego zakazu. Reguła ta stanowi, iż jeśli uznaje się za obowiązującą normę N , która nakazuje spowodować stan rzeczy S (osiągnąć cel C), to 1 należy również uznać za obowiązującą normę N , która zakazuje czynić 2 cokolwiek, co byłoby warunkiem przyczynowo wystarczającym dla spowo- dowania, że stan rzeczy S nie powstanie (cel C nie zostanie osiągnięty). Przykładowo, jeżeli obowiązuje norma N1, która nakazuje studentom oddać indeksy z wymaganymi wpisami do dziekanatu przed upływem określonego terminu, to należy przyjąć, że obowiązują normy zakazujące podejmowania działań, które uniemożliwiają osiągnięcie tego celu (np. nieuczestniczenie w egzaminach, porzucenie indeksu itp.) Idea wnioskowań instrumentalnych wiąże się z zagadnieniem skuteczności prawa jako techniki sterowania. Wnioskowania te zwalniają niejako ustawodawcę z konieczności określania zarówno celów do realizacji, jak i środków realizacji tych celów. Wystarczy, że wyznaczone zostaną postulowane stany rzeczy, a metody ich realizacji mogą zostać ustalone za pomocą odpowiednich reguł wnioskowań 4. WNIOSKOWANIA AKSJOLOGICZNE Wnioskowania aksjologiczne oparte są na założeniu o konsekwencji wyborów aksjologicznych prawodawcy. Założenie wiąże się z przyjęciem, że prawodawca kieruje się przy tworzeniu prawa spójnym systemem wartości, które konsekwentnie realizuje. To założenie z kolei jest elementem koncepcji prawodawcy racjonalnego, którą szerzej omówię w rozdziale następnym. W tym miejscu wystarczy wspomnieć, iż podmiot stosujący prawo zakłada, że prawodawca jest podmiotem racjonalnym i jako taki ustanawia normy stanowiące odbicie pewnego systemu wartości. Założenie o istnieniu tego systemu pozwala wnioskować z norm wprost wyrażonych 53 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS w przepisach o obowiązywaniu innych norm, które stanowią aksjologiczne konsekwencje tych pierwszych. W prawoznawstwie wyróżnia się trzy grupy reguł wnioskowań aksjologicznych reguły wnioskowania a fortiori, a simili oraz a contrario. a) Wnioskowania a fortiori Wnioskowania a fortiori (wnioskowania w przód, do przodu) oparte są na stopniowaniu działań (ingerencji w określone dobro). Przyjmują one dwie postaci. Pierwsza z nich określana jest jako wnioskowanie a maiori ad minus, czyli wnioskowanie z większego na mniejsze i stosowana w stosunku do zakazów i dozwoleń. Wnioskowanie a maiori ad maius znajduje zasto- sowanie w sytuacji, gdy istnieje potrzeba argumentacji, że obowiązuje norma nakazująca albo dozwalająca coś czynić, choć nie jest ona wyrażona wprost w tekście prawnym, lecz obowiązuje inna norma (wyrażona wprost w przepisach) nakazująca albo dozwalająca czynić więcej. Schemat wnioskowania jest następujący: jeżeli obowiązuje norma N1 nakazująca czynić więcej, to można twierdzić, że obowiązuje także norma N2 nie wyrażona explicite w tekście prawnym, nakazująca czynić mniej. Podobnie, jeżeli obowiązuje norma N1 dozwalająca coś czynić w szerszym zakresie lub w większym stopniu, to można wnioskować, że obowiązuje też norma N2 nie wyrażona w tekście, dozwalająca coś czynić w mniejszym zakresie lub mniejszym stopniu. Np. Jeżeli obowiązuje norma N1, która pozwala uprawnionemu organowi pozbawić określony podmiot pewnych uprawnień, można argumentować na rzecz obowiązywania normy N2, która pozwala organowi uprawnienia podmiotu ograniczyć. Podobnie, jeżeli obowiązuje norma N1, która zezwala właścicielowi zniszczyć rzecz własną, można twierdzić, że właściciel może tę rzecz uszkodzić. Druga postać wnioskowania a fortiori określana jest jako wnioskowanie a minori ad maius (z mniejszego na większe) i znajduje zastosowanie w odniesieniu do zakazów. Wnioskowanie z mniejszego na większe jest przydatne gdy chcemy dowieść, że obowiązuje norma zakazująca określonych działań, która wprawdzie nie jest wyrażona w tekście prawnym, lecz obowiązuje inna norma (wyrażoną w przepisach), zakazującą tych działań w mniejszym zakresie lub stopniu. Schemat tego wnioskowania jest następujący: jeżeli obowiązuje norma N zakazująca 1 czynić mniej (zakazująca naruszać jakieś dobro prawnie chronione w mniejszym zakresie), to tym bardziej obowiązuje norma N zakazująca 2 czynić więcej (zakazująca naruszać jakieś dobro prawnie chronione w większym zakresie). Przykładowo, jeżeli obowiązuje norma N1, która zakazuje uszkodzenia cudzej rzeczy, można argumentować, że obowiązuje norma N2, zakazująca zniszczenia tej rzeczy. b) Wnioskowania a simili Wnioskowania a simili (przez podobieństwo) zwane także wniosko- waniami per analogiam (przez analogię) opierają się na podobieństwie stanów rzeczy bądz dóbr (wartości) chronionych. Pozwalają one, za sprawą wzmiankowanych relacji podobieństwa określonych elementów, wniosko- 54 Adam Sulikowski wać z norm wysłowionych w przepisach o obowiązywaniu innych norm niewyrażonych wprost w przepisach. Wnioskowania per analogiam przyj- mują dwie postaci analogia legis i analogia iuris. Analogia legis (analogia z ustawy) znajduje zastosowanie wtedy, gdy norma N1 wiąże z wystąpieniem stanu faktycznego S1 konsekwencję K1 a jednocześnie stan rzeczy, o którym chcemy rozstrzygać nie jest normowany, możemy tedy przyjąć, że obowiązuje norma N2, która ze stanem rzeczy S2 wiąże konsekwencję K1, jeżeli stan rzeczy S2 jest podobny do stanu rzeczy S1. O analogii z ustawy można mówić także w sytuacji, gdy dana norma N1 wyrażona wprost w przepisie nakazuje/zakazuje zachowania Z, a my wnioskujemy, że obowiązuje norma N2 (nie wyrażona w przepisie), która nakazuje/zakazuje zachowania Zx (jeżeli Zx jest podobne do Z). Przykładowo, jeżeli norma N1 (wyrażona w przepisie) stanowi, że ten, kto niszczy trawnik podlega karze grzywny, to (na podstawie analogii) można uznać, że obowiązuje norma N2 (nie wyrażona w przepisie), która umożliwia nałożenie takiej samej grzywny na osobę niszczącą kwietnik (ponieważ niszczenie kwietnika jest stanem rzeczy podobnym do niszczenia trawnika). Podobnie, jeżeli obowiązuje norma N1 (wyrażona w przepisie) zakazująca jezdzić po parku rowerem, to możemy wnioskować o obowią- zywaniu normy N2 (nie wyrażonej w przepisie), która zakazuje jezdzić po parku hulajnogą. Analogia iuris (analogia z prawa) to wnioskowanie oparte na podobieństwie wartości lub dóbr prawnie chronionych. Schemat tego wnioskowania wygląda następująco. Jeżeli szereg norm N1, N2,N3, N4,...Nn stanowi wyraz ochrony jakiejś wartości W1 (lub ochrony dobra D1) to można wnioskować, że obowiązuje norma Nn+1, która nie jest wyrażona w przepisie, ale także stanowi instrument ochrony wartości W1 (lub dobra D1). Przykładowo, w jednej z uchwał Sądu Najwyższego zastosowano następujące wnioskowanie per analogiam iuris: z wielu przepisów kodeksu postępowania karnego wynika nakaz równego traktowania stron procesowych (zasada kontradyktoryjności), to również w nieuregulowanej przez prawo kwestii zakresu dostępu adwokata do akt sprawy na etapie postępowania przygotowawczego należy przyjąć obowiązywanie normy, która jako wyraz wspomnianej zasady kontradyktoryjności gwarantowałaby obrońcy swobodny dostęp do materiałów śledztwa prowadzonego przeciwko jego klientowi . c) Wnioskowanie a contrario Wnioskowanie a contrario jest oparte na odwrotnym schemacie niż analogia legis. Można zatem uznać to wnioskowanie za przeciwieństwo wnioskowania per analogiam. Wnioskowanie to przebiega według następującego schematu: Jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje K ze stanem faktycznym S1 natomiast nieuregulowany stan faktyczny S2 nie jest identyczny z S1, to nie wolno do niego zastosować konsekwencji K, nawet gdyby był on pod istotnymi względami podobny do stanu S1. Wnioskowanie to znajduje zastosowanie najczęściej w stosowaniu prawa 55 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS karnego i podatkowego. W prawie karnym przyjmuje się bowiem zasadę, że to, co nie jest wprost zakazane przez prawo, jest dozwolone, zaś w prawie podatkowym, uznaje się, że opodatkowaniu podlegają tylko stany faktyczne wprost określone przez prawodawcę. Jak wynika z powyższych rozważań wnioskowania aksjologiczne są wielce różnorodne i bywają wzajemnie przeciwne albo sprzeczne (np. a contrario i analogia legis). Toteż uznawane są one zwykle za mniej pewne niż wnioskowania logiczne i instrumentalne. Najmniejszą pewność przyznaje się analogii iuris, która jest stosunkowo rzadko stosowana. Jak wspomniałem, wnioskowanie a contrario zdominowało praktykę stosowania prawa karnego i podatkowego, rzadko natomiast jest stosowane w prawie cywilnym. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA VIII Wykładnia prawa 1. UWAGI OGÓLNE Termin wykładnia używany jest w prawoznawstwie w wielu znaczeniach. Znaczenia te zależą od przyjętej koncepcji wykładni, a także od wizji prawa. Ogólnie wyróżnić można dwa podstawowe znaczenia terminu wykładnia . Mówi się o tzw. wykładni w znaczeniu pragmatycz- nym oraz w znaczeniu apragmatycznym. Wykładnia w znaczeniu pragmatycznym to (w uproszczeniu) ogół czynności określonego podmiotu zmierzających do ustalenia znaczenia tekstu prawnego (ustalenia treści norm prawnych zakodowanych w tekście prawnym). Np. w zdaniu Sąd dokonał wykładni art.15 ustawy& termin wykładnia występuje w znaczeniu pragmatycznym; jest synonimem określonych działań sądu. Wykładnia w znaczeniu apragmatycznym to rezultat (wynik) wykładni w znaczeniu pragmatycznym, czyli uzyskane w wyniku czynności interpretacyjnych znaczenie tekstu prawnego. Przykładowo w zdaniu orzeczenia interpretacyjne TK zawierają wykładnię określonych przepisów , termin wykładnia występuje w znaczeniu apragmatycznym, jako synonim ustalonego znaczenia przepisów. 2. KONCEPCJE WYKAADNI Jak wspomniałem w prawoznawstwie sformułowano szereg koncepcji wykładni. Można powiedzieć, że zagadnienie wykładni prawa jest przedmiotem nieustającej, żywej dyskusji, w której biorą udział nie tylko teoretycy (filozofowie) i dogmatycy prawa, lecz także prawnicy praktycy. W ramach tak skromnego opracowania nie sposób przedstawić choćby zarysu toczonych sporów. Ograniczę się zatem do krótkiej charakterystyki 57 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS wybranych koncepcji wykładni prawa, bez podawania ich wzajemnych relacji. a) Klaryfikacyjna koncepcja wykładni Klaryfikacyjna koncepcja wykładni, związana z tradycyjnym pozytywizmem prawniczym opiera się na założeniu, iż wykładnia ma miejsce jedynie w sytuacji niejasności tekstu prawnego. Koncepcja ta odróżnia sytuację izomorfii, czyli bezpośredniego, bezrefleksyjnego rozumienia tekstu od sytuacji wykładni, w której rozstrzyga się wątpliwości odnośnie znaczenia interpretowanych przepisów. Istotę klaryfikacyjnej koncepcji wykładni dobrze oddają dwie łacińskie paremie Clara non sunt interpretanda (To co jest jasne nie podlega interpretacji) oraz Interpretatio cessat in claris (Wykładnia kończy się z uzyskaniem jasności). Koncepcja klaryfikacyjna koresponduje z tradycyjnym dla nowoczesnego prawoznawstwa (w tym dla pozytywizmu) założeniem, że prawo jest (a w zasadzie powinno być, gdyż koncepcja ta ma wymiar normatywny) zespołem obiektywnych norm, zaklętych w tekst. Obiektywne normy powinny być stosowane przez prawnika bezrefleksyjnie i niewładczo. Sytuacja izomorfii jest zatem ideałem dla stosowania prawa. Wyłącza bowiem władzę prawnika nad prawem, czyniąc zeń podmiot bezwzględnie związany tekstem ustawy. Koncepcja klaryfikacyjna opiera się na daleko idących założeniach o referencyjności języka, czyli o swoistej zależności, podporządkowaniu języka względem rzeczywistości pozajęzykowej. Dziś referencyjne koncepcje języka znajdują się w kryzysie. W kryzysie znajduje się także koncepcja klaryfikacyjna, choć wywiera ona wciąż znaczny wpływ na praktykę stosowania prawa (zwłaszcza na wykładnię operatywną) b) Derywacyjna koncepcja wykładni Derywacyjna koncepcja wykładni występuje w dwóch wersjach ogólnej i szczególnej. Wersja ogólna uznaje, iż wykładnia prawa to po prostu rozumienie przepisu prawnego tzn. przypisanie znaczenia wyrażeniom użytym w tekście prawnym. Wersja ta odrzuca możliwość izomorfii, czyli bezpośredniego rozumienia terminów języka prawnego. Pojęcie wykładni, w myśl tej wersji, odnosi się do wszystkich przypadków ustalania znaczenia tekstów prawnych. Pozornie bezpośrednie rozumienie jest w rezultacie określoną interpretacją, ponieważ przypisuje jakieś znaczenie wyrażeniom użytym w tekście prawnym. Znaczenie to jest przypisywane na podstawie określonych kompetencji, które nie są jednakowe dla wszystkich, lecz są wynikiem oddziaływania określonych czynników. To co dla jednego podmiotu może wydawać się izomorfią, dla innego będzie złożoną czynnością interpretacyjną. Zatem wykładnia dokonywana jest zawsze, nawet, gdy wydaje się, że przepis jest rozumiany bezpośrednio. Wersja szczególna koncepcji derywacyjnej opiera się na rozróżnieniu przepisu prawnego (jako zdania w tekście prawnym) i normy prawnej, pojmowanej jako wypowiedz językowa określająca regułę zachowania. W myśl tej wersji, wykładnia prawa polega na przypisaniu przepisom 58 Adam Sulikowski prawnym znaczenia w postaci odkodowanych z tekstów prawnych jednoznacznych, generalnych i abstrakcyjnych norm prawnych. W tej wersji pojęcie izomorfii również traci swój sens. Skoro wykładnia to przetworze- nie przepisu w normy, jako jednoznaczne reguły postępowania, to bez względu na to, czy operacja przetworzenia będzie intuicyjna i prosta, czy skomplikowana, nie zmienia to istoty procesu. Wykładnia jest zawsze. c) Prawnicza wersja koncepcji interpretacji humanistycznej W myśl tej koncepcji wykładnia dokonywana przez prawników jest typem (wersją) interpretacji stosowanej w całym humanistycznym poznaniu. W interpretacji humanistycznej zakładana jest niejako z góry racjonalność autora komunikatu, którego znaczenie jest ustalane. Prawnicy, przystępując do wykładni tekstu prawnego również (świadomie bądz nieświadomie) zakładają racjonalność jego autora prawodawcy. Wykładnia tekstu prawnego nie jest zatem prostą operacją ustalenia jego semantycznego i gramatycznego znaczenia (gdyby tak było, to prawnik napotykając przykładowo nielogiczność w tekście prawnym, przechodziłby nad tym do porządku dziennego, a nie starał się ją skorygować) lecz skomplikowaną czynnością zakładającą szczególne cechy autora tekstu. Podmiot przeprowadzający wykładnię zakłada m.in., że prawodawca ma pełną wiedzę o języku, w którym formułuje przepisy, że wiedza prawodawca jest systemowa, czyli zupełna i niesprzeczna, że preferencje aksjologiczne prawodawcy również tworzą system oraz, że stanowią emanację najlepszej możliwej moralności; zakłada także, że prawodawca dąży do wywołania określonych stanów rzeczy i dobiera do tego właściwe środki itp. 3. PODZIAAY WYKAADNI Wykładnię prawa można poddawać rozmaitym podziałom. Nie jest celowe omawianie wszystkich proponowanych w tym zakresie rozwiązań. Nie wszystkie bowiem podziały charakteryzują się znaczną doniosłością poznawczą. Ograniczę się zatem do krótkiej charakterystyki najczęściej stosowanych klasyfikacji. a) Wykładnia autentyczna, legalna, operatywna i doktrynalna. Kryterium powyższego podziału stanowi z jednej strony podmiot dokonujący wykładni, z drugiej zaś strony moc wiążąca. Wykładnia autentyczna to wykładnia dokonywana przez prawo- dawcę, czyli podmiot, który ustanowił określony przepis. Ma ona moc powszechnie obowiązującą, równą mocy prawnej samego aktu. Przecież ten sam organ, który wydał dany akt (rozkaz), ma także kompetencje określania jego pożądanego rozumienia. Wykładnia autentyczna dokonywana jest albo w formie definicji legalnych, czyli specjalnych przepisów, które nakazują wiązać z określonym terminem, użytym w tekście prawnym, określone znaczenie, albo poprzez wydanie określonego dokumentu zawierającego 59 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS wyjaśnienia (zwykle jest to załącznik do aktu normatywnego). Wykładnia taka ma charakter abstrakcyjny. Wykładnia legalna dokonywana jest przez podmiot działający na podstawie specjalnej kompetencji (organ upoważniony przez prawodawcę do dokonywania wykładni). Podobnie, jak wykładnia autentyczna, wykładnia legalna może mieć moc powszechnie obowiązującą. Jest przecież wynikiem delegacji kompetencji samego prawodawcy. Moc wiążąca wykładni może być ograniczona tylko dla organu, który dokonuje tej wykładni, lub też może wiązać organy podległe organowi dokonującemu wykładni .Wykładnia legalna ma charakter abstrakcyjny, to znaczy nie jest związana z konkret- nym stanem faktycznym. Obecnie, w Polsce pod rządami Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. żaden organ nie jest generalnie upoważniony do dokonywania wykładni legalnej. Wcześniej taką kompetencję posiadała Rada Państwa (w latach 1952-1989) a następnie Trybunał Konstytucyjny (w latach 1989-1997). Wykładnia operatywna dokonywana jest przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracyjne) w toku rozpoznawania indywidual- nych spraw. Ma ona charakter konkretny nie abstrakcyjny, gdyż dokonywana jest w toku indywidualnego rozstrzygnięcia. Celem takiej wykładni jest uzyskanie takiego poziomu precyzji znaczeniowej stosowa- nego tekstu prawnego, który jest niezbędny dla potrzeb rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy. Moc wiążąca wykładni operatywnej jest ograniczona do organu, który jej dokonuje i podmiotów wobec których prawo jest w danym przypadku stosowane. W przypadku wykładni dokonywanej przez organy odwoławcze, dokonane ustalenia wiążą organy niższej instancji w tej samej sprawie. Wykładnia sądów odwoławczych nie jest jednak formalnie wiążąca dla organów niższych instancji przy rozpatrywaniu spraw podobnych do tych których dotyczy orzeczenie sądu odwoławczego. Oczywiście w praktyce funkcjonowania organów stosujących prawo wykładnia dokonana przez organy odwoławcze w znacznym stopniu oddziałuje na ustalenia organów niższej instancji. Wykładnia doktrynalna dokonywana jest przez przedstawicieli prawoznawstwa naukowców, komentatorów prawa. Jej celem jest rekon- strukcja z przepisów prawnych spójnego pod względem formalnym, prakse- ologicznym i aksjologicznym oraz zupełnego systemu norm. Wykładnia taka ma charakter abstrakcyjny. Pozbawiona jest, co oczywiste, mocy wiążącej, choć oddziaływuje na praktykę stosowania prawa, a w szczególności na wykładnię operatywną. b) Wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna. Kryterium proponowanego podziału jest charakter czynności (operacji) dokonywanych w ramach wykładni. Wykładnia językowa jest podstawowym rodzajem wykładni. Wykładnia systemowa i funkcjonalna są względem niej subsydiarne (pomocnicze), gdyż znajdują zastosowanie wtedy, gdy wykładnia językowa nie daje wystarczających rezultatów, bądz też wtedy, gdy zachodzi konieczność potwierdzenia wyników wykładni językowej (wzmocnienia 60 Adam Sulikowski argumentacji na rzecz osiągniętych rezultatów). Od wykładni językowej na rzecz wykładni systemowej, czy funkcjonalnej można odstąpić tylko, jeżeli przemawiają za tym szczególnie ważne racje. Wykładnia językowa polega na ustaleniu znaczenia poszczególnych terminów występujących w interpretowanym tekście prawnym (faza semantyczna) oraz powiązań między elementami językowymi tekstu (faza gramatyczna). Wykładnia językowa odbywa się w oparciu o szereg reguł będących wytworem prawodawcy oraz kultury prawnej. Do reguł wykładni językowej zalicza się: 1) Domniemanie języka potocznego w myśl tej reguły należy domniemywać potoczne znaczenie występujących w tekście prawnym terminów. Wśród możliwych potocznych znaczeń należy wybrać te, które jest najbardziej oczywiste. 2) Domniemanie języka prawnego w myśl tej reguły, która ogranicza oddziaływanie domniemania poprzedniego, jeżeli w danej gałęzi prawa ustalono bezspornie, inne niż potoczne, rozumienie danego terminu, należy się tym znaczeniem posługiwać. 3) Domniemanie języka specjalnego jeżeli dany tekst prawny wiąże się ze sferą wiedzy specjalnej (np. wiedzy medycznej czy technicznej), w której funkcjonują inne niż potoczne rozumienia określonych terminów, należy te rozumienia preferować. 4) Nakaz przestrzegania definicji legalnych jeżeli ustawodawca wybrał z rozumień potocznych, prawniczych lub specjalnych określone rozumienie, albo ustanowił własne rozumienie terminów, należy ustalenia prawodawcy respektować. 5) Zakaz wykładni homonimicznej nie wolno tym samym terminom/ zwrotom przypisywać różnych znaczeń. 6) Zakaz wykładni synonimicznej nie wolno różnym terminom/zwrotom przypisywać tego samego znaczenia. Wykładnia systemowa polega na ustalaniu znaczenia przepisu na podstawie jego miejsca w systemie prawa. Opiera się ona na założeniu, że miejsce przepisu w systemie, jego relacje pionowe i poziome z innymi elementami systemu, są wynikiem celowej działalności prawodawcy i wywierają wpływ na jego znaczenie. Przykładowo, jeżeli przepis Studenci są zobowiązani uczestniczyć w zajęciach znajduje się w regulaminie Uniwersytetu Wrocławskiego, termin studenci będzie rozumiany jako odnoszący się do studentów UWr. Wykładnia systemowa opiera się na następujących regułach: 1) Znaczenie elementu tekstu prawnego (przepisu) należy ustalać w taki sposób, by nie prowadziło to do sprzeczności, a zwłaszcza do niezgodności z hierarchicznie wyższymi elementami systemu. Dotyczy to zarówno niezgodności wewnątrz prawa krajowego, jak i zgodności z prawem międzynarodowym (w tym prawem UE). 2) Jeżeli dopuszczalne jest na gruncie językowym przyjęcie różnych znaczeń występujących w przepisie prawnym terminów należy przyjąć 61 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS takie znaczenie, które jest w największym stopniu zgodne z hierarchicz- nie wyższymi elementami systemu. 3) Należy tak interpretować przepisy, by nie prowadziło to do powstawania luk. 4) Przy wykładni prawa należy brać pod uwagę także jego poziome relacje w systemie prawa, powiązania z innymi elementami systemu w ramach danej gałęzi prawa. Wykładnia funkcjonalna polega na ustalaniu znaczenia przepisu poprzez badanie jego funkcji (wykładnia funkcjonalna sensu stricto), celów (wykładnia celowościowa albo teleologiczna) oraz wartości (wykładnia aksjologiczna). Wykładnia ta opiera się na założeniu, że prawo jako wytwór racjonalnego podmiotu (prawodawcy) jest regulatorem społecznych zachowań i realizuje określone zamierzenia, które determinują znaczenie poszczególnych elementów systemu prawa. Wykładnia funkcjonalna prowadzona jest w oparciu o następujące reguły: 1) Podczas interpretacji określonego przepisu należy brać pod uwagę jego ratio legis (dosł. rozum ustawy) czyli cel ustanowienia. 2) Cele poszczególnych przepisów (a w konsekwencji ich znaczenia) powinny być ustanawiane w oparciu o cele danych instytucji prawnych (zorganizowanych zespołów przepisów spełniających określone funkcje; instytucją prawną jest np. własność, małżeństwo, pożyczka itp.). 3) W przypadku wątpliwości znaczeniowych należy wybierać takie znaczenie, które w największym stopniu prowadzi do realizacji funkcji instytucji oraz funkcji całego prawa. 4) Przy ustalaniu znaczenia przepisu należy wziąć pod uwagę powszechnie akceptowane wartości, normy moralne oraz zasady słuszności i sprawiedliwości. 5) Przy ustalaniu znaczenia przepisu należy wziąć pod uwagę zasady ustroju społecznego, politycznego i ekonomicznego państwa. 6) Pozaprawne oceny i wartości należy brać pod uwagę jednolicie dla różnych regulacji, a co najmniej tych, które tworzą daną instytucję. 7) Oceny i wartości należy traktować jako niesprzeczny system; nie można znaczenia dwóch norm ustalać w oparciu o determinanty wzajemnie się wykluczające. c) Wykładnia literalna, zawężająca i rozszerzająca Kryterium tego podziału jest stosunek wyniku czynności wykładni systemowej lub funkcjonalnej do znaczenia językowego interpretowanego przepisu. Jeżeli ustalone znaczenie wykracza poza zakres znaczenia językowego, można mówić o wykładni rozszerzającej. Np. Przepis stanowi, że funkcjonariusze policji mają kompetencję k. Jeżeli w wyniku wykładni systemowej lub funkcjonalnej ustalone zostanie, że kompetencję k mają też żołnierze, albo strażacy, mamy do czynienia z wykładnią rozszerzającą. 62 Adam Sulikowski Jeżeli natomiast ustalone znaczenie jest węższe od znaczenia językowego (np. jeżeli ustalimy że wzmiankowaną kompetencję k mają ze względu na racje systemowe albo funkcjonalne tylko oficerowie) mamy do czynienia z wykładnią zawężającą. Jeżeli wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej nie jest ani szerszy ani węższy od znaczenia językowego, wykładnia ma charakter literalny. 4. IDEOLOGIE WYKAADNI. Ważnym pojęciem związanym z wykładnią jest pojęcie ideologii wykładni. Ideologia to zespół przekonań odnośnie celów wykładni i warto- ści, które ma realizować. Tradycyjnie wyróżnia się statyczną i dynamiczną ideologię wykładni. a) Ideologia statyczna Ideologia statyczna wiąże się z przyjęciem założenia, że znaczenie tekstu prawnego powinno być traktowane jako stałe i zgodne z wolą historycznego prawodawcy. Dopóki przepis nie zostanie uchylony bądz zmieniony powinien być interpretowany tak samo, a punktem odniesienia dla wykładni winny być czynniki umożliwiające ustalenie celów i założeń, które brał pod uwagę prawodawca ustanawiając przepis. Ideologia statyczna wyklucza zmienność znaczenia przepisów prawnych w zależności od zmian społecznego, politycznego, czy gospodarczego otoczenia prawa. Naczelną wartością tej ideologii jest pewność prawa. Prawo powinno być zasadniczo statyczne, a rozstrzygnięcia przewidywalne. Ideologia statyczna wykładni jest również nazywana koncepcją wykładni subiektywnej lub intencjonalnej, ponieważ postuluje, aby interpretator kierował się w wykładni się na (subiektywną) wolę i intencje historycznego prawodawcy. Ideologia statyczna jest ważnym składnikiem tradycyjnych koncepcji pozytywistycznych. b) Ideologia dynamiczna Ideologia dynamiczna opiera się na założeniu, że znaczenie tekstów prawnych powinno być traktowane jako zmienne i zależne od czynników historycznych, ekonomicznych, politycznych i społecznych. Naczelną wartością tej ideologii jest elastyczność prawa i jego zdolność do ciągłego przystosowywania się do kontekstu. Prawo musi nadążać za rozwojem społeczeństwa. Ideologia ta zyskuje zwolenników zwłaszcza w toku przemian ustrojowych. Kiedy stary ustrój pozostawia prawo dostosowane do nieaktualnych realiów, jego stosowanie zgodnie z wolą historycznego prawodawcy jest na ogół społecznie nieakceptowane. W związku z tym poszukuje się innego niż wola prawodawcy punktu odniesienia dla prawa. Tym punktem odniesienia może być poczucie prawa w określonej 63 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS wspólnocie społecznej i politycznej. Jednakże w przypadku społeczeństw heterogenicznych (niejednorodnych) trudno jest niekiedy znalezć stały punkt oparcia dla czynności wykładni. Trudno też pogodzić ideologię dynamiczną z tradycyjnym pozytywizmem prawniczym. Ideologia dynamiczna wykładni określana jest także mianem koncepcji wykładni obiektywnej; zakłada bowiem niezależność ustaleń interpretacyjnych od subiektywnej woli historycznego prawodawcy. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA IX Stosunek prawny 1. UWAGI WSTPNE. POJCIE I ELEMENTY STOSUNKU PRAWNEGO Prawo jako regulator społecznych zachowań wywiera, co oczywiste, wpływ na więzi społeczne. Więzi (relacje) społeczne, które są regulowane przez normy prawne określane są mianem stosunków prawnych. Stosunki prawne mogą wiązać jednostki (strony) zarówno w warunkach ich świadomości, jak i nieświadomości. Analiza konstrukcji stosunku prawnego pozwala wyodrębnić jego podstawowe elementy. Są nimi: - podmioty stosunku prawnego, - przedmiot stosunku prawnego, - treść stosunku prawnego, Stosunki prawne są zmienne w czasie. Powstają zmieniają się i ustają wskutek wystąpienia określonych faktów. Fakty te (wielce różnorodne) określane są mianem faktów prawnych. Od ich porządkującej klasyfikacji wypada rozpocząć prezentacje podstawowych zagadnień związanych ze stosunkami prawnymi. 2. FAKTY PRAWNE Fakty prawne jako okoliczności wpływające na powstanie, zmianę bądz ustanie stosunku prawnego można podzielić na dwie podstawowe kategorie zdarzenia i zachowania. Zdarzenia są to fakty, które nie są bezpośrednio związane z działaniem człowieka. Zdarzeniem może być przykładowo klęska żywiołowa (działanie sił natury), choroba czy nawet katastrofa budowlana, morska lub powietrzna która mimo, iż bywa zawiniona przez człowieka nie jest bezpośrednim następstwem jego woli. Zdarzenia, jako fakty prawne, mogą powodować powstanie, zmianę lub 65 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS ustanie stosunku prawnego mogą rodzić (zmieniać) prawa i obowiązki jednych podmiotów względem innych (np. obowiązki organów władzy, które na podstawie określonych przepisów powinny w odpowiedni sposób zareagować, czy uprawnienia ubezpieczonych względem firm ubezpieczenio- wych). Zachowania, z kolei są przejawem ludzkiej aktywności, która bezpośrednio powoduje powstanie zmianę bądz ustanie stosunku prawnego. Zachowania dzielą się na czyny i czynności prawne. Czyny to takie zachowania określonych podmiotów, które nie są nastawione na dokonanie jakichkolwiek zmian w stosunkach prawnych. Innymi słowy czyny nie są związane z celowym dążeniem do ukonstytuowania, zmiany bądz zniesienia stosunku prawnego. Świadomość podmiotu dokonującego czynu obejmuje jedynie jego skutki faktyczne. Zmiany w stosunkach prawnych są niejako skutkiem ubocznym aktywności podejmowanej w zupełnie innym celu. Czynem jest np. popełnienie przestępstwa (zabójstwa, kradzieży). Celem przestępcy nie jest przecież ukonstytuowanie stosunku prawnego pomiędzy nim a organami ścigania. Przestępca wolałby wręcz uniknąć powstania takiego stosunku. Oczywiście czyny nie koniecznie muszą być niezgodne z prawem. Czynem może być także zachowanie legalne. Za przykład może tutaj posłużyć porzucenie rzeczy ruchomej. Pozbywając się swojej rzeczy, właściciel nie dąży zwykle do tego, by ktoś zyskał uprawnienie do skutecznego objęcia tej rzeczy w posiadanie (uzyskał prawo własności rzeczy). Niemniej jednak skutek taki może wystąpić. Czyny jako zachowania muszą zostać uzewnętrznione. Oznacza to, że nie jest czynem samo powzięcie zamiaru określonego zachowania. Sam zamiar zatem nie może rodzić skutków prawnych, choć stanowi ważny element czynu. Czynności prawne (druga kategoria zachowań) to zachowania celowo zmierzające do ukonstytuowania, zmiany bądz zniesienia stosunku prawnego. Czynnością prawną jest np. złożenie określonego oświadczenia woli (zawarcie umowy, złożenie przysięgi/ przyrzeczenia publicznego). Czynnościami prawnymi są także wszelkie akty tworzenia i stosowania prawa; wszak kształtują one stosunki prawne między stronami poprzez dokonywanie określonych operacji na prawie. Zachowania, czyli zarówno czyny, jak i czynności prawne mogą mieć zarówno postać działania, jak i zaniechania. Czynem zaniechania będzie np. powstrzymanie się kierowcy od udzielenia pomocy ofiarom wypadku (co rodzi określone skutki), a czynnością prawną związaną z zaniechaniem jest np. powstrzymanie się od wzięcia udziału w głosowaniu, świadomie zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. 3. PODMIOTY STOSUNKU PRAWNEGO Krąg podmiotów, które mogą być stronami stosunku prawnego jest szeroki i różnorodny. Mogą być stroną stosunku prawnego zarówno osoby fizyczne jak i osoby prawne (pojęcie to wyjaśnię w dalszej części wywodu) 66 Adam Sulikowski a także inne podmioty, którym prawo taką możliwość nadaje. Kompetencje podmiotów związane ze stosunkiem prawnym wyznaczane są przez dwie zdolności zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawna to możliwość bycia stroną stosunków prawnych, zaś mianem zdolności do czynności prawnych określa się możliwość kształtowania stosunków prawnych w drodze świadomych zachowań. Zdolność prawna jest analitycznie pierwotna względem zdolności do czynności prawnych. Innymi słowy, aby mieć zdolność do czynności prawnych należy mieć także zdolność prawną. a) Zdolność prawna W przypadku osób fizycznych (ludzi), zasadą jest, że zdolność prawną posiada jednostka od momentu urodzenia do chwili śmierci. Od tej zasady już w prawie rzymskim wyznaczono jeden wyjątek. W przypadku rozporządzeń związanych z dziedziczeniem, spadkobiercą można uczynić płód ludzki (poczęty a nienarodzony), który z łaciny określa się mianem nasciturusa. Nasciturus może być stroną stosunku prawnego (np. podmiotem praw wynikających z zapisu testamentowego), jednakże pod warunkiem, że urodzi się żywy. Jeśli jednak dziecko urodzi się martwe, przyjmuje się że nigdy zdolności prawnej nie miało, tzn. nie nabyło skutecznie żadnych praw i obowiązków w okresie przed swoim narodze- niem. Współcześnie zdolność prawna dziecka poczętego została w różnych porządkach prawnych rozszerzona. Wmyśl przepisów polskiego prawa cywilnego, na rzecz nasciturusa można czynić darowizny, a dziecko po urodzeniu może żądać naprawienia szkody powstałej przed urodzeniem. Z orzecznictwa sądowego wynika, że w przypadku śmierci ojca przed urodzeniem się dziecka przysługuje dziecku prawo do renty. Itp. Momentem, z którym wygasa zdolność prawna osoby fizycznej jest chwila jej śmierci. Śmierć może mieć charakter fizyczny bądz może się wiązać z tzw. uznaniem za zmarłego. Moment śmierci fizycznej ustalany jest z wykorzystaniem wiedzy medycznej. W niektórych przypadkach nie jest to kwestia prosta. Nowoczesna technika medyczna pozwala przecież utrzymywać pewne czynności życiowe człowieka nawet mimo znacznego uszkodzenia jego mózgu. Czy odłączenie od sprzętu medycznego jest zabójstwem (działaniem przeciw osobie mającej zdolność prawną, a tym samym prawa i obowiązki) czy też nie? Te i podobne pytania, na które sformułowanie odpowiedzi jest niezwykle trudne prawo musi rozstrzygać. Uznanie za zmarłego, o którym wspominałem wcześniej, jest czynnością prawną kompetentnego organu (sądu), podejmowaną w sto- sunku do osoby zaginionej. Skutkiem tej czynności jest ustanowienie domniemania, iż dana osoba nie żyje (utraciła zdolność prawną). Aktualne polskie regulacje w tej materii przewidują, że z wnioskiem o uznanie danej osoby za zmarłą można wystąpić po upływie 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym podjęto ostatnią informację o życiu tej osoby, albo po upływie lat 5, gdyby zaginiony w chwili uznania za zmarłego miał ukończone lat 70 (art. 29 ż ł kc). Ponadto nie można uznać za zmarłego nikogo przed ukończeniem 23 lat (art. 29 ż 2 kc). Gdy zaginięcie pozostaje 67 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS w związku ze wskazanymi w ustawie okolicznościami niebezpiecznymi dla życia, np. katastrofą, wojną obowiązują krótsze terminy możliwe jest skuteczne złożenie wniosku po upływie 6 miesięcy od katastrofy (art. 30 kc). Domniemanie, że osoba uznana za zmarłą poniosła śmierć (utraciła zdolność prawną) w momencie wskazanym w orzeczeniu sądowym, jest wzruszalne, czyli może zostać obalone. Nie zawsze jednak obalenie domniemania, np. wskutek odnalezienia się zaginionego, prowadzi do restytucji stanu prawnego sprzed zaginięcia. Przykładowo, małżeństwo zawarte przez małżonka osoby uznanej za zmarłą z osobą trzecią zachowuje ważność. Jak wskazałem wyżej, zdolność prawna osób fizycznych ograniczona jest do ludzi. W charakterze ciekawostki wspomnę, że w dyskusjach naukowych i praktycznych pojawiają się postulaty rozszerzenia zdolności prawnej na zwierzęta. Szczególną popularność w tym zakresie zyskały poglądy naukowca i filozofa P. Singera, który dowiódł, że małpy człekokształtne są dużo bardziej ludzkie niż niektórzy ludzie, stąd powinny mieć prawo np. do chronionego posiadania rzeczy. W Stanach Zjednoczonych znane były też przypadki dokonywania zapisów testamentowych na rzecz ulubionych piesków czy kotków. Oczywiście zapisy takie uznawane były za bezskuteczne. Omówienie kwestii zdolności prawnej osób prawnych wymaga krótkiego wyjaśnienia, czym są te osoby. Istotą osób prawnych jest to, że mimo, iż nie są osobami fizycznymi, mogą funkcjonować w obrocie prawnym jako samodzielne i pojedyncze podmioty praw i obowiązków. Osobami prawnymi mogą być korporacje (czyli zespoły osób np. partie, stowarzyszenia, związki zawodowe) a także zorganizowane składniki majątkowe (np. Skarb Państwa). Osoby prawne powstają w wyniku zastosowania specjalnych procedur. Procedury te mogą być różne. Do najczęściej stosowanych należą tzw. tryb erekcyjny, który w uproszczeniu polega na tym, że uprawniony podmiot poprzez specjalne oświadczenie woli kreuje osobę prawną oraz tzw. tryb koncesyjny, który polega na tym, że podmioty zainteresowane stworzeniem osoby prawnej (np. spółki z.o.o) po spełnieniu określonych wymogów zyskują uprawnienie do żądania od kompetentnego organu nadania konstruowanej jednostce osobowości prawnej w formie określonej decyzji (np. konstytutywnego wpisu do określonego rejestru). Zasadą jest, że osoby prawne podlegają rejestracji (umieszczeniu w specjalnym rejestrze spisie). Wpis jest zwykle warunkiem nabycia osobowości prawnej, a tym samym momentem, od którego osoba prawna ma zdolność prawną. Jeżeli wpis nie jest wymagany, bądz jest jedynie deklaratoryjny (nie tworzy nowych praw i obowiązków, lecz je stwierdza) zdolność prawną może nabyć określona jednostka w momencie złożenia skutecznego oświadczenia woli zmierzającego do powołania jej do życia (np. w momencie zawarcia umowy spółki). Ustanie zdolności prawnej przez osobę prawną następuje w momencie utraty osobowości prawnej, która może być wynikiem określonego zdarzenia bądz skutkiem czynności prawnej. 68 Adam Sulikowski Zdolność prawną, jak już wspomniałem, mogą posiadać także podmioty, które nie są ani osobami fizycznymi ani osobami prawnymi. Są to tzw. jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Jednostki takie mogą być podmiotem praw i obowiązków w ograniczonym zakresie. b) Zdolność do czynności prawnych Druga z konstytuujących podmiotowość prawną kompetencji zdolność do czynności prawnych, zasadniczo różni się w przypadku osób fizycznych i osób prawnych. W przypadku osób fizycznych można wyróżnić kilka postaci tej zdolności - pełną zdolność do czynności prawnych, ograniczoną zdolność do czynności prawnych. W przypadku osób fizycznych możliwa jest także sytuacja braku zdolności do czynności prawnych, mimo posiadania zdolności prawnej. W myśl aktualnych polskich regulacji kwestia zdolności do czynności prawnej osób fizycznych przedstawia się następująco: 1) Nasciturus czyli płód ludzki oraz dziecko od momentu urodzenia do ukończenia lat 13-tu nie ma zdolności do czynności prawnych. Operacje związane z kształtowaniem stosunków prawnych, których stronami są te podmioty, dokonywane są zasadniczo przez ich uprawnionych przedstawicieli (w przypadku nasciturusa działa specjalny podmiot zwany kuratorem ventris nomine czyli kuratorem w imieniu brzucha, w przypadku dzieci, ich rodzice, opiekunowie a także inne uprawnione podmioty). Brakiem zdolności do czynności prawnych charakteryzują się także osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Decyzję o ubezwłasnowolnieniu całkowitym (pozbawieniu zdolności do czynności prawnych) może podjąć kompetentny sąd wobec osoby, która posiada co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Powodem dokonania takiej czynności może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, albo innego rodzaju zaburzenia uniemożliwiające kierowanie własnym postępowaniem. Osoby nie mające zdolności do czynności prawnych (na zasadzie wyjątku) mogą zawierać drobne umowy z zakresu spraw życia codziennego (np. zakupy żywności czy przejazd autobusem), o ile nie pociągają one za sobą ich pokrzywdzenia. W pozostałych sprawach za takie osoby musi działać ich uprawniony przedstawiciel. 2) Osoba, która ukończyła lat 13 a nie ukończyła lat 18tu posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Taką samą zdolność posiada osoba pełnoletnia, której zdolność do czynności prawnej została częściowo ograniczona wyrokiem sądu w drodze tzw. ubezwłasnowol- nienia częściowego. Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka się w stosunku do osób posiadających pełną zdolność do czynności prawnych, które z przyczyn analogicznych do przesłanek ubezwła- snowolnienia całkowitego nie są w stanie samodzielnie prowadzić swoich spraw i gospodarować swoim mieniem. Osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych mogą zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Mogą zawierać 69 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS umowy o pracę a także dysponować swym zarobkiem. Zasadą jest, że ograniczona zdolność do czynności prawnej pozwala swobodnie zawierać umowy, które zwiększają prawa osób tę zdolność posiadają- cych albo zmniejszają ich obowiązki. Jednakże, jeśli dana umowa uszczuplałaby uprawnienia lub nakładała obowiązki na osobę ograniczoną w zdolnościach do czynności prawnych, wtedy musi być ona zawarta za zgodą kompetentnego przedstawiciela takiej osoby. 3) Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje osoba fizyczna z chwilą ukończenia 18 roku życia (jeżeli nie została ubezwłasnowolniona). Wyjątkowo taką zdolność może uzyskać kobieta, która ukończyła lat 16 i zawarła za zgodą właściwego sądu związek małżeński. Pełna zdolność do czynności prawnych pozwala samodzielnie kształtować stosunki prawne bez przymusowej pomocy. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej ustaje z chwilą jej śmierci (z wyjątkami związanymi z ubezwłasnowolnieniem, o którym już pisałem). W przypadku osób prawnych zdolność do czynności prawnych jest zasadniczo skorelowana ze zdolnością prawną. To znaczy osoba prawna, jeżeli ma zdolność prawną, posiada także zdolność do czynności prawnych. Nie ma w przypadku osób prawnych także ograniczeń zdolności do czynności prawnych, choć za odpowiednik takich ograniczeń można uznać (w przypadku osób prawnych będących przedsiębiorcami) stan upadłości, kiedy osoba prawna może dokonywać samodzielnie tylko niektórych czynności np. produkować, płacić pensję pracownikom itp., nie może natomiast uszczuplać znacznie swego majątku. Czynności prawne osób prawnych dokonywane są poprzez zachowania osób fizycznych, które pełnią funkcję organów osoby prawnej. Organy są traktowane są w ramach pełnienia swych funkcji nie jako podmioty osobistych praw i obowiązków, lecz jako instrumenty, którymi posługuje się osoba prawna. Zdolność do czynności prawnych osób prawnych ustaje z momen- tem ustania ich osobowości prawnej (w wyniku określonych zdarzeń bądz czynności prawnych. 4. PRZEDMIOT STOSUNKU PRAWNEGO Pojęcie przedmiotu stosunku prawnego używane jest dla oznaczenie dwóch rodzajów obiektów. Po pierwsze, mówi się o przedmiotach stosunku prawnego w odniesieniu do rzeczy (materialnych elementów rzeczywistości wyodrębnionych ze względu na samodzielną funkcjonalność) oraz innych przedmiotów tak materialnych (prąd, gaz itp.), jak i niematerialnych (dobra osobiste, wytwory intelektualne) których dotyczą prawa i obowiązki stron stosunku. Po drugie zaś, terminu przedmiot stosunku prawnego używa się w odniesieniu do zachowań stron stosunku prawnego związanych z tym stosunkiem. Przykładowo jeżeli w drodze umowy sprzedaży podmiot A odpłatnie przenosi na podmiot B własność biurka, można stwierdzić, że 70 Adam Sulikowski przedmiotem stosunku prawnego jest biurko, można także uznać że jest nim przeniesienie własności biurka, czyli określone zachowanie. Zasadniczo przedmiotem stosunku prawnego może być każda rzecz i każde zachowanie. Wyjątkiem są tzw. illegalia czyli zachowania niezgodne z prawem (np. przedmiotem stosunku prawnego nie może być zabójstwo jakiejś osoby, czy kradzież określonego przedmiotu) oraz impossibilia czyli rzeczy nieistniejące i niemożliwe (np. nie może być przedmiotem stosunku prawnego zorgani- zowanie konferencji prasowej z Tutenhamonem czy gra w piłkę kulą ziemską.) 5. TREŚĆ STOSUNKU PRAWNEGO Treścią stosunku prawnego są wyznaczane przez normy prawne prawa (uprawnienia) i obowiązki stron tego stosunku. Niektórzy autorzy wyróżniają w kontekście treści stosunku prawnego, obok uprawnień i obowiązków, także wolności. Uprawnieniem jest dwustronna relacja prawna powstająca ze względu na normy prawne, w której występuje podmiot uprawniony do żądania określonego świadczenia oraz podmiot zobowiązany do wykonania tego świadczenia. Świadczenie to jest korzystne dla podmiotu uprawnionego i jest realizowane w jego interesie, z kolei z punktu widzenia podmiotu zobowiązanego, uprawnienie przekłada na określony obowiązek zachowania się. Obowiązek z kolei to nakaz albo zakaz określonego działania/zanie- chania. Wolność natomiast definiowana jest jak sytuacja prawnej indyferentności określonego zachowania się. Jeżeli zachowanie jest prawnie indyferentne, to nie jest ani zakazane ani nakazane. Jest więc zarówno dozwolone (można się zachować w określony sposób), jak i fakultatywne (można się powstrzymać od określonego zachowania się). Jeżeli np. treścią stosunku prawnego jest wolność poruszania się, oznacza to, że strona tego stosunku może się poruszać w określonym zakresie, może się także od poruszania powstrzymać. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA X Prawo krajowe, prawo międzynarodowe, prawo ponadnarodowe Przedstawione w rozdziałach poprzednich podstawowe elementy dominującego obecnie w dyskursie prawniczym pozytywizmu prawnego wiązały się w przeważającej mierze z prawem wewnętrznym, obowiązującym w państwach oraz obowiązującym obywateli państw bez względu na miejsce, w którym się znajdują. Logika funkcjonowania krajowych porządków prawnych jest dość prosta i oczywista. Suweren bądz uprawniony przezeń podmiot stanowi prawo, które posiada moc obowiązującą względem osób związanych z suwerenem więzią władzy za sprawą posiadania określonego obywatelstwa lub przebywania na określonym terytorium. Jednakże, jak wspominałem w rozdziale poświęconym problematyce zródeł prawa, współcześnie coraz większe znaczenie dla jednostek mają normy, które wymykają się powyższemu schematowi. Mam tu na myśli oczywiście normy prawa międzynarodowego oraz tzw. prawa ponadnarodowego (np. prawa Unii Europejskiej). Na kartach niniejszego rozdziału podejmę próbę rekonstrukcji swoistej logiki obowiązywania tych właśnie norm. 1. PRAWO KRAJOWE A PRAWO MIDZYNARODOWE (PUBLICZNE) Kwestia związania normami prawa międzynarodowego publicznego jednostek, choć obecnie nie budzi większych wątpliwości nie zawsze była przedmiotem tak jednoznacznych poglądów. Tradycyjnie prawo międzynaro- dowe publiczne było traktowane jako zespół norm zawieranych głównie w trybie umownym przez państwa i wiążących te właśnie państwa 72 Adam Sulikowski uważano, iż państwa jako pojedyncze osoby prawne przyjmują na siebie zobowiązania i nabywają uprawnienia poprzez zawieranie kontraktów z innymi państwami. Kwestia bezpośredniego związania tymi zobowiąza- niami jednostek wydawała się kontrowersyjna, gdyż z wewnątrzpaństwo- wego punktu widzenia jednostka to odrębny względem państwa podmiot praw i obowiązków, a co za tym idzie związanie jednostki prawem między- narodowym jest zasadniczo pośrednie. Przecież jeżeli państwo A ma zobo- wiązanie finansowe względem państwa B, nie oznacza to, że zobowiązanie to przekłada się bezpośrednio na obywateli państwa B. Tradycyjny sposób myślenia o prawie międzynarodowym wiąże się z tzw. dualistyczną koncepcją relacji prawa międzynarodowego względem prawa wewnętrznego. Według tej koncepcji prawo międzynarodowe i prawa krajowe to całkowicie odmienne porządki normatywne, posiadające rozłączne kręgi adresatów. Innymi słowy prawo międzynarodowe nie jest postawą stosunków prawnych, których stronami są obywatele państw. Jednakże w ostatnim stuleciu, a zwłaszcza po drugiej wojnie światowej, coraz częściej w umowach międzynarodowych państwa zawierać zaczęły postanowienia, których oczywistymi adresatami były jednostki. Chodzi tu przede wszystkim o akty prawne związane z prawami człowieka. Wprawdzie umowy takie były zawierane przez podmioty prawa międzynarodowego, i to właśnie te podmioty zobowiązywały się do poszanowania określonych praw. Jednakże faktycznymi adresatami postanowień umownych były jednostki, które w określonym trybie mogły się na swe prawa powoływać, uzyskując konkretne korzyści. W ten sposób normy prawa międzynarodowego zaczęły stanowić ważny element sytuacji prawnej jednostki, a tym samym specyficzny składnik krajowych porządków prawnych. W takiej sytuacji koncepcja dualistyczna nie znajduje zastosowania. Bardziej adekwatna jest niewątpliwie tzw. koncepcja monistyczna, w myśl której wiążące dane państwo prawo międzynarodowe stanowi część wewnętrznego porządku prawnego tego państwa. Rozwiązania monistyczne w zakresie stosunku prawa międzynarodowego i krajowego przyjęło wiele państw, w tym, co jasno wynika z konstytucyjnej koncepcji zródeł prawa, także Rzeczpospolita Polska. Logika monistycznej koncepcji jest prosta. Suwerenne państwa poprzez uprawnione organy kreują zobowiązania międzynarodowe, które wywołują niejako podwójny skutek. Z zewnętrznego (międzynarodowego) punktu widzenia są umowami kontaktami zawieranymi przez równo- rzędne podmioty. Zaś z wewnętrznego punktu widzenia (postrzegane okiem obywatela) są analogicznym zródłem norm, jak ustawa czy rozporządzenie. 2. PROBLEMATYKA PRAWA PONADNARODOWEGO Problem wyodrębnienia prawa ponadnarodowego pojawił się w związku z integracją europejską, co nie oznacza, iż jest on związany jedynie z Europą. Procesy integracyjne związane z powołaniem i rozwojem Wspólnot Europejskich zwróciły uwagę na problem funkcjonowania 73 WSTP DO PRAWOZNAWSTWA KRÓTKI KURS w obrocie prawnym norm, które różnią się zarówno od prawa wewnętrznego, jak i tradycyjnie pojmowanego prawa międzynarodowego. Wspólnoty Europejskie, przekształcone w wyniku traktatu z Maastricht w Unię Europejską zostały wprawdzie ukonstytuowane w drodze klasycz- nych umów międzynarodowych, jednakże sam dorobek wspólnot ma niewiele wspólnego z prawem międzynarodowym. Większość norm prawnych stanowiących tzw. prawo europejskie to tzw. akty prawa pochodnego. Generalne upoważnienia do ich wydania znajdują się wprawdzie w umowach międzynarodowych, jednakże same akty tworzone są przez organy i instytucje wspólnotowe. Ponadto prawo pochodne stanowi daleko idące rozwinięcie traktatów, a wręcz zdaje się wykraczać poza wolę państw sygnatariuszy umów międzynarodowych statuujących wspólnoty. Także procedura kreowania aktów prawa pochodnego (rozporządzeń, dyrektyw) trudna jest do opisania w kategoriach prawa międzynarodowego. Różne skomplikowane instytucje związane z podejmowaniem decyzji sprawiają, iż kreacja norm pochodnego prawa wspólnotowego wykraczają znacznie poza klasyczny schemat, w którym suwerenne państwo podejmuje na siebie określone zobowiązanie poprzez oświadczenie woli uprawnionego przedstawiciela. W procesie tworzenia prawa wspólnotowego uczestniczą podmioty, które nie są w ścisłym tego słowa znaczeniu reprezentantami państw. Podstawowe akty prawa pochodnego rozporządzenia są ponadto aktami samowykonalnymi, czyli wywołują skutki prawne (wiążą państwa i jednostki) od momentu ogłoszenia bez potrzeby ratyfikacji ani przepro- wadzania żadnych innych procedur włączania do krajowego porządku prawnego. Co więcej, znaczna część norm prawa europejskiego kreowana jest przez organ o charakterze sądowym. Mam tu na myśli Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, zwany także Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości. ETS ma znaczny wpływ na kształt i treść wspólnotowego porządku prawnego, przy czym jego sędziowie w żaden sposób nie reprezentują państw, z których pochodzą. To właśnie Trybunał Sprawiedliwości w swych orzeczeniach Costa vs ENEL oraz Internationalehandelsgesselschaft posłużył się koncepcją prawa ponad- narodowego, jako nowego typu prawa, różnego od prawa międzynarodo- wego. Ten nowy typ prawa charakteryzuje się, zdaniem Trybunału, właśnie tym, że większość jego norm jest skierowana do jednostek, znaczna część norm jest samowykonalna i kreowana przez organy częściowo niezależne od państw. W zakresie hierarchii norm status prawa ponadnarodowego względem krajowych porządków prawnych jest porównywalny ze statusem prawa federacji czy konfederacji względem prawa podmiotów sfederowa- nych. W opinii ETS, żadne państwo nie może powoływać się na normy prawa krajowego w celu ograniczenia bądz zaniechania wykonania norm wspólnotowych. Podkreślić należy, iż koncepcja prawa ponadnarodowego, nie kwestionowana przez przedstawicieli Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej) nie spotkała się jak dotąd z jednoznacznym przyjęciem przez państwa i prawoznawstwo. Z punktu widzenia krajowych porządków prawnych prawo wspólnotowe bywa często traktowane jako szczególny 74 Adam Sulikowski składnik prawa międzynarodowego publicznego. Taką opinię wyraża także znaczna część badaczy. Mimo kontrowersji nie sposób zaprzeczyć, że tradycyjne teorie prawa wewnętrznego i międzynarodowego są trudno stosowalne do opisu i wyjaśniania statusu prawa UE oraz porządków prawnych innych analogicznych instytucji. PRACE DYDAKTYCZNE SERIA: WAABRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA I PRZEDSIBIORCZOŚCI ADMINISTRACJA Literatura [1] Arystoteles, Polityka, Przekład, wstęp i komentarze Maria Chigerowa, Warszawa 2001. [2] Bator A., Gromski W., Kozak A., Kazmierczyk S., Pulka Z., Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2006. [3] Lang W., Wróblewski J., Zawadzki S., Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986. [4] Pulka Z., Czy nastąpił zmierzch pozytywistycznej koncepcji prawa i prawoznawstwa?, (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. W poszukiwaniu podstaw prawa, pod red. A. Sulikowskiego, Wrocław 2006. [5] Kozak A., Trzy modele praktyki prawniczej, (w:) Studia z filozofii prawa, z. 2, pod red. J. Stelmacha, Kraków 2003. [6] Stelmach J., Sarkowicz R., Filozofia prawa w XIX i XX w., Kraków 1999. [7] Ziembiński Z., Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980. [8] Stelmach J., Brożek B., Metody prawnicze, Kraków 2004. [9] Ziembiński Z., O pojmowaniu pozytywizmu oraz prawa natury, Poznań 1993. [10] Safjan M., Rola prawnika we współczesnym świecie, Warszawa 2004 [11] Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002. [12] Morawski L., Główne problemy filozofii prawa. Prawo w toku przemian., Warszawa 2006. [13] Zirk-Sadowski M., Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2001. [14] Szyszkowska M., U zródeł współczesnej filozofii prawa i filozofii człowieka, Warszawa 1972. 76 Adam Sulikowski [15] Benton T., Craib I., Filozofia nauk społecznych. Od pozytywizmu do postmodernizmu, Wrocław 2003. [16] Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2005. [17] Sulikowski A. O ponowoczesnej teorii prawa [w:] Sulikowski A. (red.) W poszukiwaniu podstaw prawa, Wrocław 2006.