Abraham Maslow 

 

 
 
 
 

W  stronę  
        psychologii   
                  istnienia

 

 
 
 
 
'             *                 PRZEDMOWA' 
Wiele zmian zaszło w świecie psychologii od ukazania 
się pierwszego wydania tej książki. Psychologia huma- 
nistyczna, jak się ją najczęściej nazywa, ustaliła się obec- 
nie solidnie jako żywotna trzecia alternatywna możli- 
wość wobec psychologii obiektywistycznej, behawiory- 
stycznej (mechanomorficznej) i ortodoksyjnie freudow- 
skiej. Odnośna literatura jest obszerna i stale rośnie, 
a co więcej, psychologię tę zaczyna się stosować, 
zwłaszcza w szkolnictwie, przemyśle, religii, w organiza- 
cji i zarządzaniu, w terapii i samodoskonaleniu, i w róż- 
nych innych „eupsychicznych" organizacjach i periody- 
kach. 
Wyznaję, że musiałem uznać ten humanistyczny kie- 
runek w psychologu za rewolucję w najprawdziwszym, 
dawnym znaczeniu tego wyrazu, w sensie, w jakim do- 
konywali rewolucji Galileusz, Darwin, Einstein, Freud 
i Marks, którzy przez, rewolucję rozumieli forsowanie 
nowych dróg postrzegania i myślenia, nowych obrazów 
człowieka i społeczeństwa, nowych koncepcji etyki i war- 
tości, nowych kierunków postępu. 
Ta trzecia psychologia jest obecnie jednym z aspektów 
ogólnego Weltanschauung, nową filozofią życia, nową 
koncepcją człowieka, początkiem nowego stulecia pracy 
(o ile oczywiście potrafimy tymczasem zapobiec nowej 
totalnej zagładzie). Dla każdego człowieka dobrej woli, 
każdego, kto stoi po stronie życia, jest tu pole do dzia- 
łania, efektywna, szlachetna, niosąca zadowolenia praca, 
która może nadać bogate znaczenie życiu własnemu i in- 
nych ludzi. 
Psychologia ta nie jest wyłącznie opisowa czy aka- 
demicka, ona podpowiada działanie i zakłada następstwa. 
Pomaga w inicjowaniu drogi życia nie tylko dla danej 
osoby w obrębie jej własnej, prywatnej psyche, lecz tak- 
że dla tej osoby jako istoty społecznej, członka społeczeń- 
stwa. Uświadamia nam ścisłą zależność między tymi dwo- 
ma aspektami życia. Ostatecznie najlepszym „pomocni- 
 

kiem" jest „dobra osoba". Często się zdarza, że osoba cho- 
ra lub nieodpowiednia, starając się pomóc — przynosi 
szkodę. 
Powinienem tu zaznaczyć, że uważam psychologię hu- 
manistyczną (trzecią psychologię) za przejściowy, przy- 
gotowawczy stopień do jeszcze „wyższej" czwartej psy- 
chologii, międzyosobowej, międzyludzkiej, ześrodkowa- 
nej raczej na kosmosie niż na ludzkich potrzebach i za- 
interesowaniach, wykraczającej poza człowieczeństwo, 
tożsamość, samourzeczywistnienie i temu podobne. Wkrót- 
ce zacznie wychodzić (1968) „Journal of Transpersonal 
Psychology" redagowany przez tego samego Tony Suti- 
cha, który założył „Journal of Humanistic Psychology". 
Te nowe poczynania mogą doskonale zaspokoić w sposób 
odczuwalny, użyteczny i efektywny „sfrustrowany ide- 
alizm" wielu zdesperowanych osób, zwłaszcza wśród 
młodych ludzi. Te psychologie obiecują, iż się rozwiną 
w filozofię życia, namiastkę religii, system wartości i pro- 
gram życiowy, których brak tym ludziom. Bez tego, co 
transcendentne i ponadosobowe, stajemy się chorzy, gwał- 
towni i nastawieni nihilistycznie lub też pozbawieni na- 
dziei i apatyczni. Potrzeba nam czegoś „większego od 
nas samych", co budzi lęk i w co zaangażujemy się w no- 
wym sensie: naturalistycznym, empirycznym, nie-kościel- 
nym (może na wzór Thoreau i Whitmana, Williama Ja- 
mesa i Johna Deweya). 
Jestem przekonany, iż drugim zadaniem wymagają- 
cym realizacji dla uzyskania dobrego świata jest rozwój 
humanistycznej i ponadosooowej psychologii zła, powsta- 
łej raczej z miłości i współczucia dla natury ludzkiej niż 
z odrazy do niej czy z poczucia beznadziejności. Popraw- 
ki, jakie wniosłem do tego nowego wydania, dotyczą 
głównie tych zagadnień. Tam, gdzie się to dało, przedsta- 
wiłem klarowniej moją psychologię zła — „zła z góry" 
raczej niż z dołu. Wnikliwa lektura wykryje te popraw- 
ki, chociaż mają bardzo skondensowaną formę. 
To, co mówię o problemie „zła", może brzmieć dla 
czytelników tej książki jak paradoks albo jak zaprzecze- 
nie jej głównych tez, lecz tak niewątpliwie nie jest. 
Są na świecie z całą pewnością ludzie dobrzy, mocni i 
uwieńczeni powodzeniem, ludzie święci, mędrcy, dobrzy 
przywódcy, ludzie odpowiedzialni, politycy, mężowie sta- 
nu, ludzie silni, tacy, którzy wygrywają, a nie przegry- 
 

wają, budowniczowie, a nie niszczyciele, dojrzali, a nie 
zaś dziecinni. Tacy ludzie są dostępni dla każdego, kto 
chce ich poznać, tak jak byli dostępni dla mnie. Prawdą 
jest jednak, że jest ich niewielu, chociaż mogłoby 
być o wiele więcej, i że ich współcześni często źle się do 
nich odnosili. Tak więc trzeba zbadać również to, tę oba- 
wę przed ludzką dobrocią i wielkością, ten brak wiedzy, 
jak samemu stać się dobrym i silnym, tę niemożność 
przekształcenia swego gniewu w działalność pozytywną, 
tę obawę przed pełną dojrzałością, która upodabnia do 
boga, tę obawę poczucia własnej szlachetności, kochania 
siebie samego i stania się godnym miłości i szacunku. 
Zwłaszcza musimy nauczyć się przezwyciężać tę głupią 
skłonność, która powoduje przeradzanie się naszego 
współczucia dla słabych w nienawiść do silnych. 
Właśnie tego rodzaju prace badawcze najusilniej za- 
lecam młodym i ambitnym psychologom, socjologom oraz 
adeptom nauk społecznych w ogóle. Wszystkim zaś in- 
nym ludziom dobrej woli, którzy chcą pomóc w stworze- 
niu lepszego świata, gorąco polecam, aby uznali naukę — 
naukę humanistyczną — za sposób realizacji tego zada- 
nia, sposób bardzo dobry i konieczny, może nawet naj- 
lepszy ze wszystkich. 
My po prostu nie rozporządzamy dziś dostatecznie 
sprawdzoną wiedzą, by przystąpić do budowy jednego 
dobrego świata. Nasza wiedza nie wystarcza nawet, by 
nauczyć jednostki wzajemnej miłości — a w każ- 
dym razie nie jest to wiedza pewna. Jestem przekonany, 
że najlepszą odpowiedź przyniesie postęp nauki. Moja 
Psychology oj Science i Polanyi'ego Personal Knowledge 
jasno wykazują, że życie poświęcone nauce może być za- 
razem życiem, które jest wypełnione zaangażowaniem, 
pięknem, nadzieją na przyszłość człowieka i odkrywaniem 
wartości. 
A. H. Maslow 
 

 
 
 
 
 
Część I 
 
 
SZERSZE POLE DZIAŁANIA 
DLA PSYCHOLOGII 
 
 
 
1. WSTĘP: PSYCHOLOGIA ZDROWIA 
Nowa koncepcja choroby i zdrowia człowieka ukazuje 
się na horyzoncie, psychologia, która jest moim zdaniem 
tak pasjonująca i pełna nadzwyczajnych możliwości, że 
nie mogę się oprzeć pokusie i przedstawiam ją publicz- 
nie, nie czekając na weryfikację i potwierdzenie, a więc 
zanim jeszcze będzie można ją uznać za prawdziwie na- 
ukową. 
Główne przesłanki tej koncepcji są następujące: 
1.  Każdy z nas ma swą zasadniczą, biologicznie uwa- 
runkowaną wewnętrzną naturę, która w pewnym stop- 
niu jest „naturalna", wrodzona, dana i w pewnym ogra- 
niczonym sensie stała,  a przynajmniej  nie  zmieniająca 
się. 
2.  Wewnętrzna natura każdego człowieka jest częścio- 
wo tylko jemu właściwa, częściowo zaś należy do całego 
gatunku. 
3.  Jest  możliwe  naukowe   zbadanie  tej   wewnętrznej 
natury i wykrycie, jaka ona jest (wykrycie,   a nie 
wymyślenie). 
4.  Ta wewnętrzna natura, na ile ją dotychczas pozna- 
liśmy, nie zdaje się być w swej istocie czy przede wszyst- 
kim, czy też z konieczności zła. Główne potrzeby ludzkie 
(życia, bezpieczeństwa i pewności, poczucia więzi i uczu- 
cia, szacunku i własnej godności, samorealizacji), podsta- 
wowe ludzkie uczucia i zdolności są na pozór albo ne- 
utralne,    przed-moralne,    albo    zdecydowanie    „dobre". 
Skłonności .niszczycielskie, sadyzm, okrucieństwo,  złośli- 
kdalej, nie zdają się być wrodzone, lecz raczej 
11 
 

stanowią gwałtowną reakcję przeciw frustracji na- 
szych istotnych potrzeb, emocji i zdolności. Gniew san 
w sobie nie jest czymś złym, jak również strach, le- 
nistwo, a nawet ignorancja. Mogą one rzecz prosta pro- 
wadzić i prowadzą do złego postępowania, ale nie musi 
tak być. Taki skutek nie jest wewnętrzną koniecznością. 
Ludzka natura bynajmniej nie jest tak zła, jak sądzono. 
Można śmiało powiedzieć, że na ogół nie doceniano mo- 
żliwości natury ludzkiej. 
5.  Skoro wewnętrzna natura jest raczej dobra lub ne- 
utralna, a nie zła, należy ją uzewnętrznić i rozwijać, nie 
zaś powściągać. O ile jest nam dana możność pokierowa- 
nia   swoim   życiem,   rozwijamy   się   zdrowo,   owocnie   i 
szczęśliwie. 
6.  Jeśli ten podstawowy rdzeń osobowości zostanie od- 
rzucony bądź stłumiony, dana jednostka zachoruje albo 
w sposób oczywisty, albo w sposób bardziej zamaskowa- 
ny, niekiedy natychmiast, kiedy indziej w późniejszym 
czasie. 
7.  Ta wewnętrzna natura nie  jest tak silna i prężna 
ani nieomylna, jak instynkt u zwierząt. Jest ona słaba, 
delikatna  i  subtelna,   łatwo  ustępuje   nawykowi,   presji 
kulturowej i złemu nastawieniu do niej innych osób. 
8.  Mimo swej słabości rzadko zanika u osoby normal- 
nej — i zapewne nawet u osoby chorej. Chociaż odrzuco- 
na, trwa permanentnie w głębi i domaga się aktualizacji. 
9.  Tak  się  składa,   że te  wszystkie  stwierdzenia  do- 
tyczące wewnętrznej natury muszą być połączone z ko- 
niecznością stosowania dyscypliny i wyrzeczeń oraz z fru- 
stracją, cierpieniem i tragedią. O ile doświadczenia te od- 
krywają, rozwijają i spełniają naszą wewnętrzną naturę, 
o tyle są to doświadczenia pożądane. Coraz bardziej jest 
widoczne, że doświadczenia te mają coś wspólnego z po- 
czuciem dokonania i wzmocnieniem naszego ja, a przez 
to samo z poczuciem zdrowego szacunku dla samego sie- 
bie i większej pewności. Osoba, która nie przezwycięży- 
ła, nie przeciwstawiła się i nie pokonała trudności, bę- 
dzie nadal odczuwała wątpliwość,  czy   potrafiłaby 
to  uczynić. Dotyczy to  nie  tylko  zagrożeń  z  zewnątrz, 
lecz jest słuszne również w odniesieniu do umiejętności 
kontrolowania i opóźniania własnych impulsów, a więc 
do tego, żeby się ich nie bać. 
Zauważmy, że jeśli stwierdzenia te się sprawdzą, bę- 
dzie to zapowiedź naukowej etyki, naturalnego systemu 

wartości i ostatecznego kryterium dla określenia dobra 
i zła, słuszności i błędu. Im lepiej poznamy naturalne 
skłonności człowieka, tym łatwiej będzie można mu po- 
wiedzieć, jak być dobrym, szczęśliwym i owocnym w 
pracy, jak szanować samego siebie, jak kochać i jak reali- 
zować swoje największe możliwości. Prowadzi to auto- 
matycznie do rozwiązania wielu problemów osobowości, 
jakie niesie ze sobą przyszłość. Wydaje się przeto, że 
należy zbadać, jaki człowiek jest wewnątrz, w swojej 
głębi, jako należący do rodzaju ludzkiego i jako odrębna 
jednostka. 
Badanie takich samorealizujących się osób może nas 
wiele nauczyć o naszych własnych błędach i niedo- 
ciągnięciach oraz wskazać właściwy kierunek rozwoju. 
Każde stulecie z wyjątkiem naszego miało swój wzór 
i ideał. Nasza kultura wszystkie j^ odrzuciła, a więc 
ideał świętego, bohatera, dżentelmena, rycerza i misty- 
ka. Pozostał nam tylko osobnik dobrze przystosowany, 
bez problemów, co stanowi mizerny i wątpliwy substy- 
tut. Być może wkrótce uda się nam posłużyć jako na- 
szym przewodnikiem i wzorem istotą ludzką, będącą w 
pełni swojego rozwoju i samourzeczywistnienia, w której 
wszystkie możliwości osiągają swoją pełną aktualizację, 
której wewnętrzna natura wyraża się swobodnie i nie 
jest wypaczona, zahamowana lub zaprzeczona. 
Ważne dla każdej  jednostki  jest wyraźne  i  głębokie 
uświadomienie sobie, że każde odstępstwo od cnoty wła- 
ściwej danemu gatunkowi, każdy gwałt przeciwko włas- 
nej naturze i zły czyn,   każdy  bez   wyjątku   za- 
pisuje się w naszej podświadomości i sprawia, że gardzi- 
my sobą. Karen Horney znalazła dobre określenie tego 
nieświadomego  postrzegania  i  zapamiętywania,  nazwała 
je „rejestrowaniem". Jeśli robimy coś, czego się wstydzi- 
my> „rejestruje się" to na naszą niekorzyść, jeśli zaś ro- 
bimy coś słusznego, szlachetnego lub dobrego, „rejestruje 
się" to na nasze dobro. W ostatecznym rezultacie  albo 
niamy dla siebie szacunek i siebie akceptujemy, albo gar- 
dzimy sobą i czujemy się podli, bezwartościowi i nie za- 
sługujący na miłość. Teologowie używali niegdyś wyrazu 
>,accidie" dla określenia grzechu niewykorzystania swego 
życia na miarę własnych, znanych sobie możliwości. 
13 
 
  

Ten punkt widzenia nie przeczy bynajmniej obrazowi 
przyjętemu przez Freuda. On go nawet poszerza i uzu- 
pełnia. Upraszczając nieco zagadnienie można powiedzieć, 
że Freud przedstawił nam chorą część psychologii, my 
zaś musimy ją uzupełnić częścią zdrową. Miejmy nadzie- 
ję, że ta zdrowa psychologia dostarczy nam więcej mo- 
żliwości kontrolowania i ulepszania naszego życia i sta- 
nia się lepszymi ludźmi. Może okaże się to bardziej 
owocne niż stawianie pytania „jak się pozbyć choroby". 
Jak możemy pobudzić swobodny rozwój? Jakie warun- 
ki wychowawcze są ku temu najlepsze? A warunki sek- 
sualne? Ekonomiczne? Polityczne? Jakiego potrzebujemy 
świata, aby żyli na nim tacy ludzie? A oni jakiego rodza- 
ju stworzą świat? Chorzy ludzie są wytworem chorej kul- 
tury; ludzie zdrowi mogą powstać w zdrowej kulturze. 
Jest jednak równie słuszne, że chorzy osobnicy potęgują 
schorzenie kultury, zaś jednostki zdrowe ją uzdrawiają. 
Podnoszenie stanu zdrowia jednostek przybliża nas do 
tworzenia lepszego świata. Innymi słowy — zachęta do 
rozwoju osobowości jest możliwością realną; leczenie już 
występujących objawów newrozy jest znacznie trudniej- 
sze bez pomocy z zewnątrz, Jest rzeczą względnie łatwą 
dążyć świadomie do stania się człowiekiem uczciwszym; 
bardzo trudno jest natomiast wyleczyć własne czynności 
przymusowe lub obsesje. 
Klasyczne ujęcie zagadnień osobowości polega na uwa- 
żaniu ich za problemy w sensie niepożądanym. Walka, 
konflikt, wina, nieczyste sumienie, niepokój, depresja, 
frustracja, napięcie, wstyd, nakładanie na siebie kary, po- 
czucie niższości lub małej wartości — to wszystko powo- 
duje cierpienie psychiczne i zakłóca skuteczność dzia- 
łań, nie podlegając przy tym naszej kontroli. Toteż auto- 
matycznie te stany są traktowane jako chorobliwe i nie- 
pożądane i „leczy się" je możliwie najszybciej. 
Jednak wszystkie te objawy znajdujemy także u ludzi 
zdrowych, względnie tych, którzy są na drodze ku zdro- 
wiu. Przypuśćmy, że powinieneś się poczuwać do 
winy, a nie poczuwasz sią? Przypuśćmy, że osiągnąłeś 
dobrą stabilizację sił i jesteś dostosowany. Być może 
to dostosowanie i stabilizacja, dobre same w sobie, bo 
usunęły twe cierpienie, są jednocześnie złe, gdyż ustaje 
w tobie dążenie do wyższego ideału? ?\y ':,-,-,.,           = : v; 
14 
 

Erich Fromm w swej doniosłej pracy (50) zaatakował 
klasyczne freudowskie pojęcie superego jako całkowicie 
autorytatywne i relatywistyczne. Freud uważał, że twoje 
superego lub świadomość jest przede wszystkim interna- 
lizacją pragnień, wymagań i ideałów ojca i matki bez 
względu na to, kim oni są. Ale przypuśćmy, że to zbrod- 
niarze? Jaka jest twoja świadomość w takim przypadku;? 
Albo przypuśćmy, że masz surowego, moralizującego 
ojca, który nienawidzi zabawy? Lub ojca psychopatę? Ta 
świadomość istnieje, Freud miał rację. Nasze ideały po- 
chodzą głównie od tych postaci z okresu wczesnego dzie- 
ciństwa, nie zaś z umoralniających książeczek czytanych 
w późniejszym okresie. Istnieje jednak w naszej świa- 
domości również inny element, można to nazwać innym 
rodzajem świadomości, który mamy wszyscy w mniej- 
szym lub większym stopniu. Jest to „świadomość we- 
wnętrzna", oparta na nieświadomej i przedświadomej 
percepcji naszej własnej natury, naszego własnego prze- 
znaczenia lub naszych własnych zdolności i naszego wła- 
snego „powołania" życiowego. Nalega ona, byśmy byli 
wierni naszej wewnętrznej naturze, byśmy się jej nie 
wypierali ze słabości albo dla korzyści lub z jakiegokol- 
wiek innego powodu. Ten, kto zmarnuje swój talent, 
urodzony malarz, który nie maluje, lecz sprzedaje poń- 
czochy, człowiek obdarzony inteligencją, który prowadzi 
jałowy żywot, człowiek świadomy prawdy, który milczy, 
tchórz, który wyrzeka się męstwa — ci wszyscy ludzie 
głęboko odczuwają wyrządzoną sobie samym krzywdę i 
pogardzają sobi. Z samopogardy może się zrodzić newro- 
za. lecz równie dobrze może znowu pojawić się odwaga, 
słuszne oburzenie i większy szacunek dla siebie, jeśli 
późniejsze postępowanie będzie właściwe. Innymi słowy 
— przez cierpienie i konflikt prowadzi droga do rozwoju 
i zmiany na lepsze. 
W założeniu celowo odrzucam obecne łatwe rozróżnie- 
nie między chorobą a zdro\yiem, przynajmniej w zakre- 
sie objawów zewnętrznych. Czy choroba oznacza, że się 
ina jej objawy? Utrzymuję, i c choroba może też oznaczać 
brak jej symptomów, kiedy być powinny. Czy zdrowie 
jest równoznaczne z brakiem symptomów chorobowych,? 
Zaprzeczam temu. Którzy z hitlerowców w Oświęcimiu 
lub Dachau byli zdrowi, czy ci, którzy mieli porażoną 
tiadomość, czy ci o spokojnej, niezamąconej,  szczęśli- 
15 

 
wej świadomości? Czy to możliwe, aby osobnik prawdzi- 
wie ludzki nie odczuwał konfliktu, cierpienia, depresji, 
złości i tak dalej? 
Słowem, jeśli mi ktoś mówi, że ma problem dotyczący 
własnej osobowości, to dopóki bliżej nie poznam tej oso- 
by, nie wiem, czy mam powiedzieć „to dobrze", czy też 
„przykro mi". Zależy to od powodów, te zaś mogą być 
albo dobre, albo złe. 
Przykładem tego jest zmienny stosunek psychologów 
do popularności, do przystosowania, a nawet — do prze- 
stępczości. Popularny — w jakim środowisku? Może le- 
piej, jeśli młodzik jest niepopularny w pojęciu 
snobów z sąsiedztwa lub towarzystwa z miejscowego 
klubu. Przystosowany — do kogo i czego? Do złej kul- 
tury? Do despotycznych rodziców? Co pomyślimy o dob- 
rze przystosowanym niewolnikuj? Albo więźniu? Patrzy 
się teraz inaczej, z nową tolerancją, nawet na chłopca, 
którego zachowanie stwarza problemy. Dlaczego 
zszedł na drogę przestępstwa? Tu najczęściej powodem 
jest choroba. Czasami jednak przyczyny są inne i słuszne, 
bo chłopiec przeciwstawia się wyzyskowi, dominacji, bra- 
kowi dbałości o niego, pogardzie i pomiataniu nim. 
Wynika stąd. jasno, że problemy osobowości zależą od 
tego, kto je wywołuje. Właściciel niewolnika? Dyktator? 
Ojciec-despota? Mąż pragnący pozostawić żonę w stadium 
rozwojowym dziecka? Wydaje się oczywiste, że problemy 
osobowości mogą niekiedy stanowić głośny protest prze- 
ciw łamaniu czyjegoś psychicznego kręgosłupa, czyjejś 
prawdziwej wewnętrznej natury. A wtedy chorobliwy jest 
brak protestu wobec zbrodni. Ze smutkiem stwier- 
dzam, iż przypuszczalnie większość ludzi nie protestowa- 
łaby przeciwko takiemu traktowaniu. Godzą się z nim i 
płacą za to wiele lat później różnego rodzaju neurotycz- 
nymi i psychosomatycznymi objawami, w niektórych zaś 
przypadkach mogą nigdy nie uświadamiać sobie, że są 
chorzy i że ominęło ich autentyczne szczęście, prawdzi- 
we spełnienie oczekiwań, bogate życie uczuciowe i po- 
godny, owocny wiek podeszły; że nigdy nie wiedzieli, 
jak wspaniale jest być twórczym, doznawać wrażeń este- 
tycznych, zachwycać się życiem. 
Trzeba też postawić pytanie, czy smutek i cierpienie 
mogą być pożądane lub nawet konieczne. Czy rozwój 
i samorealizacja są w ogóle możliwe bez cierpienia, 

zmartwień, smutku i niepokoju? Jeśli są one do pewne- 
go stopnia konieczne i nieuniknione, to w jakim stopniu? 
jeżeli zmartwienie i cierpienie są niekiedy konieczne dla 
rozwoju jednostki, to musimy nauczyć się nie chronić 
przed nimi automatycznie ludzi, jak gdyby były one 
zawsze czymś złym. Czasem mogą być dobre i pożądane 
w świetle końcowych dobrych następstw, zaś pozbawie- 
nie ludzi możliwości przeżywania cierpień, nadmierne 
ochranianie ich przed nimi może się okazać nawet nieko- 
rzystne, gdyż z kolei jest wyrazem pewnego braku sza- 
cunku dla integralności, wrodzonej natury oraz przyszłe- 
go rozwoju jednostki. 
 
 
 
2. CZEGO PSYCHOLOGIA MOŻE SIĘ NAUCZYĆ 
OD EGZYSTENCJALISTOW 
Jeśli badany egzystencjalizm pod kątem widzenia te- 
go, „co się w nim nadaje dla psychologii", to znajdziemy 
wiele wątków zbyt nieokreślonych i trudnych do zrozu- 
mienia z naukowego punktu widzenia (niemożliwych ani 
do potwierdzenia, ani do zaprzeczenia). Będzie tam 
wszakże również wiele materiału pożytecznego. Z takiego 
punktu widzenia uważamy go nie tyle za całkowicie no- 
we objawienie, ile za podkreślenie, potwierdzenie, spre- 
cyzowanie i ponowne odkrycie kierunków już istnieją- 
cych w psychologii humanistycznej. 
Dla mnie psychologia egzystencjalna oznacza zasadni- 
czo dwa główne akcenty. Po pierwsze, jest to silny na- 
cisk na pojęcie tożsamości oraz poznanie tożsamości ja- 
ko warunku sine quo, non natury ludzkiej i wszelkiej fi- 
lozofii lub nauki dotyczącej tej natury. Wybieram to po- 
jęcie jako podstawowe po części dlatego, że je le- 
piej rozumiem niż takie terminy jak esencja, egzysten- 
cja, ontologia i tym podobne, a po części dlatego, że czuję, 
iż będzie je można opracować empirycznie, jeśli nie te- 
raz, to wkrótce. 
Tu jednak zachodzi paradoks, bowiem amerykańscy 
psycholodzy również zajęli się poszukiwaniem tożsa- 
mości (Allport, Rogers, Goldstein, Fromm, Wheelis, Erik- 
son, Murray, Murphy, Horney, May i inni). Muszę nadto 
dodać, że ci autorzy są o wiele klarowniejsi i o wiele 
17 
 

  
 
bliżsi nagim faktom, to znaczy bardziej empiryczni niż 
na przykład Niemcy, Heidegger i Jaspers. 
Po drugie, psychologia egzystencjalna kładzie silny na- 
cisk na wychodzenie raczej od wiedzy doświadczalnej niż 
od systemów pojęć czy kategorii abstrakcyjnych lub in- 
nych założeń apriorycznych. Egzystencjalizm opiera się 
na fenomenologii, to znaczy stosuje osobiste, podmiotowe 
doświadczenie jako podwalinę wiedzy abstrakcyjnej. 
Jednak i wielu psychologów zaczynało od akcentowa- 
nia wiedzy doświadczalnej, nie mówiąc o różnych odła- 
mach psychoanalityków. 
Stąd wynikają następujące konkluzje: 
1.  Europejscy  filozofowie  i  amerykańscy  psycholodzy 
nie są tak bardzo sobie dalecy, jak to zrazu wygląda. My, 
Amerykanie,   cały  czas   „mówiliśmy  prozą   nie   wiedząc 
o  tym".   Ten   zbieżny  kierunek   rozwojowy  w   różnych 
krajach jest, naturalnie częściowo, dowodem, że wszyscy 
badacze dochodzący niezależnie do tych samych wniosków 
reagują na coś realnego, co znajduje się na zewnątrz nich 
samych. 
2.  Uważani, że tym czymś realnym jest całkowite za- 
łamanie   się   wszystkich   źródeł   wartości   zewnętrznych 
wobec   jednostki.   Wielu   egzystencjalistów   europejskich 
żywo reaguje na konkluzję Nietzschego.  że  Bóg umarł, 
a może i na fakt, że Marks też umarł. Amerykanie prze- 
konali się, że demokracja polityczna i  dobrobyt ekono- 
miczny same przez się nie rozwiązują żadnych zagadnień 
wartości.  Nie  mamy dokąd  się  zwrócić,  pozostaje   nam 
więc tylko kierunek do wewnątrz, do swego ja, które jest 
siedliskiem wartości. Wygląda to na paradoks,  lecz na- 
wet niektórzy wierzący egzystencjaliści częściowro akcep- 
tują ten wniosek. 
3.  Dla psychologów jest rzeczą niezmiernie ważną, że 
egzystencjaliści  mogą   dać  psychologii  podstawy  filozo- 
ficzne, jakich jej obecnie brakuje. Pozytywizm logiczny 
okazał się niewypałem, zwłaszcza dla psychologów klini- 
cystów i psychologów osobowości. W każdym razie pod- 
stawowe zagadnienia filozoficzne z pewnością znów będą 
poddane dyskusji i być może psycholodzy przestaną opie- 
rać się na pseudorozwiazaniach lub nieświadomych, nie- 
18 
 

sprawdzonych   filozofiach,   o   jakich   słyszeli   w   dzieciń- 
stwie. 
4. Alternatywną charakterystyką istoty europejskiego 
egzystencjalizmu (dla nas, Amerykanów) będzie to, że 
rozprawia się on radykalnie z tym ludzkim tematem, ja- 
ki stwarza luka miedzy ludzkimi aspiracjami a ograni- 
czeniami (między tym, czym człowiek jest, czym 
chciałby być i czym mógłby być). Nie odbiega 
to tak bardzo od zagadnienia tożsamości, jak początkowo 
może wyglądać. Osoba jest zarówno aktualizacją, jak i 
potencjalnością. 
Nie wątpię, że głębsza analiza tej rozbieżności mogłaby 
zrewolucjonizować psychologię. Taką opinię potwierdza- 
ją już różne opracowania, na przykład testy projekcyjne, 
samorealizacja, różne doświadczenia szczytowe (w któ- 
rych przerzuca się pomost przez tę lukę), psychologie 
jungowskie oraz różni myśliciele, teolodzy itd. 
Ich autorzy idą dalej, podejmując problemy techniki 
integracji tej dwojakiej natury człowieka, tego, co w nim 
niższe i wyższe; stworzone i podobne Bogu. Ogólnie bio- 
rąc większość filozofii i religii zarówno wschodnich, jak 
zachodnich wprowadza tu dychotomię, nauczając, że dro- 
ga do stania się „wyższym" prowadzi przez wyrzeczenie 
się i opanowanie „tego, co niższe". Natomiast egzysten- 
cjaliści uczą, że i jedno, i drugie równocześnie 
określa właściwości natury ludzkiej. Nie można żadnej 
z tych części odrzucić, można je tylko zintegrować. 
Poznaliśmy już cokolwiek owe techniki integracyjne, 
wiemy o intuicji, o intelekcie w szerszym ujęciu, o mi- 
łości, o twórczości, o humorze i tragedii, o zabawie i o 
sztuce. Podejrzewam, iż w przyszłości badania ześrod- 
kują się na wspomnianych technikach integracyjnych w 
większym niż dotychczas stopniu. 
Innym rezultatem mojej refleksji nad owym naciskiem 
na dwojakość natury człowieka jest uświadomienie so- 
bie, że niektóre zagadnienia muszą pozostać na zawsze 
nierozwiązalne. 
5. Z tego naturalnie wynika zainteresowanie idealną, 
autentyczną, doskonałą, „boską" istota ludzką, badanie 
możliwości ludzkich jako teraz istniejących w pew- 
nym sensie, jako bieżąca poznawalna rzeczywistość. 
To może brzmieć zbyt książkowo, ale tak nie jest. Jest 
19 
 

to po prostu niecodzienny sposób stawiania starych py, 
tan, które pozostały bez odpowiedzi: „Jakie są cele tera- 
pii, edukacji, wychowania dzieci,?'' 
Nasuwa się tu jeszcze inna prawda i inne zagadnienie 
wymagające pilnego rozważenia. Każdy rzeczowy opis 
„osoby autentycznej" od razu zakłada, że osoba ta z racji 
tego, czym się stała, przyjmuje nowy stosunek do swej 
społeczności, a nawet do społeczeństwa w ogóle. Ona nie 
tylko przekracza samą siebie pod różnymi względami, ona 
przekracza również swoją kulturę. Opiera się włączeniu 
do niej. Staje się bardziej oderwana od swej pierwotnej 
kultury i swego społeczeństwa. Staje się bardziej przed- 
stawicielem swego gatunku, a mniej — członkiem swego 
środowiska. Wyczuwam, że większość socjologów i antro- 
pologów z tym się nie godzi. Toteż z całą gotowością 
oczekuję w tej dziedzinie kontrowersji. Ale jest to nie- 
wątpliwie podstawa do „uniwersalizmu". 
6. Możemy i powinniśmy przejąć od europejskich auto- 
rów ich mocniejsze akcentowanie tego, co nazywają 
„antropologią filozoficzną", to znaczy ich usiłowanie 
określenia człowieka i różnic zachodzących między czło- 
wiekiem a wszelkimi innymi gatunkami, między czło- 
wiekiem a przedmiotami i między człowiekiem a robota- 
mi. Jakie atrybuty są jedynie jemu właściwe i jego cha- 
rakteryzujące? Co jest tak istotne dla człowieka, bez cze- 
go już nie byłby nazywany człowiekiem? 
Ogólnie rzecz biorąc, psychologia amerykańska zrezy- 
gnowała z tego zagadnienia. Różne behawioryzmy nie 
zrodziły żadnej definicji, a przynajmniej takiej, jaką da- 
łoby się potraktować poważnie (jak wyglądałby człowiek 
S — R? * I kto chciałby nim być?). Freudowski obraz 
człowieka jest wyraźnie nieprzydatny, pomija bowiem je- 
go aspiracje, jego dające się urzeczywistnić nadzieje, je- 
go boskie cechy. Fakt, że Freud dał nam najbardziej 
obszerne systemy psychopatologii i psychoterapii, nie ma 
z tym nic wspólnego, jak wynika ze współczesnych od- 
kryć psychologów badających ludzkie ego. 
* S — R — bodziec-reakcja (stimulus-response) — teoria 
psychologiczna, według której wszelkie zachowanie jest 
reakcją na bodźce, a właściwym zadaniem psychologii jako 
nauki jest identyfikowanie bodźców, skorelowanych z nimi 
reakcji oraz procesów pośredniczących między bodźcem a 
reakcją (przyp. red.). 
20 

 
7 Niektórzy filozofowie egzystencjalni nazbyt jed- 
nostronnie podkreślają samokształtowanie się jaźni. Sar- 
tre i inni mówią o „jaźni jako projekcie", całkowicie 
stworzonej przez ciągłe (i arbitralne) wybory dokonywa- 
ne przez samą osobę, tak jakby mogła ona uczynić sie- 
bie wszystkim, czym chce być. Oczywiście tak skrajna 
forma wypowiedzi jest na pewno przesadą, której bezpo- 
średnio przeczą fakty z genetyki i psychologii konstytu- 
cjonalnej. Mówiąc bez ogródek jest to niedorzeczne. 
Z drugiej zaś strony freudyści, terapeuci egzystencjal- 
ni, zwolennicy Rogera i psycholodzy rozwoju osobowe- 
go mówią raczej o odkrywaniu jaźni i o terapii 
odsłaniającej i może nie doceniają czynników wo- 
li, decyzji i sposobów, jakimi rzeczywiście formu- 
jemy siebie z własnego wyboru. 
(Nie wolno nam oczywiście zapominać, że o obu tych 
grupach można powiedzieć, iż nadmiernie psychologizują, 
a zbyt mało socjologizują, to znaczy, że niedostatecznie 
akcentują w swych systematycznych rozważaniach wiel- 
kie determinujące znaczenie autonomicznych czynników 
społecznych i środowisk, takich sił zewnętrznych wo- 
bec jednostki jak ubóstwo, wyzysk, nacjonalizm, wojna 
i ustrój społeczny. Na pewno żadnemu psychologowi przy 
zdrowych zmysłach nie przyjdzie na myśl zaprze- 
czać, że wobec tych sił jednostka jest w pewnym stop- 
niu bezradna. Ale mimo wszystko jego pierwszym obo- 
wiązkiem zawodowym jest raczej badanie indywidualnej 
osoby niż społecznych pozapsychicznych czynników de- 
terminujących. Podobnie, zgodni^ z opinią psychologów, 
socjolodzy przeceniają siły społeczne, zapominając o auto- 
nomii osobowości, woli, odpowiedzialności itd. Lepiej my- 
śleć o tych grupach ludzi raczej jako o specjalistach niż 
ślepcach czy głupcach.) 
W każdym razie wydaje się, że zarówno odkrywa- 
my, jak i odsłaniamy siebie, oraz decydujemy o tym, 
czym będziemy. Ta niezgodność opinii jest zagadnieniem 
oczekującym rozwiązania empirycznego. 
8. Nie tylko pozostawiliśmy na uboczu problem odpo- 
wiedzialności i woli, lecz także ich następstwa — siłę 
i odwagę. Ostatnio psychoanalityczni psycholodzy ego za- 
interesowali się tą znaczącą zmienną człowieka i zaczęli 
91 
 

poświęcać dużo  uwagi  „sile  ego";   jest to  jednak  nadal 
zagadnienie nie tknięte przez behawiorystów. 
9.  Psycholodzy amerykańscy wysłuchali wezwania Al- 
Iporta do zajęcia się psychologią idiograficzną, lecz nie- 
wiele w tym kierunku zdziałali. To samo da się powie- 
dzieć nawet o psychologach klinicznych. Obecnie istnie- 
je dodatkowo presja w tym kierunku ze strony fenome- 
nologów i egzystencjalistów; temu naciskowa będzie bar- 
dzo  trudno się oprzeć, a właściwie, jak sadze, teoretycz- 
nie  jest  to  nawet   niemożliwe.   Jeśli  badanie  nie- 
powtarzalności  jednostki nie pasuje do tego, co podaje 
x  nam nauka, tym gorzej dla takiej koncepcji nauki. I ona 
będzie musiała ulec przetworzeniu. 
10.  Fenomenologia ma  swą historię  w  amerykańskiej 
myśli psychologicznej (87), sądzę jednak, iż ogólnie bio- 
rąc  traci  swą  żywotność.  Europejscy fenomenolodzy  ze 
swymi starannymi i drobiazgowo wypracowanymi opisami 
mogą nas na nowo nauczyć, że najlepszą drogą do zrozu- 
mienia innej istoty ludzkiej,  a przynajmniej  drogą ko- 
nieczną dla pewnych celów, jest wniknięcie w jego Welt- 
ansehauung, by móc widzieć   jego   świat   jego   włas- 
nymi oczami. Taki wniosek jest rzecz prosta niełatwy do 
przyjęcia przez żadną pozytywistyczną filozofie nauki. 
11.  Nacisk kładziony przez egzystencjalistów na  osta- 
teczną samotność  jednostki stanowi  dla  nas  pożyteczne 
przypomnienie o potrzebie dalszego rozwijania pojęć de- 
cyzji,    odpowiedzialności,    wyboru,    samotworzenia    się, 
autonomii i samej tożsamości. Czyni on bardziej skompli- 
kowaną   i   bardziej   fascynującą,   tajemnicę   komunikacji 
między samotnościami na drodze na przykład intuicji i 
empatii, miłości i altruizmu, identyfikowania się z inny- 
mi i homonomii w ogóle. Przyjmujemy to wszystko jako 
sarno przez się zrozumiałe. Lepiej jednak byłoby uważać 
to za cuda oczekujące wyjaśnienia. 
12.  Inne zagadnienie, którym zajmują się autorzy egzy- 
stencjalni, można, jak sądzę, sformułować bardzo prosto. 
Jest to wymiar powagi i głębi naszego życia (lub może 
„tragiczny sens życia")  skontrastowany z  życiem płyt- 
kim   i  powierzchownym,   będącym   niejako   życiem   po- 
 
rnniejszonym, obroną przed jego ostatecznymi problema- 
mi. Nie jest to tylko koncepcja literacka, ma ona istotne 
praktyczne znaczenie, chociażby w psychoterapii. Na 
mnie (i na innych) coraz większe wrażenie wywierał 

fakt, że tragedia może czasami mieć działanie terapeu- 
tyczne i że terapia często wydaje się przynosić najlepsze 
rezultaty, kiedy ludzie szukają jej pod wpływem 
cierpienia. To właśnie wtedy, kiedy płytkie życie przy- 
nosi zawód, dochodzi do jego zakwestionowania i do 
zwrócenia się ku sprawom podstawowym. Również w 
psychologii płycizna nie przynosi rezultatu, o czym bar- 
dzo wyraźnie mówią egzystencjaliści. 
13.  Egzystencjaliści wraz z wielu innymi grupami psy- 
chologów ułatwiają nam poznanie granic słownej, anali- 
tycznej i pojęciowej racjonalności. Są oni za głoszonym 
obecnie powrotem ku czystemu doświadczeniu jako u- 
przedniemu wobec wszelkich pojęć i abstrakcji. Sprowa- 
dza się to do słusznej, w moim przekonaniu, krytyki ca- 
łego sposobu myślenia świata zachodniego w XX wieku, 
nie wyłączając ortodoksyjnej, pozytywistycznej  nauki i 
filozofii, które wymagają pilnie ponownego zbadania. 
14.  Zapewne  najważniejszą  ze  wszystkich  zmian,   ja- 
kich  zamierzają  dokonać  fenomenolodzy i  egzystencja- 
liści, jest mocno opóźniona rewolucja teorii nauki. Nie po- 
winienem mówić „dokonać", lecz raczej „dopomóc", gdyż 
istnieje  wiele  innych  sił  zmierzających  do   zniszczenia 
oficjalnej   filozofii   nauki,   czyli   „scjentyzmu".   Należy 
przezwyciężyć nie tylko kartezjański rozłam między „pod- 
miotem" a „przedmiotem". Zaistniała potrzeba wniesie- 
nia innych radykalnych zmian ze względu na włączenie 
psyche i czystego doświadczenia do rzeczywistości, te zaś 
zmiany wywrą wpływ nie tylko na naukę psychologii, 
lecz także na wszystkie inne nauki; skąpstwo, prostota, 
dokładność, porządek, logika, elegancja, określoność itd. 
— wszystko to należy raczej do świata abstrakcji niż do- 
świadczenia. 
15.  Na zakończenie powiem, że w literaturze egzysten- 
cjalistycznej największe wrażenie wywarł na mnie pro- 
blem czasu przyszłego w psychologii. Nie dlatego, żeby 
ten problem, jak wszystkie inne problemy czy tendencje 
dotychczas tu omówione, był całkowicie obcy dla mnie 
23 
X 
 
ani, jak sądzę, dla każdego poważnego badacza teorii 
osobowości. Prace Charlotty Buhler, Gordona Allporta 
i Kurta Goldsteina również powinny uświadomić nam 
konieczność przeanalizowania i usystematyzowania dyna- 

micznej roli przyszłości u obecnie egzystującej osoby, na 
przykład wzrost, stawanie się i możliwość z konieczności 
wskazują w kierunku przyszłości; podobnie pojęcia po- 
tencjalności i nadziei, pragnienia i wyobrażenia, zaś ogra- 
niczanie się do konkretów jest utratą przyszłości; zagro- 
żenie i obawa wskazują w kierunku przyszłości (nie ma 
przyszłości — nie ma neurozy); samorealizacja traci swe 
znaczenie, jeśli zabraknie odniesienia do obecnie czynnej 
przyszłości; życie może być jakąś postacią (gestalt) w 
czasie itd. itd. 
Jednak podstawowe i centralne znaczenie, 
jakie to zagadnienie ma dla egzystencjalistów, może nas 
czegoś nauczyć, jak na przykład prace Erwina Straussa 
zamieszczone w książce R. Maya (110). Sądzę, że słuszne 
jest stwierdzenie, iż żadna teoria psychologii nigdy nie 
będzie pełna, jeśli nie scentralizuje się na pojęciu, że 
przyszłość człowieka jest zawarta w nim samym i że 
aktywnie działa ona w teraźniejszości. W tym sensie moż- 
na traktować przyszłość jako a-historyczną zgodnie z uję- 
ciem Kurta Lewina. Należy również uświadomić sobie, 
iż tylko przyszłość jest w zasadzie nieznana i nie- 
poznawalna, co oznacza, że wszystkie nawyki, mecha- 
nizmy obronne i mechanizmy aktywne są wątpliwe i nie- 
jednoznaczne jako oparte na doświadczeniu przeszłości. 
Tylko osobnik o elastycznym i twórczym umyśle może 
faktycznie uporać się z przyszłością, a więc tylko ten, 
kto potrafi stawić czoło temu, co nowe, z ufnością i bez 
obawy. Jestem przekonany, że wiele z tego, co obecnie 
nazywa się psychologią, poświęcone jest badaniu różnych 
forteli, jakie stosujemy, żeby uniknąć niepokoju wywo- 
łanego absolutną nowością, narzucając sobie przekona- 
nie, że przyszłość będzie podobna do przeszłości. 
WNIOSEK 
Rozważania te podtrzymują moje nadzieje, że jesteśmy 
świadkami ekspansji psychologii, nie zaś nowego „izmu" 
mogącego się obrócić w antypsychologię bądź antynaukę. 
24 
 
Możliwe, że egzystencjalizm nie tylko wzbogaci psy- 
chologię, lecz może się stać dodatkowym bodźcem, po- 
wstania innej gałęzi psychologii, a mianowicie psy- 
chologii w pełni rozwiniętej i autentycznej Jaźni i jej 
sposobów istnienia. Sutich proponuje nazwać ją ontopsy- 
chologią. 

Na pewno coraz jaśniej widzimy, że to, co w psycholo- 
gii nazywamy „normalnym", jest w rzeczy samej psycho- 
patologią przeciętności, i to tak pospolitą i szeroko roz- 
powszechnioną, że zazwyczaj nawet jej nie dostrzegamy. 
Badania egzystencjalistów nad autentyczną osobą i auten- 
tycznym sposobem życia pozwalają rzucić ostre światło 
na tę ogólną fałszywość, na życie złudzeniami i w lęku; 
stwierdzono, że takie życie jest chorobą, i to szeroko roz- 
powszechnioną. 
Nie sądzę, aby należało zbyt poważnie traktować roz- 
wodzenie się egzystencjalistów europejskich wyłącznie 
nad strachem, niepokojem, rozpaczą itp., na które jedy- 
nym lekarstwem według nich ma być niepoddawanie się. 
To niepohamowane biadolenie (przy wysokim współczyn- 
niku inteligencji) ma miejsce zawsze, ilekroć zawodzi 
zewnętrzne źródło wartości. Powinni byli nauczyć się od 
psychoterapeutów, że utrata złudzeń i odkrycie własnej 
tożsamości, aczkolwiek zrazu bolesne, w końcowym efek- 
cie może stać się ożywiające i wzmacniające. Poza tym, 
brak jakiejkolwiek wzmianki o doświadczeniach szczyto- 
wych, o doświadczeniach, o radości i ekstazie, a nawet 
o zwykłym szczęściu, nasuwa mocne podejrzenie, że ci 
autorzy nie szybują wysoko, że są ludźmi, którzy nie zna- 
ją przeżyć radosnych. Jak gdyby widzieli tylko na jedno 
oko, i to oko dotknięte bielmem uprzedzenia. Większość 
ludzi przeżywa zarówno tragedię, jak radość w róż- 
nych proporcjach. Nie można uważać żadnej filozofii za 
wyczerpującą,1 jeśli pomija któreś z tych doznań. Colin 
Wilson (307) przeprowadza wyraźne rozróżnienie między 
egzystencjalistami „potakującymi" a egzystencjalistami 
„zaprzeczającymi". Pod tym względem muszę mu przy- 
znać całkowitą rację. 
1 Ten sam temat omawiam w Eupsychian Management, 
Irwin 
-Desey 1965, s. 194-201. 
 
Część II 
WZROST I MOTYWACJA 
3. MOTYWACJA BRAKU  I MOTYWACJA WZROSTU 
Pojęcie „potrzeby podstawowej" można określić for- 
mułując pytania, na które ono stanowi odpowiedź, i dzia- 
łania, jakie to pojęcie ujawniły (97). Moje wyjściowe py- 
tanie dotyczyło genezy psychopatologii i brzmiało: „Co 
wywołuje nerwicę u ludzi,?" Odpowiedzią na nie (będącą 

modyfikacją i, mam nadzieję, ulepszeniem metody anali- 
tycznej) było, krótko mówiąc, iż newroza w swej istocie 
i swym zalążku jest chorobą wywołaną brakiem; że po- 
wstaje z powodu pozbawienia pewnych zaspokojeń, które 
nazwałem potrzebami takiego samego rodzaju, jak woda, 
.aminokwasy i wapno, których brak wywołuje chorobę. 
Na większość newroz składają się, oprócz innych złożo- 
nych czynników determinujących, niespełnione pragnie- 
nia bezpieczeństwa, przynależności i tożsamości, bliskich 
/związków miłości, szacunku i uznania. Zbierałem swoje 
„dane" w ciągu dwunastu lat pracy badawczej i psycho- 
terapeutycznej i dwudziestu lat badań nad osobowością. 
Jedno niewątpliwe badanie kontrolne (dokonane w tym 
samym czasie i w trakcie tej samej operacji) dotyczyło 
skutków terapii zastępczej; wykazało ono, z wieloma za- 
strzeżeniami, że z chwilą usunięcia takich braków, scho- 
rzenia miały tendencję do ustępowania. 
Wnioski te są obecnie podzielane przez większość kli- 
nicystów, terapeutów i psychologów dziecka (wielu z nich 
stosuje inną nomenklaturę); coraz bardziej umożliwiają 
one naturalny, łatwy i spontaniczny sposób określenia 
potrzeby przez uogólnienie rzeczywistych danych do- 
świadczalnych (a nie przez arbitralne i przedwczesne 
 
ustalenia, raczej uprzednie wobec gromadzenia in- 
formacji niż późniejsze (141), po prostu dla większej 
obiektywności). 
Charakterystyczne cechy długotrwałego braku są na- 
stępujące. Potrzebę określimy jako podstawową i in- 
stynktowną, jeśli:                                        .                ( , 
1.  jej brak rodzi chorobę, 
2.  jej obecność zapobiega chorobie,        . . '                    ^ 
3.  jej przywrócenie leczy chorobę, 
4.  w  pewnych   (bardzo   skomplikowanych)   sytuacjach, 
które   pozostawiają   możliwość   wolnego   wyboru,   osoba 
dotknięta brakiem, woli zaspokoić tę potrzebę niż inne, 
5.  jest w stanie nieczynnym, nieaktywna lub funkcjo- 
nalnie nieobecna u osoby zdrowej. 
Dwie dodatkowe cechy są subiektywne, mianowicie 
świadoma lub nieświadoma tęsknota i pragnienie oraz 
uczucie braku lub upośledzenia, jakby z jednej strony 
czegoś brakowało i z drugiej odczuwało się smak czegoś 
(„jakie to smaczne"). 
Jeszcze słówko o definicji. Wiele problemów trapiących 

autorów z tej dziedziny, kiedy chcieli zdefiniować i wy- 
tyczyć granice motywacji, wynikało z wyłącznego wyma- 
gania behawioralnych i zewnętrznie obserwowalnych kry- 
teriów. Pierwotne kryterium motywacji, które wciąż 
jeszcze stosują wszystkie istoty ludzkie z wyjątkiem psy- 
chologów behawioralnych, to kryterium subiektywne. 
Motywację dla mnie stanowi uczucie pragnienia, potrze- 
by, tęsknoty, chęci lub braku. Nie znaleziono, jak dotąd, 
dającego się obiektywnie zaobserwować stanu odpowia- 
dającego w przybliżeniu tym subiektywnym relacjom, 
to znaczy, nie znaleziono jak dotąd dobrej behawioralnej 
definicji motywacji. 
Powinniśmy, naturalnie, w dalszym ciągu poszukiwać 
obiektywnych odpowiedników czy wskaźników stanów 
subiektywnych. W dniu, w którym się wykryje taki ogól- 
ny, zewnętrzny wskaźnik zadowolenia lub niepokoju 
bądź też pragnienia — psychologia zrobi skok naprzód 
o całe stulecie. Jednak dopóki go nie mamy, nie po- 
winniśmy udawać, że go mamy. Nie wolno nam też lekce- 
ważyć danych subiektywnych, które mamy. Na nie- 
szczęście nie możemy prosić szczura, aby nam złożył su- 
biektywne sprawozdanie. Jednak możemy, na szczę- 
ście, spytać o to człowieka i nie ma najmniejszego po- 
 
wodu, dla którego nie mielibyśmy tego uczynić, zanim 
nie zdobędziemy lepszego źródła informacji. 
Otóż właśnie te potrzeby, które stanowią zasadniczy 
brak w organizmie, niejako puste miejsca, które muszą 
być wypełnione dla zachowania zdrowia i które ponad- 
to muszą być wypełnione od zewnątrz przez istoty ludz- 
kie inne niż podmiot — takie potrzeby nazwę (dla ce- 
lów tego wywodu) niedoborem lub potrzebą wywołaną 
brakiem i przeciwstawię je innemu bardzo odmiennemu 
rodzajowi motywacji. 
Nikomu nie przyszłoby na myśl kwestionować stwier- 
dzenia, że potrzebujemy jodu lub witaminy C. 
Przypomnę, że oczywistość potrzeby miłości jest do- 
kładnie tego samego rodzaju. 
W ostatnich latach coraz więcej psychologów zostało 
zmuszonych do postulowania pewnej tendencji do rozwo- 
ju lub samodoskonalenia się dla uzupełnienia pojęć rów- 
nowagi, homeostazy, redukcji napięcia, obrony i innych 
motywacji zachowawczych. Wynikało to z różnych przy- 
czyn. 

1.  Psychoterapia.  Pęd do zdrowia umożliwia te- 
rapię. Jest to warunek sine qua non. Bez tego dążenia 
terapia wychodząca poza przeciwdziałanie bólom i nie- 
pokojom, byłaby niewytłumaczalna (6, 142, 50, 67). 
2.  Żołnierze    z    uszkodzonym    mózgiem. 
Wszystkim jest dobrze znana praca Goldsteina (55). Był 
on zmuszony stworzyć pojęcie samoaktualizacji, aby wy- 
jaśnić reorganizację zdolności umysłowych osoby po ura- 
zie. 
3.  Psychoanaliza.      Niektórzy    psychoanalitycy, 
a mianowicie Fromm (50) i Horney (67), uznali za nie- 
możliwe zrozumienie nawet newróży bez przyjęcia zało- 
żenia, że stanowi ona zniekształconą odmianę impulsu do 
wzrastania, doskonalszego rozwoju i do spełnienia mo- 
żliwości osobistych. 
4.  Twórczość. Badania nad ludźmi prawidłowo roz- 
wijającymi się i rozwiniętymi szczególnie w zestawieniu 
z rozwojem ludzi chorych rzucają dużo światła na pro- 
blematykę twórczości. Zwłaszcza teoria sztuki i kształ- 
 
cenie w zakresie sztuki domagają się koncepcji rozwo- 
ju i spontaniczności (179, 180). 
5. Psychologia dziecka. Obserwacja dzieci co- 
raz wyraźniej wykazuje, że dzieci zdrowe znajdują 
radość w swoim rozwoju i w swoich postępach, w 
zdobywaniu nowych umiejętności, uzdolnień i sprawności. 
Przeczy to kategorycznie tej wersji teorii Freuda, która 
zakłada, że każde dziecko trzyma się kurczowo raz osią- 
gniętego przystosowania, jak i stanu spoczynku bądź rów- 
nowagi. Według tej teorii trzeba stale poszturchiwać 
oporne i konserwatywne dziecko, żeby zamiast pozosta- 
wać w wygodnym i ulubionym stanie spoczynku dążyło 
k u nowej, groźnej sytuacji. 
Aczkolwiek klinicyści stale potwierdzają tę freudowską 
koncepcję jako w pełni słuszną w przypadku dzieci po- 
zbawionych pewności siebie i wystraszonych oraz jako 
częściowo słuszną, gdy chodzi o ogół ludzi, jest ona na 
ogół nieprawdziwa w przypadku dzieci zdrowych, 
szczęśliwych i bezpiecznych. U tych dzieci wyraźnie wi- 
dać chęć rozwoju, dojrzewania, pozbywania się starych 
nawyków jako zużytych, podobnie jak starego obuwia, 
z którego się wyrosło. Bardzo wyraźnie występuje u nich 
nie tylko chęć nabywania nowych umiejętności, lecz tak- 
że szczera radość z częstego korzystania z nich, czyli tak 

zwany Funktions-lust Karla Buhlera (24). 
Dla autorów z tych rozmaitych grup, a mianowicie 
Fromma (50), Horney (67), Junga (73), C. Buhler (22), 
Angyala (6), Rogersa (143) i G. Allporta (2), Schachtela 
(147) i Lynda (92), a ostatnio dla jeszcze paru psycholo- 
gów katolickich (9, 128), rozwój, indywiduacja, autono- 
mia, samoaktualizacja, samorozwój, wydajność oraz sa- 
mourzeczywistnienie są, w przybliżeniu, synonimami 
oznaczającymi raczej niewyraźnie dostrzeganą dziedzinę 
niż jasno sprecyzowane pojęcie. Moim zdaniem obecnie 
nie jest rzeczą możliwą wyraźne określenie tej dzie- 
dziny. Nie jest to zresztą wskazane, bowiem definicja nie 
wynikająca łatwo i naturalnie z dobrze znanych faktów 
może raczej przeszkadzać i zniekształcać niż pomagać, 
ponieważ może być błędna albo źle zrozumiana jako 
powstała aktem woli, na apriorycznych podstawach. Do- 
29 
 
tychczas po prostu  jeszcze  za  mało  wiemy o  wzroście, 
aby go móc dobrze określić. 
Jego znaczenie można raczej wskazać niż określić. 
częściowo przez wskazanie pozytywne, częściowo przez 
negatywne przeciwstawienie, to znaczy, wskazanie czym 
nie jest. Na przykład, nie jest on tym samym co rów- 
nowaga, homeostaza, zmniejszenie napięcia itd. 
Konieczność tego pojęcia powstała u jego rzeczników 
po części z racji niezadowolenia (pewne nowo poznane 
zjawiska po prostu nie dawały się ująć istniejącymi te- 
oriami), po części zaś z zapotrzebowania na teorie i kon- 
cepcje lepiej służące nowym systemom wartości humani- 
stycznych, które powstały z przełamania starszych sy- 
stemów wartości. 
Natomiast niniejsza praca opiera się głównie na bez- 
pośrednich badaniach osobników psychologicznie zdro- 
wych. Podjęta bna została nie tylko z powodu wewnętrz- 
nego, osobistego zainteresowania autora, lecz ma rów- 
nież na celu wzmocnienie podstaw teorii terapii, pato- 
logii, a stąd i wartości. Odnoszę wrażenie, że prawdziwe 
cele edukacji, wychowania rodzinnego, psychoterapii, sa- 
morozwoju można odkrywać stosując tylko takie bezpo- 
średnie ujęcia. Końcowy produkt wzrostu może nas wie- 
le nauczyć o samych procesach wzrostu. W poprzedniej 
książce (97) przekazałem naukę płynącą z tych badań i 
ponadto w bardzo swobodnej teoretycznej refleksji pod- 

jąłem temat różnych możliwych następstw dla psycho- 
logii ogólnej, wynikających z tego rodzaju bezpośrednich 
badań nad raczej dobrymi niż złymi ludźmi, nad raczę] 
zdrowymi niż chorymi, zarówno nad tym, co pozytywne, 
jak nad tym, co negatywne. (Muszę tu ostrzec czytel- 
ników, że nie można uważać otrzymanych danych za pew- 
ne, zanim jeszcze ktoś inny nie powtórzy takich badań. 
W tego rodzaju pracy badawczej możliwość projekcji jest 
bardzo realna i oczywiście nie do wykrycia przez same- 
go badacza.) Pragnę omówić obecnie niektóre zaobserwo- 
wane przeze ninie roznieś istniejące między umotywowa- 
nym życiem ludzi zdrowych a życiem innych ludzi, to 
znaczy między ludźmi, dla których motywacją jest po- 
trzeba wzrostu, w przeciwstawieniu do ludzi kierujących 
się potrzebami podstawowymi. 
Jeśli chodzi o sytuację motywacyjną, to ludzie zdrowi 
zaspokoili dostatecznie swe podstawowe potrzeby bezpie- 
30 
 
pry- 
:*-;. 
narzueeniei& 
czeństwa, przynależności, miłości, szacunku i godności 
własnej, tak że motywację dla nich stanowi przede 
wszystkim dążenia do samoaktualizacji (określonej jako 
ciągła aktualizacja możliwości, zdolności i talentów, ja- 
ko wypełnienie misji albo wezwania, losu, przeznaczenia 
czy powołania, jako pełniejsze rozpoznanie i akceptacja 
własnej wewnętrznej natury, jako ustawiczne dążenie ku 
jedności, integracji czy harmonii wewnętrznej). 
Od tej ogólnikowej definicji lepsza jest definicja opi- 
sowa i funkcjonalna, którą podałem we wspomnianej już 
książce (97). Definiuję tam ludzi zdrowych opisując ich 
cechy zaobserwowane klinicznie; ............ 
Tymi cechami są: 
1.  Wyższa percepcja rzeczywistości. 
2.  Większa akceptacja siebie, innych i natury.             K 
3.  Większa spontaniczność.                                        ".;; 
4.  Większa koncentracja nad problemami.                  r 
5.  Większy  stopień  oderwania  się  i  pragnienie 
watności. 
6.  Większa   niezależność   i   opór   przed 
wzorca kultury. 
7.  Większa świeżość oceny i bogactwo reakcji 

ciowej.                                                                          '.', 
8.  Większa częstotliwość doświadczeń szczytowych.    "", 
D. Większy stopień utożsamienia się z rodzajem ludz- 
kim. 
10.  Zmienirne   (klinicyści   powiedzieliby   „ulepszone") 
stosunki interpersonalne. 
11.  Bardziej demokratyczny charakter.                        | 
12.  Znacznie zwiększona zdolność twórcza. 
13.  Pewne zmiany w systemie wartości. 
W książce tej opisuję ponadto ograniczenia definicji 
wynikające z nieuniknionych błędów w wyborze i z trud- 
ności w zbieraniu danych. Jednym z większych manka- 
mentów dotychczas przedstawionej koncepcji jest zbyt 
statyczny charakter. Samoaktualizacja, ponieważ bada- 
łem ją głównie u ludzi starszych, łatwo sprawia wrażenie 
ostatecznego czy końcowego stanu rzeczy, a więc raczej 
odległego celu, niż dynamicznego procesu, aktywnego w 
ciągu całego życia, raczej Bytu niż Stawania się. 
Jeśli określimy wzrost jako ciąg różnych procesów pro- 
wadzących jednostkę do ostatecznej samoaktualizacji, to 
V 
31 
 
ta definicja będzie lepiej odpowiadała zaobserwowanemu 
faktowi, że ten wzrost trwa cały czas w historii życia 
ludzkiego. Taka definicja odrzuca również inną etapową, 
typu wszystko-albo-nic, skokową koncepcję umoty- 
wowanego rozwijania się ku samoaktualizacji, w którym 
podstawowe potrzeby są całkowicie zaspokajane, jedna 
po drugiej, zanim w świadomości wyłoni się następna 
wyższa potrzeba. Wzrost ukazuje się tutaj nie tylko jako 
progresywne zaspokajanie podstawowych potrzeb aż do 
momentu ich „zniknięcia", lecz również w formie specy- 
ficznych motywacji do wzrastania poza i ponad owe pod- 
stawowe potrzeby, jak na przykład talenty, zdolności, dą- 
żenia twórcze, możliwości wrodzone. Pomaga to nam zro- 
zumieć, że potrzeby podstawowe i samoaktualizacja nie 
są wzajemnie sprzeczne, podobnie jak dzieciństwo i doj- 
rzałość. Jedno przechodzi w drugie i jest niezbędnym wa- 
runkiem uprzednim tego drugiego. 
Będące tu przedmiotem badań zróżnicowanie między 
tymi potrzebami wzrostu a potrzebami podstawowymi 
jest następstwem klinicznej obserwacji różnic jakościo- 
wych między umotywowanym życiem osób samoaktuali- 

zujących się a innymi ludźmi. Te niżej podane różnice są 
dość trafnie, choć nie najlepiej nazwane potrzebami wy- 
nikającymi z braku i potrzebami wynikającymi ze wzro- 
stu. Nie wszystkie potrzeby fizjologiczne są niedoborem, 
na przykład seks, eliminacja, sen i spoczynek. 
W każdym razie osoba przeżywa inaczej, pod wielu 
względami, swe życie psychologiczne, kiedy jest ukie- 
runkowana na zaspokojenie potrzeby wynikającej z bra- 
ków, a inaczej kiedy kieruje nią potrzeba wzrostu lub 
„metamotywacja", względnie motywacja wzrostu lub sa- 
moaktualizacja. Wyjaśniają to niżej podane różnice. 
1. Postawa wobec impulsu: 
odrzucenie impulsu i akceptacja impulsu 
W praktyce wszystkie historyczne i współczesne teorie 
motywacji zgodnie uważają potrzeby, popędy i stany mo- 
tywacji na ogół za dokuczliwe, irytujące, nieprzyjemne 
i niepożądane, za coś, czego się trzeba pozbyć. Sposoby 
na zmniejszenie tych przykrości — to umotywowane po- 
stępowanie, poszukiwanie celu, reakcje uzupełniające. Ta- 
kie ujęcie przeważnie przyjmuje się w szeroko stosowa- 
32 
 
nych opisach motywacji, jak redukcja potrzeby, redukcja 
napięcia, redukcja popędu i redukcja niepokoju. 
Ujęcie to jest zrozumiałe w psychologii zwierząt i w 
behawioryzmie mocno opartym na doświadczeniach ze 
zwierzętami. Możliwe, że zwierzęta mają tylko potrze- 
by wynikające z braku. Czy się to sprawdzi czy nie, 
w każdym razie traktowaliśmy zwierzęta tak, jakby 
to była prawda, ze względu na obiektywność. Obiektem 
docelowym musi być coś na zewnątrz organizmu zwie- 
rzęcia, aby się dało zmierzyć wysiłek zwierzęcia wydat- 
kowany na osiągnięcie tego celu. 
Jest rzeczą zrozumiałą, że psychologia freudowska po- 
winna także w odniesieniu do motywacji wychodzić z te- 
go samego założenia, iż impulsy są niebezpieczne i po- 
winny być zwalczane. Wszak cała ta teoria bazuje na 
doświadczeniach z ludźmi chorymi, ludźmi, którzy de fac- 
to cierpią z powodu złych doznań związanych ze swymi 
potrzebami, ich zaspokajaniem i frustracjami. Nic dziw- 
nego, iż tacy ludzie obawiają się, a nawet czują wstręt 
do własnych impulsów, które sprawiają im tak wiele kło- 
potów, z którymi nie umieją sobie poradzić, i że zazwy- 
czaj próbują uporać się z nimi przez ich wyparcie. 

Taka degradacja pragnienia i potrzeby była stałym te- 
matem w dziejach filozofii, teologii i psychologii. Stoicy, 
większość hedonistów, prawie wszyscy teologowie, wielu 
filozofów z zakresu polityki i większość teoretyków eko- 
nomii byli zgodni co do faktu, że dobro, szczęście czy 
przyjemność jest w swej istocie następstwem poprawy 
owego nieprzyjemnego stanu chcenia, pragnienia i po- 
trzeby. 
Wyrażając się zwięźle, wszyscy ci ludzie uważają, iż 
pragnienie lub impuls jest utrapieniem, a nawet groźbą, 
przeto na ogół usiłują ich się pozbyć, zaprzeczyć im lub 
ich uniknąć. 
Twierdzenie to jest czasami dokładnym opisem stanu 
rzeczy. Potrzeby fizjologiczne, potrzeba bezpieczeństwa, 
miłości czy informacji często stanowią prawdziwe utra- 
pienie dla wielu ludzi, wprowadzają zamęt psychiczny 
i stwarzają problemy zwłaszcza dla osób, którym się nie 
udało ich zaspokoić, i dla tych, które obecnie już nie 
mogą liczyć na ich zaspokojenie. 
Jednak nawet uwzględniając te braki cała sprawa wy- 
daje się zbyt przesadzona. Wszak można cieszyć się swy- 
33 
 
mi potrzebami, akceptować i aprobować je w swej świa- 
domości, jeśli a) dotychczasowe doświadczenia w związku 
z nimi były korzystne, i b) jeśli można liczyć na bie- 
żące i przyszłe zaspokojenie. Na przykład, jeśli komuś 
jedzenie sprawia przyjemność i jeśli dobre jedzenie jest 
dlań teraz dostępne, uświadomienie sobie, że się ma ape- 
tyt, jest czymś pożądanym, a nie przerażającym. („Kło- 
pot z jedzeniem polega na tym, że zabija mój apetyt.") 
To samo można słusznie powiedzieć o pragnieniu, sen- 
ności, seksie, o potrzebie polegania na kimś i potrzebie 
miłości. Jednak o wiele mocniejsze ataki na teorię „po- 
trzeby jako utrapienia" powstają ostatnio dzięki uświa- 
damianiu sobie motywacji rozwoju (samoaktualizacji) i 
zainteresowaniu się nią. 
Nie sposób wyliczyć tej mnogości specyficznych moty- 
wów występujących pod ogólną nazwą „samoaktualiza- 
cji", ponieważ każdy osobnik ma odmienne talenty, zdol- 
ności i możliwości. Pewne jednak cechy charakterystycz- 
ne są wspólne dla nich wszystkich. Jedną z nich jest to, 
że wymienione impulsy są pożądane, mile widziane oraz 
sprawiają radość i przyjemność, tak że osoba pragnie ich 

mieć raczej więcej niż mniej, i że jeśli nawet powodują 
napięcia, są to napięcia przyjemne. Twórca zwykle 
wita z radością swe twórcze impulsy, osoba utalentowa- 
na z przyjemnością korzysta ze swych talentów i rozwi- 
ja je. 
Mówienie w takich przypadkach o redukcji napięcia 
jest zwykłym nieporozumieniem, gdyż sugerowałoby to 
pozbycie się stanu przykrego, zaś te stany nie są przy- 
kre. 
2. Różne skutki zaspokojenia     r              •.                      m 
Przyjęcie koncepcji, iż podstawowym celem organizmu 
jest pozbycie się dręczącej potrzeby, a tym samym usu- 
nięcie napięcia, osiągnięcie równowagi, stabilności, uspo- 
kojenia, stanu wypoczynku i braku cierpienia, prawie 
zawsze łączy się z negatywną postawą wobec potrzeby. 
1 Popęd lub potrzeba popycha w kierunku swojego włas- 
nego wyeliminowania. Cały wysiłek skierowany jest tu- 
taj na ustanie, na pozbycie się siebie samych, na osiągnię- 
cie stanu niepragnienia. Doprowadzając je do ich logićz-* 
34 
 
nej ostateczności dochodzimy tu w końcu do freudow-. 
skiego instynktu śmierci. 
Angyal, Goldstein, G. Allport, C. Buhler, Schachtel 
i inni z powodzeniem krytykowali to stanowisko błędne- 
go koła. Jeśli umotywowane życie składa się głównie 
z obronnego usuwania irytujących napięć i jeśli jedynym 
produktem tej redukcji napięcia jest stan biernego ocze- 
kiwania na powstawanie nowych niepożądanych irytacji 
i na kolejną ich likwidację, to jak wobec tego może za- 
chodzić zmiana lub rozwój albo ruch czy kierowanie? 
Dlaczego ludzie się poprawiają? Nabierają rozumu? Co 
znaczy zapał do życia,? 
Charlotte Buhler (22) wykazała, że teoria homeostazy 
(równowagi) różni się od teorii spoczynku. Ta ostatnia 
mówi po prostu o usuwaniu napięcia, co sugeruje, że naj- 
lepsze jest napięcie zerowe. Homeostaza nie oznacza 
osiągnięcia poziomu zero, lecz stan optymalny, który mo- 
że niekiedy oznaczać zmniejszenie napięcia, a czasem — 
jego zwiększenie, na przykład ciśnienie krwi może być za 
niskie, lecz też i za wysokie. 
W każdym przypadku oczywisty jest brak stałego kie- 
runku w ciągu całego życia. W obu przypadkach wzrost 
osobowości, większy zasób mądrości, samoaktualizacja, 

umocnienie charakteru i zaplanowanie swego życia nie 
są i nie mogą być wyjaśnione. Trzeba by się odwołać do 
jakiegoś długotrwałego wektora, czy kierunkowej ten- 
dencji, aby zrozumieć, że trwający całe życie rozwój ma 
jakiś sens (72). 
Tę teorię należy uznać za niewystarczającą dla opisu 
nawet samej motywacji wynikającej z braku. Nie u- 
względnia ona dynamicznej reguły, która łączy i wiąże 
wzajemnie wszystkie poszczególne epizody motywacyj- 
ne. Różne podstawowe potrzeby są powiązane ze sobą 
w układ hierarchiczny w taki sposób, że zaspokojenie jed- 
nej z nich i wynikające stąd usunięcie jej z pierwszego 
planu powoduje nie stan spoczynku czy stoicką apatię, 
lecz raczej pojawienie się w świadomości nowej, „wyż- 
szej" potrzeby; pożądanie i pragnienie trwa nadal, ale 
już na „wyższym" poziomie. Tak więc teoria osiągania 
stanu spoczynku nie sprawdza się nawet w odniesieniu do 
motywacji braku. 
Natomiast okazuje się, że przy badaniu osób kierują- 
cych się głównie motywacją wzrostu, teoria motywacji 
 
osiągania spoczynku jest zupełnie bezużyteczna. U takich 
osób zaspokojenie rodzi raczej zwiększoną niż zmniejszo- 
ną motywację, bardziej wzmożone, nie zaś zmniejszone 
podniecenie. Apetyty nasilają się i podnoszą swój poziom. 
Żywią się same sobą i zamiast chcieć coraz mniej dana 
osoba chce coraz więcej, na przykład w dziedzinie wy- 
kształcenia. Zamiast przejścia do stanu spoczynku osoba 
staje się bardziej aktywna. Zaspokojenie raczej zaostrza 
apetyt na rozwój niż go uśmierza. Rozwój sam w so- 
bie jest opłacalnym i pobudzającym procesem, na przy- 
kład spełnienie pragnień i ambicji takich, jak zostania 
dobrym lekarzem; nabycie podziwianych umiejętności, jak 
gra na skrzypcach czy bycie dobrym stolarzem; stałe po- 
głębianie rozumienia ludzi czy świata, czy siebie samego; 
rozwijanie twórczości na dowolnym polu, czy też to, co 
najważniejsze, po prostu ambicja bycia dobrą istotą ludzką. 
Wertheimer (172) już dawno podkreślił inny aspekt te- 
go samego rozróżnienia twierdząc, co się wydawało pa- 
radoksem, że faktyczna aktywność przejawiana w poszu- 
kiwaniu celu zajmowała mniej niż dziesięć procent jego 
czasu. Aktywnością można się cieszyć albo wewnętrznie, 
ze względu na nią samą, albo też może mieć ona war- 
tość i znaczenie tylko jako środek do zdobycia pożąda- 

nego zaspokojenia. W tym ostatnim przypadku traci ona 
swoją wartość i nie jest czymś przyjemnym, o ile nie 
przyniesie oczekiwanego rezultatu czy powodzenia. Częś- 
ciej po prostu aktywność wcale nie cieszy, a cie- 
szy tylko cel. Ta postawa przypomina postawę życiową, 
która ceni życie nie tyle ze względu na nie samo, ile dla- 
tego, że po nim idzie się do nieba. To uogólnienie opiera 
się na obserwacji, iż ludzie samoaktualizujący się znaj- 
dują przyjemność w życiu w ogóle i praktycznie we 
wszystkich jego przejawach, podczas gdy większość in- 
nych ludzi cieszą tylko sporadyczne chwile triumfu, osią- 
gnięć bądź kulminacji czy doświadczenia szczytowe. 
r To wrodzone ludziom cenienie sobie życia pochodzi 
częściowo z przyjemności tkwiącej w rozwijaniu się i by- 
ciu rozwiniętym. Ale pochodzi także ze zdolności łudzi 
zdrowych do przekształcania aktywności jako środka w 
doświadczenie celu, tak że nawet instrumentalna aktyw- 
ność dostarcza przyjemności, jak gdyby była aktywnością- 
-celem. (97). Motywacja rozwoju może mieć charakter 
długofalowy; aby zostać dobrym psychologiem czy arty- 
 
sta, trzeba poświęcić na to prawie całe życie. Wszystkie 
teorie równowagi, homeostazy lub spoczynku zajmują 
się jedynie krótkimi epizodami, nie powiązanymi ze so- 
bą. Zwłaszcza podkreśla to Allport, który wykazuje, iż 
planowanie i wybieganie w przyszłość stanowią central- 
ne tworzywo zdrowej ludzkiej natury. Zgadza się on (2), 
że „motywacja wynikająca z braku wymaga rzeczywiście 
zmniejszenia napięcia i przywrócenia równowagi. Nato- 
miast motywacja wzrostu utrzymuje napięcie ze wzglę- 
du na odległe i często nieosiągalne cele. One właśnie od- 
różniają stawanie się ludzkie od animalnego i stawanie 
się dziecka od stawania się osoby dorosłej". 
3. Kliniczne i osobowościowe 
skutki zaspokojenia 
Zaspokojenie potrzeby wynikającej z braku i zaspoko- 
jenie potrzeby wzrostu wywierają zróżnicowany subiek- 
tywny i obiektywny wpływ na osobowość. Jeżeli wolno 
mi ująć to, czego szukam tu po omacku, w formie ogól- 
nej, to powiem, że zaspokajanie braków zapobiega cho" 
robom; zaspokajanie wzrostu zapewnia pełne zdrowie. 
Muszę przyznać, iż na razie będzie to trudno zweryfiko- 
wać badaniami. A jednak istnieje rzeczywista kliniczna 
różnica między odpieraniem groźby czy ataku a po- 

zytywnym odniesieniem triumfu i osiągnięciem, między 
własną ochroną, obroną i własnym zabezpieczeniem a się- 
ganiem po spełnienie, po podnietę i rozwój. Usiłowałem 
wyrazić to w postaci kontrastu między pełnym życiem 
a przygotowaniem do pełnego życia, między 
wzrastaniem a pełnią wzrostu. Innym przeciwstawieniem, 
którym się posłużyłem (94, rozdz. 10), jest różnica między 
mechanizmami obronnymi (pozbycie się bólu) a mecha- 
nizmami walki (aby odnieść sukces i przezwyciężyć trud- 
ności). 
4. Różne rodzaje przyjemności 
Erich Fromm (50) wniósł interesujący i ważki przyczy- 
nek do odróżnienia przyjemności wyższego rzędu od przy- 
jemności niższego rzędu, czym się zajmowało wielu ba- 
daczy przed nim. Jest to niezbędna konieczność dla upo- 
rania się z subiektywną względnością etyczną i jest to 
wstępny warunek naukowej teorii wartości. 
37 
 
Odróżnia on przyjemność zaspokojenia braku od przy- 
jemności powstałej z dostatku, „niższą" przyjemność za- 
spokojenia potrzeby od „wyższej" przyjemności produ- 
kowania, tworzenia i pogłębienia wiedzy. Nasycenie, od- 
prężenie i zanik napięcia odczuwane po zaspokojeniu bra- 
ku można w najlepszym razie określić jako „ulgę" w 
przeciwieństwie do Funktions-lust, do ekstazy i radości, 
jakie odczuwamy działając sprawnie, doskonale i wydo- 
bywając z siebie maksimum mocy, na tak zwanych peł- 
nych obrotach (zob. rozdz. 6). 
„Ulga", uzależniona w tak silnym stopniu od czegoś, 
co znika, sama też łatwo ginie. Musi przeto być mniej 
stabilna i trwała niż przyjemność towarzysząca wzrosto- 
wi, która może trwać w nieskończoność. 
5. Stany osiągalnego (epizodycznego) 
i nieosiągalnego celu 
Zaspokajanie potrzeby wynikającej z braku ma ten- 
dencję do osiągania stanu epizodycznego i szczytowego. 
Tutaj najczęstszym schematem jest początkowy stan po- 
budzenia i motywacji, wprawiający w ruch umotywowa- 
ne zachowanie, które zmierza do osiągnięcia stanu-celu, 
który z kolei przy stopniowo i stale rosnącym pragnieniu 
i podnieceniu osiąga ostatecznie szczyt w momencie suk- 
cesu i spełnienia. Od tego punktu szczytowego krzywe 
pragnienia, podniecenia i p^yjemności opadają raptow- 

nie do poziomu spokojnego zwolnienia natężenia i bra- 
ku motywacji. 
Ten schemat, aczkolwiek nie ma uniwersalnego zasto- 
sowania, kontrastuje jednak nader wyraźnie z sytuacją, 
kiedy motywacją jest wzrost. Jego cechą charaktery- 
styczną bowiem jest brak punktu szczytowego, czyli speł- 
nienia, nie ma momentu orgazmu, stanu końcowego, 
a nawet nie ma celu dającego się ująć jako szczytowy. 
Przeciwnie, wzrost to ustawiczny, mniej więcej stabilny 
rozwój w górę lub do przodu. Im więcej się osiąga, tym 
więcej się chce, toteż tego rodzaju pragnienie nie ma 
końca i nigdy nie można go osiągnąć bądź zaspokoić. 
Z tego właśnie powodu praktykowane zazwyczaj od- 
dzielanie od siebie pobudzenia, postępowania nastawio- 
nego na poszukiwanie celu, przedmiotu celu i towarzy- 
38 
 
szących temu efektów całkowicie zawodzi. Samo zacho- 
wanie jest celem i nie jest możliwe odróżnienie celu 
wzrostu od pobudzenia do wzrostu. Są one tym samym. 
6. Cele obejmujące cały rodzaj ludzki 
i cele indywidualne 
Potrzeby wynikające z braku są odczuwane przez 
wszystkich osobników rodzaju ludzkiego, a w pewnym 
stopniu również przez inne gatunki. Samoaktualizacja ma 
charakter indywidualny, gdyż każda osoba jest różna. 
Braki, to znaczy wymogi danego gatunku muszą być 
zwykle stosunkowo dobrze zaspokajane, aby się mogła 
w pełni rozwinąć prawdziwa indywidualność. 
Tak jak wszystkie drzewa wymagają od swego środo- 
wiska słońca, wody i pokarmu, tak samo wszyscy ludzie 
potrzebują poczucia bezpieczeństwa, miłości i uznania od 
swego otoczenia. Jednak w obu tych przypadkach od 
tego właśnie momentu może się zacząć faktyczny rozwój 
indywidualności, gdyż po zaspokojeniu tych podstawo- 
wych gatunkowych potrzeb każde drzewo i każda osoba 
rozwija się dalej według własnego niepowtarzalnego sty- 
lu, posługując się tymi potrzebami dla swych własnych 
prywatnych celów. W nader znaczącym sensie rozwój sta- 
je się wtedy bardziej zdeterminowany od wewnątrz niż 
z zewnątrz. 
7. Zależność i niezależność od środowiska 
Potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, miłości i sza- 
cunku mogą w nas zaspokoić tylko inni, a więc czynni- 

ki zewnętrzne. Oznacza to naszą dużą zależność od oto- 
czenia. O osobie znajdującej się w takim stanie zależnoś- 
ci nie można powiedzieć, iż rządzi sama sobą czy że kie- 
ruje swym losem. Musi czuć się w pewnym stopniu 
zobowiązana wobec źródeł zaspokajania swych potrzeb. 
Rządzą nią ich życzenia, kaprysy, zasady i prawa, które 
musi uwzględniać, aby nie narazić się na utratę źródeł 
zaspokojenia. Musi być do pewnego stopnia „nastawio- 
na na innych" i musi być uczulona na aprobatę, przy- 
wiązanie i dobrą wolę innych ludzi. Inaczej mówiąc, ko- 
nieczna jest z jej strony adaptacja i przystosowanie, 
a więc plastyczność i reaktywność i umiejętność prze- 
39 
 
miany samej siebie stosownie do wymagań sytuacji 
zewnętrznej. Osoba jest zmienną zależną, otoczenie 
— stałą lub zmienną niezależną. 
Wobec tego jednostka kierowana motywacją braku mu- 
si się bardziej obawiać otoczenia, bowiem zawsze istnie- 
je możliwość, iż ono ją zawiedzie lub rozczaruje. Obec- 
nie wiemy, że ten rodzaj pełnej niepokoju zależności 
rodzi także wrogość. To wszystko w mniejszym lub więk- 
szym stopniu potęguje brak wolności, zależnie od szczę- 
ścia lub nieszczęścia danej osoby. 
Natomiast osoba samoaktualizująca się, z definicji za- 
spokojona w swych podstawowych potrzebach, jest o wie- 
le mniej zależna i zobowiązana, o wiele bardziej autono- 
miczna i kierująca sama sobą. Osoby kierowane moty- 
wacją wzrostu dalekie są od potrzebowania innych ludzi, 
którzy mogą nawet stanowić dla nich przeszkodę. Jak 
już zaznaczałem (97) mają one upodobanie do samotności, 
odosobnienia i skłonność do medytacji (zob. rozdz. 13). 
Tacy ludzie są o wiele bardziej samowystarczalni i zam- 
knięci w sobie. Rządzące nimi czynniki determinujące są 
raczej wewnętrzne niż społeczne lub środowiskowe. Są to 
prawa ich własnej, wewnętrznej natury, ich możliwości 
i zdolności, ich talentów, drzemiących w nich zasobów, 
impulsów twórczych, potrzeby poznania samych siebie 
i stawania się coraz bardziej zintegrowanymi i zjednoczo- 
nymi, coraz pełniej świadomymi tego, czym faktycznie są, 
do czego rzeczywiście dążą, jakie ma być ich powołanie, 
zawód lub los. 
Skoro mniej zależą od innych osób, są w stosunku do 
nich mniej ambiwalentni, mniej niespokojni, a przeto 

mniej wrodzy, mniej potrzebujący ich pochwały i uczu- 
cia. Mniej zabiegają o zaszczyty, uznanie i nagrody. 
Autonomia czy raczej względna niezależność od oto- 
czenia oznacza też względną niezależność od niesprzyja- 
jących okoliczności zewnętrznych, takich jak nieszczęścia, 
ciosy, tragedie, napięcia i straty. Jak podkreślał Ailport 
koncepcja istoty ludzkiej jako zasadniczo reaktywnej, 
można powiedzieć, jako człowieka S-R, którego aktyw- 
ność zależy od bodźców zewnętrznych, staje się całkiem 
absurdalna i jest nie do utrzymania w odniesieniu do 
samoaktualizujących się ludzi. Źródła ich czynów są 
bardziej wewnętrzne niż reaktywne. Ta względna 
niezależność od świata zewnętrznego, jego wymagań i na- 
40 
 
cisków nie oznacza oczywiście braku powiązania z nim 
czy nierespektowania jego żądań. Znaczy to jedynie, że 
w tych kontaktach chęci i zamiary osoby samoaktualizu- 
jącej się są determinantami ważniejszymi niż nacisld oto- 
czenia. Nazwałem to wolnością psychologiczną w przeci- 
wieństwie do wolności geograficznej. 
Stwierdzony przez Allporta wyraźny kontrast (2) mię- 
dzy „oportunistycznym" a „specyficznym" określeniem 
zachowania się ściśle odpowiada naszej opozycji między 
zewnętrznie zdeterminowanym a wewnętrznie zdetermi- 
nowanym. Przywodzi to również na myśl panującą wśród 
teoretyków-biologów zgodę na uznanie rosnącej auto- 
nomii i niezależności od bodźców otoczenia za jedyne 
cechy charakterystyczne pełnej indywidualności, praw- 
dziwej wolności, całości procesu ewolucyjnego (156). 
8. Interesowne i bezinteresowne 
stosunki międzyosobowe 
W zasadzie człowiek motywowany brakiem jest o wie- 
le bardziej uzależniony od innych ludzi niż człowiek 
głównie motywowany wzrostem. Ten pierwszy jest bar- 
dziej „interesowny", bardziej potrzebujący, bardziej 
przywiązany i pragnący. 
To uzależnienie zabarwia i ogranicza stosunki między- 
osobowe. Ocenianie ludzi głównie jako zaspokajających 
potrzeby czy jako źródła zaopatrzenia jest aktem abstrak- 
cyjnym. Patrzy się na nich nie jako na całości, jako na 
skomplikowane, niepowtarzalne jednostki, lecz tylko z 
punktu widzenia ich przydatności. To, co w nich nie od- 
nosi się do potrzeb obserwatora, jest przez niego albo 

całkiem pomijane, albo nudzi go, irytuje bądź zagraża. 
Można w tym widzieć odpowiednik naszego stosunku do 
krów, koni i owiec, jak również do kelnerów, taksówka- 
rzy, tragarzy, policjantów i innych osób, którymi się 
posługujemy. 
Całkowicie bezinteresowna, wolna od pragnień, obiek- 
tywna i holistyczna percepcja innej istoty staje się mo- 
żliwa tylko wtedy, kiedy niczego od niej nie potrzebu- 
jemy i kiedy "jej nie potrzebujemy. Idiograficzna, este- 
tyczna percepcja całej osoby jest o wiele bardziej do- 
stępna dla osób samoaktualizujących się (albo w okre- 
sach samoaktualizacji), a poza tym — uznanie, podziw 
4) 
 
i miłość mniej się opierają na wdzięczności za użytecz- 
ność, bardziej natomiast na obiektywnych, wewnętrz- 
nych cechach obserwowanej osoby. Podziwia się ją ra- 
czej za cechy obiektywnie godne podziwu niż dlatego, że 
nam pochlebia lub nas chwali. Kocha się ją, gdyż jest 
godna miłości, a nie za to, że oferuje miłość. Omówię 
to dalej jako miłość nie potrzebującą, na przykład zwią- 
zaną z osobą Abrahama Lincolna. 
Jedną z cech wzajemnych relacji, które są „interesow- 
ne" i które zaspokajają potrzebę stosunków z innymi 
osobami jest to, że przeważnie owe zaspokajające po- 
trzebę osoby można zastąpić innymi. Jeśli na przykład 
dorastająca dziewczyna potrzebuje admiracji jako takiej, 
stanowi dla niej małą różnicę, kto ją admiruje; każdy, 
kto ją podziwia, jest równie dobry jak inny. Podobnie 
jest z dawcą miłości lub gwarantem bezpieczeństwa. 
Bezinteresowna, nie licząca na nagrodę, bezużyteczna 
,4. i pozbawiona pragnień percepcja innego jako niepowta- 
rzalnego i niezależnego, jako celu samego w sobie — in- 
nymi słowy raczej jako osoby niż narzędzia — jest tym 
trudniejsza, im większy głód zaspokojenia braku odczu- 
wa osoba postrzegająca. Psychologia międzyosobowa „wy- 
sokiego lotu", to znaczy zrozumienie najwyższego roz- 
woju stosunków między ludźmi nie może się opierać na 
teorii motywacji wynikającej z braku. 
•9. Koncentracja na ego i transcendencja ego 
Próbując   opisać   złożoną   postawę   wobec   jaźni,   czyli 
ego osoby ukierunkowanej na wzrost i samoaktualizują- 
cej   się,   napotykamy   trudny   paradoks.   Jest     to   taka 
właśnie osoba, w której siła ego jest u szczytu, która naj- 

/*" łatwiej zopomina o swoim ego albo je przekracza, która 
może   być  najbardziej   skoncentrowana  na  problemach, 
najbardziej  bezinteresowna,  najbardziej  spontaniczna  w 
działaniu, najbardziej  homonomiczna, że użyję  określe- 
nia. Angyala (6). U takich osób zaabsorbowanie percep- 
cją, aktywnością, radością i tworzeniem może być bardzo 
głębokie, bardzo zintegrowane i bardzo czyste. 
Ta umiejętność koncentrowania się raczej na świecie 
niż na sobie samym, na własnym ego i na własnym 
zaspokojeniu staje się tym trudniejsza, im więcej dana 
osoba ma potrzeb wynikających z braku. Im bardziej 
42 
 
dana osoba jest motywowana wzrastaniem, tym lepiej 
może się koncentrować na problemach, i tym łatwiej 
może zapomnieć o samoświadomości, kiedy ma do czy- 
nienia ze światem obiektywnym. 
|:;; '       10. Psychoterapia interpersonalna 
i psychologia interpersonalna 
Jedną z głównych cech charakterystycznych osób po- 
szukujących psychoterapii jest miniony lub aktualny 
brak zaspokojenia podstawowych potrzeb. Można rozpa- 
trywać newrozę jako chorobę wynikającą z braku. Wo- 
bec tego podstawowym celem kuracji jest dostarczenie 
tego, czego brakuje, lub też umożliwienie samemu pa- 
cjentowi uzupełnienia tego braku. Jeżeli to uzupełnienie 
przychodzi od innych ludzi, normalna terapia musi 
być międzyosobowa. 
Ten fakt nadmiernie uogólniono. To prawda, że osoby 
o zaspokojonych potrzebach wynikających z braku, oso- 
by, które są motywowane przede wszystkim wzrastaniem, 
bynajmniej nie są wolne od konfliktów, złego samopo- 
czucia, niepokoju i wewnętrznego chaosu. W takich chwi- 
lach i one są skłonne szukać pomocy i mogą się zwracać 
do terapii międzyosobowej. Jednak należy pamiętać, iż 
osoba z motywacją wzrostu często sama rozwiązuje swoje 
problemy i konflikty, zwracając się do wewnątrz w me- 
dytacji, to znaczy w autoanalizie, zamiast zwracać się 
o pomoc do kogoś innego. Z reguły wiele zadań samo- 
aktualizacji ma przeważnie charakter intrapersonalny, 
jak na przykład planowanie, odkrywanie własnej jaźni, 
wybór różnych możliwości rozwoju, kształtowanie poglą- 
du na życie. 
Teoria ulepszania osobowości musi uwzględniać samo- 

doskonalenie i wnikanie w siebie oraz kontemplację i me- 
dytację. Na dalszych etapach wzrostu jednostka jest za- 
sadniczo sama i może polegać tylko na sobie. Oswald 
Schwarz (151) nazwał to polepszanie stanu osoby już 
zdrowej — Dsychogogią. Jeżeli psychoterapia sprawi, że 
ludzie chorzy staną się nie-chorzy, i usunie symptomy, 
to psychogogia zaczyna w tym punkcie, w jakim terapia 
się skończy, i stara się, żeby ludzie nie-chorzy stali się 
zdrowi. Z zainteresowaniem przeczytałem u Rogersa 
(142), że dzięki skutecznej terapii podniósł się przeciętny 
43 
 
wynik u pacjentów, mierzony według Skali Dojrzałości 
Willoughby'ego, z dwudziestu pięciu do pięćdziesięciu 
procent. Kto więc doprowadzi ten rezultat do siedemdzie- 
sięciu pięciu procent,? Lub do stu procent? I czy nie 
zachodzi potrzeba zastosowania nowych metod i technik, 
aby to osiągnąć? 
11. Instrumentalne uczenie się i zmiana osobowości 
Tak zwana teoria uczenia się opiera się u nas prawie 
wyłącznie na motywacji wynikającej z braku z celami 
leżącymi zwykle na zewnątrz organizmu, to znaczy 
chodzi tu o uczenie się najlepszego sposobu zaspokojenia 
potrzeby. Między innymi dlatego nasza psychologia ucze- 
nia się jest ograniczoną sumą wiedzy, użyteczną wyłącz- 
nie na niewielkich obszarach życia, i stanowi przedmiot 
zainteresowania tylko innych „teoretyków uczenia się". 
Stanowi to słabą pomoc w rozwiązywaniu problemów 
wzrostu i samoaktualizacji. Tutaj o wiele mniej są po- 
trzebne techniki, dzięki którym można wielokrotnie czer- 
pać ze świata zewnętrznego zaspokojenie braków trak- 
towanych jako motywacje. Uczenie się asocjacyjne i ka- 
nalizacje ustępują tu raczej miejsca poznawaniu percep- 
cyjnemu (123), większej wnikliwości i większemu zrozu- 
mieniu, poznaniu siebie i ciągłemu rozwojowi osobowoś- 
ci, to znaczy wzmożonej synergii (współdziałaniu), inte- 
gracji i wewnętrznej spójności. Zmiana przestaje być 
głównie nabywaniem kolejnych nawyków czy skojarzeń, 
a staje się przede wszystkim totalną zmianą totalnej oso- 
by, to znaczy uzyskaniem raczej nowej osoby niż tej 
samej z pewnymi nawykami dodanymi jako nowe, ze- 
wnętrzne nabytki. 
Tego rodzaju uczenie się zmieniające charakter ozna- 
cza zmianę bardzo złożonego, wysoce zintegrowanego, 

holistycznego organizmu, co z kolei oznacza, że wiele 
wpływów nie dokona żadnej zmiany, gdyż takie wpływy 
będą coraz bardziej odrzucane w miarę jak dana osoba 
będzie stawała się coraz bardziej stabilna i autonomiczna. 
Najważniejsze związane z uczeniem się doświadczenia 
relacjonowane przez badane przeze mnie osoby były bar- 
dzo często pojedynczymi doświadczeniami życiowymi, jak 
tragedie, śmierć, urazy, nawrócenie i nagłe objawienie, 
które zmusiły daną osobę do zmiany postawy życiowej 
44 
 
i w rezultacie do zmiany całego postępowania. (Natural- 
nie tak zwane torowanie sobie drogi przez tragedię czy 
intuicję trwało dłuższy okres, ale i to nie było w głównej 
mierze kwestią uczenia się asocjacyjnego.) 
W tym zakresie, w jakim wzrost polega na pozbywaniu 
się zakazów i nakazów, żeby w rezultacie osoba mogła 
„być sobą", emitować — niejako promieniście — zacho- 
wanie zamiast je powtarzać, żeby mogła wyrażać swoją 
wewnętrzną naturę, w tym właśnie zakresie zachowanie 
osób samoaktualizujących się jest raczej nie wyuczone, 
wytworzone i wyzwolone niż nabyte, raczej ekspresyjne 
niż nastawione na walkę (97, s. 180). 
7" 12. Percepcja motywowana brakiem 
i percepcja motywowana wzrostem 
Najważniejszą ze wszystkich różnic może się okazać 
to, że osoby, które zaspokoiły swoje potrzeby wynika- 
jące z braku, są bliższe królestwa Bytu (163). Psycholo- 
dzy nigdy dotąd nie mogli sobie rościć praw do tej bliżej 
.nieokreślonej dziedziny wiedzy filozofów, tej sfery wi- 
dzianej jak przez mgłę, ale niewątpliwie mającej swą 
podstawę w rzeczywistości. Obecnie jednak przez badanie 
osób samoaktualizujących się możemy obserwować róż- 
nego rodzaju podstawowe intuicje, dawno znane filozo- 
fom, lecz dla nas jeszcze nowe. 
Sądzę na przykład, że zrozumienie przez nas percepcji, 
a przeto i postrzeganego świata, znacznie się zmieni i 
poszerzy, jeśli starannie zbadamy różnicę między percep- 
c ją interesowną a „bezinteresowną", czyli pozbawioną 
pragnienia. Ponieważ ta ostatnia jest o wiele bardziej 
konkretna i mniej abstrakcyjna oraz selektywna, osoba 
nią się posługująca łatwiej widzi wewnętrzną naturę 
przedmiotu percepcji. Może też jednocześnie dostrzegać 
przeciwieństwa, dychotomie, biegunowość, sprzeczności 

i niezgodności (97, s. 232). Można by mniemać, że w ary- 
stotelesowym świecie żyli ludzie mniej rozwinięci, bo 
ich klasy i pojęcia mają ostro zaznaczone przedziały, wy- 
łączają się nawzajem i nie dają ze sobą pogodzić, na 
przykład męski — żeński, egoistyczny — nieegoistyczny, 
dorosły — dziecko, łagodny — okrutny, dobry — zły. 
W logice Arystotelesa A jest A, zaś wszystko inne jest 
nie-A i nigdy ta para się nie spotyka. Jednak osobom 
 
samoaktualizującym się znany jest fakt, że A i nie-A 
przenikają się nawzajem i stanowią jedno, że każda osoba 
jest równocześnie dobra i zła, męska i żeńska, dorosła 
i dziecko. Nie można umieścić całej osoby w jednym 
kontinuum, lecz jedynie jakiś wyabstrahowany aspekt 
danej osoby. Całości nie są porównywalne. 
Możemy nie zdawać sobie sprawy, kiedy my postę- 
pujemy pod wpływem potrzeby. Na pewno jednak uświa- 
damiamy sobie, kiedy my sami jesteśmy w ten sposób 
postrzegani, na przykład po prostu jako dawcy pieniędzy 
lub pożywienia, jako osoby zapewniające bezpieczeństwo, 
dające oparcie bądź jako anonimowi słudzy czy środki 
do jakiegoś celu. Nie lubimy, kiedy tak się dzieje. Chce- 
my, aby nas brano za nas samych, jako pełne i całościo- 
we jednostki. Nie lubimy, kiedy się nas bierze za uży- 
teczne obiekty lub narzędzia. Nie lubimy, by się nami 
„posługiwano". 
Ponieważ osoby samoaktualizujące się zwykle nie mu-' 
szą u nikogo szukać cech zaspokajających potrzeby ani 
widzieć w innej osobie narzędzia, przychodzi im o wiele 
łatwiej zająć wobec innych postawę nie oceniającą, nie 
osądzającą, nie interweniującą, nie potępiającą, bezinte- 
resowną, postawę „świadomości nie wybierającej" (85). 
To pozwala na o wiele jaśniejsze i bardziej wnikliwe 
postrzeganie i rozumienie prawdziwego stanu rzeczy. Sta- 
nowi to percepcję nieuwikłaną, niezaangażowaną i obiek- 
tywną, o jaką starają się chirurdzy i terapeuci i jaką 
samoaktualizujące się osoby osiągają bez żadnego wy- 
siłku. 
Zwłaszcza kiedy struktura obserwowanej osoby lub 
przedmiotu jest trudna, subtelna i nie oczywista, nader 
ważna jest ta różnica stylu percepcji. Szczególnie wtedy 
osoba postrzegająca musi mieć szacunek dla natury obiek- 
tu. Percepcja musi być w tym przypadku łagodna, deli- 
katna, nie narzucająca się, nie wymagająca, zdolna do 

biernego dostosowania się do natury rzeczy, tak jak wo- 
da łagodnie wypełniająca szczeliny i pęknięcia. Nie 
wolno jej stać się percepcją motywowaną potrzebą, która 
kształtuje rzeczy w sposób krzykliwy, tyranizujący, 
wykorzystujący i celowy, na wzór rzeźnika rąbiącego na 
kawałki sztukę zabitego zwierzęcia. 
Najlepszą drogą do poznania wewnętrznej natury świa- 
ta jest być bardziej receptywnym niż aktywnym, w mo- 
AR 
 
żliwie największym stopniu zdeterminowanym przez we- 
wnętrzną organizację rzeczy postrzeganej, a w możliwie 
najmniejszym przez naturę postrzegającego. Ten rodzaj 
oderwanej, taoistycznej, biernej, nie ingerującej świado- 
mości wszystkich równocześnie istniejących aspektów 
konkretu, ma wiele wspólnego z niektórymi opisami do- 
świadczenia estetycznego i doświadczenia mistycznego. 
Napięcie jest takie samo. Czy widzimy rzeczywisty, kon- 
kretny świat, czy też swój własny system rubryk, mo- 
tywów, oczekiwań i abstrakcji, które sami przenieśliśmy 
na świat realny? Czyli, ujmując to bardzo lapidarnie,, 
widzimy czy też jesteśmy ślepi? 
MIŁOŚĆ POTRZEBUJĄCA I MIŁOŚĆ NIE 
POTRZEBUJĄCA 
Potrzeba miłości według zwykłego ujęcia na przykład 
przez Bowlby'ego (17), Spitza (159) i Levy'ego (91) jest 
potrzebą wynikającą z braku. Stanowi lukę, która musi 
być wypełniona, pustkę, do której ma wlać się miłość. 
Jeśli zachodzi brak tego uzdrawiającego czynnika, po- 
wstanie ostry stan patologiczny; jeśli jest on dostar- 
czony w odpowiednim czasie, w odpowiedniej ilości i we 
właściwej formie — uniknie się patologii. Przejściowe 
stany patologii i zdrowia następują po przejściowych sta- 
nach rozczarowania albo nasycenia. Jeżeli stan patolo- 
giczny nie jest zbyt ostry i jeżeli jest dość wcześnie 
wykryty, można go uleczyć terapią zastępczą. Można więc 
powiedzieć, że choroba ,,głodu miłości" w pewnych przy- 
padkach może być wyleczona przez uzupełnienie braku 
patologicznego. Głód miłości jest chorobą wynikającą z 
braku, podobnie jak głód soli lub awitaminoza. 
Osoba zdrowa, nie mająca tego braku, nie potrzebuje 
otrzymywać miłości oprócz jej stałej, małej, zabezpie- 
czającej dozy, a może nawet obyć się bez niej przez ja- 
kiś czas. Ale kiedy motywację stanowi jedynie zaspokoje- 

nie braków, a więc pozbywanie się potrzeb, wtedy poja- 
wia się sprzeczność. Zaspokojenie potrzeby powinno spo- 
wodować jej zniknięcie, co by znaczyło, że ludzie, któ- 
rych łączy związek zaspokajający ich potrzebę miłości, 
to właśnie ludzie, którzy powinni być mniej skłonni 
do dozowania i doznawania miłości! Jednak badanie kli- 
niczne ludzi zdrowych, których potrzeba miłości została 
zaspokojona, wykazują, że chociaż mają mniejszą potrze- 
47 
 
ba otrzymywania miłości, są w większym stopniu 
zdolni do je j dawania. W tym ujęciu są to ludzie 
bardziej kochający. 
Już samo to odkrycie odsłania ograniczenia zwykłej 
teorii motywacji (skoncentrowanej na potrzebie wynika- 
jącej z braku) i wskazuje na konieczność „teorii meta- 
motywacji" (lub motywacji wzrostu bądź teorii samoak- 
tualizacji; 260, 261). 
Już uprzednio w formie wprowadzenia (97) opisałem 
kontrastującą ze sobą dynamikę miłości-B (miłości do 
Bytu innej osoby, miłości nie potrzebującej, miłości nie- 
egoistycznej) i miłości-D (miłości z braku, potrzebującej 
miłości, miłości egoistycznej). Pragnę obecnie się posłu- 
żyć tymi dwiema przeciwstawnymi grupami ludzi dla 
poparcia przykładami i zilustrowania pewnych uogólnień 
przedstawionych wyżej. 
1.  Miłość-B  jest  chętnie  przyjmowana  przez  świado- 
mość i sprawia wielką radość. Nie będąc zachłanna i ra- 
czej podziwiająca niż potrzebująca, nie sprawia żadnego 
kłopotu i niemal zawsze daje przyjemność. 
2.  Nigdy nie może być zaspokojona i można  się  nią 
cieszyć do końca. Zwykle raczej rośnie niż zanika. Daje 
radość wewnętrzną. Jest częściej celem niż środkiem. 
3.  Doświadczenie miłości-B opisuje się też jako jedno- 
znaczne z doświadczeniem estetycznym lub mistycznym 
i mające te same skutki. (Zob. rozdz. 6 i 7 o „doświad- 
czeniach szczytowych". Zob. też 104.) 
4.  Terapeutyczne i psychologiczne skutki doświadcze- 
nia miłości-B są bardzo głębokie i rozległe. Podobne są 
charakterologiczne   skutki   stosunkowo   czystej   miłości 
zdrowej matki do swego dziecka lub doskonałej miłości 
Boga opisanej przez niektórych mistyków. 
5.  Miłość-B   jest,   bez  cienia   wątpliwości,   bogatszym, 
„wyższym"  cenniejszym  doświadczeniem  subiektywnym 

niż    miłość-D    (której    wszyscy   kochający   miłością-B 
uprzednio  również doświadczyli).  Ta  wyższość   jest  też 
sygnalizowana   przez   inne,    starsze   i   bardziej    prze- 
ciętne badane przeze mnie osoby, z których wiele do- 
 
świadczą obu rodzajów miłości jednocześnie w różnych 
proporcjach. 
6.  Miłość-D   może   być zaspokojona. Pojęcie „zaspo- 
kojenia" daje się z trudem zastosować do miłości-podzi- 
wu dla innej osoby z tej racji, że zasługuje na podziw 
i na miłość. 
7.  W miłości-B dawka niepokoju i wrogości jest mini- 
malna. Dla wszystkich praktycznych ludzkich celów moż- 
na nawet uważać je za nieobecne.   Może   tam oczywiś- 
cie istnieć niepokój o drugą osobę. W miłości-D należy 
zawsze oczekiwać pewnej dozy niepokoju i wrogości. 
8.  Osoby kochające się miłością-B są bardziej od siebie 
niezależne, bardziej samodzielne, mniej zazdrosne czy za- 
grożone, mniej potrzebujące, bardziej indywidualne, bar- 
dziej  bezinteresowne,  lecz  zarazem  bardziej   skore,  by 
pomóc drugiej stronie w samoaktualizacji, bardziej dum- 
ne   z   tryumfów   drugiej   osoby,   bardziej   altruistyczne, 
szlachetne i oddane. 
9.  Miłość-B umożliwia najbardziej  prawdziwą i wni- 
kliwą   percepcję   drugiej   osoby.   Jak   już   podkreślałem 
gdzie indziej, jest ona reakcją zarazem poznawczą,  jak 
i emocjonalno-wolitywną. Jest to tak wyraźne i tak czę- 
sto uwierzytelniane przez późniejsze  doświadczenia  in- 
nych osób, że będąc daleki od przyjęcia banału, iż miłość 
zaślepia, jestem coraz bardziej skłonny przyjąć za słusz- 
ne  jego   przeciwieństwo,   a  mianowicie,  że  ten, 
kto nie kocha, jest ślepy. 
10.  Na zakończenie mogę powiedzieć,  że miłość-B w 
głębokim,  lecz  sprawdzalnym  sensie,  stwarza  partnera. 
Umożliwia mu poznanie samego siebie, samoakceptację, 
daje poczucie tego, że zasługuje na miłość — a wszystko 
razem umożliwia mu wzrost. Pozostaje pytanie, czy bez 
niej jest możliwy pełny rozwój jednostki ludzkiej. 
. 4. OBRONA I WZROST 
W rozdziale tym usiłuję nieco bardziej  systematycznie 
ująć teorię wzrostu. Skoro już przyjęliśmy pojęcie wzro- 
49 
 
stu, powstaje wiele kwestii szczegółowych. Jak zachodzi 

wzrost? Dlaczego dzieci rosną albo nie? Skąd wiedzą, 
w jakim kierunku wzrastać? Jak schodzą na drogę pato- 
logii? 
Mimo wszystko, pojęcia samoaktualizacji, wzrostu i jaź- 
ni to wszystko abstrakcje wysokiego rzędu. Trzeba nam 
się zbliżyć do faktycznych procesów, do suchych danych, 
do konkretnych, życiowych wydarzeń. 
To są cele odległe. Zdrowo wzrastające niemowlęta i 
dzieci nie żyją dla celów odległych ani dla dalekiej przy- 
szłości; zbyt ich zajmuje zabawa i spontaniczne przeży- 
wanie obecnej chwili. One żyją, a nie przygoto- 
wują się do życia. Jak one potrafią po prostu być, 
spontanicznie, nie starając się wzrastać, chcąc tylko 
cieszyć się obecną aktywnością, a mimo to posuwając 
się do przodu krok za krokiem? To znaczy jak potrafią 
w ten sposób rosnąć zdrowo? Odkrywać swą właściwą 
jaźń? Jak można pogodzić fakty Bytu z faktami Stawa- 
nia się? W klasycznym przypadku wzrost nie jest wy- 
tyczonym na przyszłość celem ani nie jest samoaktuali- 
zacją, ani odkryciem własnej Jaźni. U dziecka to nie jest 
specjalne zamierzenie, tak się po prostu dzieje. Dziecko 
nie tyle szuka, ile znajduje. Prawa motywacji braku 
i prawa celowego wysiłku nie mają zastosowania, jeśli 
chodzi o wzrost, spontaniczność, twórczość. 
Niebezpieczeństwo czystej psychologii Istnienia * polega 
na jej tendencji do statyczności, niebrania pod uwagę ru- 
chu, kierunku i wzrostu. Jesteśmy skłonni do opisywania 
stanów Bytu i samoaktualizacji, jakby to były stany 
doskonałości nirwany. Gdy się ją raz osiągnie, już się 
ją ma, i wtedy się zdaje, że wszystko, co dalej można 
robić, to trwać w stanie pełnego zadowolenia z dosko- 
nałości. 
Odpowiedź, którą uważam za zadowalającą, jest pro- 
sta, mianowicie że wzrost zachodzi wtedy, kiedy następ- 
* Being-psychology, psychology of Being — tłumaczone jest 
zgodnie z terminologią aktualnie używaną w polskiej 
literaturze 
psychologicznej jako „psychologia istnienia", chociaż jak 
wynika 
z dalszych ustaleń Autora słowo „Being" wydaje się 
oznaczać 
pewien określony zespół wartości czy stan przekraczający 
zakres 

takich określeń jak istnienie, bycie, egzystencja itp. i bliższe 
jest 
filozoficznemu pojęciu „bytu" jako doskonałości, pełni 
(przyp. 
red.).                                                                           .---- 
50 
 
nemu krokowi naprzód towarzyszy subiektywne uczucie 
większej przyjemności, większej radości, większego we- 
wnętrznego zadowolenia niż poprzednie zaspokojenie, z 
którym już się oswoiliśmy i które nas nawet znudziło; 
rn^ślę, że jedynym w ogóle kryterium poznania, co jest 
dla nas dobre, będzie subiektywne odczucie, że coś jest 
lepsze od każdej innej możliwości. Nowe doświadczenie 
weryfikuje się raczej samo niż za pośrednictwem ja- 
kiegokolwiek kryterium zewnętrznego. Jest ono samo- 
uzasadniające i samoweryfikujące się. 
Czynimy coś nie dlatego, że jest dla nas dobre lub 
że aprobują to psycholodzy albo że ktoś inny nam to 
doradza, albo że to nam przedłuży życie, albo że jest 
dobre dla rodzaju ludzkiego, albo że przyniesie zewnętrz- 
ne nagrody, albo że jest logiczne. Robimy to z takiej 
samej racji, z jakiej wybieramy ten, a nie inny deser. 
Już pisałem o tym jako o podstawowym mechanizmie 
zakochania się lub wyboru przyjaciela, to znaczy cało- 
wanie jednej osoby sprawia większą przyjemność niż ca- 
łowanie innej, zaś przyjaźń z a daje więcej osobistej są- 
tysfakcji niż przyjaźń z b. 
W ten  sposób poznajemy,   w  czym  jesteśmy  dobrzy, 
co rzeczywiście lubimy lub czego  nie  lubimy,  jakie  są 
, nasze gusty, osądy i zdolności. Jednym słowem tą drogą 
odkrywamy własne Ja i odpowiadamy na zasadnicze py- 
tania: kim jestem, jaki jestem. 
Postępowanie i wybory określane są całkiem samo- 
rzutnie, od wewnątrz. Zdrowe niemowlę czy dziecko, po 
prostu Istnienie jako część swego Istnienia, jest swo- 
bodnie i spontanicznie dociekliwe, poszukujące, ciekawe 
i zainteresowane. Nawet jeżeli nie stawia sobie żadnego 
celu, nie wysila się, jest ekspresywne i spontaniczne, nie 
motywowane żadnym brakiem zwykłego rodzaju, nawet 
wtćdy dąży do wypróbowywania swych sił, do sięgania 
dalej, do bycia zaabsorbowanym, zainteresowanym, do za- 
bawy, do ciekawości i do manipulowania światem. Ba- 
danie, manipulowanie, doświadczanie, in- 

teresowanie się, wybieranie, cieszenie się i radowa- 
nie, wszystko to można uważać za atrybuty czystego 
Istnienia, które jednak mogą prowadzić do Stawania się, 
chociaż w sposób przypadkowy, niezamierzony, niezapla- 
nowany i nieprzewidziany. Spontaniczne i twórcze do- 
51 
 
świadczenie  może  zachodzić  i  zachodzi  nieoczekiwanie, 
bez planów, przewidywań, zamierzenia czy celu.1 
Dopiero gdy dziecko się nasyci i ogarnia je znudzenie, 
gotowe jest skierować się do innych, być może  „wyż- 
szych" przyjemności. 
Powstają wtedy nieuniknione pytania. Co je hamuje? 
Co zapobiega wzrostowi? Na czym polega konflikt? Co 
stanowi alternatywę wzrostu? Dlaczego ten rozwój jest 
dla niektórych tak trudny i mozolny? Musimy tu sobie 
dokładnie uświadomić fiksacyjną i regresywną moc nie- 
zaspokojonych potrzeb wypływających z braku, przycią- 
^ gającą siłę bezpieczeństwa i pewności, funkcję obrony 
i ochrony przed cierpieniem, strachem, utratą i zagroże- 
niem oraz potrzebę odwagi do wzrastania. 
Każda jednostka ludzka ma w sobie oba zespoły 
^ czynników. Jeden zespół lgnie do bezpieczeństwa i po- 
stawy defensywnej powodowanej strachem, ma tendencję 
do cofania się i trzymania kurczowo przeszłości, boi 
się odejścia od prymitywnej łączności z łonem i z pier- 
sią matki, boi się ryzyka, boi się stracić to, co już 
ma, boi się niezależności, wolności i odrębności. Dru- 
gi zespół czynników popycha jednostkę do przodu, ku 
pełni Jaźni i jej niepowtarzalności, ku pełnemu funkcjo- 
nowaniu jej wszystkich uzdolnień, ku zaufaniu do świata 
zewnętrznego wraz z jednoczesną akceptacją swego naj- 
głębszego, rzeczywistego, nieświadomego Ja. 
1 Wszystko to można ująć w schemat zupełnie prosty, 
a zarazem wiele mówiący zarówno w sensie heurystycz- 
nym, jak teoretycznym. Ten podstawowy dylemat czy 
konflikt między czynnikami obronnymi a dążeniami do 
wzrostu uważam za egzystencjalny, zakorzeniony w naj- 
głębszej naturze istoty ludzkiej teraz i zawsze w przy- 
szłości. Jeśli przedstawimy to na takim wykresie 
Bezpieczeństwo <-----------   Osoba    -----------> Wzrost 
1 „Ale — paradoksalnie — doświadczenie artystyczne nie 
może 
być skutecznie użyte do tego bądź jakiegokolwiek innego 

celu. Musi to być czynność pozbawiona celu w naszym 
rozumie- 
niu »celu«. To może być jedynie doświadczenie w byciu — 
byciu ludzkim organizmem wykonującym to, co musi 
wykony- 
wać, co jest jego przywilejem — doświadczanie ży^cia 
głęboko 
i w pełni, zużywanie energii i stwarzanie piąkna •we 
własnym 
stylu — zaś wzmożona wrażliwość, integralność, 
skuteczność i do- 
bre samopoczucie są produktem ubocznym" (179, s. 213). 
 
to będziemy mogli łatwo sklasyfikować rozmaite mecha- 
nizmy wzrastania w prosty sposób jako: 
a.   potęgowanie   się  wektorów  wzrostu,   na   przykład 
wzrost staje się bardziej  atrakcyjny i przyjemny, 
b.   zmniejszanie się obawy wzrastania, 
c.   osłabienie wektorów bezpieczeństwa, to  jest obni- 
żenie ich atrakcyjności, 
d.   zwiększanie się obawy przed stanem bezpieczeństwa, 
obronności, patologią i regresem. 
Można teraz dodać do naszego podstawowego schematu 
powyższe cztery zespoły wartości: 
Spotęgowanie niebezpieczeństwa           Spotęgowanie 
atrakcyjności 
Bezpieczeństwo^.-----------   Osoba   -----------> Wzrastanie 
Zmniejszenie atrakcyjności 
Zmniejszenie niebezpieczeństwa 
Możemy więc uważać, że proces zdrowego wzrostu jest 
nigdy nie kończącym się ciągiem sytuacji wolnego wy- 
boru, wobec których jednostka staje w każdym momen- 
cie przez całe swoje życie, kiedy musi wybierać między 
przyjemnościami bezpieczeństwa a wzrastaniem, zależ- 
nością a niezależnością, regresem a postępem, niedojrza- 
łością a dojrzałością. Bezpieczeństwo zawiera zarówno 
niepokoje, jak radości, wzrost zawiera zarówno niepoko- 
je, jak radości. Posuwamy się do przodu, kiedy radość 
wzrostu i niepokoje bezpieczeństwa są większe niż nie- 
pokoje wzrostu i radości bezpieczeństwa. 
Jak dotąd, wszystko to brzmi jak truizm. Jednak nie 
dla psychologów, którzy przede wszystkim starają się 
być obiektywni, ogólni, behawiorystyczni. Trzeba było 
przeprowadzić wiele eksperymentów nad zwierzętami i 

następnie uzasadnić je teoretycznie, aby przekonać oso- 
by zajmujące się motywacją u zwierząt, iż muszą się od- 
woływać do tego, co Young (185) nazwał czynnikiem 
hedonistycznym, obok redukcji potrzeby, żeby wytłuma- 
czyć dotychczasowe wyniki eksperymentów dotyczących 
wolnego wyboru. Na przykład sacharyna nie jest bynaj- 
mniej środkiem redukującym potrzeby, a mimo to białe 
szczury wybiorą ją zamiast czystej wody. Jej (bezuży- 
teczny) smak musi tu mieć jakieś znaczenie. 
Ponadto zauważmy, że subiektywna radość z doświad- 
czenia jest czymś, co możemy pr^vt)isać każdemu 
53 
 
:           *' 
organizmowi, na przykład występuje zarówno u niemo- 
wlęcia, jak u osoby dorosłej, u zwierzęcia, jak i u czło- 
wieka. 
Możliwość, jaka się tu otwiera przed teoretykiem, jest 
bardzo nęcąca. Może te wszystkie zawiłe koncepcje Jaźni, 
Wzrostu, Samorealizacji i Zdrowia Psychicznego, na- 
leżą do tego samego systemu wyjaśnienia z eksperymen- 
tami dotyczącymi apetytu u zwierząt, obserwacjami wol- 
nego wyboru przy karmieniu niemowląt i wyboru zajęć 
oraz z licznymi badaniami nad homeostazą (27). 
Oczywiście takie określenie „wzrostu-przez-radość" 
prowadzi do koniecznego postulatu, że to, co smakuje, 
jest również w sensie wzrostu „lepsze" dla nas. Opiera- 
my się na wierze, iż jeśli wolny wybór jest rzeczy- 
wiście wolny i jeśli wybierający nie jest ani zbyt 
chory, ani zbyt przestraszony, by dokonać wyboru, to 
częściej dokonuje mądrego wyboru w kierunku zdrowia 
i wzrostu. 
Postulat ten jest już poparty wielu doświadczeniami, 
ale głównie na zwierzętach, trzeba więc przeprowadzić 
więcej szczegółowych badań dotyczących wolnego wybo- 
ru u ludzi. Musimy znacznie więcej wiedzieć o przyczy- 
nach konstytucjonalnych i psychodynamicznych złego 
i bezsensownego wyboru. 
Jest jeszcze inny powód, dla którego mojej systema- 
tycznej naturze odpowiada ta koncepcja wzrostu-przez- 
-radość. Można ją bowiem ściśle powiązać z teorią dyna- 
miczną, ze wszystkimi teoriami dynamicznymi 
Freuda, Adlera, Junga, Schachtela, Horney, Frcmma, 
Burrowa, Reicha i Ranka jak również z teoriami Ko- 

gersa, Buhlera, Combsa, Angyala, Allporta, Goldsteina, 
Murraya, Moustakasa, Perlsa, Bugentala, Assagioli, Fran- 
kla, Jourarda, Maya, White'a i wielu, wielu innych. 
Mam zastrzeżenia do klasycznych freudystów za skłon- 
ność (w krańcowych przypadkach) do patologizowania 
wszystkiego i za niedostrzeganie w wystarczająco jasny 
sposób ludzkich możliwości ukierunkowanych na zdro- 
wie, i za patrzenie na wszystko przez ciemne okulary. 
Jednak i szkoła wzrostu (w jej krańcowym przypadku) 
również ma słabe punkty, bowiem jej zwolennicy są 
skłonni patrzeć przez zbyt różowe okulary i zazwyczaj 
prześlizgują się przez problemy patologii, słabości, nie- 
powodzenia wzrostu. Klasyczny freudyzm jest jak 
54 
 
teologia wyłącznie zła i grzechu, zaś szkoła wzrostu — 
jak teologia, w której nie ma w ogóle miejsca na zło, 
i dlatego jest równie niewłaściwa i nierealistyczna. 
Trzeba jeszcze osobno nadmienić o dodatkowym związ- 
ku między bezpieczeństwem a wzrostem. Jak wiadomo 
wzrost zwykle postępuje małymi krokami, przy czym 
każdy krok do przodu staje się możliwy dzięki poczuciu 
bezpieczeństwa; jest to niejako wypuszczanie się w nie- 
znane z bezpiecznego rodzimego portu, odważenie się na 
coś, gdy można się jeszcze wycofać. Możemy się tu po- 
służyć przykładem małego dziecka, które odrywa się od 
kolan matki i zaczyna poruszać się w nieznanym oto- 
czeniu. Jest charakterystyczne, że najpierw trzymając 
.się matki bada pokój oczami. Potem odważa się na mały 
wypad upewniając się stale czy może liczyć na bezpiecz- 
ną przystań u matki. Te wypady ogarniają coraz większy 
teren. Tym sposobem dziecko może badać groźny i nie- 
znany świat. Gdyby matka nagle znikła, wpadłoby w pa- 
nikę, przestałoby się interesować badaniem świata, chcia- 
łoby jedynie powrotu bezpieczeństwa, a nawet mogłoby 
stracić swe umiejętności, na przykład zamiast się odwa- 
żyć chodzić mogłoby pełzać. 
Sądzę, że śmiało można uogólnić ten przykład. Zapew- 
nione bezpieczeństwo pozwala na ujawnianie się i dosko- 
nalenie wyższych potrzeb i impulsów. Narażenie na 
szwank bezpieczeństwa oznacza regres do bardziej pier- 
wotnej postawy. Innymi słowy, jeśli mamy dokonać wy- 
boru między wyrzeczeniem się albo bezpieczeństwa, albo 
wzrostu, zwykle zwycięża bezpieczeństwo. Potrzeba bez- 

pieczeństwa przeważa nad potrzebą wzrostu. To oznacza 
rozszerzenie formuły podstawowej. Ogólnie biorąc tylko 
dziecko, które się czuje bezpiecznie, odważa się na zdro- 
wy wzrost. Muszą być zaspokojone jego potrzeby bez- 
pieczeństwa. Nie może być popychane do przodu, 
gdyż nie zaspokojone potrzeby bezpieczeństwa pozostaną 
w nim ukryte na zawsze, wciąż wołając o zaspokoje- 
nie. Im bardziej są zaspokojone potrzeby bezpieczeństwa, 
tym mniejszą mają wartość dla dziecka, tym mniej będą 
je przywoływać i zmniejszać jego odwagę. 
Dobrze, lecz jak poznamy, że dziecko czuje się już do- 
statecznie bezpieczne, aby się odważyć na nowy krok 
do przodu? Zasadniczo jedyną możliwością, by to stwier- 
dzić, jest jego wybór, innymi słowy, tylko ono mo- 
55 
 
że naprawdę uchwycić właściwy moment, kiedy siły wzy- 
wające do przodu przeważają nad siłami ciągnącymi do 
tyłu, a odwaga przewyższa obawę. 
Ostatecznie każda osoba, nawet dziecko, musi sama 
wybierać. Nikt zbyt często nie powinien za nią wybierać, 
bo już to samo ją osłabia, podrywa jej zaufanie do siebie 
i zakłóca jej zdolność do odczuwania własnej, we- 
wnętrznej przyjemności z tego doświadczenia, swych 
własnych impulsów, sądów i uczuć oraz do odróżnia- 
nia ich od wewnętrznych ocen innych osób.2 
2 „Z chwilą, kiedy paczuszka znajdzie się w rękach dziecka, 
czuje ono, że może z nią robić, co zechce. Otwiera ją, 
zastanawia 
się, co to jest, poznaje dany przedmiot, wyraża radość lub 
roz- 
czarowanie, zwraca uwagę na układ zawartości, znajduje opis 
i wskazówki, wyczuwa dotykiem chłód stali, bada różnicę 
cięża- 
ru różnych części, ich liczbą i tak dalej. Robi to wszystko 
jeszcze 
przed próbą posłużenia się tym zestawem. Potem przychodzi 
wielka radość wykonania czegoś z tego zestawu, a może to 
po- 
legać po prostu na dopasowaniu jednej pojedynczej części do 
dru- 
giej. Tylko wtedy nabiera ono poczucia, że czegoś dokonało, 
że 

w ogóle może coś zrobić i że nie jest bezradne wobec tego 
okre- 
ślonego przedmiotu. Bez względu na to, jaki będzie ciąg 
dalszy, 
czy jego zainteresowanie doprowadzi do pełnego 
wykorzystania 
zestawu, a tym samym da mu poczucie możliwości dalszych 
coraz 
większych dokonań, czy też odłoży go na bok, znaczenie ma 
jego 
początkowy kontakt z kompletem montażowym. 
Wyniki aktywnego doświadczenia można w przybliżeniu 
ująć 
następująco. Zachodzi fizyczne, emocjonalne i umysłowe 
zaanga- 
żowanie własnej osoby; rozpoznanie i dalsze badanie 
własnych 
możliwości; zapoczątkowanie aktywności czy twórczości; 
odkry- 
cie własnego tempa i rytmu i podjęcie zadania adekwatnego 
do 
własnych możliwości w danym okresie, co może zapobiec 
podję- 
ciu się zbyt trudnego zadania; nabywanie wprawy, którą 
można 
zastosować w innych przedsięwzięciach; i sposobność, żeby 
za 
każdym razem, kiedy bierze się w czymś choćby 
najmniejszy, 
lecz aktywny udział, coraz lepiej poznawać swoje własne 
zainte- 
resowania. 
Powyżej opisaną sytuację można przeciwstawić innej, kiedy 
osoba przynosząca do domu zabawkę montażową mówi 
dziecku: 
»Oto zestaw do budowania, zaraz ci ten karton otworzę«. 
Rozpa- 
kowuje go, a potem pokazuje wszystkie przedmioty w nim 
się 
znajdujące, a więc książeczkę z objaśnieniami oraz różne 
części 
itd. i — jako szczyt wszystkiego — zabiera się sama do 
budowa- 

nia jednego z bardziej skomplikowanych modeli, 
powiedzmy, pod- 
nośnika. Dziecko może nawet bardzo się interesować tym 
wszyst- 
kim, co mu się pokazuje i co się robi, lecz skoncentrujmy się 
na jednym aspekcie tego, co faktycznie zaszło. Dziecko nie 
ma 
sposobności, aby ustosunkować się do zabawki ani fizycznie, 
ani 
umysłowo czy uczuciowo, nie ma okazji zmierzyć się z 
czymś, 
co jest dla niego nowe, odkryć, do czego jest zdolne, lub zdo- 
 
Jeśli tak się to przedstawia, jeśli samo dziecko musi 
ostatecznie dokonywać wyboru, który decyduje o jego 
rozwoju, i skoro tylko jemu może być znane jego su- 
biektywne doświadczenie radości, to jak pogodzić tę pod- 
stawową konieczność zaufania do wewnętrznej natury 
jednostki z koniecznością pomocy ze strony otoczenia? 
Dziecko bowiem potrzebuje pomocy. Bez pomocy jego 
odwaga będzie sparaliżowana strachem. Jak można więc 
mu pomóc w jego wzrastaniu? I równie ważne, czym 
możemy narazić na niebezpieczeństwo jego wzrost,? 
Przeciwieństwem subiektywnego doznania radości 
(wiara w siebie), jeśli chodzi o dziecko, jest opinia innych 
osób (miłość, uznanie, aprobata, podziw, otrzymana na- 
groda, wiara raczej w innych niż w siebie). Skoro inni 
ludzie są tak ważni i istotni dla bezradnego niemowlęcia 
i dziecka, obawa ich utraty (jako zapewniających bezpie- 
czeństwo, pożywienie, miłość, uznanie itd.) jest pierwot- 
nym i przerażającym niebezpieczeństwem. Toteż dziecko 
w obliczu trudnego wyboru między swymi własnymi 
doświadczeniami radości a doświadczeniem aprobaty ze 
strony innych musi na ogół wybrać aprobatę ze strony 
innych, a w konsekwencji tłumić swą radość lub pozwo- 
lić jej zgasnąć albo nie zwracać na nią uwagi lub pa- 
nować nad nią siłą woli. Przeważnie łącznie z tym roz- 
winie się dezaprobata doświadczenia radości bądź wstyd 
lub zakłopotanie i skrytość wobec niego, co w końcu 
doprowadzi aż do niezdolności jego odczuwania.3 
być dalsze ukierunkowanie swych zainteresowań. Budowanie 
dla 
niego podnośnika przez kogoś mogło też wnieść inny 
czynnik. 

Mogło pozostawić w dziecku ukryte przypuszczenie, że ono 
też 
powinno potrafić to zrobić, chociaż nie miało sposobności 
przy- 
gotowania się do tak skomplikowanego zadania. Celem staje 
się 
przedmiot a nie doświadczenie związane z procesem 
dochodze- 
nia do celu. Poza tym wszystko, co ewentualnie później samo 
z tego kompletu zestawu zbuduje, będzie wyglądało małe i 
nę- 
dzne w porównaniu z tym, co ktoś dla niego zrobił. Dziecko 
w niczym nie powiększyło swego zasobu doświadczeń 
poznaw- 
czych, jak trzeba będzie sobie radzić z czymś nowym 
następnym 
razem. Innymi słowy, nie wzrosło od wewnątrz, tylko coś mu 
narzucono z zewnątrz... Każdy odruch czynnego 
eksperymento- 
wania daje dziecku sposobność, by się dowiedzieć, co ono 
lubi, 
a czego nie lubi, i coraz lepiej poznać, jakim chce siebie 
widzieć 
w przyszłości. Stanowi to istotną cząstkę jego rozwoju do 
stanu 
dojrzałości i samokierowania" (186, s. 179). 
8 „Czy można stracić swą jaźń? Ta zdrada nie do pomyślenia, 
o której nawet nie wiemy, zaczyna się od utajonej śmierci 
psy- 
 
Czyli podstawowy wybór na rozwidleniu drogi życia za- 
chodzi między jaźnią innych a moją własną. Jeśli jedyną 
drogą do zachowania własnej jaźni jest utrata innych 
osób, to normalne dziecko poświęci własne ja. Jest to 
prawda z wyżej wspomnianej już racji, że bezpieczeń- 
stwo jest najbardziej podstawową i przemożną potrzebą 
•chicznej w okresie dzieciństwa, jeśli wtedy nie jesteśmy 
kocha- 
ni i jesteśmy odcięci od naszych spontanicznych pragnień. 
(Po- 
myślmy tylko: co pozostaje?) Chwileczkę, lecz to nie tylko 
zwy- 
kły mord dokonany na naszej psyche. To można by jeszcze 
po- 

minąć, bo mała istota, która padła jego ofiarą, może nawet z 
te- 
go »wyrosnąć« — ale jest to prawdziwy podwójny mord, w 
któ- 
rym samo dziecko stopniowo i nieświadomie uczestniczy. 
Nie 
zostało zaakceptowane dla niego samego, takie jakie jest. 
3>Ach, oni je »kochają«, ale chcą albo zmuszają, albo 
oczekują, 
.że będzie inne! Dlatego musi być nieakceptowane.* 
Dziecko samo uczy się w to wierzyć, aż wreszcie nawet 
przyjmu- 
je za coś naturalnego. Dało za wygraną. Teraz już wszystko 
jed- 
no, czy będzie posłuszne, czy lgnie bądź buntuje się lub 
odsuwa, 
ważne jest tylko jego zachowanie i działanie. Jego siła 
ciężkości 
jest w »nich«, nie w nim samym — i nawet gdyby to 
zauważyło, 
przyjęłoby za coś naturalnego. I cała rzecz z pozoru wygląda 
zu- 
pełnie normalnie, wszystko bowiem odbywa się 
niewidocznie, 
automatycznie i anonimowo! 
To jest zupełny paradoks. Wszystko wygląda normalnie; nie 
zamierzono żadnej zbroni, nie ma trupa, nie ma winy. Widzi- 
•my tylko, jak zwykle, że słońce wschodzi i zachodzi. Ale co 
się stało. Dziecko zostało odrzucone nie tylko przez »nich«, 
lecz 
i przez samego siebie. (Jest faktycznie bez swego ja.) Co 
utra- 
ciło? Właśnie tę jedyną prawdziwą i istotną cząstkę siebie: 
poczucie swego własnego »tak«, stanowiącego o jego istotnej 
.zdolności wzrastania, podstawę swojego bytu. Ale cóż, ono 
nie 
•umarło! »Życie« idzie naprzód, i ono także musi żyć. Od 
mo- 
mentu, kiedy daje za wygraną, i zależnie od stopnia tej rezy- 
gnacji, przystępuje całkiem nieświadomie do stworzenia i 
utrzy- 
mania jakiejś pseudo-jaźni. Ale to tylko oportunizm — 
»jaźń« 
bez pragnień. Ono będzie kochane (lub wywoła strach), gdzie 

jest pogardzane, będzie silne tam, gdzie jest słabe, będzie wy- 
konywało czynności (będące już tylko karykaturami!) nie dla 
zabawy i radości, lecz dla przetrwania; nie ze zwykłej chęci 
ruchu, lecz z nakazu. Ta konieczność to nie jest życie — nie 
jego życie — to mechanizm obrony przed śmiercią. A 
zarazem 
machina śmierci. Od tej chwili będzie rozrywane na części 
przez 
przymusowe (nieświadome) potrzeby lub miażdżone (nie- 
świadomymi) konfliktami do stanu paraliżu, każda czynność 
i każda chwila będzie przekreślała jego byt, jego 
integralność; 
i przez cały ten czas występuje ono w przebraniu normalnej 
istoty, od której oczekuje się normalnego zachowania! 
Jednym słowem zrozumiałem, że stajemy się neurotykami 
szukając lub broniąc naszej pseudo-jaźni, systemu jaźni; i że 
jesteśmy neurotykami z powodu braku własnego ja" (7, s. 3). 
 
u dzieci, daleko bardziej zasadniczą i konieczną niż nie- 
zależność i samoaktualizacja. Jeśli dorośli wymuszą na 
dziecku ten wybór, wybór między utratą jednej (niższej 
i silniejszej) podstawowej konieczności albo drugiej (wyż- 
szej i słabszej) podstawowej konieczności, to dziecko mu- 
si wybrać bezpieczeństwo nawet kosztem wyrzeczenia się 
własnej jaźni i wzrostu. 
(Zasadniczo nie ma potrzeby zmuszania dziecka do 
takiego wyboru. Ludzie po prostu często to robią — 
powodowani własną chorobą i ignorancją. Wiemy, że nie 
jest konieczne, bowiem mamy aż nadto przykładów dzie- 
ci, którym ofiarowuje się te wszystkie dobra jednocześ- 
nie, które mogą mieć bezpieczeństwo, miłość i także uzna- 
nie, nie pozbywając się niczego.) 
W tym zakresie może nas wiele nauczyć sytuacja te- 
rapii. Sytuacja edukacji twórczej, twórcza edukacja sztu- 
ki, a także, jak mniemam, twórcza edukacja tańca. Tu- 
taj, gdzie sytuacja układa się różnie jako przyzwalająca, 
podziwiająca, chwaląca, akceptująca, bezpieczna, nagra- 
dzająca, zachęcająca, podtrzymująca, nie zagrażająca, nie 
wartościująca, nie porównująca, to znaczy tam, gdzie 
jednostka może się czuć całkowicie bezpieczna i nie za- 
grożona, staje się dla niej możliwe wydobycie i wyraże- 
nie różnego rodzaju niższych przyjemności, takich jak 
wrogość czy neurotyczna zależność. Kiedy zostaną one 
dostatecznie oczyszczone, osoba skłania się spontanicznie 

do innych radości, które otoczenie uważa za „wyższe" 
lub powodujące wzrost, na przykład miłość lub twórczość, 
i które ona sama będzie wolała od poprzednich przyjem- 
ności, gdy już doświadczy jednych i drugich. (Często nie 
stanowi dużej różnicy, jakiego rodzaju określoną teorię 
wyznaje terapeuta, nauczyciel, pomocnik itd. Naprawdę 
dobry terapeuta, chociaż może wyznawać pesymistyczną 
teorię Freuda, działa tak, jakby wzrost był możliwy. 
Naprawdę doJDry nauczyciel, który werbalnie akceptuje 
całkowicie różowy i optymistyczny obraz natury ludz- 
kiej, nauczając będzie zakładał pełne zrozumienie 
i uwzględnienie sił regresywnych i obronnych. Jest rów- 
nież możliwe wyznawanie cudownie realistycznej i ob- 
szernej filozofii i zadawanie jej kłamu w praktyce, w 
terapii lub nauczaniu i wychowywaniu rodzicielskim. 
Uczyć może tylko ten, kto szanuje lęk i obronę; tylko 
ten, <kśo ma szacunek dla zdrowia, może być terapeutą.) 
 
W tej sytuacji paradoksem staje się fakt, że nawet 
„zły" wybór jest realnie „dobry dla" neurotyka doko- 
nującego wyboru albo przynajmniej zrozumiały, a nawet 
konieczny ze względu na jego dynamizm. Wiemy, że li- 
kwidowanie funkcjonalnego symptomu neurotycznego na 
siłę albo przez zbyt bezpośrednią konfrontację czy inter- 
pretację, albo przez sytuację stresową, która niszczy 
obronne mechanizmy osoby przed zbyt bolesną intuicją, 
może ją całkowicie zdruzgotać. To stawia nas wobec 
zagadnienia tempa wzrostu. Również tutaj dobrzy ro- 
dzice lub terapeuta czy nauczyciel postępuje, jak 
gdyby rozumiał, że łagodność, delikatność, szacunek dla 
lęku, zdawanie sobie sprawy z naturalnego charakteru 
sił obronnych i regresywnych są konieczne, aby wzrost 
nie wyglądał jak przytłaczająca groźba, ale jak radosna 
perspektywa. Zakłada, że rozumie, iż wzrost może wy- 
łonić się tylko z bezpieczeństwa. Wyczuwa, że jeśli 
mechanizmy obronne danej osoby są bardzo sztywne, to 
istnieją ku temu słuszne powody, i że on chce być cier- 
pliwy i wyrozumiały, nawet jeśli zna drogę, którą dziec- 
ko „powinno" pójść. 
Z dynamicznego punktu widzenia w końcu wszyst- 
kie wybory są w istocie rzeczy mądre, jeśli uznajemy 
dwa rodzaje mądrości, to znaczy mądrość obronną i mą- 
drość wzrostu (zob. rozdz. 12 — o trzecim rodzaju „mą- 
drości", mianowicie o zdrowym regresie). Obrona może 

być równie mądra, jak śmiała, a zależy to od konkretnej 
osoby, jej określonego statusu i od określonej sytuacji, 
w jakiej musi dokonać wyboru. Wybór bezpieczeństwa 
jest mądry, jeśli przez to unika się cierpień przekracza- 
jących siły osoby w danym momencie. Jeśli pragniemy 
jej dopomóc we wzroście (wiemy bowiem, że konse- 
kwentnie podejmowane wybory bezpieczeństwa doprowa- 
dzą ją w końcu do katastrofy i pozbawią możliwości, w 
jakich mogłaby znaleźć przyjemność, gdyby tylko mogła 
ich zakosztować), to wszystko, co możemy dla niej uczy- 
nić, sprowadza się do okazania jej pomocy, jeśli o nią 
poprosi powodowana cierpieniem, albo też do równo- 
czesnego zapewnienia jej poczucia bezpieczeństwa i za- 
chęcenia do pójścia naprzód, żeby wypróbowała 
nowe doświadczenie, tak jak matka, której otwarte ra- 
miona zapraszają dziecko, żeby samo próbowało chodzić. 
 
Nie możemy zmuszać dziecka do wzrostu, inożemy 
tylko przymilnie zachęcać do niego, ułatwiać w 
przekonaniu, że sano przeżycie nowego doświadczenia 
skłoni je do jego wyboru. Tylko ono może dokonać 
wyboru, nikt inny go w tym nie wyręczy. Jeśli to do- 
świadczenie ma się stać jego częścią, ono samo zmusi 
je do akceptacji, w przeciwnym razie trzeba bez gniewu 
uznać, że nie jest ono jeszcze w danym momencie sto- 
sowne dla niego. 
Wynika sj„r,d, iż chorym dzieckiem trzeba się intereso- 
wać tak samo, jak zdrowym, jeżeli chodzi o proces wzro- 
stu. Dopiero kiedy jego obawy są przyjęte z powagą, mo- 
że ono się zdobyć na śmiałość. Musimy pojąć, że ciemne 
siły są równie „normalne", jak siły wzrostu. 
Jest to delikatne zadanie, gdyż jednocześnie zakłada, 
że wiemy, co jest dla dziecka najlepsze (skoro wska- 
zujemy mu drogę w wybranym przez nas kierunku), 
a także, że tylko ono wie, co jest na dalszą metę dla 
niego najlepsze. To znaczy, że musimy głównie propo- 
nować, a rzadko forsować. Musimy być w pełni 
gotowi nie tylko wskazywać mu drogę do przodu, lecz 
uszanować cofanie się dla odzyskania sił, przyjrzenia się 
sytuacji z bezpiecznej pozycji, a nawet regres do po- 
przedniej umiejętności lub „niższej" przyjemności, żeby 
było możliwe odzyskanie odwagi wzrastania. 
I tu znowu jest okazja do przyjścia z pomocą. Pomoc 
jest potrzebna nie tylko dla umożliwienia wzrostu u zdro- 

wego dziecka (przez „dostępność" pomocnika, kiedy go 
dziecko potrzebuje, i usunięcie się z drogi w innych oko- 
licznościach), lecz o wiele bardziej dla osoby, która „za- 
stygła" w fiksacji, w sztywnej obronie, w środkach de- 
fensywnych przekreślających możliwość wzrostu. Newro- 
za jest samoutrwalająca się; podobnie jest ze strukturą 
charakteru. Możemy czekać, aby życie wykazało danej 
osobie, że jej system nie działa, to znaczy dopuścić, by 
ostatecznie pogrążyła się w neurotycznym cierpieniu, lub 
możemy okazać jej zrozumienie i pomóc we wzrastaniu, 
szanując i pojmując zarówno jej potrzeby wynikające 
z braku, jak i potrzeby wzrostu. 
To wszystko oznacza rewizję taoistycznego „niech bę- 
dzie" (let-be), które często się nie sprawdza, gdyż rosnące 
dziecko potrzebuje pomocy. Można to sformułować jako 
61 
 
„pomocne niech będzie". Ma to być taoizm kochający 
i szanujący. Uznaje on nie tylko wzrost i specy- 
ficzny mechanizm sprawiający, że dziecko zmierza we 
właściwym kierunku, lecz także uznaje i respektuje oba- 
wę wzrostu, jego wolne tempo, zahamowania, patologię 
oraz przyczyny niewzrastania. Uznaje rolę, konieczność 
i pomoc otoczenia zewnętrznego, lecz nie przyznaje mu 
władzy. Powoduje wewnętrzne wzrastanie, ponieważ zna 
jego mechanizmy i chce naprawdę przyjść jemu z po- 
mocą, a nie tylko wiązać z nim nadzieje i przyjmować 
wobec niego postawę biernego optymizmu. 
Wszystko, co wyżej powiedzieliśmy, wiąże się z ogólną 
teorią motywacji, przedstawioną przeze mnie w Motiva- 
tion and Personality, a zwłaszcza z teorią zaspokojenia 
potrzeby, która wydaje mi się najważniejszą pojedynczą 
zasadą, stanowiącą podstawę całego zdrowego rozwoju 
człowieka. Pojedyncza zasada holistyczna scalająca mno- 
gość ludzkich motywów wyraża tendencję do pojawienia 
się nowej, wyższej potrzeby, kiedy ta niższa potrzeba ja- 
ko już zaspokojona przestanie istnieć. Dziecko znajdują- 
ce się w tym szczęśliwym położeniu, że normalnie i dob- 
rze się rozwija, staje się przesycone i znudzone przy- 
jemnościami, których zakosztowało do syta, i chętnie 
(bez nakłaniania) przechodzi do wyższych, bardziej zło- 
żonych przyjemności w miarę jak stają się one dostępne 
dla niego bez niebezpieczeństwa lub zagrożenia. 
Przykłady tej zasady widać nie tylko w głębszym dy- 

namizmie motywacyjnym dziecka, lecz także na mniejszą 
skalę w rozwoju jego wszelkich codziennych działań, na 
przykład w nauce czytania, jeżdżenia na łyżwach, malo- 
wania lub tańca. Dziecko opanowawszy wymowę pro- 
stych słów cieszy się nimi ogromnie, ale na tym nie po- 
przestaje. W odpowiedniej atmosferze samorzutnie wyra- 
ża chęć do poznawania wciąż nowych słów, słów dłuż- 
szych, zdań bardziej złożonych itd. Jeśli się je zmusza do 
pozostania na pierwotnym poziomie, to staje się znu- 
dzone i zniecierpliwione tym, co je dawniej cieszyło. Ono 
chce iść naprzód, posuwać się, rozwijać. I dopiero wte- 
dy, kiedy na kolejnym etapie spotka się z frustracją, 
niepowodzeniem, krytyką czy drwiną, zatrzymuje się 
bądź cofa; wówczas stajemy wobec powikłań dynamizmu 
patologicznego i kompromisów neurotycznych, w których 
62 
 
impulsy nadal są żywe, lecz nie spełnione, a nawet — 
wobec utraty impulsu i zdolności.4 
Tak więc stwierdzamy na zakończenie, że do zasady 
hierarchicznego uporządkowania naszych różnych potrzeb 
dochodzi jeszcze subiektywna pomysłowość, która kieru- 
je i prowadzi jednostkę w kierunku „zdrowego" wzrostu. 
Ta reguła sprawdza się dla każdego wieku. 
Odzyskanie zdolności dostrzegania własnych przyjem- 
ności to najlepszy sposób ponownego odkrycia utraconej 
jaźni nawet w wieku dorosłym. Proces terapii pomaga 
dorosłemu odkrywać, że dziecięca (stłumiona) potrzeba 
4 Sądzę, że można zastosować tę ogólną zasadę do 
freudowskiej 
teorii progresji stanów libido. Niemowlę w okresie ssania 
dozna- 
je największej przyjemności przez usta; zaniedbano tu jednak 
zwłaszcza problem osiągnięcia wprawy w tej umiejętności. 
Po- 
winniśmy pamiętać, że jedyną rzeczą, jaką niemowlę potrafi 
dobrze i umiejętnie robić, jest ssanie. We wszystkim innym 
jest 
ono nieudolne, nic nie potrafi, i jeżeli, jak sądzę, jest to naj- 
wcześniejszy zwiastun uznania dla samego siebie (poczucie, 
że- 
się coś opanowało), to jest to jedyna czynność niosąca nie- 
mowlęciu doznanie przyjemności z opanowania czegoś 
(sprawno- 

ści, kontroli, wyrażenia samego siebie, chcenia). 
Wkrótce jednak niemowlę rozwija inne zdolności do bycia 
sprawnym i kontrolującym. Mam tu na myśli nie tylko 
kontrolo- 
wanie czynności analnych, których znaczenie, chociaż 
słusznie 
zauważone, jest, moim zdaniem, mocno przesadzone. 
Zdolności 
ruchowe i sensoryczne również rozwijają się w czasie tak 
zwa- 
nej fazy „analnej" w wystarczającym stopniu, żeby wywołać 
odczucia przyjemności i sprawności. Ale tutaj jest dla nas 
ważne 
to, że dziecko w swojej oralnej fazie rozwoju ma tendencję 
da 
nadużywania tej oralnej umiejętności, tak że staje się nią znu- 
dzone, podobnie jak znudzi się samym tylko mlekiem. W 
sytuacji 
wolnego wyboru dziecko ma skłonność do odchodzenia od 
piersi 
i mleka matki na rzecz bardziej złożonych czynności i 
smaków 
lub przynajmniej do uzupełnienia ssania tymi innymi 
„wyższy- 
mi" osiągnięciami. Założywszy dostateczne zaspokojenie, 
wolny 
wybór i brak zagrożenia, dziecko samo „wyrasta" z fazy 
oralnej 
i samo z niej rezygnuje. Nie ma potrzeby „windować" je w 
górę 
ani zmuszać do przedwczesnej dojrzałości, co się często 
zdarza. 
Ono z własnego wyboru dojrzewa do wyższych przyjemności 
i staje się znudzone dawnymi. Tylko pod wpływem 
niebezpie- 
czeństwa, zagrożenia, niepowodzenia, frustracji lub stresu 
nabie- 
ra tendencji do regresji lub fiksacji; dopiero wtedy woli bez- 
pieczeństwo od wzrastania. Z pewnością .rezygnacja, 
opóźnianie 
w zaspokojeniu i zdolność do znoszenia frustracji są również 
ko- 
niczne dla nabierania siły, wiemy nadto, że nieokiełznane 
zaspo- 

kajanie potrzeb jest niebezpieczne. A jednak prawdą jest, że 
owe zastrzeżenia są uzupełniające wobec zasady, że do- 
stateczne zaspokojenie podstawowych potrzeb jest 
warunkiem* 
koniecznym.                             . , ( ......, . <,,;,!<,.>,,         .. -'.- 
'-<**•• 
 
aprobaty ze strony innych nie musi nadal istnieć w dzie- 
cięcej formie i dziecięcym stopniu oraz że strach przed 
utratą tych innych wraz z towarzyszącą temu obawą 
własnej słabości, bezradności i opuszczenia nie są już tak 
realne i usprawiedliwione, jak były w przypadku dziecka. 
Dla osoby dorosłej ci inni mogą i powinni być mniej 
ważni niż dla dziecka. 
Tak więc nasza końcowa formuła składa się z następu- 
jących elementów: 
1.  Dziecko  o  zdrowej  spontaniczności,  w swojej  we- 
wnętrznej spontaniczności, w odpowiedzi na swój własny, 
wewnętrzny byt, zwraca się ku otoczeniu z ciekawością 
i zainteresowaniem i daje wyraz wszystkim swoim umie- 
jętnościom, 
2.  jeżeli nie paraliżuje je strach, jeżeli czuje się dość 
pewnie, aby się odważyć. 
3.  W tym procesie wszystko, co daje mu przyjemne do- 
świadczenie,   jest   bądź   napotkane   przypadkowo,   bądź 
ofiarowane przez osoby pomocne. 
4.  Musi ono czuć się na tyle bezpieczne i akceptujące 
siebie, aby mogło wybierać i woleć te przyjemności za- 
miast ich się bać. 
5.  Jeśli   może   wybrać  te  doświadczenia,  które   są 
sprawdzone jako dające radość, to może powrócić do ta- 
kiego doświadczenia, powtórzyć je, raczyć się nim aż do 
momentu nasycenia, przesytu czy znudzenia. 
6.  W tym punkcie wykazuje ono tendencję do przej- 
ścia  do  bardziej   złożonych,   bogatszych   doświadczeń  i 
osiągnięć w tym samym sektorze (i znów,  jeżeli czuje 
się dość pewnie, by się na to odważyć). 
7.  Takie doświadczenia oznaczają nie tylko posuwanie 
się naprzód, lecz wywierają oddziaływanie zwrotne  na 
własną jaźń, dając poczucie pewności (to lubię, tamtego 
na   pewno   nie lubię), zdolności, sprawności, zaufania 
do siebie i własnej godności. 
8.  W tym nie kończącym się ciągu wyborów, z jakie- 
go składa się życie, wybór można w ogólnym schemacie 

przedstawić jako zawierający się między bezpieczeństwem 
(lub, biorąc szerzej, obroną) a wzrostem, a ponieważ tyl- 
ko to dziecko nie potrzebuje bezpieczeństwa, które już je 
ma, możemy oczekiwać, że wzrost wybierze dziecko, któ- 
re ma zaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa. Tylko ono 
może sobie pozwolić na odwagę. 
JU 
 
9.  Żeby dziecko mogło .wybrać zgodnie z własną natu- 
rą i rozwijać ją, trzeba mu pozwolić na zachowanie jego 
subiektywnych doświadczeń przyjemności i znudzenia ja- 
ko   jedynego   kryterium prawidłowego dlań wyboru. 
Alternatywnym kryterium jest dokonywanie wyboru we- 
dług życzenia innej osoby. Kiedy tak się dzieje, zatra- 
ca się własną jaźń. Stanowi to również o ograniczeniu 
wyboru do samego bezpieczeństwa, ponieważ dziecko ze 
strachu  (utraty opieki, miłości itd.)  przestanie  wierzyć 
w swoje własne kryterium przyjemności. 
10.  Jeśli wybór jest faktycznie wolny, a dziecko nie 
jest upośledzone, zazwyczaj można od niego  oczekiwać 
wyboru postępu.5 
11.  Jest dowiedzione, że to, co raduje zdrowe dziecko, 
co mu smakuje, jest też najczęściej „najlepsze" dla niego 
w sensie odległych celów dostrzeganych przez obserwa- 
tora. 
12.  W tym procesie  otoczenie dziecka  (rodzice, tera- 
peuci, nauczyciele) spełnia ważną rolę pod różnymi wzglę- 
dami, nawet jeśli ostatecznego wyboru musi dokonać sa- 
mo dziecko: 
a.  otoczenie  może  zaspokoić   jego   podstawowe   po- 
trzeby bezpieczeństwa, przynależności, miłości i szacun- 
ku, aby dziecko mogło się poczuć nie zagrożone, samo- 
dzielne,   zainteresowane  i  spontaniczne,   a  tym  samym 
ośmielić się wybrać nieznane; 
b.  otoczenie może pomóc, jeżeli uczyni wybór wzra- 
stania zdecydowanie atrakcyjnym i  mniej  niebezpiecz- 
nym i jeżeli uczyni wybór regresji mniej atrakcyjnym 
i bardziej kosztownym. 
13.  W ten sposób można pogodzić psychologię Istnienia 
z psychologią Stawania się, dziecko zaś, będąc po prostu 
sobą, może jednak posuwać się naprzód i wzrastać. 
5. POTRZEBA POZNANIA I OBAWA POZNANIA 
Obawa poznania; unikanie poznania; 
cierpienia i niebezpieczeństwa poznania 

Z  naszego  punktu   widzenia  największym  osiągnięciem 
Freuda było odkrycie, że   jedyną   główną przyczyną 
8 Nader często zachodzi coś w rodzaju pseudo-wzrostu, 
kiedy 
osoba usiłuje przekonać samą siebie (przez wyparcie, 
zaprzecze- 
nie, reakcję upozorowaną itd.), że nie zaspokojona 
podstawowa 
65 
 
wielu chorób psychologicznych jest obawa poznania sa- 
mego siebie, swych emocji, impulsów, wspomnień, uzdol- 
nień, możliwości i swego przeznaczenia. Odkryliśmy, że 
obawa poznania samego siebie jest bardzo często izomor- 
ficzna i analogiczna do strachu przed światem zewnętrz- 
nym; to znaczy, problemy wewnętrzne i problemy ze- 
wnętrzne są w dużym stopniu podobne do siebie i są 
ze sobą wzajemnie powiązane. Toteż mówimy tu po pro- 
stu o obawie poznania w ogóle, bez zbyt ostrego rozróż- 
niania obawy przed tym, co wewnętrzne, od obawy przed 
tym, co zewnętrzne. 
Ogólnie rzecz biorąc, ten rodzaj lęku jest obronny w 
tym sensie, że stanowi ochronę naszej godności własnej, 
naszej miłości i szacunku dla siebie samych. Jesteśmy 
skłonni bać się wszelkiej wiedzy, która mogłaby obudzić 
w nas uczucie pogardy do samych siebie lub poczucie 
niższości, słabości, braku wartości, poczucie, że jesteśmy 
źli i musimy się wstydzić. Chronimy siebie i swój ideal- 
ny obraz przez represję i inne podobne mechanizmy 
obronne, które w swej istocie są sposobami na to, żeby 
nie uświadamiać sobie prawd nieprzyjemnych bądź nie- 
bezpiecznych. W psychoterapii zaś wybiegi, za pomocą 
których trwamy w unikaniu owej świadomości bolesnej 
prawdy, oraz działania, za pomocą których zwalczamy 
wysiłki terapeuty, żeby pomóc nam w zobaczeniu praw- 
dy, nazywam „oporem". Każda technika stosowana przez 
terapeutę odsłania prawdę lub zmierza do dodania pa- 
cjentowi siły, aby mógł znieść prawdę. („Być całkowicie 
szczerym wobec siebie to najcenniejszy wysiłek, jaki czło- 
wiek może podjąć" —• Z. Freud.) 
Lecz jest jeszcze inny rodzaj prawdy, której chcemy 
uniknąć. Nie tylko trzymamy się kurczowo naszej psy- 
chopatologii, ale chcemy też uniknąć osobistego wzrasta- 
nia, ponieważ ono również może przynieść innego rodza- 

ju obawę, trwogę, uczucie słabości i nieudolności (31). 
Znajdujemy tu drugi rodzaj oporu, zaparcie się naszej 
najlepszej strony, naszych talentów, naszych najsubtel- 
potrzeba jest de facto zaspokojona lub nie istnieje. Wtedy po- 
zwala sobie wzrastać do potrzeb wyższego rzędu, co 
oczywiście 
zawsze będzie oparte na bardzo chwiejnym fundamencie. 
Nazy- 
wam to „pseudo-wzrostem przez pominięcie nie 
zaspokojonej po- 
trzeby". Taka potrzeba pozostanie na zawsze jako 
nieświadoma 
siła (przymus powtarzania). 
66 
 
niejszych impulsów, najwyższych możliwości, naszej zdol- 
ności twórczej. Krótko mówiąc — jest to walka z naszą 
własną wielkością, lęk przed hubris (pycha). 
To nam przypomina, iż* nasz mit Adama i Ewy z jego 
groźnym drzewem wiadomości, którego nie wolno dotk- 
nąć, ma odpowiednik w wielu innych kulturach, które 
również czują, że wiedza ostateczna jest zastrzeżona dla 
bogów. W większości religii przewija się wątek antyinte- 
lektualizmu (naturalnie obok innych motywów), jakiś 
Ś!Ł;d faworyzowania raczej wiary czy wierzenia lub po- 
bożności niż wiedzy, bądź poczucie, że pewne formy 
wiedzy są zbyt niebezpieczne, aby się do nich wtrącać, >< 
i lepiej ich zakazać lub zarezerwować dla garstki specja- 
listów. W większości kultur ci buntownicy, którzy rzucili 
wyzwanie bogom, wykrywając ich tajemnicę, jak Adam 
i Ewa, Prometeusz i Edyp, ciężko zostali ukarani i są 
przestrogą dla wszystkich innych, by nie próbowali być 
podobni bogom. 
I jeżeli mogę to wyrazić w sposób bardzo lapidarny, 
nasza ambiwalentna postawa odnosi się właśnie do tego, 
co w nas boskie, jesteśmy tym zafascynowani i pełni 
obawy, skłaniamy się ku temu i przed tym się broni- 
my. Jest to jeden z aspektów podstawowej kondycji 
ludzkiej — że jesteśmy jednocześnie bogami i robakami 
(178). Każdy z naszych wielkich twórców, ludzi podob- 
nych bogom, dawał świadectwo odwagi potrzebnej w sa- 
motnym okresie tworzenia, ustanawiania czegoś nowego 
(przeciwstawnego staremu). Jest to swego rodzaju śmia- 
łość wyprzedzenia innych w pojedynkę czy prowokacja. 

Lęk jest tu w pełni zrozumiały, musi być jednak prze- 
zwyciężony, aby tworzenie było możliwe. Tak więc wy- 
krycie w sobie wielkiego talentu może niewątpliwie spra- 
wiać radość, ale budzi jednocześnie lęk przed niebezpie- 
czeństwem i odpowiedzialnością oraz przed obowiązkiem 
przyjęcia na siebie roli przywódcy i przed zupełną sa- 
motnością. Odpowiedzialność można traktować jako wiel- 
ki ciężar i unikać jej możliwie najdłużej. Wyobraźmy so- 
bie mieszaninę uczuć lęku, pokory, a nawet przerażenia, 
o jakich mówili nam, na przykład, ludzie, którzy zostali 
wybrani na prezydenta. 
Wiele możemy się nauczyć z paru typowych przykła- 
dów klinicznych. W pierwszym z nich występuje dość 
powszechne zjawisko spotykane w terapii kobiet (131). 
67 
 
Znaczna liczba wybitnych kobiet ma problem nieświado- 
mego utożsamiania inteligencji z męskością. Kobieta mo- 
że odczuwać, że prowadzenie badań, poszukiwań, nowe 
zainteresowania, dociekanie i odkrycia — to wszystko 
pozbawia ją kobiecości, zwłaszcza jeżeli jej mąż poczuje 
się tym zagrożony w swej niepewnej męskości. Wiele 
kultur i religii nie dopuszcza kobiet do wiedzy i nauki 
i moim zdaniem siłą inspirującą takie postępowanie jest 
chęć utrzymania ich „kobiecości" (w sensie sado-maso- 
chistycznym); kobieta na przykład nie może być księ- 
dzem czy rabinem (103). 
Nieśmiały mężczyzna może być również skłonny utoż- 
samiać ciekawość odkrywczą z rzuceniem wyzwania in- 
nym, jakby w jakimś sensie okazując swą inteligencję 
i dociekając prawdy stawał się apodyktyczny, śmiały i 
męski nie mając na to żadnego poparcia, zaś taka posta- 
wa mogła sprowadzić na niego gniew innych mężczyzn, 
starszych i silniejszych od niego. 
Podobnie dzieci mogą utożsamiać swe dociekania po- 
wodowane ciekawością z wykroczeniem przeciwko pre- 
rogatywom swych bogów, wszechmocnych dorosłych. 
I oczywiście jeszcze łatwiej znaleźć odpowiednią postawę 
u dorosłych. Często uważają oni niesforną ciekawość dzie- 
ci co najmniej za utrapienie, a niekiedy nawet — zagro- 
żenie i niebezpieczeństwo, zwłaszcza jeżeli dotyczy spraw 
seksualnych. Rodzic aprobujący i cieszący się z cieka- 
wości swych dzieci jest wciąż jeszcze kimś niezwykłym. 
Podobne zjawisko zachodzi u wyzyskiwanej, gnębionej 

i słabej mniejszości narodowej lub u niewolników. Oni 
mogą się obawiać wiedzieć zbyt wiele, prowadzić swo- 
bodne badania. To może wzbudzić gniew ich panów. 
Obronna postawa pseudogłupoty jest powszechna w tych 
grupach. W każdym razie wyzyskiwacz lub tyran ze 
względu na dynamizm sytuacji nie jest skłonny zachę- 
cać swych podwładnych do ciekawości, nauki i wiedzy. 
Ludzie, którzy za dużo wiedzą, łatwo się buntują. Za- 
równo wyzyskiwany, jak i wyzyskiwacz uważają wie- 
dzę za coś nie dającego się pogodzić z postawą dobrego, 
miłego i dobrze przystosowanego niewolnika. W takiej 
sytuacji wiedza jest niebezpieczna, bardzo niebez- 
pieczna. Stan słabości czy podporządkowania lub niski 
stopień poczucia godności własnej hamują potrzebę wie- 
dzy. Śmiałe wpatrywanie się wprost w oczy jest głów- 
68 
 
nym chwytem stosowanym przez małpę-przywódcę dla 
utrwalenia swej władzy (103). Cechą charakterystycz- 
ną zwierzęcia podległego jest spuszczanie wzroku. 
Podobny dynamizm można niestety obserwować cza- 
sami w klasie szkolnej. Naprawdę zdolny uczeń, chętny 
do stawiania pytań, dociekliwy, zwłaszcza jeżeli jest bar- 
dziej .uzdolniony niż jego nauczyciel, zbyt często jest 
określany jako „mądrala", zagrażający dyscyplinie i auto- 
rytetowi nauczycielskiemu. 
To, że „wiedza" może nieświadomie oznaczać chęć prze- 
wodzenia, kontrolę, a nawet lekceważenie innych widać 
również na przykładzie oglądacza podglądającego nagą 
kobietę i odczuwającego w tym jakieś poczucie władzy 
nad nią, jak gdyby jego oczy były narzędziem przemocy, 
za pomocą którego może ją zgwałcić. W tym sensie męż- 
czyźni często upodabniają się do owego Toma-podglą- 
dacza i zuchwale wpatrując się w kobiety „rozbierają je 
wzrokiem". W Biblii słowo „poznanie" jako identyczne 
z „poznaniem" seksualnym jest innym zastosowaniem tej 
przenośni. 
Na poziomie nieświadomości poznanie jako coś przeni- 
kającego i penetrującego, jako pewnego rodzaju odpo- 
wiednik męskiej seksualności pomaga nam zrozumieć 
archaiczny kompleks ścierających się emocji, jaki może 
narastać przy podglądaniu przez dziecko rzeczy dla me- 
go zakazanych, tego, co nieznane; odczucie pewnych ko- 
biet, że kobiecość jest sprzeczna z odważnym poznawa- 

niem; odczucie miernoty, że poznanie to przywilej pana; 
lęk człowieka religijnego, że poznanie ingeruje w sferę 
zastrzeżoną dla bogów, jest niebezpieczne i wyzywające. 
Wiedza, jak „poznanie", może być aktem własnej afirma- 
cji. 
WIEDZA DLA REDUKCJI NIEPOKOJU  I  DLA  
WZROSTU 
Dotychczas mówiłem o potrzebie poznania dla niego sa- 
mego, dla samej przyjemności i naturalnej satysfakcji 
z wiedzy i ze zrozumienia per se. Przez to osoba staje 
się lepsza, mądrzejsza, bogatsza, silniejsza, bardziej roz- 
winięta i dojrzalsza. Wiedza oznacza aktualizację ludz- 
kiej potencjalności, spełnienie tego przeznaczenia, jakie 
zapowiadają ludzkie możliwości. Można to porównać do 
swobodnego zakwitania kwiatu lub do śpiewu ptaków. 
 
W taki właśnie sposób jabłoń rodzi jabłka bez starań czy 
wysiłku, po prostu jako działania swojej wewnętrznej na- 
tury. 
Jednak wiemy również, że ciekawość i eksploracja to 
potrzeby „wyższe" od potrzeby bezpieczeństwa, co zna- 
czy, że potrzeba czucia się bezpiecznym, pewnym, wol- 
nym od niepokoju i strachu jest przemożna i silniejsza 
od ciekawości. Można to wyraźnie zaobserwować zarów- 
no u młodych małpek, jak i dzieci. Jest rzeczą charakte- 
rystyczną, że małe dziecko w obcym dla siebie otoczeniu 
będzie się kurczowo trzymało matki i dopiero potem 
stopniowo, krok za krokiem, zacznie robić wyprawy z 
jej kolan, żeby obserwować rzeczy, badać je i poznawać. 
Jeżeli matka zniknie, a dziecko poczuje się wystraszone, 
ciekawość zniknie aż do przywrócenia sytuacji bezpie- 
czeństwa. Dziecko wypuszcza się na badania tylko z bez- 
piecznej przystani. To samo dzieje się z młodymi małpka- 
mi Harlowa. Z chwilą, kiedy coś je przestraszy, ucieka- 
ją z powrotem do sztucznej matki. Przylgnąwszy do niej 
małpka najpierw obserwuje, a dopiero potem wy- 
puszcza się na zewnątrz. Jeśli matki nie ma — zwinie 
się poprostu w kłębek i skomli. Filmy Harlowa bardzo 
dobrze to przedstawiają. 
U człowieka dorosłego niepokoje i obawy są uczucia- 
mi bardziej skomplikowanymi i ukrytymi. Jeśli go cał- 
kowicie nie opanują, to sam jest skłonny do ich wypar- 
cia, do zaprzeczenia, że istnieją, nawet wobec samego 
siebie. Często nie „wie" o tym, że się boi. 

Jest wiele sposobów radzenia sobie z takimi obawami, 
a jeden z nich to ich poznanie. Nieznane, zaledwie prze- 
czuwane, tajemnicze, ukryte i nieoczekiwane wydaje się 
człowiekowi groźne. Żeby to wszystko stało się czymś 
znanym, przewidywanym, posłusznym, sprawdzalnym to 
znaczy niestrasznym i nieszkodliwym, trzeba to poznać 
i zrozumieć. Tak więc wiedza może spełniać nie tylko 
funkcję wzrastania, lecz także reduktora niepokoju, ho- 
meostatycznej ochrony. Zewnętrzne zachowanie może być 
bardzo podobne, lecz motywacja całkowicie różna. Zatem 
subiektywne konsekwencje są też bardzo różne. Z jed- 
nej strony odczuwamy ulgę i uczucie zmniejszenia na- 
pięcia, jak na przykład zaniepokojony gospodarz domu, 
który z rewolwerem w ręku w środku nocy zbiega z pię- 
tra słysząc tajemniczy i groźny hałas na parterze, 
70 
 
i stwierdza, że nic się nie dzieje. Jest to coś zupełnie róż- 
nego od iluminacji i radości, nawet ekstazy studenta, 
który po raz pierwszy ogląda pod mikroskopem mister- 
ną budowę nerki albo który nagle zrozumiał strukturę 
symfonii czy znaczenie zawiłego poematu lub teorii po- 
litycznej. W tych ostatnich przypadkach doznaje się 
uczucia, że jest się wspanialszym, bystrzejszym, silniej- 
szym, pełniejszym, zdolniejszym, pewniejszym powodze- 
nia, łatwiej pojmującym. Jak gdyby nasze organy zmy- 
słów stały się nagle doskonalsze, wzrok bystrzejszy, słuch 
ostrzejszy. Tak właśnie byśmy się poczuli. Oto, co może 
się zdarzyć i co dość często się zdarza w edukacji 
i w psychoterapii. 
Ta motywacyjna dialektyka występuje w poczynaniach 
ludzkich na ogromną skalę, w wielkich filozofiach, struk- 
turach religijnych, systemach politycznych i prawnych, 
różnych naukach, a nawet w kulturze jako całości. Ujmu- 
jąc powyższe jak najprościej, zbyt prosto nawet, mo- 
gą one jednocześnie stanowić w różnych proporcjach re- 
zultat potrzeby rozumienia i potrzeby bezpieczeństwa. 
Czasami potrzeby bezpieczeństwa mogą prawie całkowi- 
cie nagiąć potrzeby poznawcze dla swoich celów uśmie- 
rzenia niepokoju. Osoba wolna od niepokoju może być 
śmielsza i odważniejsza, może badać i teoretyzować ze 
względu na samą wiedzę. Słusznie można przypuszczać, 
że raczej właśnie taka osoba dotrze do prawdy, do istoty 
rzeczy. Filozofia bądź religia czy nauka uprawiane ze 

względu na bezpieczeństwo prędzej się okażą ślepe niż 
filozofia, religia czy nauka uprawiane ze względu na 
wzrastanie. 
UNIKANIE WIEDZY JAKO UNIKANIE 
ODPOWIEDZIALNOŚCI 
Niepokój i nieśmiałość nie tylko naginają ciekawość, 
wiedzę i rozumienie do swych własnych celów, używa- 
jąc ich poniekąd jako narzędzi do uśmierzania nie- 
pokoju, ale brak ciekawości może być również czynnym 
lub biernym wyrazem niepokoju i obawy (co nie jest 
tym samym, co atrofia ciekawości na skutek nieposługi- 
wania się nią). To znaczy, że możemy uciekać się do 
poznawania w celu zmniejszenia niepokoju, ale możemy 
też unikać poznania dla zmniejszenia niepokoju. Stosu- 
jąc tu nomenklaturę Freuda, brak ciekawości, trudność 
 
uczenia się i pseudo-głupota mogą być samoobroną. 
Wszyscy są zgodni co do tego, że poznanie i działanie bar- 
dzo ściśle wiążą się ze sobą. Osobiście idę o wiele dalej, 
jestem przekonany, że poznanie i działanie są często sy- 
nonimami, nawet są ze sobą indentycze na modłę Sokra- 
tesa. Tam, gdzie zachodzi pełne i całkowite poznanie, 
stosowna czynność następuje automatycznie i odruchowo. 
Dokonywanie wyboru odbywa się wtedy bezkonfliktowo 
i całkiem spontanicznie (32). 
Występuje to na wysokim poziomie u osoby zdrowej, 
która zdaje się wiedzieć, co jest poprawne, a co mylne, 
co dobre, a co złe i wykazuje to w swym łatwym, peł- 
nym funkcjonowaniu. Ale widzimy to na zupełnie innym 
poziomie u małego dziecka (lub u dziecka ukrytego w oso- 
bie dorosłej), dla którego myślenie o jakiejś czynności 
może być równoznaczne z jej dokonaniem, co psychoana- 
litycy nazywają „wszechmocą myśli". To znaczy, jeśli 
dziecko życzy ojcu śmierci, może podświadomie reagować 
tak, jak gdyby rzeczywiście go zabiło. Wszak jedną 
z funkcji psychoterapii dorosłych jest rozłączenie tej 
dziecięcej identyfikacji, aby dana osoba nie czuła winy 
z racji dziecinnych myśli poczytywanych za czyny. 
W każdym razie ten ścisły związek między poznaniem 
a czynem może nam pomóc w interpretacji jednej przy- 
czyny lęku poznania jako w dużym stopniu lęku dzia- 
łania, lęku następstw płynących z wiedzy, lęku groźnej 
odpowiedzialności. Często jest lepiej nie wiedzieć, bo gdy- 
bym wiedział, musiałbym działać i nadstawiać 

karku. Jest to nieco zawikłane i przypomina trochę 
człowieka mówiącego: „Tak się cieszę, że nie lubię ostryg. 
Gdybym je lubił, to bym je jadł, a nie cierpię tego 
ścierwa". 
Z pewnością bezpieczniej było dla Niemców mieszka- 
jących koło Dachau nie wiedzieć, co się tam działo, być 
ślepymi i udawać głupich. Gdyby bowiem wiedzieli, mu- 
sieliby bądź jakoś zareagować na to, bądź poczuwać się 
do winy z powodu tchórzostwa. 
Dziecko może też udawać, zaprzeczając i nie chcąc wi- 
dzieć tego, co dla wszystkich jest oczywiste: że jego 
ojciec to godny pogardy słabeusz i że matka wcale go 
naprawdę nie kocha. Tego rodzaju wiedza wzywa do 
działania, które nie jest wykonalne. Lepiej więc nie wie- 
dzieć. 
72 
 
W każdym razie dość już obecnie wiemy o niepokoju 
i poznaniu, aby móc odrzucić krańcowe stanowisko wie- 
lu filozofów i teoretyków psychologów od wieków utrzy- 
mujących, że wszystkie potrzeby poznawcze są wy- 
wołane niepokojem i są jedynie usiłowaniem zredu- 
kowania niepokoju. W ciągu wielu lat wydawało się to 
pozornie słuszne, lecz obecnie nasze doświadczenia ze 
zwierzętami i dziećmi przeczą tej teorii w jej czystej 
formie, gdyż wszystkie one wykazują, iż ogólnie biorąc 
niepokój zabija ciekawość i dociekliwość oraz że jedno 
jest nie do pogodzenia z drugim, zwłaszcza jeśli nie- 
pokój występuje w skrajnym stopniu. Potrzeby poznaw- 
cze uwydatniają się najwyraźniej w bezpiecznych, wól- x 
nych od niepokoju sytuacjach. 
Książka M. Rokeacha znakomicie podsumowuje taką 
sytuację: „Jakikolwiek system wierzenia ma tę wspania- 
łą cechę, że wydaje się skonstruowany po to, żeby służyć 
naraz dwu panom: zrozumieniu świata, na ile to jest mo- 
żliwe, i obronie przed nim, na ile to konieczne. Nie zga- 
dzamy się z tymi, którzy utrzymują, że ludzie selektyw- 
nie zniekształcają swe funkcje poznawcze, aby widzieć, 
pamiętać i myśleć tylko to, co chcą. Natomiast podtrzy- 
mujemy pogląd, że ludzie będą tak czynili tylko o tyle, > 
o ile będą musieli, lecz nic ponadto. Wszyscy bowiem je- 
steśmy umotywowani pragnieniem, które czasem jest sil- 
ne, a czasem słabe, żeby widzieć rzeczywistość taką, ja- 
ka ona jest naorawdę, nawet jeśli to stwarza ból" (146, 

s. 400). 
STRESZCZENIE 
Wydaje się rzeczą zupełnie jasną, że potrzeba pozna- 
nia, jeśli ją mamy dobrze zrozumieć, musi być zintegro- 
wana z lękiem poznania, z niepokojem, z potrzebą pew- 
ności i bezpieczeństwa. Kończymy dialektycznym związ- 
kiem między „do tyłu" i „do przodu", który stanowi za- 
razem walkę między lękiem a odwagą. Te wszystkie czyn- 
niki psychologiczne i społeczne, jakie wzmagają lęk, ha- 
mują impulsy do poznania; wszystkie zaś czynniki sprzy- 
jające odwadze, wolności i śmiałości będą tym sarnym 
wyzwalały naszą potrzebę poznania. 
 
Część III 
WZROST I POZNANIE 
6. POZNANIE BYTU 
W DOŚWIADCZENIACH SZCZYTOWYCH 
A 
Wnioski w tym i następnym rozdziale to pierwsze przy- 
bliżenia, impresjonistyczna, idealna „złożona fotografia", 
czyli zestawienie osobistych wywiadów z około osiem- 
dziesięciu osobami i pisemnych odpowiedzi 190 studen- 
tów na następujące instrukcje: 
Chciałbym, żebyś pomyślał o najwspanialszym doświad- 
czeniu czy doświadczeniach twojego życia; najszczęśliw- 
sze chwile, momenty ekstazy, zachwytu — może w 
związku z zakochaniem czy słuchaniem muzyki lub na- 
głym „urzeczeniem" książką czy obrazem albo w związku 
z jakimś wielkim aktem twórczym. Najpierw je wymień. 
Potem zaś spróbuj opowiedzieć, co czujesz w takich przej- 
mujących momentach, co w tych doznaniach jest o d- 
miennego od twoich odczuć w innych okolicznościach, 
co stanowi o tym, że w takim momencie jesteś pod pew- 
nymi względami inną osobą. [W zastosowaniu do innych 
osób pytania dotyczyły raczej tego, pod jakimi względa- 
mi świat wyglądał inaczej.] 
Żadna z osób nie podała pełnego syndromu. Podsumo- 
wałem więc wszystkie częściowe odpowiedzi, żeby otrzy- 
fnać „doskonały" zbiorowy syndrom. Ponadto około pięć- 
dziesięciu osób, po przeczytaniu moich uprzednio opubłi- 
kowanych prac, z własnej inicjatywy napisało do mnie 
listy, w których podali swe osobiste sprawozdania z do- 
świadczeń szczytowych. Wreszcie zaznajomiłem się z 
ogromną literaturą, dotyczącą mistycyzmu, religii, sztuki, 

twórczości, miłości itd. 
 
Osoby samoaktualizujące się, które osiągnęły wysoki 
poziom dojrzałości, zdrowia i samorealizacji, mogą tak 
wiele nas nauczyć, że niekiedy wydają się być wprost 
odmienną rasą ludzką. Jednak ze względu na swą nowość 
eksploracja najdalszych granic natury ludzkiej i jej osta- 
tecznych możliwości i aspiracji to zadanie trudne i za- 
wiłe. Wymagało ono ode mnie ustawicznego obalania ce- 
nionych pewników, ciągłego zmagania się z pozornymi 
paradoksami, sprzecznościami i niejasnościami, a od cza- 
su do czasu zawalania się tuż pod moim nosem od daw- 
na ustalonych głęboko wyznawanych i pozornie niepod- 
ważalnych praw psychologii, w które święcie się wierzy- 
ło. Często okazywało się, że te prawa bynajmniej nie są 
prawami, lecz regułami na życie w stanie łagodnej i chro- 
nicznej psychopatologii i bojaźni, zahamowań, ułomnoś- 
ci i niedojrzałości; stanów tych nie zauważamy, gdyż 
większość innych osób cierpi na te same co my schorze- 
nia. 
Najczęściej, co jest typowe dla historii naukowych te- 
orii, taka penetracja nieznanego najpierw przyjmuje for- 
mę uczucia niezadowolenia i niepokoju, że czegoś bra- 
kuje, i to na długo przedtem, zanim stanie się" osiągalne 
jakieś rozwiązanie naukowe. Na przykład, podczas mo- 
ich badań dotyczących samoaktualizujących się osób jed- 
nym z pierwszych problemów było mgliste rozeznanie, że 
ich życie motywacyjne w czymś istotnym różni się od 
tego wszystkiego, czego się przedtem nauczyłem. Naj- 
pierw opisałem je jako raczej ekspresyjne niż zwalczają- 
ce trudności, lecz nie dało to pełnego wyjaśnienia. Póź- 
ftiej wykazałem, że jest ono nie motywowane lub ma me- 
tamotywację (ponad dążeniem) raczej niż motywację. 
Stwierdzenie to jednak tak bardzo zależy od tego, jaką 
się przyjmie teorie motywacji, że sprawiło równie dużo 
kłopotów jak przyniosło korzyści. W rozdziale 3 moty- 
wację wzrostu przeciwstawiłem motywacjom potrzeby 
wynikającej z braku, co jest tu pomocne, lecz jeszcze nie 
całkiem rozstrzygające, bowiem nie odróżnia w dostatecz- 
nym stopniu Stawania się od Istnienia. W tym rozdziale 
proponuję nowe ujęcie (psychologii Istnienia), które po- 
winno uwzględniać i uogólniać trzy już dokonane próby 
wyrażenia słowami zaobserwowanych różnic między ży- 
ciem motywacyjnym a poznawczym osób w pełni rozwi- 

niętych, jak i większości innych. 
 
Ta analiza stanów Bytu (czasowy, metamotywowany, 
bez dążeń, nie egocentryczny, pozbawiony celu, samooce- 
niający, doświadczenia celu i stany doskonałości i osią- 
gnięcia celu) wyłoniła się pierwotnie z badań nad związ- 
kami miłości u osób samoaktualizujących się, następnie 
również innych osób, i wreszcie z zagłębienia się w lite- 
raturę teologiczną, estetyczną i filozoficzną. Trzeba było 
przede wszystkim rozróżnić dwa typy miłości (miłości-D 
i miłości-B), które opisałem w rozdziale 3. 
W stanie miłości-B (do Bytu innej osoby lub rzeczy) 
odkryłem specjalny rodzaj poznania, do jakiego nie przy- 
gotowała mnie moja znajomość psychologii, ale jakiego 
dobry opis znalazłem już u niektórych autorów prac z za- 
kresu estetyki, religii i filozofii. To poznanie nazwę po- 
znaniem Bytu (cognition of Being) lub w skrócie pozna- 
niem-B. Jest ono przeciwstawne poznaniu wywołanemu 
'potrzebami (deficiency cognition) wynikającymi z bra- 
ku, które nazwę poznaniem-D. Osobnik kochający mi- 
łością-B zdolny jest dostrzec u osoby ukochanej takie 
cechy, na które inni są ślepi, to znaczy jego percepcja 
może być ostrzejsza i głębsza. 
Ten rozdział stanowi próbę uogólnionego pojedynczego 
opisu niektórych z tych podstawowych poznawczych wy- 
darzeń w doświadczeniu miłości-B, jak: doświadczenie ro- 
dzicielskie, mistyczne, wywołane kontaktem z przyrodą 
lub oceanem, percepcja estetyczna, moment twórczy, in- 
tencja terapeutyczna albo intelektualna, doświadczenie 
orgazmu, pewne formy dokonań w dziedzinie sportu itd. 
Te i inne momenty najwyższego szczęścia i spełnienia 
nazwę doświadczeniami szczytowymi (peak-experiences). 
Jest to więc rozdział „psychologii pozytywnej", czyli 
„ortopsychologii" przyszłości, traktuje bowiem o ludziach 
zdrowych, w pełni sprawnych, a nie tylko o ludziach za- 
zwyczaj chorych. „Psychologia pozytywna" nie przeczy 
psychologii jako „psychologii ludzi przeciętnych"; ona ją 
przekracza i w teorii może wcielić wszystkie jej odkry- 
cia w strukturę poszerzoną i obszerniejszą, obejmującą 
zarówno chorych, jak zdrowych, zarówno brak, jak Sta- 
wanie się i Byt. Nazywam to psychologią Istnienia bo- 
wiem zajmuje .„się, _racze j ceiamj njż środkami, a więc 
doświadczeniami celu, wartościami celu, poznaniami celu 
i ludźmi jako celami. Psychologia współczesna badała 

głównie raczej nie-posiadanie niż posiadanie, raczej dążę- 
 
nie niż spełnienie, raczej frustrację niż zaspokojenie, ra- 
czej szukanie radości niż jej osiągnięcie, raczej staranie 
się, aby tam dojść, niż aby tam być. Jest to narzucone 
powszechną akceptacją uznawanej za pewnik apriorycz- 
nej, choć błędnej definicji, że każde zachowanie jest umo- 
tywowane (zob. 97, rozdz. 15). 
;           POZNANIE-B W DOŚWIADCZENIACH 
SZCZYTOWYCH 
Obecnie przedstawię w zwięzłym streszczeniu kolejne 
cechy poznania stwierdzone w uogólnionej formie do- 
świadczenia szczytowego, stosując termin „poznanie" 
(cognition) w skrajnie szerokim sensie. 
1.  W poznaniu-B doświadczenie lub przedmiot są prze- 
ważnie widziane jako całość, jako pełna jednostka, oder- 
wana od relacji, od możliwego użycia, wykorzystania i ce- 
lu. Przyjmuje się je za coś jedynego we wszechświecie, 
za coś, co stanowi cały Byt, jednoznaczny z wszechświa- 
tem. 
Kontrastuje to z poznaniem-D, które obejmuje więk- 
szość ludzkich doświadczeń poznawczych. Te doświadcze- 
nia są częściowe i niepełne pod względami, które przed- 
stawię niżej. 
Musimy tu wspomnieć o absolutnym idealizmie dzie- 
więtnastego wieku, który traktował cały wszechświat ja- 
ko jedną całość. Ponieważ ta jedność nie mogła być nig- 
dy ujęta lub dostrzeżona czy poznana przez ograniczo- 
ną istotę ludzką, wszystkie faktyczne doznania ludzkie 
były z konieczności uważane za część Bytu, nigdy zaś 
nie pojmowane jako jego całość. 
2.  Kiedy mamy do czynienia z poznaniem-B, przedmiot 
postrzegany jest wyłącznym i całkowitym przedmiotem 
zainteresowania.  Można   to   nazwać   „absolutną   uwagą" 
(total attention) — patrz Schachtel  (147).  To,  co  spró- 
buję tu opisać, jest bardzo bliskie fascynacji lub całko- 
witemu zaabsorbowaniu. Przy takim napięciu uwagi ta 
jedna postać staje się  każdą  postacią, zaś tło w rezul- 
tacie znika, a przynajmniej nie jest odbierane jako coś 
ważnego. Jak gdyby dana postać była na jakiś czas odizo- 
lowana   od  wszystkiego innego,   jak  gdyby świat  uległ 
77 
 
.zapomnieniu, jak gdyby postrzegany przedmiot stał się 

na chwilę całością Bytu. 
Skoro percypujemy całość Bytu, to mają zastosowanie 
te wszystkie prawa, jakie byłyby słuszne, gdyby m-ożna 
.było objąć naraz całość kosmosu. 
Ten rodzaj percepcji ostro kontrastuje z percepcją nor- 
malną. W tym przypadku zwracamy uwagę na przedmiot, 
a jednocześnie na wszystko inne, co ma jakieś znaczenie. 
Widzimy go w jego ścisłych związkach ze Wszystkim in- 
nym na świecie, czyli jako część świata. Zachodzi tu 
normalna relacja postać-tło, to znaczy, zwraca się uwa- 
gę na postać i na tło, chociaż w różny sposób. Ponadto, 
•przy zwykłym poznawaniu przedmiot jest widziany nie 
tyle per se, ile jako element pewnej klasy, jako przypa- 
dek w szerszej kategorii. Percepcję tego rodzaju opisa- 
łem jako „rubrykującą" (97, rozdz. 14) i znów chcę wy- 
kazać, że jest to nie tyle pełna percepcja wszystkich 
aspektów postrzeganej osoby lub rzeczy, ile pewnego ro- 
dzaju taksonomia, klasyfikacja, zaopatrywanie w etykiet- 
ki i umieszczanie w odpowiednich rejestrach. 
W stopniu znacznie większym niż sobie zwykle uświa- 
damiamy poznanie wymaga także umieszczania w pew- 
nym kontinuum. Wymaga pewnego rodzaju automatycz- 
nego porównywania lub osądu czy oceny. Zakłada rela- 
cje: większy niż, mniejszy niż, lepszy niż, wyższy niż itd. 
Poznanie-B można nazwać poznaniem nie porównują- 
cym lub nie oceniającym czy nie osądzającym. Rozumiem 
to w tym sensie, w jakim Dorothy Lee (88) opisała, w ja- 
ki sposób pewne ludy prymitywne różnią się od nas 
w swoich percepcjach. 
Osoba może być widziana per se, sama w sobie i przez 
siebie. Może być widziana jako coś jedynego w swoim 
rodzaju i indywidualnego, jak gdyby była jedynym ele- 
mentem swej klasy. To właśnie rozumiemy przez per- 
cepcję niepowtarzalnej jednostki i to oczywiście starają się 
uzyskać wszyscy klinicyści. Jest to jednak bardzo trudne 
zadanie, o wiele trudniejsze niż jesteśmy skłonni sądzić. 
Niemniej taka percepcja może się zdarzyć, choćby tyl- 
ko przelotnie, i zdarza się jako cecha charaktery- 
styczna w doświadczeniach szczytowych. Zdrowa matka 
z miłością obserwująca swoje dziecko zbliża się do tego 
rodzaju percepcji niepowtarzalności jego osoby. Jej dziec- 
ko nie jest zupełnie takie samo jak jakiekolwiek inne na 
78 
 

świecie. Ono jest cudowne, doskonałe, zachwycające 
(przynajmniej o tyle, o ile potrafi ona uwolnić się od 
norm Gesella i porównań z dziećmi sąsiadów). 
Konkretne postrzeganie całości przedmiotu zakłada 
również, że się go ogląda z „troskliwością". Z drugiej 
strony ta „troskliwość" (126) o przedmiot wywołuje pod- 
trzymanie uwagi, jego wielokrotne badanie tak ko- 
nieczne dla percepcji wszystkich aspektów przedmiotu. 
Czuła dokładność, z jaką matka wciąż spogląda na nie- 
mowlę lub zakochany na swą umiłowaną bądź znawca 
na swój obraz, na pewno stworzą pełniejszą percepcje niż 
zwykłe przypadkowe rubrykowanie niesłusznie uchodzące 
za percepcję. Możemy oczekiwać bogactwa szczegółów i 
wielostronnej świadomości przedmiotu z tego rodzaju 
wnikliwego, zafascynowanego i w pełni zaangażowanego- 
poznania. Kontrastuje ono z produktem przypadkowej 
obserwacji dającej jedynie szkielet doświadczenia, przed- 
miot widziany tylko v/ jego pewnych aspektach, w spo- 
sób selektywny i z punktu widzenia jego „ważności" 
i „nieważności". (Czy jest jakaś „nieważna" część w 
dziecku, ukochanej, obrazie?) 
3. Aczkolwiek prawdą jest, że wszelka percepcja u lu- 
dzi jest częściowo produktem istoty ludzkiej i w pew- 
nym stopniu jej tworem, można mimo to stwierdzić, że 
percepcja przedmiotów zewnętrznych różni się w zależ- 
ności od tego, czy dotyczy przedmiotów należących do 
ludzkich zainteresowań czy też do nich nie należących. 
Osoby samoaktualizujące się są zdolniejsze do postrzega- 
nia świata, jak gdyby istniał niezależnie nie tylko od 
nich, lecz także od istot ludzkich w ogóle. To zdaje się 
też sprawdzać w stosunku do przeciętnego człowieka w 
jego najwyższych momentach, to znaczy w doświadcze- 
niach szczytowych. Może on wówczas łatwiej traktować 
naturę jako coś istniejącego samo w sobie i dla siebie, 
nie zaś jako arenę stworzoną dla ludzkich celów i dla 
rozrywki. Łatwiej może się powstrzymać od projekcji 
na nią ludzkich celów. Jednym słowem, może ją widzieć 
raczej w jej własnym Bycie („celowości") niż jako cośr - 
czym można się posłużyć, lub czego trzeba się bać albo- 
na co trzeba odpowiedzieć w jakiś inny ludzki sposób. t 
Za przykład weźmy mikroskop, który w preparatach 
histologicznych może ukazać nam albo świat piękna są- 
 
mego w sobie, albo też świat zagrożenia, niebezpieczeństwa 

i patologii. Wycinek tkanki rakowatej pod mikroskopem, 
jeśli tylko potrafimy zapomnieć, że to jest rak, może być 
oglądany jako piękny, zawiły i wzbudzający grozę układ. 
Moskit to cudowny obiekt, jeśli się nań patrzy jako na 
cel sam w sobie. Wirusy pod elektronicznym mikrosko- 
pem stanowią fascynujące obiekty (albo mogą nimi 
być, jeśli tylko uda się nam zapomnieć o ich związku 
z człowiekiem). 
Poznanie-B, umożliwiające w większym stopniu oder- 
wanie się od spraw ludzkich, pozwala nam dzięki temu 
lepiej dostrzegać prawdziwą naturę przedmiotu samego 
w sobie. 
4. Jedną z różnic między poznaniem-B a poznaniem 
przeciętnym, która obecnie wyłania się w moich bada- 
niach, lecz co do której nie mani jeszcze pewności, jest 
to, że powtarzane poznanie-B zdaje się wzbogacać per- 
cepcję. Ponawiane zafascynowane doświadczanie kocha- 
nej twarzy lub podziwianego obrazu sprawia, że bardziej 
je lubimy i pozwala nam widzieć je coraz lepiej w róż- 
nym sensie. Możemy to nazwać bogactwem wewnątrz- 
przedmiotowym. 
Powyższe kontrastuje dość ostro z bardziej zwykłymi 
skutkami ponawianego doświadczenia, takimi jak znu- 
dzenie, przyzwyczajenie, utrata uwagi itp. Wykryłem, ku 
własnemu zadowoleniu (aczkolwiek nie usiłowałem tego 
dowieść), że osoby wybrane pod kątem lepszej spostrze- 
gawczości i wrażliwości częściej oglądające obraz, który 
oceniam jako dobry, uważają go za coraz piękniej- 
szy, podczas gdy te same osoby częściej oglądające 
obraz, który oceniam jako zły, uznają go za coraz 
mniej piękny. To samo wydaje się sprawdzać na 
przykład jeśli chodzi o ludzi dobrych i złych, okrutnych 
lub nikczemnych. Częstsze kontakty z dobrymi osobami 
zdają się wzmagać ich dobroć, zaś ze złymi — skłaniają 
do jeszcze gorszej oceny. 
W bardziej powszechnym rodzaju percepcji, kiedy per- 
cepcja początkowa tak często ogranicza się do klasyfika- 
cji na użyteczne i bezużyteczne, groźne i niegroźne, po- 
nawiane oglądanie sprawia, że staje się ono coraz bar- 
dziej puste. Zadanie normalnej percepcji, często opartej 
80 
 
na niepokoju lub określonej motywacją-D, zostaje wy- 
konane w pierwszej obserwacji. Potem znika potrze- 

b a percepcji, a następnie przedmiot lub osoba, już za- 
rejestrowana, przestaje być postrzegana. Ponawiane do- 
świadczenie ujawnia zarówno ubóstwo, jak bogactwo. Co 
więcej, przy częstszym oglądaniu ukazuje się nie tylko 
ubóstwo przedmiotu percepcji, lecz także ubóstwo oglą- 
dającego. 
Jeden z głównych mechanizmów, za pomocą którego 
miłość wywołuje głębszą percepcję wewnętrznych cech 
przedmiotu miłości niż to czyni stan nie-miłości, polega 
na tym, że miłość pociąga za sobą fascynację przedmio- 
tem miłości, a co za tym idzie częstsze, zaangażowane, 
badawcze patrzenie, oglądanie „troskliwe". Osoby kocha- 
jące się mogą widzieć u siebie nawzajem takie możliwoś- 
ci, na które inni ludzie są ślepi. Zwykło się mówić, że 
„miłość jest ślepa", teraz jednak musimy dopuścić ewen- 
tualność, iż w pewnych okolicznościach miłość może być 
bardziej spostrzegawcza niż nie-miłość. Zakłada się tu 
naturalnie, że w pewnym sensie można spostrzegać mo- 
żliwości, których jeszcze nie ma, co nie jest tak trudnym 
problemem badawczym, jak się wydaje. Test Rorschacha 
w rękach specjalisty jest też percepcją możliwości jesz- 
cze nie zrealizowanych. W zasadzie hipoteza ta jest mo- 
żliwa do sprawdzenia. 
5. Psychologia amerykańska lub, mówiąc szerzej, za- 
chodnia, zakłada w sposób, który uważam za etnocen- 
tryczny, że ludzkie potrzeby, obawy i zainteresowania 
muszą zawsze determinować percepcję. „Nowe spojrze- 
nie" (new look) w percepcji opiera się na założeniu, że 
poznanie musi być zawsze motywowane. Jest to również 
klasyczny pogląd spotykany u Freuda (137). Pociąga on 
za sobą dalsze przypuszczenie, że poznanie jest mecha- 
nizmem radzenia sobie, mechanizmem instrumentalnym 
i że musi być w pewnym stopniu egocentryczne. Zakłada 
ono, że świat można widzieć tylko z korzystnej po- 
zycji interesów obserwatora i że doświadczenie musi się 
obracać wokół ego jako punktu centralnego i determi- 
nującego. Wypada dodać, że jest to dawny punkt widze- 
nia psychologii amerykańskiej. Tak zwana psychologia 
funkcjonalna, będąca pod silnym wpływem szeroko wy- 
znawanej wersji darwinizmu, też skłaniała się do sza- 
81 
 
cowania wszystkich zdolności ze względu na ich przy- 
datność i „wartość przetrwania". 

Taki punkt widzenia uważam za etnocentryczny nie 
tylko dlatego, że wyraźnie stanowi nieświadome odbicie 
poglądów Zachodu na świat, lecz również dlatego, iż 
pociąga za sobą uporczywe i stałe lekceważenie prac 
filozofów, teologów i psychologów świata wschodniego, 
zwłaszcza Chińczyków, Japończyków i Hindusów, nie mó- 
wiąc już o takich autorach, jak Goldstein, Murphy, C. 
Buhler, Huxley, Sorokin, Watts, Northrop, Angyal i wie- 
lu innych. 
Moje prace badawcze wskazują, że w normalnej per- 
cepcji osób samoaktualizujących się i w bardziej spora- 
dycznych szczytowych doświadczeniach ludzi przecięt- 
nych percepcja może relatywnie przekraczać ego, może 
być bezinteresowna, pozbawiona ego. Może być nieumoty- 
wowana, bezosobowa, pozbawiona pragnień, nieegoistycz- 
na, nie potrzebująca, niezależna. Może koncentro- 
wać się raczej -na przedmiocie niż na ego, to znaczy, 
doświadczenie percepcyjne może się ześrodkowywać ra- 
czej wokół przedmiotu jako punktu centralnego niż opie- 
rać się na ego. Jak gdyby postrzegało się coś, co ma swą 
własną niezależną realność i co jest niezależne od oglą- 
dającego. W doświadczeniu estetycznym lub miłosnym 
możliwe jest takie pochłonięcie przedmiotem i stopienie 
się z nim, że w bardzo realnym sensie następuje zniknię- 
cie jaźni. Niektórzy pisarze z dziedzin estetyki, misty- 
cyzmu, macierzyństwa i miłości, na przykład Sorokin, 
posunęli się aż do stwierdzenia, że w doświadczeniu 
szczytowym może być mowa nawet o identyfikacji po- 
strzegającego z przedmiotem postrzeganym, stopieniu się 
tego, co stanowiło dwa przedmioty, w nową i większą 
całość, w jedność wyższego rzędu. To może przypominać 
pewne określenia empatii i identyfikacji i naturalnie 
otwiera możliwości badań w tym kierunku. 
6. Doświadczenie szczytowe jest odczuwane jako mo- 
ment samopotwierdzający się i samouzasadniający, który 
zawiera w sobie swoją własną wewnętrzną wartość. To 
znaczy, jest ono celem samo w sobie, czymś, co możemy 
nazwać raczej doświadczeniem celu niż doświadczeniem 
środka. Odczuwa się je jako doświadczenie tak cenne, 
82 
 
odkrycie tak wielkie, że nawet próba uzasadnienia go 
pomniejsza jego godność i wartość. Osoby poddawane mo- 
im badaniom zgodnie to poświadczają, mówiąc o swych 

doświadczeniach miłosnych, doświadczeniach mistycz- 
nych, doświadczeniach estetycznych, doświadczeniach 
twórczych i błyskach intuicji. Staje się to .oczywiste 
zwłaszcza w momencie intuicji w sytuacji terapeutycz- 
nej. Sam fakt, iż dany osobnik broni się przed intuicją, 
sprawia, że z natury rzeczy trudno się z nią pogodzić. 
Wdarcie się intuicji do świadomości może załamać daną 
osobę. A jednak, mimo to powszechne są głosy, że jest 
ona warta zachodu, pożądana i na dalszą metę chciana. 
Lepiej jest widzieć niż być ślepym (172), nawet jeśli 
otwarcie oczu boli. Jest to właśnie przypadek, kiedy 
wewnętrzna samousprawiedliwiająca, samopotwierdzają- 
ca się wartość doświadczenia sprawia, że cierpienie się 
opłaca. Liczni pisarze z zakresu estetyki, religii, twór- 
czości i miłości zgodnie opisują te doświadczenia nie 
tylko jako wewnętrznie wartościowe, lecz także jako tak 
cenne, iż przez swe sporadyczne występowanie nadają 
życiu wartość. Mistycy zawsze dawali świadectwo wiel- 
kiej wartości wspaniałego doświadczenia mistycznego, 
które może się zdarzyć zaledwie parę razy w życiu. 
Kontrastuje to ostro ze zwykłymi doświadczeniami ży- 
ciowymi zwłaszcza na Zachodzie, a szczególnie u psycho- 
logów amerykańskich. Zachowania (behaviour) tak się 
identyfikuje ze środkiem do celów, że wielu autorów 
uważa słowa „zachowanie" i „zachowanie instrumental- 
ne" za synonimy. Wszystko jest robione dla jakiegoś 
dalszego celu, aby osiągnąć coś innego. Szczyt tej po- 
stawy osiąga John JDewey w swej teorii wartości (38a), 
gdzie w ogóle nie ma celów, a tylko środki do celów. 
Lecz i takie stwierdzenie nie jest zupełnie dokładne, 
gdyż zakłada istnienie celów. Żeby być całkiem ścisłym, 
należy raczej powiedzieć, że u Deweya środki są środka- 
mi dla uzyskiwania innych środków, które z kolei są 
środkami dla jeszcze innych, i tak dalej w nieskończo- 
ność. 
Szczytowe doświadczenia czystej rozkoszy stanowią dla 
badanych przeze mnie osób ostateczne cele życia i jego ^, 
ostateczne potwierdzenie i uzasadnienie. Jest czymś nie-r 
pojętym, aby psycholog mógł je pomijać lub nawet żeby 
83 
 
był oficjalnie nieświadomy ich istnienia, a co gorsze, by 
w psychologiach obiektywnych zaprzeczał a priori mo- 
żliwości ich istnienia jako przedmiotu badań naukowych. 

7. We  wszystkich  zbadanych  przeze  mnie  zwykłych 
doświadczeniach szczytowych zachodzi bardzo charakte- 
rystyczna dezorientacja w czasie i przestrzeni. Słuszne 
byłoby twierdzenie, że w tych momentach osoba jest 
subiektywnie poza czasem i przestrzenią. W twórczym 
uniesieniu poeta czy artysta zapomina o otaczającym 
świecie i o mijaniu czasu. Kiedy powróci do normalnego 
stanu, nie potrafi określić, ile czasu upłynęło. Nieraz mu- 
si mocno potrząsnąć głową, jakby się budził z jakiegoś 
- oszołomienia, żeby zdać sobie sprawę, gdzie się znajduje. 
Ale jeszcze częstsza jest relacja, zwłaszcza podawana 
przez dwoje zakochanych, o całkowitej utracie świado- 
mości upływu czasu. Czas mija w ich ekstazach z prze- 
rażającą szybkością i cały dzień może przeminąć jak 
jedna chwila, ale z drugiej strony minuta przeżywana 
tak intensywnie może być odczuwana jak dzień lub rok. 
Jak gdyby jakimś sposobem znaleźli się w innym świe- 
cie, gdzie czas jednocześnie stoi w miejscu i pędzi z wiel- 
ką szybkością. Dla naszych zwykłych kategorii myślenia 
jest to oczywisty paradoks i sprzeczność. A jednak takie 
właśnie odczucia są przekazywane, a więc stanowią fakt, 
z którego trzeba sobie zdać sprawę. Nie widzę powodu, 
aby ten rodzaj doświadczania czasu nie nadawał się do 
badań eksperymentalnych. Ocena przemijania czasu w 
doświadczeniu szczytowym musi być bardzo niedokładna, 
jak również świadomość otoczenia musi być znacznie 
mniej dokładna niż w normalnym życiu. 
8. Wnioski z moich odkryć dla psychologii wartości są 
zaskakujące, a przy tym tak jednoznaczne, że trzeba ko- 
niecznie nie tylko je przedstawić, lecz również starać się 
jakoś zrozumieć. Zacznę od końcowego wniosku, że do- 
^ świadczenie szczytowe jest wyłącznie dobre i pożądane 
i nigdy nie jest doświadczane jako złe lub niepożądane. 
Doświadczenie jest wewnętrznie ważne; doświadczenie 
jest doskonałe, pełne i niczego więcej nie potrzebuje. 
Wystarcza samo sobie. Odczuwa się je jako wewnętrznie 
konieczne i nieuniknione. Jest tak dobre, jak być p o- 
winno. Reaguje się na nie uczuciem lęku, zdziwienia, 
84 
 
zdumienia, pokory, a nawet czci, uniesienia i nabożności. 
Czasami używa się wyrazu „święte", by określić reakcję 
danej osoby. Jest ono radosne i „zabawne" w sensie 
Bytu. 

Implikacje filozoficzne są tu ogromne. Jeśli gwoli ar- 
gumentacji przyjmiemy tezę, że w doświadczeniu szczy- 
towym sama natura rzeczywistości może być widziana 
jaśniej, a jej istota przeniknięta głębiej, to jest to nie- 
mal równoważne temu, co potwierdziło tylu filozofów 
i teologów, że całość Bytu oglądanego z jego najlepszej 
strony i z olimpijskiego punktu widzenia jest wyłącznie 
neutralna lub dobra, zaś zło, cierpienie czy zagrożenie 
jest jedynie zjawiskiem cząstkowym, wynikiem tego, że 
nie widzimy świata jako całości i jedności i że patrzymy 
nań z egoistycznego lub zbyt niskiego punktu widzenia. 
(Nie oznacza to oczywiście zaprzeczenia zła, cierpienia 
czy śmierci, ale raczej pogodzenie się z nimi i zrozumie- 
nie ich konieczności.) 
Innym sposobem wyrażania tego poglądu byłoby po- 
równanie z, jednym z aspek?3w pojęcia „boga", zawartym 
w wielu religiach. Bogowie, którzy mogą kontemplować 
i ogarniać całość Bytu i którzy dlatego go rozumieją, 
muszą widzieć go jako dobry, sprawiedliwy, nieuniknio- 
ny i muszą widzieć „zło" jako produkt widzenia i rozu- 
mienia ograniczonego i egoistycznego. Gdybyśmy mogli 
być pod tym względem podobni bogom i rozumieć 
wszechświat, to my także nigdy byśmy nie ganili i nie 
potępiali, nie czulibyśmy się zawiedzeni ani oburzeni. 
Naszymi uczuciami mogłyby być jedynie litość, miłosier- 
dzie, życzliwość i może smutek lub rozbawienie-B z po- 
wodu wad innego. Lecz dokładnie w taki właśnie sposób 
osoby samoaktualizujące się reagują niekiedy na świat, 
a my wszyscy reagujemy w naszych momentach 
szczytowych. Dokładnie w ten właśnie sposób wszyscy 
psychoterapeuci starają się odnosić do swych pa- 
cjentów. Musimy naturalnie przyjąć, że ta postawa na 
podobieństwo boskie, uniwersalnie tolerancyjna, zabaw- 
na-B i akceptująca-B jest bardzo trudna do osiągnięcia, 
a nawet prawdopodobnie niemożliwa do osiągnięcia w 
czystej formie, ale wiemy, że jest to kwestia względna. 
Możemy się do niej zbliżać w różnym stopniu i byłoby 
niemądrze zaprzeczać temu zjawisku tylko dlatego, że 
jest rzadkie, przelotne i nie występuje w czystej formie. 
85 
 
Chociaż nigdy nie potrafimy być w tym sensie bogami, 
możemy jednak być mniej lub bardziej, częściej lub rza- 
dziej, podobni bogom. 

W każdym razie kontrast z naszym zwykłym pozna- 
niem i z naszymi reakcjami zaznacza się bardzo ostro. 
Zwykle działamy kierując się wartościami-środkami to 
znaczy przydatnością, korzyścią, wadliwością lub dobro- 
cią, nadawaniem się do celu. Oceniamy, kontrolujemy, 
osądzamy, potępiamy lub aprobujemy. Wyśmiewamy się 
raczej z kogoś niż śmiejemy razem z nim. Reagujemy na 
doświadczenie w kategoriach osobowych i postrzegamy 
świat w odniesieniu do nas samych i do naszych celów, 
przez co traktujemy go jako nie więcej niż środek do 
naszych celów. Jest to przeciwieństwo oderwania się od 
świata, które z kolei oznacza, iż go faktycznie nie po- 
strzegamy, ale postrzegamy siebie w świecie lub świat 
w nas samych. Wtedy postrzegamy posługując się mo- 
tywacją wynikającą z braku, a więc możemy postrzegać 
tylko wartości-D. Taka percepcja różni się od postrzega- 
nia całego świata lub tej jego części, którą w doświad- 
czeniu szczytowym przyjmujemy za surogat świata. Wte- 
dy i tylko wtedy możemy postrzegać raczej jego wartości 
niż nasze własne. Nazywam to wartościami Bytu, w skró- 
cie wartościami-B (B-values). Są one podobne do „we- 
wnętrznych wartości" Roberta Hartmana (59). 
Te wartości-B, według mego obecnego rozeznania, są 
następujące: 
[1] całość (jedność; integracja; tendencja do tożsamości; 
wzajemna łączność; prostota; organizacja; struktura; 
transcendencja dychotomii; porządek); 
[2] doskonałość (konieczność; słuszność; akuratność; 
nieuniknioność; stosowność; sprawiedliwość; całkowitość; 
„powinność"); 
[3] spełnienie (zakończenie; finalizm; sprawiedliwość; 
„to jest zakończone"; spełnienie; finis i telos; przeznacze- 
nie; los); 
[4] sprawiedliwość (uczciwość; porządek; zgodność z 
prawem; powinność); 
[5] żywotność (proces; nie-martwota; spontaniczność; 
samoregulacja; pełne funkcjonowanie); 
[6] bogactwo (zróżnicowanie; złożoność; zawiłość); 
[7] prostota (uczciwość; otwartość; istotność; struktura 
abstrakcyjna, zasadnicza, szkieletowa); 
86 
 
[8] piękno (słuszność; forma; żywotność, prostota, bo- 
gactwo; całość; doskonałość; dokonanie, niepowtarzalność; 

uczciwość); 
[9] dobroć (słuszność; pragnienie, powinność; sprawie- 
dliwość; życzliwość; uczciwość); 
[10] jedyność (specyficzność; indywidualność, nieporów- 
nywalność; nowość); 
[11] łatwość (obycie; brak wysiłku, napięcia czy trud- 
ności; wdzięk; doskonałe, piękne funkcjonowanie); 
[12] żartobliwość (zabawa; radość; rozrywka; wesołość; 
humor; wybujałość; brak wysiłku); 
[13] prawda; uczciwość; realność (otwartość; prostota; 
bogactwo; powinność; piękno; niewinność, czystość i nie- 
skazitelność; całkowitość; istotność); 
[14] samowystarczalność (autonomia; niezależność; nie- 
potrzebowanie nikogo innego oprócz samego siebie, aby 
być samym sobą; samookreślenie; przekraczanie otocze- 
nia; izolacja; życie według własnych praw). 
Te wartości, rzecz prosta, nie wyłączają się nawza- 
jem. Nie są oddzielne lub odrębne, ale nakładają się na 
siebie albo ze sobą stapiają. Ostatecznie wszystkie są 
raczej aspektami Bytu niż jego częściami. Róż- 
ne z tych aspektów wysuną się na pierwszy plan pozna- 
nia w zależności od operacji, która to poznanie odsłoniła, 
na przykład percypowanie pięknej osoby lub pięknego 
obrazu, doświadczenie doskonałej miłości, intuicji, twór- 
czości, porodu itd. 
Jest to więc nie tylko dowód połączenia dawnej trójcy 
prawdy, dobra i piękna, ale jest również czymś o wiele 
więcej. Przedstawiłem gdzie indziej mój wniosek (97), że 
prawda, dobro i piękno są u przeciętnej osoby w naszej 
kulturze tylko względnie dobrze ze sobą skorelowane, 
a u neurotyka ta korelacja jest jeszcze mniejsza. Tylko 
u dobrze rozwiniętej i dojrzałej istoty ludzkiej, u osoby 
samoaktualizującej się i w pełni funkcjonującej, są one 
tak dalece skorelowane, iż praktycznie można przyjąć, 
że stapiają się w jedność. Dodam, że sprawdza się to 
u innych ludzi w ich doświadczeniach szczytowych. 
To odkrycie, jeżeli okaże się słuszne, jest bezpośrednim 
i jaskrawym zaprzeczeniem jednego z podstawowych 
pewników, który kieruje wszelką naukową myślą, że 
percepcja im bardziej obiektywna i bezosobowa, tym bar- 
dziej staje się oderwana od wartości. Fakt i wartość pra- 
87 
 
wie zawsze były uważane (przez intelektualistów) za 

antonimiczne i wzajemnie się wykluczające. A może 
prawdziwa jest hipoteza przeciwna, gdyż kiedy badamy 
poznanie najbardziej oderwane od ego, obiektywne, po- 
zbawione motywacji i bierne, stwierdzamy, że rości so- 
bie ono prawo do bezpośredniego postrzegania wartości, 
że wartości nie można oderwać od rzeczywistości i że 
najgłębsza percepcja „faktów" sprawia, że „jest" stapia 
się z „powinien". W takich momentach rzeczywistość 
zabarwia się podziwem, admiracją, trwogą i aprobatą, 
to znaczy wartością.1 
9. Normalne doświadczenie jest osadzone zarówno w 
historii i kulturze, jak w zmiennych i względnych po- 
trzebach człowieka. Jest zorganizowane w czasie i prze- 
strzeni. Stanowi część większych całości i przeto jest 
względne wobec tych większych całości i układów odnie- 
sienia. Ponieważ uważa się, że jego rzeczywistość w każ- 
dym przypadku zależy od człowieka, więc gdyby czło- 
wiek miał zniknąć, ono też by zniknęło. Organizujące 
je układy odniesienia przesuwają się od zainteresowań 
jednostki do potrzeb sytuacji, od czasu teraźniejszego do 
przeszłości i przyszłości i od danego miejsca do innego. 
W takim znaczeniu doświadczenie i zachowanie są rela- 
tywne. 
Z tego punktu widzenia doświadczenia szczytowe są 
bardziej absolutne, a mniej względne. Nie tylko są one 
poza czasem i poza przestrzenią w znaczeniu wyżej po- 
danym, nie tylko są oderwane od tła i percypowane bar- 
dziej same w sobie, nie tylko są stosunkowo niemoty- 
wowane i oderwane od zainteresowań człowieka, lecz są 
także percypowane i odbierane, jak gdyby były same w 
sobie, „poza", jak gdyby stanowiły percepcję rzeczywi- 
stości niezależnej od człowieka i trwającej poza jego ży- 
ciem. Oczywiście trudno, a także niebezpiecznie jest z 
naukowego punktu widzenia mówić o tym, co względne 
1 Nie starałem się tego zbadać ani żadna z badanych przeze 
mnie osób samorzutnie nie mówiła o tym, co można by 
nazwać 
poświadczeniami nadiru", np. bolesne i miażdżące (dla 
pewnych 
osób) wgłębianie się w nieuniknioność starzenia się i śmierci, 
ostatecznej samotności i odpowiedzialności jednostki, 
bezosobo- 
wości natury, istoty nieświadomego itd. 
88 

 
i absolutne, i zdaję sobie sprawę, że jest to semantyczne 
grzęzawisko. A jednak czuję się zmuszony, z racji wielu 
introspekcyjnych relacji uczestników moich badań, przed- 
stawić to zróżnicowanie jako odkrycie, z którym myr 
psycholodzy, będziemy musieli w końcu się pogodzić. 
Tych słów używały same badane przeze mnie osoby 
usiłujące opisać doświadczenia, które są zasadniczo nie- 
wyrażalne. One mówią o „absolutnym", one mówią 
o „względnym". 
Nas samych niejednokrotnie kusi takie słownictwo na 
przykład w dziedzinie sztuki. Chińska waza może być 
doskonała sama w sobie, może sobie liczyć dwa tysiące 
lat i jednocześnie w danej chwili może być czymś zu- 
pełnie świeżym, raczej uniwersalnym niż chińskim. W 
tym przynajmniej znaczeniu jest ona absolutna, choć jed- 
nocześnie względna wobec czasu, wobec kultury kraju 
swego pochodzenia i wobec norm estetycznych ogląda- 
jącego. Czy nie jest też znamienne, że doświadczenie mi- 
styczne było opisywane niemal w identycznych słowach 
przez ludzi różnych religii, różnych epok i różnych kul- 
tur? Nic dziwnego, że Aldous Huxley (68a) nazwał je 
„filozofią wieczystą". Wielcy twórcy, według antologii 
Brewstera Ghiselina (54a), opisywali swe momenty twór- 
cze prawie w identycznych słowach, chociaż reprezento- V 
wali różne dziedziny — poeci, chemicy, rzeźbiarze, filo- 
zofowie i matematycy. 
Koncepcja tego, co absolutne, sprawia trudność po czę- 
ści dlatego, że zawsze jest przeniknięta domieszką sta- 
tyczności. Obecnie stało się jasne z doświadczeń bada- 
nych przeze mnie osób, że nie jest to konieczne ani nie- 
uniknione. Percepcja przedmiotu estetycznego lub uko- 
chanej twarzy czy pięknej teorii jest procesem płynnym, 
zmiennym, ale ta płynność uwagi mieści się dokładnie 
wewnątrz percepcji. Jej bogactwo może być nieskoń- 
czone i ciągłe wpatrywanie się może przenosić się od 
jednego aspektu doskonałości do innego, koncentrując 
się raz na jednym jej aspekcie, raz na innym. Piękny 
obraz ma wiele organizacji, nie tylko jedną, tak że do- 
świadczenie estetyczne może być ciągłym, choć zmienia- 
jącym się zadowoleniem, wynikającym z oglądania go 
raz pod jednym, to znów pod innym kątem widzenia. 
Można go również widzieć raz jako coś relatywnego, in- 
 

nym razem — jako coś absolutnego. Nie musimy spierać 
się o to jaki jest, czy jest relatywny, czy absolutny. 
Może być jednym i drugim. 
10. Zwykłe poznanie jest procesem bardzo aktywnym. 
Charakteryzuje się pewnego rodzaju kształtowaniem i se- 
lekcjonowaniem przez oglądającego. On wybiera, co per- 
cypować, czego zaś nie percypować, on odnosi to do 
swoich potrzeb, obaw i zainteresowań, on nadaje temu 
pewną organizację, porządkuje i zmienia. Jednym słowem 
oglądający opracowuje poznanie. Jest to proces pochła- 
niający energię. Wymaga skupienia, czujności i napięcia, 
a więc powoduje zmęczenie. 
Poznanie-B jest o wiele bardziej bierne i receptywne 
-niż czynne, chociaż rzecz prosta, nigdy nie może być ta- 
kie w pełni. Najlepsze opisy tego „biernego" rodzaju 
poznawania znalazłem u filozofów wschodnich, zwłaszcza 
u Lao-Tse i filozofów taoistycznych. Krishnamurti (85) 
tną doskonałe wyrażenie odnoszące się do moich danych, 
Takie poznanie nazywa on „świadomością bez wyboru". 
Moglibyśmy to również nazwać „świadomością bez prag- 
nień". Taoistyczna koncepcja „niech będzie" głosi to, co 
ja się staram przekazać, mianowicie że percepcja może 
ł>yć raczej nie wymagająca niż wymagająca, kontempla- 
tywna niż silna. Może być pokorna wobec doświadczenia, 
nie ingerująca, raczej przyjmująca niż biorąca, może po- 
zwolić, żeby przedmiot percepcji był sobą. Przychodzi 
mi tu również na myśl freudowski opis „swobodnego 
strumienia uwagi". To też jest raczej bierne niż czynne, 
raczej bezinteresowne niż egocentryczne, przypominające 
raczej sen niż jawę oraz raczej cierpliwe niż niecierpli- 
we. Jest to raczej wpatrywanie się niż patrzenie, podpo- 
rządkowanie się i poddanie doświadczeniu. 
Niedawno znalazłem przydatne uwagi poczynione przez 
Johna Schliena (155) o różnicy między słuchaniem bier- 
nym a czynnym, napiętym. Dobry terapeuta musi umieć 
słuchać raczej w sensie receptywnym niż „wyciągają- 
cym" potrzebne mu informacje, aby móc usłyszeć to, 
co zostało naprawdę powiedziane, nie zaś to, co on 
sam spodziewa się usłyszeć lub nawet domaga się usły- 
szeć. Nie wolno mu narzucać siebie, ale powinien raczej 
pozwolić, aby słowa same do niego płynęły. Tylko wtedy 
ich właściwy kształt i sens może być przyswojony; w 
•90 
 

przeciwnym razie usłyszy się tylko własne teorie i to, 
czego się oczekuje usłyszeć. 
Zgodnie z rzeczywistością można powiedzieć, że zdol- 
ność do biernego odbioru jest tym kryterium, jakie wy- 
różnia dobrego terapeutę od złego, bez względu na szko- 
łę, jaką reprezentuje. Dobry terapeuta potrafi „na świeżo" 
percypować każdą osobę ze względu na nią samą bez 
skłonności systematyzowania, rubrykowania, klasyfikowa- 
nia i szufladkowania. Lichy terapeuta, choćby przez sto 
lat praktykował w klinice, może znajdować tylko powta- 
rzające się potwierdzenia teorii, których nauczył się na 
początku swej kariery. W takim właśnie sensie mówi się, 
że terapeuta może powtarzać te same błędy przez, lat x* 
czterdzieści, aby je potem nazwać „bogatym doświadcze- 
niem klinicznym". 
Całkowicie odmiennym, choć też odbiegającym od nor- 
my, sposobem wyrażenia odczucia tej cechy poznania-B 
jest określenie go, przez D. H. Lawrence'a i innych ro- 
mantyków, jako raczej niewolitywnym niż wolicjonalnym. 
Zwykłe poznanie jest w wysokim stopniu wolicjonalne, ^ 
a więc wymagające, z góry przygotowane i przedpojęcio- 
we. W poznaniu doświadczenia szczytowego wola nie 
bierze udziału. Ulega zawieszeniu. Przyjmuje, a nie żą- 
da. Nie możemy nakazać doświadczenia szczytowego. Ono 
nam się przytrafia. 
11. Reakcja emocjonalna na doświadczenie szczytowe 
tną szczególny posmak zdziwienia, grozy, czci, pokory ^ 
i poddania się doświadczeniu jako czemuś wielkiemu. 
Czasami ma domieszkę lęku (ale lęku przyjemnego) z po- 
wodu stanu oszołomienia. Badane przeze mnie osoby 
określają to w takich zdaniach: „To mnie przerasta", „to 
ponad moje siły", „to zbyt piękne". Doświadczenie może 
być tak przejmujące i ostre, iż może powodować łzy lub 
śmiech, lub jedno i drugie, może też być paradoksalnie 
zbliżone do cierpienia, chociaż jest to cierpienie pożąda- 
ne, opisywane nieraz jako „słodkie". Może to posunąć się 
tak daleko, że w szczególny sposób przywołuje myśl o 
śmierci. Nie tylko badane przeze mnie osoby, lecz wielu 
autorów opisując różne doświadczenia szczytowe porów- 
nywało je z uczuciem umierania, to znaczy chętnego 
umierania. Typowa wypowiedź może brzmieć: „To zbyt 
cudowne. Nie wiem, jak potrafię to znieść. Mógłbym te- 
 
raz umrzeć bez żalu". Może się na to składać częściowo 

chęć trwania w tym doświadczeniu i niechęć zejścia z 
tego szczytu w dolinę codziennej egzystencji. A może 
jest to częściowo także jakiś aspekt głębokiego poczucia 
pokory, własnej małości i nikłej wartości wobec ogromu 
doświadczenia. 
12.  Inny paradoks, jakim się musimy zająć mimo jego 
trudności,  polega  na  sprzecznych relacjach  o  percepcji 
świata.   W   pewnych   relacjach,   zwłaszcza   doświadczeń 
mistycznych   lub   religijnych   bądź   filozoficznych,   cały 
świat przedstawia się jako jedność, jako pojedyncza, bo- 
gata, żywa  całość.  W innych  doświadczeniach  szczyto- 
wych, zwłaszcza w przeżyciu miłosnym i  estetycznym, 
jedna drobna część świata jest postrzegana, jakby w tym 
momencie stanowiła cały świat. W obu przypadkach za- 
chodzi  postrzeganie   jedności.   Prawdopodobnie   fakt,   iż 
poznanie-B   obrazu   lub   osoby   bądź   teorii   zachowuje 
wszystkie atrybuty całości Bytu, to  znaczy wartości-B, 
wynika stąd, że percypujemy dany obiekt, jakby stano- 
wił wszystko, co w danej chwili istnieje. 
13.  Zachodzą   zasadnicze  różnice   (56)   między  pozna- 
niem, które abstrahuje i klasyfikuje, a świeżym pozna- 
niem tego, co konkretne, naturalne i indywidualne. W ta- 
kim właśnie znaczeniu będę używał określeń „abstrak- 
cyjny" i „konkretny". Nie różnią się one znacznie od ter- 
minów Goldsteina. Większa część naszego poznania (zaj- 
mowanie   się,   percypowanie,   zapamiętywanie,   myślenie 
i uczenie się) ma charakter raczej abstrakcyjny niż kon- 
kretny. To znaczy, w naszym życiu poznawczym głównie 
kategoryzujemy i schematyzujemy, klasyfikujemy i ab- 
strahujemy. Nie tyle poznajemy naturę świata, takiego 
jakim jest on naprawdę, ile organizujemy nasz własny 
wewnętrzny pogląd na świat. Większa część doświadcze- 
nia przechodzi przez nasz system kategorii, konstrukcji 
i   rubryk,    jak   wykazał   również    Schachtel   w    swej 
klasycznej pracy Childhood  Amnesia  and  the  Problem 
of Memory.  Do  tego  zróżnicowania  doprowadziły mnie 
badania osób samoaktualizujących się, u których znala- 
złem zarówno zdolność do abstrahowania bez wyzbywa- 
X nią się konkretności, jak i zdolność do konkretyzowania 
bez wyzbywania się abstrakcyjności. Poszerza to  nieco 
92                                                 *                - 
 
opis podany przez Goldsteina, ponieważ wykryłem nie 
tylko redukcję do konkretu, lecz również coś, co można 

by nazwać redukcją do abstraktu, to znaczy utratę zdol- 
ności poznawania konkretu. W późniejszym okresie wy- 
kryłem tę samą wyjątkową zdolność percypowania kon- 
kretu zarówno u dobrych artystów, jak i u klinicystów, 
nawet jeśli nie były to osoby samoaktualizujące się. 
Ostatnio znajduję tę samą zdolność u zwykłych ludzi 
w ich momentach szczytowych. Łatwiej wtedy chwytają 
postrzegany przedmiot w jego własnej konkretnej, in- 
dywidualnej naturze. 
Ponieważ ten rodzaj percepcji idiograficznej był za- 
zwyczaj opisywany jako rdzeń postrzegania estetycznego, 
na przykład przez Northropa (127a), percepcje te stały 
się nieomal synonimami. Dla większości filozofów i arty- 
stów percypować konkretnie osobę w jej wewnętrznej 
niepowtarzalności oznacza to samo, co percypować ją 
estetycznie. Ja wolę ujęcie ogólniejsze i sądzę, że już 
dostatecznie wykazałem, iż ten rodzaj percepcji niepow- 
tarzalnej natury przedmiotu jest charakterystyczny dla 
wszystkich, a nie tylko estetycznych doświadczeń 
szczytowych. 
Pożytecznie jest pojmować konkretne postrzeganie za- 
chodzące w poznaniu-B jako percepcję wszystkich aspek- , 
tów i atrybutów obiektu jednocześnie lub w krótkim na- 
stępstwie czasu. Abstrahowanie stanowi w swej istocie 
wybór spośród pewnych aspektów przedmiotu tylko tych, 
które są nam przydatne, które nam zagrażają, które są 
nam dobrze znane lub które pasują do naszych kategorii 
językowych. Zarówno Whitehead, jak Bergson wyjaśnili 
to w dostatecznym stopniu, później przyłączyło się do 
nich wielu innych filozofów, na przykład Vivanti. Ab- 
strakcje, o ile są pożyteczne, o tyle są też fałszywe. Mó-< 
wiać krótko, postrzegać jakiś przedmiot abstrakcyjnie to 
znaczy nie postrzegać pewnych jego aspektów. Zakłada 
to wyraźnie selekcję pewnych atrybutów, odrzucenie in- 
nych, wytwarzanie lub zniekształcanie jeszcze innych. 
Robimy z niego to, co chcemy. My go tworzymy. My 
go produkujemy. Ponadto, w abstrahowaniu niezwykle 
ważna jest wyraźna tendencja do odnoszenia aspektów 
przedmiotu do naszego systemu językowego. Sprawia ^to 
szczególne utrudnienie, ponieważ język jest raczej wtór- 
nym niż podstawowym procesem w sensie freudowskim, 
93 
 
gdyż traktuje raczej o rzeczywistości zewnętrznej niż 

psychicznej, raczej o świadomości niż o nieświadomości. 
To prawda, że można w pewnym stopniu naprawić ten 
brak stosując język poetycki czy rapsodyczny, lecz i tak 
duża część doświadczenia jest niewyrażalna i nie może 
być ujęta w ogóle żadnym językiem. 
Weźmy dla przykładu percepcję jakiegoś obrazu lub 
osoby. Aby nasza percepcja była pełna, musimy zwalczyć 
naszą tendencję do klasyfikowania, porównywania, oce- 
niania, potrzebowania i użytkowania. W chwili, kiedy 
powiemy, że ten człowiek jest na przykład cudzoziem- 
cem, już go sklasyfikowaliśmy, dokonaliśmy aktu abstra- 
howania i w pewnym stopniu odcięliśmy się od możli- 
wości widzenia go jako jedynej w swoim rodzaju i cał- 
kowitej istoty ludzkiej, różnej od każdej innej na całym 
świecie. W chwili, kiedy zbliżamy się do obrazu wiszą- 
cego na ścianie, aby odczytać nazwisko artysty, odcięliś- 
my się od możliwości oglądania go z całą świeżością w 
jego własnej niepowtarzalności. Tak więc to, co nazywa- 
my wiedzą, to znaczy umieszczenie doświadczenia w 
systemie pojęć, słów lub relacji, w pewnym stopniu prze- 
kreśla możność pełnego poznania. Herbert Read zwrócił 
uwagę, że dziecko ma „niewinne oko", zdolność oglądania 
czegoś, jakby widziało to po raz pierwszy (często widzi 
to po raz pierwszy). Wtedy może się w to wpatrywać 
zdziwione, badając wszystkie aspekty przedmiotu, zwra- 
cając uwagę na wszystkie atrybuty, bowiem w takiej sy- 
tuacji dla dziecka żadna cecha nieznanego przedmiotu nie 
jest ważniejsza od jego żadnej innej cechy. Ono nie 
organizuje przedmiotu, po prostu się wpatruje. Smakuje 
jakość przeżycia w sposób opisany przez Cantrila (28, 29) 
i Murphy'ego (122, 124). W podobnej sytuacji człowiek 
dorosły, o ile potrafi się powstrzymać od tylko abstra- 
howania, nazywania, porównywania, grupowania i odno- 
szenia, będzie mógł widzieć coraz więcej aspektów wie- 
lostronności danej osoby czy obrazu. Muszę zwłaszcza 
podkreślić zdolność do percypowania tego, co niewyra- 
żalne, co nie może być ujęte w słowa. Werbalizacja „na 
siłę" zmienia to, co niewyrażalne, w coś innego, coś 
jak tamto, coś podobnego, co jest jednak czymś innym 
niż tamto samo w sobie. 
Ta właśnie zdolność postrzegania całości i przekracza- 
nia części charakteryzuje poznanie w różnych doświad- 
94 
 

czeniach szczytowych. Skoro tylko w ten sposób możemy 
w pełnym znaczeniu tego słowa poznać drugą osobę, to 
nic dziwnego, iż osoby samourzeczywistniające się są 
znacznie bardziej przenikliwe w percypowaniu ludzi, w 
przenikaniu do samego rdzenia czy istoty drugiej osoby. 
Dlatego też jestem przekonany, że idealny terapeuta, od 
którego można by oczekiwać, że z racji swego zawodu 
bez żadnych uprzedzeń powinien umieć zrozumieć inną 
osobę w jej niepowtarzalności i całości, musi być sam 
co najmniej dostatecznie zdrowym osobnikiem. Podtrzy- 
muję to, aczkolwiek skłonny jestem uznać niewytłuma- 
czalne różnice indywidualne w tego rodzaju percepcji^ 
i mniemam, że także doświadczenie terapeutyczne może 
być pewnego rodzaju ćwiczeniem w poznawaniu Bytu 
innej osoby. To wyjaśnia też powód, dla którego uwa- 
żam, iż ćwiczenie estetycznej percepcji i twórczości może 
stanowić bardzo pożądany aspekt praktyki klinicznej. 
' 14. Na wyższych poziomach dojrzałości wiele dycho- 
tomii, polarności i konfliktów zostaje usuniętych, prze- 
kroczonych lub rozwiązanych. Osoby samourzeczywist- 
niające się są jednocześnie samolubne i niesamolubne, 
są dionizyjskie i apolińskie, indywidualne i społeczne, 
racjonalne i irracjonalne, połączone z innymi i oderwane 
od innych i tak dalej. To, co wyobrażałem sobie jako 
prostą ciągłą, której końce były polarne względem siebie 
i możliwie najdalej od siebie położone, okazało się raczej 
kołami lub spiralami, w których krańcowe punkty po- 
larne łączą się ze sobą w jedno. Widzę w tym również 
silną tendencję do pełnego poznania przedmiotu. Irn bar- 
dziej rozumiemy całość Bytu, tym bardziej możemy to- 
lerować jednoczesne istnienie i percepcję niekonsekwen- 
cji, przeciwieństw, a nawet jawnych sprzeczności. Zdają 
się one wynikać z częściowego poznania i znikają w po- 
znaniu całościowym. Osoba neurotyczna oglądana z ko- 
rzystniejszego boskiego punktu widzenia może być wi- 
dziana jako cudowny, skomplikowany, a nawet piękny, 
harmonijny proces. To, co nornfalnie widzimy jako kon- 
flikt, sprzeczność i rozbicie, może być wówczas widziane 
jako nieuniknione, konieczne, a nawet przeznaczone. To 
znaczy, jeśli owa osoba może być w pełni zrozumiana, 
to wszystko znajdzie się na koniecznym i właściwym so- 
bie miejscu, i można ją percypować i oceniać według 
95 
 

założeń estetyki. Okazuje się, że wszystkie jej konflikty 
i rozdarcia mają pewien sens lub mądrość. Nawet pojęcia 
choroby i zdrowia mogą połączyć się i zaniknąć, jeśli 
patrzymy na objaw choroby jako pęd ku zdrowiu lub 
widzimy newrozę jako najzdrowsze dostępne w danej 
chwili rozwiązanie problemów danej jednostki. 
15. Osoba w momencie szczytowym jest podobna bogu 
nie tylko w tym znaczeniu, które już omówiłem, lecz 
także w inny sposób, zwłaszcza przez pełną, kochającą, 
nie potępiającą, współczującą i może zabawną akceptacje, 
świata i siebie, choćby najgorzej przedstawiała się w in- 
nych, zwyczajnych momentach. Teolodzy od bardzo daw- 
na zmagają się z niewykonalnym zadaniem pogodzenia 
grzechu, zła i cierpienia na świecie z pojęciem Boga 
wszechmocnego, wszechmiłującego i wszechwiedzącego. 
Dodatkową trudność stanowiło zadanie pogodzenia ko-, 
nieczności wynagrodzenia i ukarania za dobro i zło z 
owym pojęciem wszechmiłującego i wszystko wybacza- 
jącego Boga. Musi On jakoś jzarówno karać, jak i nie ka- 
rać, zarówno przebaczać, jak"potępiać. 
Sądzę, że możemy się czegoś nauczyć o naturalistycz- 
nym rozwiązaniu tego dylematu, badając samourzeczy- 
wistniających się ludzi i porównując dwa wyraźnie od- 
mienne, wyżej omówione typy percepcji, to znaczy per- 
cepcję-B z percepcją-D. Zwykle percepcja-B jest chwi- 
lowa. To szczyt, wysoki punkt, osiągnięcie sporadyczne. 
Wydaje się, jakby istoty ludzkie postrzegały przeważnie 
z motywacji braku. To znaczy, porównują, osądzają, ak- 
ceptują, odnoszą do czegoś, korzystają. Wynika stąd, że 
możemy percypować inną osobę na dwa różne sposoby: 
czasami w jej Bycie, tak jakby stanowiła całość wszech- 
świata w danej chwili, ale przeważnie jako część wszech- 
świata powiązaną z jego resztą na wiele złożonych spo- 
sobów. W przypadku percepcji-B możemy być sa- 
mą miłością, samym przebaczeniem, samą akceptacją, sa- 
mym uwielbieniem, samym zrozumieniem, odczuwać ra- 
dość-B, radość miłującą. Lecz są to właśnie atrybuty 
przypisywane różnym pojęciom boga (z wyjątkiem ra- 
dości, której dziwnie brakuje u większości bogów). W ta- 
kich więc chwilach możemy się upodabniać do bogów 
przez owe atrybuty. Na przykład, w sytuacji terapeutycz- 
nej możemy odnosić się w taki kochający, pełen zrozu- 
96 
 

mienia, akceptacji i przebaczenia sposób do różnego ro- 
dzaju ludzi, których normalnie się boimy i potępiamy, 
a nawet nienawidzimy, do morderców, pederastów, gwał- 
cicieli, wyzyskiwaczy, tchórzów. 
Jest dla mnie czymś wielce znamiennym, że w pew- 
nych przypadkach wszyscy ludzie zachowują się tak, 
jakby chcieli być poznawani według poznania-B (zob. 
rozdz. 9). Oburza ich klasyfikowanie, dzielenie na kate- 
gorie i segregowanie. Przylepianie osobie etykietki kel- 
nera, policjanta czy „matrony" zamiast traktowania jej 
jako odrębnej jednostki często wywołuje uczucie obrazy. 
Wszyscy chcemy być uznawani i aprobowani takimi, ja- 
kimi jesteśmy w naszej całości, bogactwie i złożoności. "' 
Jeśli nie można znaleźć takiej akceptacji wśród ludzi, 
powstaje bardzo silna tendencja do projekcji i tworzenia 
postaci na podobieństwo boskie, niekiedy będzie nią czło- 
wiek, niekiedy istota nadprzyrodzona. 
Inną odpowiedź na „zagadnienie zła" podsuwa nam 
sposób, w jaki badane osoby „akceptują rzeczywistość" 
jako byt sam w sobie, mający własną rację istnienia. Nie 
jest ona ani dla człowieka, ani przeciw niemu. Jest 
taka, jaka jest, nieosobowa. Trzęsienie ziemi niosące za- 
gładę stawia problem pogodzenia się z tym zjawiskiem 
tylko przed człowiekiem potrzebującym osobistego Boga, 
który jest jednocześnie wszechmiłujący, poważny, wszech- 
mocny i który stworzył świat. Dla człowieka mogącego 
postrzegać i akceptować świat w sposób naturalistyczny, 
bezosobowy i jako nie stworzony, nie przedstawia to 
żadnego problemu etycznego ani aksjologicznego, bowiem 
dla niego zjawisko to nie wydarzyło się „celowo", by 
go nękać. Wzruszy on ramionami i jeśli zło ma być okre- 
ślone antropocentrycznie, to zaakceptuje je po prostu 
tak, jak przyjmuje pory roku i burze. W zasadzie można 
podziwiać piękno powodzi lub tygrysa w momencie tuż 
przed jego śmiertelnym atakiem i nawet czuć się tym 
rozbawionym. Oczywiście jest człowiekowi o wiele trud- 
niej przyjąć taką postawę wobec czynów ludzkich szko- 
dliwych dla niego, ale czasami to jest możliwe, i im 
bardziej człowiek jest dojrzały wewnętrznie, tym bar- 
dziej staje się to możliwe. 
16. W momentach 
się wyraźnie 
omentach szczytowych percepcja łatwo staje 
ie  idiograficzna,  a nie  klasyfikująca.  Przed- -V 

97 
 
miot percepcji, czy jest nim człowiek, czy świat bądź 
dzieło sztuki, łatwo jest widziany jako przypadek nie- 
powtarzalny i jako jedyny przedstawiciel swej klasy. 
Jest to przeciwne naszemu normalnemu nomotetycznemu 
ujmowaniu świata, które polega w swej istocie na uogól- 
nianiu i na arystotelesowskim podziale świata na róż- 
nego rodzaju klasy, których przykładem bądź próbką 
jest przedmiot. Całe pojęcie klasyfikacji opiera się na 
klasach ogólnych. Gdyby nie było klas, pojęcia podobień- 
stwa, równości, porównania i różnicy stałyby się zupeł- 
nie bezużyteczne. Nie można porównywać dwóch przed- 
miotów, które nie mają ze sobą nic wspólnego. Co wię- 
cej, powiedzenie, iż dwa przedmioty mają coś wspólnego, 
oznacza z konieczności abstrahowanie takich cech jak 
na przykład czerwoność, okrągłość, ciężkość itd. Jeśli 
jednak percypujemy osobę bez abstrahowania, jeżeli na- 
legamy na percypowanie wszystkich jej atrybutów rów- 
nocześnie i jako wzajemnie koniecznych, to już nie mo- 
żemy klasyfikować. Z takiego punktu widzenia każda 
osoba jako całość, każdy obraz lub każdy ptak bądź kT;viat 
staje się jedynym przedstawicielem klasy i musi być 
postrzegany w sposób idiograficzny. Ta chęć równoczes- 
nego widzenia wszystkich aspektów przedmiotu oznacza 
większą wartość percepcji (59). 
17. Jednym z aspektów doświadczenia szczytowego jest 
całkowita, aczkolwiek chwilowa, utrata lęku, niepokoju, 
zahamoioaii, obrony i kontroli, wyzbycie się rezygnacji, 
opóźnień i skrępowania. Obawa dezintegracji i rozpły- 
nięcia się, obawa opanowania przez „instynkty", obawa 
śmierci i niepoczytalności, obawa poddania się nieokieł- 
znanym przyjemnościom i emocjom — to wszystko w 
danym momencie znika lub ulega zawieszeniu. Oznacza 
to również większą otwartość percepcji nie zniekształco- 
nej lękiem. 
Można by ją uważać za czyste zaspokojenie, czystą 
ekspresję, czyste uniesienie czy radość. Skoro jednak jest 
„z tego świata", stanowi rodzaj połączenia freudowskiej 
„zasady przyjemności" z „zasadą rzeczywistości". Jest to 
więc jeszcze jeden przykład rozwiązania zazwyczaj dwu- 
dzielnych pojęć na wyższym poziomie psychologicznego 
funkcjonowania. 
Możemy więc spodziewać się, że u osób, które mają 

98 
 
często takie doświadczenie, znajdziemy pewną „przeni- 
kalność", bliskość i otwartość wobec tego, co nieświa- 
dome, i względny brak lęku przed tym, w nieświadome. 
18. Widzieliśmy, że w tych różnych doświadczeniach 
szczytowych osoba dąży do większej integracji i indywi- 
dualizacji, większej spontaniczności i ekspresji, większej 
łatwości i swobody, większej odwagi i mocy itd. 
Lecz to są cechy podobne bądź prawie takie same, jak 
figurujące w wykazie wartości-B podanym na poprzed- 
nich stronicach. Wydaje się, że jest coś w rodzaju dyna- 
micznego paralelizmu lub izomorfizmu między tym, co 
wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne. To znaczy, kiedy oso- 
ba percypuje zasadniczy Byt świata, zbliża się równole- 
gle do swego wlasnego Bytu (do swej własnej doskona- 
łości, do bycia w doskonalszym stopniu samą sobą). To 
wzajemne oddziaływanie zdaje się zachodzić w obu kie- 
runkach, bowiem osoba zbliżając się z jakiegoś powodu 
do swego własnego Bytu lub doskonałości staje się przez 
to zdolniejsza do łatwiejszego dostrzegania wartości-B w 
świecie. Stając się bardziej zintegrowana może zobaczyć 
więcej jedności w świecie. Stając się weselsza w sensie 
B może łatwiej zobaczyć wesołość-B w świecie. Stając 
się silniejsza lepiej potrafi dojrzeć siłę i mcc w świecie. 
Jedno zwiększa możliwość drugiego, podobnie jak depre- 
sja sprawia, że świat wygląda gorzej, i odwrotnie. Osoba 
i świat stają się coraz bardziej do siebie podobni w mia- 
rę zbliżania się ku doskonałości (lub w miarę tracenia 
doskonałości; 108, 114). 
Być może na tym częściowo polega zespolenie się za- 
kochanych, zjednoczenie się ich ze światem w kosmicz- 
nym doświadczeniu, poczucie, że jest się częścią jed- 
ności, jaką percypuje się w głębokiej filozoficznej intuicji. 
Należą tu również niektóre (nieadekwatne) dane (180) 
wskazujące, że pewne cechy opisujące strukturę „dob- 
rych" obrazów opisują zarazem dobrą istotę ludzką, war- 
tości-B pełni, niepowtarzalności, żywotności. To można 
oczywiście sprawdzić. 
19. Dla niektórych czytelników może być pomocne, je- 
śli spróbuję teraz umieścić to wszystko w innym psycho- 
analitycznym układzie odniesienia, który dla wielu jest 
bardziej znany. Wtórne procesy zajmują się światem 
i 99 

V 
 
realnym poza tym, co nieświadome i przedświadome (86). 
Logika, nauka, zdrowy rozsądek, dobre przystosowanie, 
adaptacja kulturalna, odpowiedzialność, planowanie i ra- 
cjonalizm są to wszystko techniki procesu wtórnego. Pro- 
cesy pierwotne wykryto najpierw u neurotyków i psycho- 
tyków, potem u dzieci, zaś dopiero ostatnio u osób zdro- 
wych. Zasady działania nieświadomości najlepiej uwi- 
daczniają się w snach. Życzenia i lęki to podstawowe 
sprężyny freudowskich mechanizmów. Osobnik dobrze 
dostosowany, odpowiedzialny, rozsądny, dobrze sobie ra- 
dzący w świecie realnym może zazwyczaj być taki dzięki 
temu, że po części odwraca się od swej nieświadomości 
i przedświadomości, zaprzecza ich istnieniu i tłumi je. 
Co do mnie zdałem sobie z tego jasno sprawę, kiedy 
przed laty stanąłem wobec faktu, iż badane przeze mnie 
samoaktualizujące się osoby, wybrane z racji ich dużej 
dojrzałości, okazały się jednocześnie dziecinne. Nazwałem 
to „zdrową dziecinnością", „wtórną naiwnością". Kris 
(84) i psychologowie jaźni również to rozpoznali i nazwa- 
li „regresją w służbie ego", którą znajdujemy nie tylko 
u ludzi zdrowych, ale którą ostatecznie uznano za waru- 
nek konieczny zdrowia psychologicznego. Miłość też zo- 
stała uznana za regresję (co znaczy, że osoba niezdolna 
do regresji jest niezdolna do miłości). Psychoanalitycy 
również są zgodni, że natchnienie lub wielka (pierwotna) 
twórczość pochodzi częściowo z nieświadomości, jest więc 
zdrową regresją, chwilowym odwróceniem się od świa- 
ta rzeczywistego. 
Otóż to, co wyżej opisałem, można uznać za fuzję ego, 
id, super-ego i ego-idealnego, tego, co świadome, przed- 
świadome i nieświadome, procesów pierwotnych i wtór- 
nych, syntezę zasady przyjemności z zasadą rzeczywi- 
stości, zdrową regresją pozbawioną lęku w służbie naj- 
wyższej dojrzałości, prawdziwą integracją osoby na 
wszystkich poziomach. 
REDEFINICJA SAMOAKTUALIZACJI 
Innymi słowy każda osoba w doświadczeniu szczyto- 
wym nabiera okresowo wiele charakterystycznych cech, 
jakie stwierdziłem u jednostek samoaktualizujących się, 
to znaczy przez jakiś czas owe osoby same się aktuali- 
zują. Można też uważać to za przemijającą zmianę cha- 
100 

 
rakterologiczną, a nie tylko za stan emocjonalno-poznaw- 
czo-ekspresyjny. Dla danego osobnika są to nie tylko naj- 
szczęśliwsze i najbardziej przejmujące momenty, ale też 
chwile najwyższej dojrzałości, indywiduacji i spełnienia, 
jednym słowem, jego najzdrowsze momenty. 
Umożliwia to nam ponowne zdefiniowanie samoaktuali- 
zacji w taki sposób, by oczyścić ją z jej statycznych i ty- 
pologicznych ograniczeń i żeby nie była czymś w rodzaju 
ekskluzywnego panteonu, do którego wkraczają wyjąt- 
kowi osobnicy w wieku lat sześćdziesięciu. Możemy ją 
określić jako epizod lub zryw, w którym siły jednostki 
łączą się razem w sposób szczególnie wydajny oraz nad- 
zwyczaj przyjemny i podczas którego jest ona bardziej 
zintegrowana, mniej rozdwojona, bardziej otwarta na do- 
świadczenie, bardziej zindywidualizowana, doskonalej eks- 
presyjna lub spontaniczna bądź w pełni funkcjonująca, 
bardziej twórcza, pogodna, bardziej wychodząca poza ego, 
bardziej niezależna od swych niższych potrzeb itd. W ta- 
kich epizodach jednostka staje się naprawdę sobą, dosko- 
nalej aktualizuje swe możliwości, jest bliższa sedna swe- 
go Bytu, jest pełniej ludzka. 
Takie stany lub epizody teoretycznie mogą się zda- 
rzać każdemu w każdym okresie życia. Wydaje się, że 
jednostki nazwane przeze mnie osobami samoaktualizu- 
jącymi się, wyróżnia właśnie o wiele większa częstotli- 
wość tych okresów, ich większa intensywność i dosko- 
nałość niż u przeciętnych ludzi. Czyni to z samoaktuali- 
zacji raczej kwestię stopnia i częstości niż sprawę bycia 
lub nie-bycia, a tym samym rzecz bardziej nadającą się 
do dostępnych procedur badawczych. Nie musimy więc 
już ograniczać się do wyszukiwania tych rzadkich osób, 
o których można powiedzieć, że spełniają się przez więk- 
szość czasu. W teorii przynajmniej można również szu- 
kać w każdej historii życia epizodów samoaktuali- 
zacji, zwłaszcza u artystów, intelektualistów i innych wy- 
bitnie twórczych ludzi, jak też u osób głęboko religij- 
nych i osób doświadczających wielkich intuicji w psycho- 
terapii lub innych ważnych doświadczeniach wzrostu. 
X 
Jak   dotąd   opisywałem   doświadczenie   subiektywne   w 
sposób empiryczny. Jego związek ze światem zewnętrz- 
101 
 

nym to zupełnie inna sprawa. Tylko to, że osoba po- , 
strzegająca wierzy, iż jej percepcja jest prawdziwsza 
i pełniejsza, nie stanowi żadnego dowodu, że tak jest 
rzeczywiście. Kryteria oceny słuszności tego przekonania 
tkwią zwykle w postrzeganych przedmiotach lub oso- 
bach bądź w wytworzonych produktach. Stanowią one 
przeto w zasadzie prosty problem dla badań korelacyj- 
nych. 
W jakio jednak znaczeniu można powiedzieć o sztuce, 
iż jest wiedzą,? Percepcja estetyczna ma z pewnością 
swe wewnętrzne samcuzasadnienie. Jest odczuwana jako 
cenne i wspaniałe doświadczenie. Lecz odnosi się to rów- 
nież do pewnych złudzeń i halucynacji. Ponadto jakiś 
obraz może pobudzić niektóre osoby do doświadczenia 
estetycznego, gdy inne pozostają nań obojętne. Jeśli ma- 
my w ogóle wyjść poza sferą prywatną, pozostaje pro- 
blem zewnętrznych kryteriów ważności, tak jak w przy- 
padku wszystkich innych postrzeżeń. 
To samo można powiedzieć o percepcji miłości, o do- 
świadczeniu mistycznym, o momencie twórczym i o bły- 
sku intuicji. 
Zakochany widzi u ukochanej to, czego nikt inny nie 
potrafi zobaczyć, i nie zachodzi tu żadna wątpliwość co 
do zasadniczej wartości jego wewnętrznego doświadcze- 
nia i wynikających z niego wielu pozytywnych następstw 
dla niego, dla jego ukochanej i dla świata. Jeśli dla przy- 
kładu weźmiemy matkę kochającą swe dziecko, sprawa 
staje się jeszcze bardziej oczywista. Miłość nie tylko po- 
strzega możliwości, lecz je także aktualizuje. Brak mi- 
łości na pewno tłumi możliwości, a nawet je zabija. Wzra- 
stanie osobowe wymaga odwagi, zaufania do siebie i na- 
wet śmiałości; brak miłości ze strony rodzica czy współ- 
małżonka wywołuje coś przeciwnego, mianowicie zwąt- 
pienie w siebie, niepokój, poczucie braku wartości i oba- 
wę ośmieszenia się — to wszystko przeszkadza wzrasta- 
niu i samoaktualizacji. 
Wszystkie personalne i psychoterapeutyczne doświad- 
czenia świadczą o tym, że miłość aktualizuje, a brak mi- 
łości, usprawiedliwiony lub nieusprawiedliwiony, wszyst- 
ko udaremnia (17). 
Powstaje tu więc złożone i ogólne pytanie: „W jakim 
stopniu to zjawisko jest zapowiedzią "samospełnienia" — 
jak wyraził się Merton. Przekonanie męża, że jego żona 
102 

 
jest piękna, lub silna wiara żony, że jej mąż jest odważ- 
ny, w pewnym stopniu tworzy to piękno i tę odwa- 
gę. Jest to nie tyle percepcja czegoś, co już istnieje, ile 
stworzenie czegoś przez wiarę. Może uznamy to za przy- 
kład percepcji możliwości, ponieważ każda osoba mo- 
że być piękna i odważna? Jeśli tak, to różni się to od 
postrzegania realnej możliwości zostania wielkim skrzyp- 
kiem, co n i e jest możliwością powszechną. 
A jednak, pomijając nawet te wszystkie komplikacje, 
nadal czają się wątpliwości u tych, którzy mają nadzieję 
włączenia tych wszystkich zagadnień do dziedziny nauko- 
wej. Dość często miłość do drugiej osoby wywołuje ilu- 
zje, percepcję cech i możliwości, które nie istnieją, a więc 
nie są naprawdę percypowane, lecz są tylko wytworem 
umysłu obserwatora, czyli opierają się na systemie po- 
trzeb, represji, wyrzeczeń, projekcji i racjonalizacji. 
Wprawdzie miłość może być bardziej spostrzegawcza niż 
nie-miłość, ale może też być bardziej ślepa. I nadal bę- 
dzie nas dręczył problem, z którym z tych dwóch przy- 
padków mamy do czynienia;? Jak dobierać takie przykła- 
dy, w których percepcja rzeczywistego świata jest 
ostrzejsza? Opisywałem już moje obserwacje na poziomie 
osobowym, że jedną z odpowiedzi na to pytanie znajdu- 
jemy w zmienności psychologicznego zdrowia osoby per- 
cypującej w relacji miłości czy poza nią. Im lepsze zdro- 
wie, tym ostrzejsza i bardziej przenikliwa percepcja świa- 
ta, w takich samych uwarunkowaniach. Ponieważ wnio- 
sek ten jest owocem potwierdzonej obserwacji, trzeba go 
traktować tylko jako hipotezę wymagającą badań kontrol- 
nych. 
Ogólnie rzecz biorąc stajemy wobec podobnych proble- 
mów przy wybuchach twórczości estetycznej oraz intelek- 
tualnej, jak też w doświadczeniach intuicji. W obu przypad- 
kach zewnętrzne uzasadnienie doświadczenia nie korelu- 
je w sposób doskonały z fenomenologicznym samouzasad- 
nieniem. Jest możliwe, iż wielka intuicja zawiedzie, wiel- 
ka miłość zniknie. Wiersz spontanicznie powstały w chwi- 
li doświadczenia szczytowego może być później odrzu- 
cony jako niezadowalający. Stworzenie dzieła, które wy- 
trzyma próbę czasu, odczuwa się subiektywnie tak samo, 
jak stworzenie dzieła, które potem zostanie odrzucone 
w świetle chłodnego, obiektywnego i krytycznego bada- 
nia. Osoba z natury twórcza wie o tym dobrze i nie 

103 
 
dziwi się, iż połowa jej wielkich momentów natchnie- 
nia nie sprawdza się. Wszystkie doświadczenia szczyto- 
we są odczuwane jako poznanie Bytu, ale nie wszystkie 
są nim naprawdę. A jednak nie ośmielamy się pomijać 
wyraźnych oznak, że przynajmniej niekiedy można 
stwierdzić większą przejrzystość i wyższą sprawność po- 
znawczą u ludzi zdrowszych i w momentach pełniejsze- 
go zdrowia, to znaczy, iż pewne doświadczenia szczyto- 
we są poznaniem-B. Kiedyś sformułowałem tezę, że 
jeżeli osoby samoaktualizujące się mogą postrzegać i po- 
strzegają rzeczywistość sprawniej, pełniej i z mniejszym 
jej skażeniem motywacjami niż my, inni, to robimy, to 
mogłyby nam one służyć jako biologiczne próbki. Dzię- 
ki i c h większej wrażliwości i ostrzejszej percepcji uzy- 
skiwalibyśmy lepszy opis rzeczywistości niż gdybyśmy 
obserwowali ją własnymi oczami, co da się porównać 
z użyciem kanarków do wykrywania gazu w kopalniach, 
zanim poczują go mniej wrażliwe stworzenia. Jako spraw- 
dzian zapasowy możemy użyć samych siebie w momen- 
tach naszej największej spostrzegawczości, w naszych do- 
świadczeniach szczytowych, w chwilach naszej włas- 
nej samoaktualizac ji, abyśmy zdali sobie sprawę z isto- 
ty rzeczywistości prawdziwszej niż ta, którą normalnie 
widzimy. 
Wreszcie wydaje się oczywiste, że opisywane przeze 
mnie doświadczenia poznawcze nie mogą zastąpić pod- 
stawowych sceptycznych i ostrożnych procedur nauko- 
wych. Najbardziej owocne i przenikliwe poznania, jeśli 
nawet w pełni uznamy, że stanowią one najlepszą lub 
jedyną drogę wykrycia pewnego rodzaju prawdy, pozo- 
stawiają po tym błysku intuicji dalsze zadania weryfi- 
kacji, selekcji, eliminacji, potwierdzenia i (zewnętrzne- 
go) uzasadnienia. Wydaje się jednak niemądre określe- 
nie relacji tych obu zjawisk jako wyłącznie antagonistycz- 
nej i wzajemnie wykluczającej. Jak się bowiem okazało, 
one się nawzajem potrzebują i uzupełniają, prawie w ta- 
ki sam sposób, jak mieszkaniec pogranicza i osadnik. 
DALSZE   NASTĘPSTWA   DOŚWIADCZEŃ   
SZCZYTOWYCH 
Zupełnie inna niż kwestia zewnętrznej ważności pozna- 
nia w różnych doświadczeniach szczytowych jest spra- 
wa dalszych następstw tych doświadczeń u danej osoby, 

104 
 
następstw, o których można w jeszcze innym sensie po- 
wiedzieć, iż uzasadniają doświadczenie. Na swoje popar- 
cie nie rnam sprawdzonych danych badawczych w tym 
zakresie. Mam tylko ogólną zgodną opinię badanych prze- 
ze mnie osób, iż były takie skutki, moje własne prze- 
konanie, że tak było, oraz całkowitą zgodność wszyst- 
kich piszących o twórczości, miłości, intuicji, doświad- 
czeniu mistycznym i estetycznym. Na tej podstawie po- 
zwalam sobie zaprezentować przynajmniej następujące 
stwierdzenia czy tezy, z których wszystkie można spraw- 
dzić. 
1.  Doświadczenia szczytowe mogą mieć i mają pewne 
terapeutyczne następstwa, polegające w ścisłym znacze- 
niu na usuwaniu objawów. Mam co najmniej dwa spra- 
wozdania,  jedno psychologa,  drugie  antropologa,  o  do- 
świadczeniach mistycznym i oceanicznym tak głębokich/ 
iż na zawsze usunęły pewne objawy neurotyczne. Takie 
konwersyjne doświadczenia są oczywiście  często  spoty- 
kane w historii ludzkości, lecz, o ile wiem, nigdy nie by- 
ły przedmiotem zainteresowania psychologów i psychia- 
trów. 
2.  Mogą one zmieniać pogląd danej osoby na siebie sa- 
mą i to w zdrowym kierunku. 
3.  Mogą zmieniać jej pogląd na innych ludzi i stosu- 
nek do nich w wieloraki sposób. 
4.  Mogą mniej lub bardziej trwale zmieniać jej pogląd 
na świat lub na jego aspekty czy części. 
5.  Mogą w niej wyzwalać większą moc twórczą, spon- 
taniczność, ekspresję, indywidualność. 
6.  Dana osoba pamięta te przeżycia  jako  wydarzenia 
bardzo ważne, pożądane i warte powtórzenia. 
7.  Dana osoba jest bardziej skłonna odczuwać, iż życie 
w ogóle jest coś warte, nawet jeśli zazwyczaj jest mo- 
notonne, przyziemne, trudne  lub  nie przynoszące  zado- 
wolenia, ponieważ przekonała się, że istnieje piękno, za- 
angażowanie, uczciwość, zabawa, dobroć, prawda i sens. 
To znaczy, życie samo  się uzasadnia,  a  samobójstwo i 
pragnienie śmierci muszą się stać mniej uzasadnione. 
Można by przedstawić wiele innych następstw ad hoc 
i indywidualnych, zależnych od poszczególnej osoby i jej 
konkretnych problemów, które ona uważa za rozwiąza- 
105 

X 
 
ne lub które widzi w innym świetle na skutek swego do- 
świadczenia. 
Sądzę, że te wszystkie następstwa dałyby się 
uogólnić i wyrazić w sposób zrozumiały, gdyby doświad- 
czenie szczytowe można było porównać do wizyty w 
czymś, co dana osoba określa jako Niebo, z którego na- 
stępnie wraca na ziemię. Dodatnie dalsze skutki takie- 
go doświadczenia, niektóre charakteru powszechnego, in- 
ne — indywidualnego, okażą się wtedy nader prawdo- 
podobne.2 
Mogę także podkreślić, że takie następstwa doświad- 
czenia estetycznego, twórczego, miłości, mistycznego i 
intuicyjnego oraz innych doświadczeń szczytowych są 
przedświadomie brane za coś naturalnego i powszechnie 
oczekiwane przez artystów i nauczycieli sztuki, twór- 
czych dydaktyków, teoretyków religii i filozofii, przez 
kochających mężów, matki oraz terapeutów i przez wie- 
lu innych. 
Na ogół łatwo zrozumieć takie dodatnie następstwa. 
Trudniej natomiast wyjaśnić brak dających się zauwa- 
żyć następstw u niektórych osób. 
7. DOŚWIADCZENIA SZCZYTOWE 
JAKO PRZEJMUJĄCE DOŚWIADCZENIA 
TOŻSAMOŚCI 
Szukając definicji tożsamości musimy pamiętać, że de- 
finicje te i pojęcia nie znajdują się gdzieś w ukryciu, 
czekając cierpliwie, abyśmy je odnaleźli. My tylko czę- 
ściowo je odkrywamy, zaś częściowo tworzymy. Toż- 
samość jest w pewnej mierze tym wszystkim, czym mó- 
wimy, że jest. Oczywiście ważniejsza powinna być nasza 
wrażliwość i receptywność wobec różnych uprzednich 
znaczeń temu wyrazowi nadanych. Okaże się od razu, 
że różni autorzy stosują to słowo dla różnego rodzaju 
danych i dla różnych działań. Następnie trzeba oczy- 
2 Porównaj myśl Coleridge'a: „Gdyby człowiek mógł przejść 
we ^ śnie przez Raj i otrzymać w podarunku kwiat na dowód, 
że jego dusza rzeczywiście tam była, i gdyby znalazł ten 
kwiat 
w ręku po przebudzeniu... — ach! i co wtedy?" E. Schneider 
<wyd.) Samuel Taylor Coleridge: Selected Poetry and Prose, 
Rinehart 1951, s. 477. 
IDfi 

 
wiście poznać bliżej te działania, by pojąć, co autor ma 
na myśli, kiedy właśnie o n używa tego słowa. Oznacza 
ono coś odmiennego dla różnych terapeutów, socjologów, 
psychologów jaźni, psychologów dziecka itd., aczkolwiek 
u nich wszystkich zachodzi również pewne podobień- 
stwo lub zazębianie się zakresów znaczeniowych. (To 
podobieństwo może jest właśnie tym, co dziś „znaczy" 
tożsamość.) 
Mogę przytoczyć inną operację dotyczącą doświadczeń 
szczytowych, w której „tożsamość" ma różne realne, sen- 
sowne i przydatne znaczenia. Nie twierdzę jednak, że są 
to jedyne prawdziwe znaczenia tożsamości; cho- 
dzi tylko o to, że jest tutaj przyjęty inny kąt widzenia. 
Ponieważ odnoszę wrażenie, że ludzie w swoich doświad- 
czeniach szczytowych są w najwyższym stopniu 
tożsami, najbliżsi swoich prawdziwych jaźni, najbardziej 
naturalni, wydaje mi się, że jest to szczególnie ważne 
źródło czystych i nieskażonych danych, bowiem inwen- 
cja jest tu zredukowana do minimum, a możliwości od- 
krycia spotęgowane do maksimum. 
Czytelnik łatwo zauważy, że wszystkie niżej podane 
„osobne" cechy w rzeczywistości nie są bynajmniej oso- 
bne, lecz współdziałają ze sobą w różny sposób, na przy- 
kład zachodząc na siebie, mówiąc o tej samej rzeczy w 
różny sposób, mając to samo znaczenie w sensie meta- 
forycznym itd. Czytelnik interesujący się „analizą holi- 
styczną" (w przeciwieństwie do analizy atomistycznej, 
czyli redukcyjnej) znajdzie odpowiedni materiał w Moti- 
vation and Personality, rozdz. 3. Będę więc opisywał na 
sposób holistyczny, nie rozdzielając tożsamości na zupeł- 
nie odrębne składniki wykluczające się wzajemnie, lecz 
raczej obracając ją na wszystkie strony i obserwując jej 
różne aspekty, jak koneser kontempluje piękny obraz, 
obserwując go raz w tym układzie {jako całość), raz w 
innym. Każdy omawiany „aspekt" można uważać za czę- 
ściowe wyjaśnienie każdego innego „aspektu". 
l . Osoba w doświadczeniach szczytowych czuje się bar- 
dziej zintegrowana (scalona, całkowita, jednolita) niż kie- 
dy indziej. W oczach obserwatora wydaje się ona bar- 
dziej zintegrowana na różny (opisany poniżej) sposób, na 
przykład mniej rozdwojona czy rozkojarzona, mniej wal- 
cząca ze sobą, bardziej pogodzona ze sobą, mniej rozdwo- 
107 

 
jona między samodoświadczeniem a samoobserwacją, bar- 
dziej jednokierunkowa, harmonijniej ukształtowana, sku- 
teczniej zorganizowana (wszystkie części dobrze współ- 
działają ze sobą), bardziej synergiczna, o mniejszych we- 
wnętrznych tarciach itd.1 Inne aspekty integracji i jej 
uwarunkowań omówione są poniżej. 
2. Im bardziej i częściej osoba staje się sobą, tym bar- 
dziej staje się zdolna do stopienia się ze światem,2 z tym, 
oo przedtem było „nie-ja", na przykład zakochani stają 
się sobie bliscy tworząc raczej jedną całość niż dwie oso- 
by, monizm ja-ty staje się bardziej możliwy, stwórca 
utożsamia się z dziełem, które tworzy, matka czuje się 
zjednoczona ze swym dzieckiem, znawca staje się 
1 Jest to specjalnie ważne dla terapeutów nie tylko dlatego, 
że integracja stanowi jeden z głównych celów całej terapii, 
lecz 
również z racji frapujących problemów związanych z tym, co 
możemy nazwać „dysocjacją terapeutyczną". Aby terapia 
zacho- 
dziła intuicyjnie, konieczne jest jednoczesne doświadczenie i 
obserwowanie. Na przykład u osobnika cierpiącego na 
psychozę, 
który w pełni doświadcza, lecz nie jest na tyle obiektywny, 
aby 
obserwować swe doświadczenia, nie nastąpi poprawa pod 
wpły- 
wem tego doświadczenia, nawet gdyby miał mieć rację 
wewnątrz 
swej nieświadomości, tak ukrytej u neurotyków. Lecz prawdą 
jest, że terapeuta musi się rozdwoić w ten sam paradoksalny 
sposób, ponieważ musi jednocześnie akceptować i nie 
akcepto- 
wać pacjenta, to znaczy z jednej strony musi odnieść się do 
niego z „bezwarunkowym pozytywnym uznaniem" (143), 
musi 
utożsamić się z pacjentem, żeby go zrozumieć, musi wyzbyć 
się 
wszelkiej krytyki i oceny, musi doświadczać 
„Weltanschauung" 
pacjenta, musi zjednoczyć się z nim w spotkaniu „ja-ty", 
musi, 
go kochać w szerokim sensie słowa „agape". Z drugiej strony 
terapeuta jednocześnie pośrednio nie aprobuje, nie akceptuje, 

nie utożsamia się itd., ponieważ stara się poprawić pacjenta, 
uczynić go lepszym niż jest, czyli uczynić go czymś innym 
niż 
jest obecnie. Dla Deutscha i Murphy'ego (38) te 
terapeutyczne 
rozdwojenia są najwyraźniej podstawą terapii. 
Ale i tutaj celem terapii jest, podobnie jak przy złożonych 
osobowościach, zespolenie ich w jednolitą, harmonijną 
całość, 
zarówno u pacjenta, jak i terapeuty. Można to również 
określić 
jako stawanie się coraz czyściej doświadczającym (ego, gdzie 
sa- 
moobserwacja jest zawsze dostępna jako możliwość, nawet 
przedświadoma. W doświadczeniach szczytowych stajemy 
się co- 
raz czyściej doświadczającymi ego. 
* Zdaję sobie sprawę, że posługuję się językiem 
„wskazującym" 
na doświadczenie, to znaczy zrozumiałym tylko dla tych, 
którzy 
sami nie stłumili, nie wyparli, nie zaprzeczyli, nie odrzucili 
czy 
nie boją się własnych doświadczeń szczytowych. Sądzę, że 
jest 
też możliwe istotne porozumienie z „nie-szczytowcami", ale 
jest 
to proces pracochłonny i długi.                    *;b ?d J-               
,-•"•'* 
108 
 
muzyką (a ona nim) czy obrazem, czy tańcem, astro- 
nom jest „tam wysoko" z gwiazdami (a nie jakąś od- 
rębnością patrzącą przez otchłań na drugą odrębność za 
pomocą teleskopu). 
Tak więc największym osiągnięciem tożsamości, auto- 
nomii czy osobowości jest zarazem przekroczenie siebie, 
wyjście poza i ponad osobowość. Osoba może więc zo-     ^ 
stać w pewnym sensie pozbawiona ego.3 
3.  Zazwyczaj   osobie  w  doświadczeniach   szczytowych 
wydaje się, że jest w apogeum swych mocy i że wyko- Jx" 
rzystuje wszystkie swe zdolności najlepiej i najpełniej. 
Jak to trafnie określił Rogers (145) czuje się ona „w peł- 
ni funkcjonująca".  Czuje  się  inteligentniejsza,  bardziej 

spostrzegawcza, dowcipniejsza, silniejsza lub milsza niż 
kiedy indziej. Jest w pełni swoich możliwości, stanowi 
jedność w najwyższym  stopniu,  jest  w najlepszej  for- 
mie. I nie jest to wyłącznie subiektywne odczucie, ale 
tak widzi ją również obserwator. Osoba nie marnuje wy- 
siłku na zwalczanie i hamowanie samej siebie; jej mię- 
knie nie służą już do walki. W normalnej sytuacji część 
naszych możliwości zużywa się na działanie,  zaś część 
się marnuje na hamowanie tychże możliwości. Tu nic się 
nie marnuje, całość możliwości może być zużyta na dzia- 
łanie. Osoba staje się rzeką bez tamy. 
4.  Nieco odmienny aspekt pełnego funkcjonowania sta- 
nowi brak wysiłku i łatwość funkcjonowania, kiedy się 
jest w najlepszej formie. To, co w innym czasie wymaga 
wysiłku, starań i zmagania się, obecnie odbywa się bez 
żadnego wysiłku, pracy i trudu, przychodzi „samo przez 
się". Z tym łączy się często poczucie własnego wdzięku, 
swobodne zachowanie idące w parze z gładkim, łatwym 
3 Myślę, że sens tego stwierdzenia dość łatwo przekazać 
nazy- 
wając taką sytuację całkowitą utratą tej samoświadomości 
czy 
samowiedzy, czy samoobserwacji, która normalnie jest w 
nas, 
lecz której pewne ograniczenie odczuwamy w chwilach 
zaangażo- 
wania czy koncentracji, czy rozproszenia, czy wyjścia „poza 
sie- 
bie", czy to na wysokim poziomie doświadczeń szczytowych, 
czy 
na niższym poziomie tak wielkiego zainteresowania się 
filmem 
lub powieścią, lub meczem futbolowym, że zapomnimy o 
sobie 
i o swoich drobnych cierpieniach, o swoim wyglądzie, o 
swych 
kłopotach itd. Zawsze w praktyce odczuwamy to jako stan 
przy- 
jemny. 
109 
 
i pozbawionym wysiłku pełnym funkcjonowaniem, kiedy 
wszystko „gra", „toczy się bez oporu" lub jest „na peł- 
nych obrotach". 

Obserwuje się wówczas u tych osób pełną spokoju 
pewność siebie i poczucie słuszności, jak gdyby wiedzia- 
ły one dokładnie, co robią, i robiły to z pełnym przeko- 
naniem, szczerze, bez zwątpień, wahań czy bez asekura- 
cji. Nie ma miejsca na przymierzanie się, aby trafić 
„w dziesiątkę", ani na markowanie uderzeń, są tylko 
pełne ciosy. Wielcy sportowcy, artyści, twórcy, przywód- 
cy i mężowie stanu wykazują tę cechę w okresie swej 
szczytowej działalności. 
(To wszystko łączy się w sposób mniej oczywisty z po- 
jęciem tożsamości niż sprawy uprzednio poruszane, są- 
dzę jednak, że powinno tu być włączone jako wtórna 
cecha „bycia samym sobą", gdyż jest to cecha na tyle 
zewnętrzna i powszechna, że można ją badać. Uważam 
również, że jest to potrzebne dla pełnego zrozumienia 
swego rodzaju boskiej radości — humoru, wesołości, bez- 
troski, przekomarzania się, zabawy i śmiechu — która 
moim zdaniem stanowi jedną z najwyższych wartości-B, 
jaka charakteryzuje tożsamość.) 
5. Osoba w doświadczeniach szczytowych odczuwa w 
wyższym stopniu niż kiedy indziej, iż jest odpowiedzial- 
nym, czynnym i twórczym ośrodkiem swych aktywności 
i percepcji. Czuje się bardziej inicjatorem, kimś bardziej 
samookreślającym się (nie zaś kimś kierowanym, deter- 
minowanym, bezradnym, zależnym, biernym, słabym, 
podległym). Czuje się sama sobie panem, w pełni odpo- 
wiedzialnym, w pełni władającym swą wolą, mającym 
większy zasób „wolnej woli" niż kiedy indziej, panem 
swego losu, czynnikiem aktywnym. 
Podobnie przedstawia się ona oczom obserwatora: sta- 
je się na przykład bardziej zdecydowana, wygląda na 
silniejszą, bardziej szczerą, bardziej zdolną do lekceważe- 
nia lub przezwyciężania przeszkód, bardziej pewną sie- 
bie, sprawia wrażenie, że daremne byłyby próby zahamo- 
wania jej. Jakby obecnie w ogóle nie wątpiła w swoją 
wartość czy zdolność zrealizowania tego, co postanowiła. 
W oczach obserwatora wygląda na bardziej godną zaufa- 
nia, bardziej rzetelną, niezawodną, na „pewniaka". Czę- 
110 
 
sto można śledzić tę wielką chwilę stawania się odpowie- 
dzialnym w terapii, w procesie dorastania, w edukacji, 
w małżeństwie itd. 
6.  Taka osoba wyzwala się od oporów, inhibicji, ostroż-; 

ności,  kontroli,  rezerwy,  obaw,   zwątpień,   samokrytyki, 
zahamowań.  Mogą  to  być  negatywne   aspekty  poczucia 
wartości,  samoakceptacji, poszanowania miłości  własnej. 
Jest to zjawisko zarazem subiektywne jak i obiektywne 
i może być opisane w dwojaki sposób. Jest to naturalnie 
po prostu inny ,,aspekt" cech już wymienionych i tych, 
które będą podane niżej. 
Zapewne zjawiska te są zasadniczo sprawdzalne, gdyż 
biorąc obiektywnie są to mięśnie zwalczające inne mię- 
śnie, zamiast mięśni współdziałających i wspomagających 
inne mięśnie. 
7.  Jest ona więc bardziej  spontaniczna,  bardziej  eks- 
presyjna, bardziej niewinna w swoim zachowaniu (szcze- 
ra,  naiwna,  uczciwa,  bezstronna,  pomysłowa,  dziecinna, 
naturalna,    beztroska,    bezbronna),    bardziej    naturalna 
(prosta,   swobodna,   bez   wahań,   jednoznaczna,   otwarta, 
bez pozy, prymitywna w szczególnym sensie, bezpośred- 
nia), bardziej nieskrępowana i „wylewna"  (automatycz- 
na, impulsywna, odruchowa,  „instynktowa",  niepohamo- 
wana, bez tremy, nierozważna, nieświadoma).4 
8.  Jest to więc osoba bardziej  „twórcza"  w szczegól- 
nym  sensie   (zob.  rozdz.   10).   Dzięki  większej   pewności 
siebie  jej poznanie i zachowanie mogą  się  kształtować 
w nie interferencyjny, taoistyczny sposób,  bądź w pla- 
styczny sposób opisany przez psychologów gestaltystów 
w odniesieniu  do  sytuacji problematycznej  lub  niepro- 
blematycznej w   jej   wewnętrznych terminach czy wy- 
4 Ten aspekt autentycznej tożsamości jest tak ważny, ma tyle 
odcieni i jest tak trudny do opisania i przekazania, że 
dołączam 
następujące określenia będące po części synonimami, których 
znaczenia częściowo się pokrywają. Niezamierzony, z 
własnej 
woli, swobodny, niewymuszony, nie wyrozumowany, nie 
prze- 
myślany, porywczy, bez zastrzeżeń, nie wycofujący się, 
odsłania- 
jący się, szczery, nie udający, otwarty, bez obłudy, bezpreten- 
sjonalny, nie zakłamany, bezpośredni, niewyszukany, nie 
sztucz- 
ny, nie trapiący się, ufny. Pomijam tutaj kwestię „niewinnego 
poznania", intuicji, poznania-B itd. 
111 
 

mogach (raczej niż w terminach egocentryczności czy sa- 
moświadomości), w terminach ustalonych przez samą 
naturę zadania lub obowiązek (Franki), lub grę. Jest to 
więc poznanie i zachowanie bardziej spontaniczne, impro- 
wizowane, nie przygotowane, powstające bardziej z nicze- 
go, bardziej nieoczekiwane, nowe, świeże, niebanalne, po- 
zbawione frazeologii, samodzielne, nie zrutynizowane. 
Jest również mniej obmyślone, zaplanowane, zaprojekto- 
wane, uprzednio rozważone, powtarzane, zawczasu za- 
myślone, w tym sensie, w jakim te wszystkie słowa ozna- 
czają jakieś wyprzedzenie w czasie i jakiekolwiek plano- 
wanie. Jest więc w pewnym stopniu nie oczekiwane, nie 
wynika z pragnienia, potrzeby, dążenia, jest pozbawione 
celu, „nie umotywowane", nie zamierzone, ponieważ jest 
niespodziewane, nowo powstałe i nie wywodzi się z cze- 
goś, co by je wyprzedzało. 
9.  Wszystko to można wyrazić w jeszcze inny sposób 
jako szczyt  jedyności,  indywidualności  lub  osobowości. 
Jeśli wszyscy ludzie w zasadzie różnią się między sobą, 
to owa różnica zaznacza się jeszcze wyraźniej  w do- 
świadczeniach  szczytowych.  Jeśli pod  wielu  względami 
(swoich ról) jednego człowieka można zastąpić innym, to 
w doświadczeniach szczytowych role odpadają, i danego 
człowieka nie da się już zastąpić innym. -To, czyni są w 
samej głębi, cokolwiek może znaczyć określenie „niepow- 
tarzalna jaźń", tym właśnie stają się ludzie w doświad- 
czeniach szczytowych. 
10.  W doświadczeniach szczytowych dany osobnik jest 
najbardziej obecny teraz i tutaj (133), w różnym sensie 
wolny od przeszłości i przyszłości, najbardziej „cały tu- 
taj" w doświadczeniu. Może na przykład słuchać lepiej 
niż w innym czasie. Ponieważ jego zachowanie jest wte- 
dy najmniej zrutynizowane i nie jest nacechowane żad- 
nym oczekiwaniem, może w pełni oddać się słuchaniu, 
które   nie   jest   zniekształcone   żadnymi   oczekiwaniami 
opartymi na sytuacjach uprzednich (które nie mogą być 
identyczne z obecną) lub nadziejami czy obawami opar- 
tymi na planowaniu przyszłości (co oznacza traktowanie 
teraźniejszości raczej  jako  środka  służącego  przyszłości 
niż jako celu samego w sobie). Skoro jednostka znajduje 
się poza sferą pragnień, nie musi wszystkiego rejestrować 
 
w terminach obawy, nienawiści lub życzenia. Nie musi 
też dla dokonania oceny porównywać tego, co jest, z tym, 

czego nie ma (88). 
11. Osobnik staje się bardziej czystą psyche, a mniej 
rzeczą należącą do świata i żyjącą według jego praw 
(zob. rozdz. 13), co znaczy, że bardziej go determinują 
raczej prawa wewnątrzpsychiczne niż prawa rzeczywi- 
stości niepsychicznej (o ile one są różne). Brzmi to jak 
sprzeczność lub paradoks, lecz tak nie jest, a gdyby na- 
wet było, należałoby to w każdym razie akceptować, 
gdyż ma swego rodzaju znaczenie. Poznanie-B innej oso- 
by jest najbardziej możliwe wówczas, kiedy istnieje jed- 
nocześnie swoboda bycia sobą i bycia innym; szanująca 
miłość samego siebie i szanująca miłość innego nawza- 
jem się umożliwiają, podtrzymują i wzmacniają. Naj- 
lepiej mogę zrozumieć nie-ja nie narzucając się z moją 
chęcią zrozumienia, to znaczy pozwalając mu być samym 
sobą, dając mu swobodę, pozwalając żyć według jego 
własnych praw, a nie moich, podobnie jak ja staję się 
sobą samym w najczystszej formie, kiedy wyzwolę się 
od nie-ja, nie pozwalając, by nade mną zapanowało, od- 
mawiając życia według jego przepisów i nalegając na 
życie według praw i zasad właściwych mnie samemu. 
Kiedy do tego dojdzie, okazuje się, że to, co wewnątrz- 
psychiczne (ja), i to, co zewnątrzpsychiczne (inny), nie są 
znów tak bardzo odmienne, a już na pewno nie są 
naprawdę antagonistyczne. Okazuje się, że oba zbio- 
ry praw są bardzo ciekawe i przyjemne i można je nawet 
zintegrować i połączyć ze sobą. 
Najprostszym przykładem ułatwiającym czytelnikowi 
zrozumienie tego labiryntu słów jest związek miłości-B 
między dwojgiem ludzi; można jednak posłużyć się każ- 
dym innym doświadczeniem szczytowym. Oczywiście na 
tym poziomie dyskusji pojęciowej (co nazywam sferą-B) 
takie wyrazy jak wolność, niezależność, rozumienie, po- 
zwolenie, zaufanie, wola, zależność, rzeczywistość, druga 
osoba, oddzielność itd. nabierają bardzo złożonych i bo- 
gatych znaczeń, jakich nie mają w sferze-D życia co- 
dziennego, braków, potrzeb, samozachowania oraz dycho- 
tomii, polarności i rozszczepień. 
12. Istnieją pewne teoretyczne korzyści z tego, aby te- 
raz podkreślić aspekt nie-dążenia czy nie-potrzebowania 
113 
 
i przyjęcia go za punkt centralny (centrum organizacji) 
tego, co badamy. Na różne wyżej opisane sposoby i w 

pewnym ograniczonym znaczeniu osoba w doświadcze- 
niu szczytowym jest bez motywacji (czy bez dążenia), 
zwłaszcza pod kątem widzenia potrzeb uzupełnienia bra- 
ków. W tej samej sferze dyskusji wydaje się słuszne 
przedstawić również najwyższą, najbardziej autentyczną 
tożsamość jako brak dążeń, brak potrzeb i,brak pragnień, 
to znaczy jako przekroczenie zwykłych potrzeb i popę- 
dów. Osoba po prostu jest. Osiągnięta radość oznacza tu 
chwilowy koniec dążenia do radości. 
Podobnie mówiliśmy już w odniesieniu do osoby samo- 
aktualizującej się. Wszystko wynika wtedy samo z sie- 
bie, wypływa bez jej woli, wysiłku, zamiaru. Działa ona 
teraz w pełni i niezawodnie, nie szukając równowagi lub 
zmniejszenia potrzeb, nie po to, aby umknąć bólu lub nie- 
przyjemności bądź śmierci, nie dla jakiegoś innego celu 
w dalszej przyszłości, nie dla żadnego innego celu niż cel 
sam w sobie. Jej zachowanie i doświadczenie stają się 
czymś per se i czymś samouzasadniającym się, są raczej 
zachowaniem-celem i doświadczeniem-celem niż zacho- 
waniem-środkiem i doświadczeniem-środkiem. 
Na tym poziomie określiłem osobę jako boską, ponie- 
waż uważa się, że większość bogów nie ma potrzeb, 
pragnień ani żadnych braków, że mają wszystko. Cechy, 
a zwłaszcza działania „najwyższych" i „najlepszych" bo- 
gów zostały wywiedzione z ich braku potrzeb. Te wnio- 
ski pomogły mi zrozumieć działania ludzi, kiedy oni 
działają z pozycji braku potrzeb. Uważam na przykład, 
że jest to pouczająca podstawa do teorii boskiego humo- 
ru i zabawy, teorii nudy, teorii tworzenia itd. Fakt, że 
ludzki embrion również nie ma żadnych potrzeb, jest 
obfitym źródłem mylenia nirwany wysokiej z niską, o 
czym będzie mowa w rozdziale 11. 
13. Ekspresja i komunikacja w doświadczeniach szczy- 
towych często mają tendencję do przybierania formy 
poetyckiej, mistycznej i rapsodycznej, jakby to był na- 
turalny rodzaj języka dla wyrażania tych stanów bytu. 
Dopiero niedawno uświadomiłem to sobie u osób, któ- 
re badałem, i u samego siebie, a przeto nie powinie- 
nem już teraz zbyt wiele o tym mówić. Powyższe odno- 
si się również do rozdziału 15. Wynika stąd implikacja 
114 
 
dla teorii tożsamości: że osoby bardziej autentyczne mo- 
gą jako takie bardziej upodabniać się do poetów, arty- 

stów, muzyków, proroków itd.5 
14. Można z pożytkiem rozumieć wszystkie doświadcze- 
nia szczytowe jako dopełnienia czynu w sensie Dawida 
M. Levy'ego (90) lub jako zamykanie w rozumieniu psy- 
chologów postaci albo jako odpowiadające paradygmato- 
wi Reichowskiego typu pełnego orgazmu, albo całkowi- 
te rozładowanie się, oczyszczenie, kulminację, szczyt, speł- 
nienie, ogołocenie lub zakończenie (106). Kontrastuje to 
z trwaniem problemów nie zakończonych, z zahamowa- 
nym funkcjonowaniem jelit, z niemożnością wypłakania 
żalu, z częściowym zaspokojeniem głodu przy diecie, z 
kuchnią, która nigdy nie jest całkowicie czysta, z. coitus 
reservatus, z gniewem, którego nie wolno wyrazić, z atle- 
tą, który nie odbywa ćwiczeń, z niemożnością wyprosto- 
wania krzywo zawieszonego obrazu na ścianie, z koniecz- 
nością przełknięcia głupoty, nieudolności lub niesprawie- 
dliwości itd. Z tych przykładów każdy czytelnik powi- 
nien zrozumieć fenomenologicznie, jak ważne jest doko- 
nanie, a także dlaczego ten punkt widzenia jest tak po- 
mocny dla lepszego zrozumienia wszystkiego, co było 
omówione wcześniej, i dotyczyło braku dążenia, zinte- 
growania, odprężenia. Dokonanie w życiu przedstawia się 
jako doskonałość, sprawiedliwość, piękno, cel raczej niż 
środek itd. (106). Skoro światy zewnętrzny i wewnętrzny 
są w pewnym stopniu izomorficzne i powiązane dialek- 
tycznie („powodują" siebie nawzajem), zbliżamy się do 
krawędzi problemu, jak dobry człowiek i dobry świat 
tworzą się nawzajem. 
Jaki to ma związek z tożsamością? Prawdopodobnie 
osoba autentyczna jest w jakimś sensie dopełniona i za- 
kończona; niewątpliwie doznaje od czasu do czasu uczu- 
cia subiektywnej ostateczności, pełni czy doskonałości 
i na pewno dostrzega te cechy w świecie. Może się 
okazać, iż tylko „szczytowcy" mogą osiągnąć pełnię 
tożsamości, że „nieszczytowcy" muszą na zawsze pozo- 
stać niepełni, z potrzebami, dążeniami, brakami, żyjący 
raczej wśród środków niż wśród celów. Jeśli korelacja 
6 „Poezja  jest   zapisem   najlepszych   i  najszczęśliwszych   
chwil 
przez najszczęśliwsze i najlepsze umysły" — P. B. Shelley. 
 
okaże się niedoskonała, jestem przynajmniej pewny te- 
go, że zachodzi ona między autentycznością a doświad- 
czeniem szczytowym. 

Rozważając fizyczne oraz psychologiczne napięcia i u- 
trzymywanie się stanów niespełnienia, wydaje się praw- 
dopodobne, że mogą one nie dać się pogodzić nie tylko 
z pogodą, spokojem i dobrym poczuciem psychologicz- 
nym, lecz także z dobrym poczuciem fizycznym. Tu być 
może znajduje się także klucz do zaskakującego odkrycia, 
że wiele osób określa swe doświadczenie szczytowe jako 
coś zbliżonego do (pięknej) śmierci, jak gdyby najbar- 
dziej przejmująca chwila życia paradoksalnie miała rów- 
nież w sobie jakieś pragnienie czy chęć umierania. Być 
może, każde doskonałe spełnienie czy zakończenie jest 
metaforycznie, mitologicznie lub archaicznie śmiercią, jak 
sugeruje Rank (76, 121). 
15. Odczuwam wyraźnie, iż pewnego rodzaju żartobli- 
\wość jest jedną z wartości-B. O niektórych przyczynach 
tego rodzaju sądu już wspomniałem. Jedną z najważniej- 
szych jest ta, że dość często wymienia się ją w doświad- 
czeniach szczytowych (zarówno wewnątrz osoby, jak i po- 
strzeganych w świecie  otaczającym),  a także,  że  może 
; być postrzegana przez prowadzącego badanie z .zewnątrz 
relacjonującej osoby. 
; Bardzo trudno jest opisać tę żartobliwpść-B, gdyż ję- 
•' zyk angielski nie może temu sprostać (w ogóle nie moż- 
, na opisać w nim „wyższych" doświadczeń subiektyw- 
nych). Ma ona kosmiczną czy boską cechę dobroduszności, 
przekraczającą wyraźnie wszelką wrogość. Można by też 
nazwać szczęśliwą radością lub niepohamowaną weso- 
łością czy przyjemnością. Ma cechę wylewania się poza 
przepełnione brzegi z nadmiaru i pełni (ale nie ma nic 
wspólnego z motywacją-D). Jest egzystencjalna w tym 
znaczeniu, że cieszy się i raduje zarówno małością (sła- 
bością), jak wielkością (siłą) istoty ludzkiej, przekracza- 
jąc polarność dominacja-podporządkowanie. Zawiera w 
sobie jakąś cechę triumfu, a czasami może i ulgi. Jest 
jednocześnie dojrzała i dziecinna. 
Jest ostateczna, utopijna, eupsychiczna,  transcendent- 
s  ,na w sensie opisanym przez Marcusa (93) i Browna (19). 
Można by ją również nazwać nietzscheańską. 
 
Wiąże się z tym wewnętrznie, jako część jej definicji, 
łatwość, brak wysiłku, wdzięk, pomyślność, pozbycie się 
inhibicji, zahamowań i wątpliwości, bawienie się z kimś 
(a nie z powodu kogoś), poznanie-B, przekroczenie kon- 
centracji na ego i na środkach, przekroczenie czasu 

i przestrzeni, historii, miejsca. 
I wreszcie jest ona sama w sobie czymś integrującym, 
tak jak piękno, miłość czy intelekt twórczy. Jest integru- 
jąca w tym sensie, że usuwa rozdwojenia, rozwiązuje 
wiele nierozwiązalnych problemów. Jest jednym dobrym 
rozwiązaniem sytuacji ludzkiej ucząc nas, że jednym ze 
sposobów rozwiązania problemu jest potraktowanie go 
na wesoło. Umożliwia nam życie jednocześnie w sferze-D 
i w sferze-B, bycie jednocześnie Don Kiszotem i Sancho 
Pansą, jak był nimi Ceryantes. 
16. Jest rzeczą charakterystyczną, że w czasie doświad- 
czenia szczytowego i po nim ludzie czują się radośni, 
szczęśliwi, zaszczyceni. Nierzadką reakcją jest: „Nie za- 
sługuję na to". Szczytów się nie planuje ani nie przy- 
gotowuje, one się po prostu zdarzają. Jesteśmy „radośnie 
zdziwieni" (91a). Reakcja zdziwienia, niespodzianki, przy- 
jemnego „szoku poznania" jest bardzo częsta. 
U osób religijnych zwykłą reakcją jest uczucie wdzięcz- 
ności wobec Boga, u innych wobec losu, natury, ludzi, 
przeszłości, świata, wobec wszystkiego, co pomogło za- 
istnieć temu cudowi. Może to się przekształcić w mo- 
dlitwę, dziękczynienie, adorację, oddanie chwały, złożenie 
ofiary i inne reakcje łatwo mieszczące się w sferze reli- 
gijnej. Oczywiście każda psychologia religii, nadnatural- 
nej czy naturalnej, musi to wszystko brać pod uwagę, 
podobnie jak też każda naturalistyczna teoria pochodzenia 
religii. 
To uczucie wdzięczności bardzo często znajduje wy- 
raz we wszechobejmującej miłości do każdego i wszyst- 
kiego albo prowadzi do niej i do percepcji świata jako 
pięknego i dobrego, często wywołuje impuls, by uczynić 
coś dobrego dla świata, gotowość odpłacenia, a nawet 
poczucie zobowiązania. 
I wreszcie jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że mamy 
tu teoretyczne ogniwo łączące z opisanymi faktami po- 
kory i dumy u osób samoaktualizujących się, autentycz- 
117 
 
nych. Osoba, której dopisało szczęście, nie może przypi- 
sać sobie całej zasługi za to szczęście, podobnie jak osoba 
pełna nabożnego szacunku lub osoba przepełniona 
wdzięcznością. Muszą one zadawać sobie pytanie: „Czy 
na to zasługuję?" Takie osoby rozwiązują dychotomię 
między dumą a pokorą przez połączenie ich w pojedyn- 

czą, kompleksową, nadrzędną jedność, to znaczy są dum- 
ne (w pewnym znaczeniu) i pokorne {w pewnym zna- 
czeniu). Duma (zabarwiona pokorą) to nie hubris czy 
paranoja; pokora (zabarwiona dumą) to nie masochizm. 
Jedynie rozdwajanie ich prowadzi do patologii. Wdzięcz- 
ność-B umożliwia nam połączenie w jednej postaci bo* 
hatera i pokornego sługi.                                                  ,v 
. 'v    '                        ;Jf- 
: •.      -      . ł: 
Chciałbym tu podkreślić jeszcze jeden ważny wspom- 
niany wyżej (punkt 2) paradoks, który należy sobie uświa- 
domić, nawet jeśli się go nie rozumie. Cel tożsamości 
(samoaktualizacja, autonomia, indywiduacja, prawdziwa 
jaźń według Horney, autentyczność itd.) -zdaje się być 
zarazem sam w sobie celem końcowym, a także celem 
f- przejściowym, obrzędem przejścia, krokiem na drodze do 
przekroczenia tożsamości. To tak, jakbyśmy powiedzieli, 
że jej funkcją jest wymazanie siebie samego. Mówiąc 
inaczej, jeśli naszym celem jest cel religii Wschodu, czyli 
przekroczenie i zapomnienie własnego ego, wyzbycie się 
samoświadomości i samopostrzegania, fuzja ze światem 
i utożsamienie się z nim (Bucke), homonomia (Angyal), 
to wydaje się, że najlepszą drogą ku temu celowi będzie 
dla większości osób droga przez osiągnięcie tożsamości, . 
silnej realnej jaźni, oraz raczej przez zaspokojenie pody 
^    stawowych potrzeb niż przez ascetyzm. 
Może  jakieś znaczenie dla powyższej teorii ma fakt, , 
iż młode osoby, które badałem, skłonne były wymieniać-, 
dwa   rodzaje reakcji fizycznej na doświadczenie szczy- . 
towe. Jedna to podniecenie i silne  napięcie  („czuję  si^„ 
jak oszalały, chciałbym podskakiwać, głośno krzyczeć"). 
Druga   to   odprężenie,   uspokojenie,   wyciszenie,   
uczucie,,, 
bezruchu. Na przykład, po pięknym doświadczeniu seksu- 
alnym  lub   estetycznym  czy  też   twórczym   uniesieniu, , 
możliwe jest jedno lub drugie; albo trwanie w wielkim 
podnieceniu, niemożność spania czy brak chęci do  snu, ' 
118 
 
nawet utrata apetytu, obstrukcja itd. Albo też całkowite 
odprężenie, bezruch, głęboki sen itd. Nie wiem jednak, 
co to znaczy.                                                                  i 
8. NIEKTÓRE NIEBEZPIECZEŃSTWA POZNANIA-B 
Celem niniejszego rozdziału jest skorygowanie szeroko 

rozpowszechnionego mylnego rozumienia samoaktualiza- 
cji jako statycznego, nierealnego, „doskonałego" sta- 
nu, w którym przekracza się wszystkie ludzkie problemy 
i w którym ludzie „już na zawsze żyją szczęśliwie" w 
nadludzkim stanie pogody i ekstazy. Jak już uprzednio 
wykazałem (97), doświadczenie nie potwierdza tego prze- 
konania. 
Chcąc ten fakt przedstawić jaśniej, mógłbym opisać 
.samoaktualizację jako rozwój osobowości, która uwalnia 
osobę od młodzieńczych problemów braku i od neuro- 
tycznych (lub infantylnych czy urojonych, niepotrzebnych 
czy „nierealnych") problemów życia, umożliwiając jej 
tym samym stawianie czoła, znoszenie i borykanie się 
z „realnymi" problemami życiowymi (problemami we- 
wnętrznie i ostatecznie ludzkimi, nieuniknionymi, „egzy- 
stencjalnymi", problemami, które nie mają doskonałego 
rozwiązania). Tak więc nie jest to brak problemów, lecz 
przejście od problemów przemijających czy nierealnych 
do problemów realnych. Chcąc wywołać wstrząs u czy- 
telników mógłbym nazwać osobę samoaktualizującą się 
nawet neurotykiem, który akceptuje siebie i ma rozwi- 
niętą intuicję, ponieważ to stwierdzenie można określić 
jako niemal synonimiczne z „rozumieniem i uznawaniem 
wewnętrznej ludzkiej sytuacji", to znaczy stawianiem 
czoła i odważnym akceptowaniem, nawet radowaniem 
i bawieniem się „niedociągnięciami" natury ludzkiej w 
przeciwieństwie do prób negowania ich. 
Tymi to właśnie realnymi problemami, wobec których 
stają nawet (a może zwłaszcza) najbardziej dojrzałe isto- 
ty ludzkie, chciałbym z kolei się zająć, na przykład rze- 
czywistą winą, rzeczywistym smutkiem, rzeczywistą sa- 
motnością, zdrowym egoizmem, odwagą, odpowiedzial- 
nością za innych itd. 
Zachodzi naturalnie ilościowa (jak również jakościowa) 
j>oprawa wraz z wyższym rozwojem osobowości, zupełnie 
119 
 
niezależnie od wewnętrznej satysfakcji raczej z poznania 
prawdy niż z oszukiwania siebie samego. Ludzka wina, 
biorąc statystycznie, ma przeważnie charakter neurotycz- 
ny, a nie rzeczywisty. Uwolnienie się od winy neurotycz- 
nej oznacza oczywiście zmniejszenie ciężaru winy, nawet 
jeśli pozostaje prawdopodobieństwo winy rzeczywistej. 
Ponadto wysoko rozwinięte osobowości mają też więcej 

doświadczeń szczytowych, które zdają się być u nich 
głębsze (chociaż to może się nie sprawdzać w przypadku 
„obsesyjnego" czy apolińskiego typu samoaktualizacji). 
A więc aczkolwiek być pełniej człowiekiem znaczy mieć 
nadal problemy i cierpienia (wprawdzie „wyższego" rzę- 
du), pozostaje prawdą, iż owych problemów i cierpień 
jest ilościowo mniej, zaś przyjemności są ilościowo i ja- 
kościowo większe. Jednym słowem jednostka czuje się 
subiektywnie lepiej, kiedy osiągnie wyższy poziom oso- 
bowego rozwoju. 
Osoby samoaktualizujące się okazały się bardziej zdol- 
ne do specjalnego rodzaju poznania, które nazwałem po- 
znaniem Bytu, niż przeciętne jednostki. Jest to opisane 
w rozdziale 6 jako poznanie esencji, czyli ist-ności czy 
wewnętrznej struktury i dynamizmu oraz obecnie istnie- 
jących potencjalności czegoś lub kogoś, lub wszystkiego. 
Poznanie-B (B = byt) jest przeciwstawne poznaniu-D 
(D = motywacja potrzeby wynikającej z braku) czy po- 
znaniu ześrodkowanym na człowieku i na sobie. Podobnie 
jak samoaktualizacja nie oznacza braku problemów, tak 
poznanie-B jako jeden z jej aspektów zawiera pewne nie- 
bezpieczeństwa. 
NIEBEZPIECZEŃSTWA POZNANIA-B 
1. Głównym niebezpieczeństwem poznania-B jest unie- 
możliwienie aktywności lub przynajmniej jej niezdecydo- 
wany charakter. Poznanie-B jest pozbawione sądu, po- 
równania, potępienia bądź oceny. Jest również pozba- 
wione decyzji, ponieważ decyzja to gotowość do akcji, 
zaś poznanie-B jest bierną kontemplacją, oceną i nie-in- 
gerencją, a więc „niech będzie". Dopóki ktoś zastanawia 
się nad rakiem lub bakterią, odczuwa trwogę, podziw, 
zdziwienie i biernie pogrąża się w przyjemności pełnego 
zgłębienia tego zjawiska rozumem — dopóty nic nie robi. 
W uśpieniu pozostaje gniew, strach, pragnienie naprą- 
 
wienia sytuacji, zniszczenia lub zabicia bakterii, potępie- 
nie, wnioski obracające się wokół człowieka („to jest złe 
dla mnie" lub „to mój wróg, który mi zaszkodzi"). Błąd 
czy słuszność, dobro czy zło, przeszłość i przyszłość, to 
wszystko nie ma nic wspólnego z poznaniem-B, a zara- 
zem jest nieskuteczne. To nie jest w-świecie w sensie 
egzystencjalistycznym. Nawet nie jest ludzkie w zwy- 
kłym sensie; jest boskie, współczujące, nie-aktywne, nie- 
-integrujące, nie-działające. Nie ma nic wspólnego z przy- 

jaciółmi lub wrogami w sensie ludzkim. Dopiero kiedy 
poznanie przesuwa się w stronę poznania-D, stają się 
możliwe działanie, decyzja, sąd, kara, potępienie i piano-* 
wanie na przyszłość (88). 
Czyli głównym niebezpieczeństwem jest to, że pozna- 
nie-B jest w danej chwili niezgodne z działaniem.1 Ale 
skoro większość czasu żyjemy w-świecie, działanie 
jest konieczne (działanie obronne lub ofensywne 
bądź działanie skierowane egocentrycznie bardziej jako 
obserwatora niż obserwowanego). Tygrys ma prawo da 
życia (tak jak muchy, moskity czy bakterie) z punktu wi- 
dzenia swego własnego „bytu"; ale podobnie istota ludz- 
ka ma to prawo. W tym właśnie tkwi nieunikniony 
konflikt. Potrzeby samoaktualizacji mogą spowodować 
konieczność zabicia tygrysa, jeśli nawet poznanie-B ty- 
grysa jest przeciwne zabijaniu tygrysa. A więc nawet 
w sensie egzystencjalnym z pojęciem samoaktualizacji 
wiąże się wewnętrznie i z konieczności pewne samolub- 
stwo i samoobrona, pewna zapowiedź koniecznego gwałtu, 
a nawet okrucieństwa. Tak więc samoaktualizacja wyma- 
ga nie tylko poznania-B, lecz także poznania-D jako swe- 
go niezbędnego aspektu. Oznacza to więc, że pojęcie sa- 
moaktualizacji z konieczności pociąga za sobą konflikt, 
podejmowanie decyzji i dokonywanie wyboru. Przeto 
spór, walka, wysiłek, niepewność, wina i żal muszą rów- 
nież stanowić „konieczne" wtórne zjawiska samoaktuali- 
zacji. Czyli samoaktualizacja koniecznie wymaga 
zarówno kontemplacji, jak i działania. 
1 Prawdopodobnie do analogicznych wniosków prowadzą 
znane 
doświadczenia Oldsa (129a). Biały szczur, u którego 
pobudzimy 
„ośrodek zaspokojenia" znajdujący sią w mózgu, trwa w 
bezru- 
chu wyraźnie „rozkoszując się" doznaniem. Podobnie istoty 
ludz- 
kie, które po zażyciu narkotyków podlegają błogim 
doznaniom, 
mają tendencję do trwania w spokoju i bezruchu. Chcąc prze- 
dłużyć ulatniającą się pamięć snu najlepiej się nie ruszać 
(69). 
121 
 
Obecnie zachodzi w społeczeństwie możliwość pewnego 

podziału pracy. Kontemplatycy mogą być wyłączeni z 
działania, jeśli ktoś inny może je wykonać. Nie musimy 
sami sobie rąbać mięsa na befsztyki. W dużym uogólnie- 
niu przedstawił to Goldstein (55, 56). Tak jak jego pa- 
cjenci o uszkodzonych mózgach mogą żyć bez abstrakcji 
i bez katastroficznego niepokoju, gdyż inni ludzie ich 
ochraniają i robią za nich to, do czego oni sami nie są 
zdolni, podobnie samoaktualizacja w ogóle, a przynaj- 
mniej o tyle, o ile jest czymś wyspecjalizowanym, staje 
się możliwa, ponieważ inne osoby godzą się na nią i po- 
magają w niej. (Psycholog Walter Toman w rozmowach 
ze mną również podkreślał, że pełna samoaktualizacja 
staje się coraz mniej możliwa w wyspecjalizowanym spo- 
łeczeństwie.) Einsteinowi, który w ostatnich latach życia 
stał się jednostką wysoce wyspecjalizowaną, umożliwili 
to jego żona, przyjaciele, uniwersytet w Princeton itd. 
Einstein nie musiał wciąż przerzucać :się od jednego zaję- 
cia do drugiego i mógł aktualizować się, ponieważ inni 
ludzie wykonywali wiele czynności za niego. Gdyby zna- 
lazł się sam na bezludnej wyspie, mógłby samoaktuali- 
zować się w rozumieniu Goldsteina („możliwie najlepiej 
wykorzystując swoje uzdolnienia w danych okolicznoś- 
ciach życiowych"), lecz w żadnym razie nie mogłaby 
to być tak wysoko wyspecjalizowana samoaktualizacja, 
jaką u niego znajdujemy. Może nawet byłaby ona w ogó- 
le niemożliwa, to znaczy mógłby umrzeć lub poddać się 
widząc swoje słabości albo mógłby się cofnąć do życia 
na poziomie potrzeb-D. 
2. Drugie niebezpieczeństwo poznania-B i kontempla- 
cyjnego rozumienia to możliwość zmniejszenia naszego 
poczucia odpowiedzialności, zwłaszcza jeśli chodzi o po- 
maganie innym ludziom. Ekstremalnym tego przykładem 
jest niemowlę. W tym przypadku „niech będzie" oznacza 
hamowanie jego rozwoju, a nawet zabicie. Jesteśmy rów- 
nież odpowiedzialni za nie-niemowlęta, za dorosłych, za 
zwierzęta, za ziemię, drzewa, kwiaty. Chirurg, który za- 
chwyca się pięknem guza, może zabić pacjenta. Jeśli bę- 
dziemy podziwiali powódź, nie zbudujemy tamy. Odnosi 
się to nie tylko do innych ludzi, którzy doznają szkody 
na skutek braku działania, lecz także do osoby kontem- 
plującej, u której musi zrodzić się poczucie winy za złe 
199 
 
skutki powstałe w wyniku jej kontemplacji i braku dzia- 

łania. (Ona musi poczuć się do winy, ponieważ „kocha" 
ich w ten lub inny sposób; ona się identyfikuje w miłości 
ze swymi „braćmi", co oznacza troskę o ich samoaktu- 
alizację, którą przerwałaby ich śmierć lub cierpienie.) 
Najlepszy przykład tego dylematu znajdujemy w po- 
stawie nauczyciela wobec swych uczniów, rodzica wobec 
dzieci i terapeuty wobec pacjentów. W tych przypadkach 
łatwo dojrzeć, że mamy do czynienia ze związkiem je- 
dynym w swoim rodzaju. Musimy jednak zdać sobie 
sprawę z obowiązków wynikających z odpowiedzialności 
nauczyciela (rodzica, terapeuty) za dbanie o rozwój, a więc 
z problemów stawiania ograniczeń, dyscypliny, kary, nie 
zaspokajania, rozmyślnego powodowania frustracji, moż- 
ności wzbudzenia i znoszenia wrogości itd. 
3.  Przeszkoda  w  działaniu i  utrata  odpowiedzialności 
prowadzi do fatalizmu, to znaczy „co będzie, to będzie. 
Taki już jest ten świat. To było przeznaczone. Nic na 
to nie poradzę". Jest to utrata chcenia, wolnej woli, zła 
teoria determinizmu,  na  pewno  szkodliwa  dla  wzrostu 
i samoaktualizacji każdej jednostki. 
i 
4.  Bezczynna  kontemplacja  będzie  z konieczności źle 
pojęta przez inne osoby, które na tym cierpią. Pomyślą 
one, że jest to brak miłości, zainteresowania, współczucia. 
Prowadzi to nie tylko do zatrzymania rozwoju w kierun- 
ku samoaktualizacji, lecz nawet może cofnąć ich skłon- 
ność do rozwoju, bowiem „pouczy" je, że świat jest zły 
i że ludzie są źli. W rezultacie nastąpi regres ich miłości, 
szacunku i zaufania do ludzi. Będzie to pogorszenie obra- 
zu świata zwłaszcza w oczach dzieci, młodzieży i ludzi 
słabych. Tłumaczą oni powiedzenie  „niech będzie"  jako 
brak troski lub brak miłości, a nawet pogardę. 
5., Czysta kontemplacja pociąga za sobą (jako szczegól- 
ny przypadek powyższego) nie pisanie, nie pomaganie, 
nie nauczanie. Buddyści odróżniają pratjeka-buddę, który 
zdobywa oświecenie tylko dla samego siebie, od bodhi- 
sattwy, który choć sam już zdobył oświecenie, czuje jed- 
nak, że jego własne zbawienie jest niedoskonałe, dopóki 
inni nie będą oświeceni. Można powiedzieć, że dla wła- 
 
snej samoaktualizacji musi on odejść od błogości pozna- 
nia-B, aby nieść pomoc innym i ich nauczać (25). 
Czy oświecenie Buddy było czysto osobistą, prywatną 
sprawą? Czy też z konieczności należało również do in- 

nych, do świata,? To prawda, że pisanie i nauczanie to 
często (nie zawsze) kroki prowadzące wstecz od błogości 
i ekstazy. Znaczy to rezygnację z nieba, aby dopomóc 
innym w jego osiągnięciu. Czy buddysta ze szkoły zeń lub 
taoista nią rację mówiąc „skoro zaczniesz o tym mówić, 
to przestaje istnieć i już nie jest prawdziwe" (to znaczy, 
ponieważ jedyną drogą do doświadczenia tego jest do- 
świadczenie tego, a słowa i tak nigdy nie potrafią tego 
opisać, ponieważ jest to niewyrażalne)?, 
Jest naturalnie sporo racji po obu stronach. (Dlatego 
też stanowi to dylemat egzystencjalny, wieczny, nieroz- 
wiązalny.) Jeżeli znajdę oazę, z której mogliby skorzystać 
inni ludzie, czy mam się nią sam jeden cieszyć, czy też 
uratować życie innym przyprowadzając ich do niej? Je- 
żeli znajdę jakiś Yosemite,* który jest piękny po części 
dlatego, że jest cichy, bezludny i prywatny, czy mam go 
takim zachować, czy też zamienić na park narodowy dla 
milionów ludzi, którzy z racji swej liczebności pomniej- 
szają jego wartość, a może nawet go zniszczą? Czy mam 
dzielić z innymi moją własną plażę i pozbawić ją pry- 
watności,?! W jakim stopniu ma słuszność Hindus, który 
szanuje życie, nienawidzi zabijania, a w rezultacie poz- 
wala, żeby krowy się tuczyły, a niemowlęta umierały? 
W jakim stopniu mogę sobie pozwolić na dogadzanie 
podniebieniu w ubogim kraju na oczach głodujących dzie- 
ci? Czy powinienem też głodować? Nie ma tu prostej, 
dobrej, przejrzystej, teoretycznej odpowiedzi a priori. 
Bez względu na odpowiedź musi pozostać przynajmniej 
pewne uczucie żalu. Samoaktualizacja musi być egoistycz- 
na; i musi być nieegoistyczna. Czyli musi być wybór, 
konflikt i możliwość powstania żalu. 
Być może zasada podziału pracy (związana z zasadą 
indywidualnych różnic konstytucjonalnych) mogłaby po- 
móc w otrzymaniu lepszej odpowiedzi (chociaż nigdy nie 
da odpowiedzi doskonałej). Jak w różnych zakonach reli- 
gijnych niektórzy czują powołanie do „egoistycznej samo- 
aktualizacji", a inni powołanie do „spełniania dobrej sa- 
* Yosemite   —   Park   Narodowy   w   Stanach   
Zjednoczonych 
(przyp. tłum.),   y,       .  ..;          .-rfferM • .;-r.yy*['tw .                 
.. ^j 
124 
 
moaktualizacji", tak samo może społeczeństwo powinno 

postulować, jako przywilej (uśmierzający poczucie winy), 
aby niektóre jednostki były „egoistycznymi samoaktuali- 
zującymi się osobami", oddającymi się czystej kontem- 
placji. Społeczeństwo mogłoby założyć, że w jego włas- 
nym interesie warto utrzymywać takie jednostki jako do- 
bry przykład dla innych, jako inspirację i dowód na 
możliwość istnienia czystej kontemplacji oderwanej od 
świata. Czynimy to dla nielicznych wielkich uczonych, 
artystów, pisarzy i filozofów. Zwalniamy ich od dydak- 
tyki, pisania i obowiązków społecznych nie tylko z „idea- 
listycznych" powodów, lecz także idąc na ryzyko, iż to 
się nam opłaci. 
Ten dylemat komplikuje jeszcze zagadnienie „realnej 
winy" („humanistyczna wina" Fromma), którą tak na- 
zwałem w odróżnieniu od winy neurotycznej. Realna wi- 
na powstaje wówczas, kiedy sprzeniewierzamy się sami 
sobie, swemu życiu, swemu losowi, swej własnej we- 
wnętrznej naturze; porównaj Mowrer (119) i Lynd (92). 
Ale tutaj stawiamy dalsze pytanie: „Jakiego rodzaju 
powstaje wina, kiedy jesteśmy wierni wobec siebie, lecz 
nie wobec innych?" Jak już wiemy, bycie wiernym sobie 
może czasem wewnętrznie i z konieczności kolidować z 
wiernością wobec innych. Wybór jest zarówno możliwy, 
jak konieczny, lecz tylko w rzadkich przypadkach bywa 
całkowicie zadowalający. Jeśli, jak głosi Goldstein, trze- 
ba być wiernym wobec innych, by być wiernym samemu 
sobie (55), i jak mówi Adler dobro społeczne jest we- 
wnętrznym, decydującym aspektem zdrowia psychiczne- 
go (8), to świat musi żałować, kiedy samoaktualizująca 
się jednostka poświęca cząstkę siebie samej dla ratowania 
innej osoby. Natomiast jeżeli się żąda przede 
wszystkim wierności sobie, to świat będzie musiał 
żałować nie napisanych rękopisów, porzuconych obrazów, 
nauk, jakie moglibyśmy usłyszeć od tych czystych (i egoi- 
stycznych) kontemplatyków, którzy ani myślą o przyjściu 
nam z pomocą. 
6. Poznanie-B może prowadzić do zaślepionej akcepta- 
cji, do zamazania wartości codziennych, do utraty dobre- 
go smaku, do zbyt dużej tolerancji. Dzieje się tak, bo- 
wiem każda jednostka widziana wyłącznie pod kątem 
Swojego własnego Bytu przedstawia się jako w swoim 
125 
 
rodzaju doskonała. Ocena, potępienie, osąd, nagana, kry- 

tyka oraz porównanie nie mają wówczas zastosowania 
i nie wchodzą w rachubę (88). Podczas kiedy bezwarun- 
kowa akceptacja jest, powiedzmy, sine qua non dla te- 
rapeuty lub ukochanej osoby, dla nauczyciela, rodzica 
czy przyjaciela, to z pewnością nie może ona wystarczać 
jako jedyna dla sędziego, policjanta czy urzędnika. 
Dostrzegamy już pewną niezgodność w tych dwóch 
postawach międzyludzkich. Większość psychoterapeutów 
nie chce stosować dyscypliny czy kar wobec swoich pa- 
cjentów. Wielu zaś urzędników, zarządzających czy ge- 
nerałów nie podejmie terapeutycznej bądź osobistej od- 
powiedzialności za ludzi, którym wydają rozkazy i któ- 
rych muszą zwalniać lub karać. 
U wszystkich nieomal ludzi powstaje dylemat wynika- 
jący z konieczności bycia zarówno „terapeutą", jak „po- 
licjantem" w różnym czasie. Możemy oczekiwać, że oso- 
ba „pełniej ludzka" traktując obie role poważniej będzie 
zapewne bardziej zaniepokojona tym problemem niż oso- 
ba przeciętna, która często nawet nie zdaje sobie sprawy 
z istnienia takiego dylematu. 
Możliwe, że dla tej przyczyny, lub też i innych, osoby 
samoaktualizujące się, dotychczas tu scharakteryzowane, 
zazwyczaj potrafią dobrze łączyć obie te funkcje, są bo- 
wiem najczęściej współczujące i pełne zrozumienia, a za- 
razem bardziej zdolne do słusznego oburzenia od prze- 
ciętnej jednostki. Mamy dane wskazujące na to, że sa- 
moaktualizujące się osoby i zdrowsi studenci dają upust 
swemu usprawiedliwionemu oburzeniu i dezaprobacie z 
większą szczerością i pewnością siebie niż ludzie prze- 
ciętni. 
Jeśli zdolności do współcz,ucia-przez-zrozumienie nie to- 
warzyszy zdolność do wyrażania gniewu, potępienia i obu- 
rzenia, to może z tego wyniknąć zamazanie wszelkich 
emocji, ugrzecznienie w stosunkach z ludźmi, niezdolność 
do oburzenia się i utrata możności rozpoznawania i do- 
ceniania prawdziwej zdolności, umiejętności, wyższości 
i doskonałości. Może się okazać niebezpieczna dla zawo- 
dowych psychoterapeutów o poznaniu-B, jeśli będziemy 
dosłownie traktowali szeroko rozprzestrzenioną opinię, iż 
wielu psychoterapeutów zdaje się być raczej zbyt neu- 
tralnych i nie reagujących, zbyt ugrzecznionych i gład- 
kich, zbyt beznamiętnych w swych stosunkach z ludźmi. 
126 
 

7.  Poznanie-B dotyczące innej osoby równa się uważa- 
niu jej za „doskonałą" w pewnym sensie, co może ona 
bardzo łatwo źle zrozumieć. Być zaakceptowanym całko- 
wicie, kochanym bezgranicznie i w pełni uznanym może 
być, jak wiemy, czymś wspaniale wzmacniającym i sprzy- 
jającym wzrostowi, czymś wysoce terapeutycznym i psy- 
chologicznym. A jednak należy zdawać sobie sprawą  z 
tego, że taka postawa może być również mylnie pojęta 
jako irytujące wymagania spełnienia nierealnych i per- 
fekcjonistycznych oczekiwań. Im bardziej dana jednostka 
czuje się niegodna i niedoskonała, im bardziej mylna jest 
jej interpretacja  słów  „doskonały" i  „akceptacja",  tym 
bardziej odczuje taką postawę jako ciężar. 
Słowo „doskonały" ma oczywiście dwa znaczenia, jed- 
no dla sfery Bytu, drugie dla sfery Braku, dążenia i sta- 
wania się. W poznaniu-B „doskonałość" oznacza w pełni 
realistyczne postrzeganie i akceptację wszystkiego, co 
się składa na daną osobę. W poznaniu-D „doskonałość" 
zakłada z konieczności mylne postrzeganie i złudzenie. 
W znaczeniu pierwszym każda jednostka ludzka jest do- 
skonała; w drugim — żadna jednostka nie jest i nigdy 
nie może być doskonała. To znaczy, my możemy ją uwa- 
żać za doskonałą w sensie B, zaś ona może sądzić, że 
uważamy ją za doskonałą w sensie D, co naturalnie 
może wywołać u niej zły nastrój, poczucie winy i braku 
własnej wartości, jakby czyniła z nas głupców. 
Słuszny będzie wniosek, że im bardziej dana jednost- 
ka jest zdolna do poznania-B, tym bardziej jest zdolna 
uznać i cieszyć się, że jest poznawana według wzoru B. 
Mamy też prawo oczekiwać, że możliwość takiego niepo- 
rozumienia często może nasunąć delikatne zagadnienie 
taktyki przed poznającym-B, czyli tym, który potrafi 
całkowicie zrozumieć i akceptować innego. 
8.  Możliwość przesadnego estetyzmu jest ostatnim tak- 
tycznym  problemem  związanym  z   poznaniem-B,   który 
zamierzam tu jeszcze omówić. Estetyczna reakcja na ży- 
cie często wewnętrznie koliduje z praktyczną i moralną 
reakcją na życie (stary konflikt między stylem a treścią). 
Jedną możliwością jest piękne opisanie rzeczy brzydkich. 
Drugą — to nieudolne, nieestetyczne przedstawienie rze- 
czy prawdziwych lub dobrych, a nawet pięknych. (Pomi- 
jam prawdziwe-dobre-piękne prezentowanie prawdziwe- 
127 
 

go-dobrego-pięknego, jako nie stanowiące żadnego pro- 
blemu.) Ponieważ ten dylemat był już szeroko omawiany 
w przeszłości, ograniczam się tu jedynie do podkreślenia, 
że wiąże się z tym również problem społecznej odpowie- 
dzialności jednostki bardziej dojrzałej za mniej dojrzałą, 
która może pomylić akceptację-B z uznaniem-D. Wzru- 
szająca i piękna prezentacja na przykład homoseksualiz- 
mu lub zbrodni czy braku odpowiedzialności, oparta na 
głębokim zrozumieniu, może być mylnie pojęta jako za- 
chęta do współzawodnictwa. Dla jednostki o poznaniu-B, 
żyjącej w świecie ludzi ulegających bo jaźni i łatwo wpro- 
wadzanych w błąd, stanowi to nałożenie dodatkowego 
ciężaru odpowiedzialności. 
.'..,•                                                 '                        •f        •                        
< •  •   ,*f 
DANE EMPIRYCZNE                                            ,          . _            
'   * 
Jaka jest relacja między poznaniem-B a poznaniem-D 
badanych przeze mnie samoaktualizujących się osób (97),? 
Jak łączą one kontemplację z działaniem? Chociaż te py- 
tania nie przyszły mi na myśl w swoim czasie w tej 
formie, mogę retrospektywnie przekazać następujące 
wrażenia. Po pierwsze, osobnicy ci byli o wiele bardziej 
zdolni do poznania-B i czystej kontemplacji oraz rozu- 
mienia od osób przeciętnych, co już na wstępie zazna- 
czyłem. Jest to chyba kwestia stopnia nasilenia, ponie- 
waż każda z tych osób wydaje się zdolna od czasu do 
czasu do poznania-B, do czystej kontemplacji, doświad- 
czenia szczytowego itd. Po drugie, wszystkie one były 
bardziej zdolne do skutecznego działania i poznania-D. 
Należy uwzględnić, że mogło to stanowić wtórne zjawi- 
sko wybrania tych osób w Stanach Zjednoczonych; albo 
nawet faktu, że ich selekcję przeprowadził Amerykanin. 
Muszę wszakże oświadczyć, że w moich badaniach nie 
miałem do czynienia z osobnikami typu buddyjskiego 
mnicha. Po trzecie, moim retrospektywnym wrażeniem 
jest to, że osoby „najpełniej ludzkie" przez sporą część 
czasu prowadzą tak zwane zwyczajne życie, załatwiają 
zakupy, jedzą, są grzeczni, chodzą do dentysty, myślą 
o pieniądzach, zastanawiają się głęboko, czy wybrać czar- 
ne, czy brązowe obuwie, chodzą na głupie filmy, czytają 
bezwartościową literaturę. Można się zazwyczaj spodzie- 
wać, że niecierpliwią ich nudziarze, zazwyczaj wstrząsają 
nimi złe czyny itd., chociaż ich reakcja może będzie mniej 

128 
 
ostra lub bardziej zabarwiona współczuciem. Wydaje się, 
że w świetle liczb doświadczenia szczytowe, poznanie-B, 
czysta kontemplacja, bez względu na ich częstotliwość, 
są doznaniami wyjątkowymi nawet dla osób samoaktuali- 
zujących się. Wydaje się to prawdą, aczkolwiek jest rów- 
nież prawdą, że bardziej dojrzałe jednostki żyją cały 
czas lub większość czasu na wyższym poziomie w jakiś 
inny sposób, na przykład jaśniej odróżniając środki od 
celów, to, co głębokie, od tego, co powierzchowne, są też 
na ogół łatwiej zrozumiałe, bardziej spontaniczne i eks- 
presyjne, głębiej związane z kochanymi przez siebie oso- 
bami itd. 
Tak więc postawione tu zagadnienie ma charakter bar- 
dziej ostateczny niż aktualny, bardziej teoretyczny niż 
praktyczny. A jednak owe dylematy są istotne nie tylko 
dla teoretycznej próby określenia możliwości i ograni- 
czeń natury ludzkiej. Ponieważ rodzą także realną winę, 
realny konflikt i to, co można by nazwać „realną psy- 
chopatologią egzystencjalną", musimy nadal borykać się 
z nimi jako z problemami osobowymi. 
9. OPÓR WOBEC UMIESZCZANIA 
W OKREŚLONEJ RUBRYCE 
„Opór" w terminologii Freuda odnosi się do podtrzy- 
mania wyparcia. Ale już Schachtel (147) wykazał, że 
trudność w dochodzeniu idei do świadomości może mieć 
inne źródło niż wyparcie. Można powiedzieć, że w miarę 
wzrastania po prostu „zapomina się" pewne rodzaje 
świadomości możliwe u dziecka. Ja również próbowałem 
odróżniać słabszy opór wobec pierwotnego nieświadome- 
go i przedświadomego procesu poznania od o wiele sil- 
niejszego oporu przeciw zakazanym impulsom, popędom 
czy pragnieniom (100). Ten i inne kierunki rozwojowe 
wskazują, że może być pożądane rozszerzenie pojęcia 
„oporu", aby znaczył mniej więcej „trudności w uzyska- )< 
niu rozeznania z jakiegokolwiek powodu" (z wy- 
łączeniem naturalnie organicznej niemożności, na przy- 
kład niedorozwoju umysłowego, ograniczenia się do kon- 
kretnych, rodzajowych różnic, a może nawet determinu- 
jących czynników organicznych, zgodnie z Sheldonem). 
Stawiam tu tezę, że innym źródłem „oporu" w sytuacji 
terapeutycznej może być u pacjenta zdrowy odruch nie- 
129 

 
chęci do umieszczenia go w określonej rubryce lub przy- 
padkowego sklasyfikowania, to znaczy do pozbawienia go 
indywidualności, niepowtarzalności, jego różnic wyodręb- 
niających go spośród wszystkich innych i jego szczegól- 
nej tożsamości. 
Już uprzednio (97, rozdz. 4) opisałem rubrykowanie 
jako tani rodzaj poznania, a właściwie rodzaj n i e - p o- 
znania, szybkie, łatwe katalogowanie, którego zada- 
niem jest uniknięcie wysiłku wymaganego przy staran- 
niejszym, idiograficznym postrzeganiu lub myśleniu. 
Umieszczenie osoby w jakimś systemie wymaga mniej 
zachodu niż jej poznanie jako takiej, ponieważ w pierw- 
szym przypadku wystarczy rozpoznanie tej jednej ab- 
strakcyjnej cechy charakterystycznej, która wskazuje na 
jej przynależność do określonej klasy, na przykład nie- 
mowląt, kelnerów, Szwedów, schizofreników, kobiet, ge- 
nerałów, pielęgniarek itd. Przy rubrykowaniu kładzie się 
nacisk na kategorię, do której należy osoba jako jeden 
z jej przedstawicieli, a nie na osobę jako taką, chodzi 
więc raczej o podobieństwa, nie o różnice. 
W tej samej publikacji odnotowałem bardzo istotny 
fakt, że rubrykowanie zazwyczaj jest obraźliwe dla danej 
jednostki, bowiem zaprzecza jej indywidualności lub nie 
liczy się z jej osobowością, z jej odmienną, niepowtarzal- 
ną tożsamością. Znane stwierdzenie Williama Jamesa z 
1902 roku jasno to określa: „Pierwszą czynnością inte- 
lektu wobec przedmiotu jest zaliczenie go do określonej 
klasy. Ale każdy przedmiot, który jest dla nas nieskoń- 
czenie ważny i budzi w nas uczucie przywiązania, spra- 
wia wrażenie, jak gdyby musiał być sui generis jedyny 
w swoim rodzaju. Zapewne krab poczułby się osobiście 
znieważony, gdyby mógł słyszeć, jak go zaliczamy bez 
żadnych ceregieli czy przeprosin do skorupiaków, i na 
tym kończymy sprawę. »Niczym takim nie jestem — po- 
wiedziałby — jestem samym sobą, wyłącznie s a- 
m y m s o b ą«" (70a, s. 10). 
Mogę przytoczyć przykład ilustrujący obrazę z powodu 
klasyfikacji, zaczerpnięty z moich bieżących badań nad 
pojęciami męskości i kobiecości w Meksyku i w Stanach 
Zjednoczonych (105). Większość Amerykanek, po począt- 
kowej fazie adaptacji do życia w Meksyku, uważa za 
rzecz bardzo przyjemną, że spotyka je tak wielkie ilzna- 
nie jako kobiety, że wszędzie wywołują taką wrzawę 

130 
 
gwizdów i tyle westchnień, i że mężczyźni młodzi i sta- 
rzy szukają ich towarzystwa, że uważają je za piękne 
i oceniają wysoko. Dla wielu Amerykanek, chociaż ich 
kobiecość często wywołuje w nich samych sprzeczne 
uczucia, może to być doświadczenie zadowalające i tera- 
peutyczne, które pozwala im poczuć się bardziej kobie- 
tami, cieszyć się kobiecością, co z kolei spowoduje, że 
często również ich wygląd nabierze cech bardziej ko- 
biecych. 
W miarę jednak upływu czasu sprawia im to (przy- 
najmniej niektórym) mniej przyjemności. Dowiadują się 
bowiem, że każda kobieta jest cenna dla Meksykanina, 
że nie robi on różnicy między kobietą starą a młodą, pięk- 
ną a niepiękną, inteligentną a nieinteligentą. Co więcej, 
okazuje się, że w przeciwieństwie do młodego Ameryka- 
nina (który, jak to określiła pewna młoda dziewczyna, 
„doznaje takiego urazu, kiedy odmówi mu się chodzenia 
z nim, że aż musi zasięgnąć porady psychiatry") młody 
Meksykanin przyjmuje odmowę bardzo spokojnie, zbyt 
spokojnie. Wydaje się tym nie przejmować i szybko się 
zwraca ku innej kobiecie. Ale dla danej kobiety znaczy 
to, iż ona, ona sama, jako osoba, nie jest dla niego 
szczególnie cenna i że wszystkie jego usiłowania były 
skierowane do kobiety w ogóle, a nie do niej, 
z czego wynika, że każda kobieta jest prawie równie 
dobra jak inne i że można ją wymienić na inne. Dowia- 
duje się, że to nie ona ma wartość, lecz że klasa „ko- 
biet" ma wartość. Ostatecznie czuje się raczej obrażona 
niż ujęta pochlebstwem, chce bowiem być ceniona jako 
osoba, dla siebie samej, a nie jako rodzaj. Oczy- 
wiście, kobiecość ma przewagę biologiczną nad osobo- 
wością, to znaczy wymaga wcześniejszego zaspokojenia, 
jednak to zaspokojenie wysuwa na pierwsze miejsce mo- 
tywacyjnej ekonomii roszczenia osobowości. Przeżywa- 
nie romantycznej miłości, monogamia i samoaktualizacja 
kobiet są możliwe raczej w odniesieniu do poszczególnej 
osoby niż do klasy „kobiet". 
Drugim, bardzo powszechnym przykładem obrazy z po- 
wodu zarubrykowania jest tak często wywoływane obu- 
rzenie u młodych ludzi, kiedy słyszą: „Ach, to po prostu 
taki wiek. Z czasem z tego wyrośniesz". Nie można wy- 
śmiewać się z tego, co tragiczne, ważne i niepowtarzalne 

131 
 
dla dziecka, nawet jeśli zdarzyło się i będzie się zdarzało 
milionom innych dzieci. 
I ostatni przykład. Psychiatra zakończył bardzo krótki 
i pośpieszny pierwszy wywiad ze swoją ewentualną przy- 
szłą pacjentką słowami: „Pani kłopoty są ogólnie mó- 
wiąc charakterystyczne dla pani wieku". Potencjalna pa- 
cjentka bardzo się rozgniewała, a później powiedziała, 
że czuła się „zlekceważona" i dotknięta. Została potrak- 
towana jak dziecko. „N i e jestem tylko egzemplarzem. 
Jestem sobą, nie kimś innym." 
Tego rodzaju rozważania mogą pomóc w rozszerzeniu 
naszego pojęcia oporu w klasycznej psychoanalizie. Po- 
nieważ opór jest zazwyczaj traktowany jedynie jako 
obrona newrozy, jako opór przed wyzdrowieniem czy po- 
strzeganiem niemiłych prawd, traktuje się go często jako 
coś niepożądanego, coś, co trzeba przezwyciężyć i czego 
trzeba się pozbyć drogą analizy. Jak wszakże wykazują 
przykłady, to, co traktowano jako chorobę, może nie- 
kiedy być zdrowiem, a przynajmniej nie chorobą. Trud- 
ności terapeuty w pracy z pacjentami, ich odmowa przy- 
jęcia interpretacji, ich gniew i kłótnie, ich upór, w nie- 
których wypadkach prawie na pewno wynika z od- 
mowy poddania się sklasyfikowaniu. Można więc uznać 
taki opór za potwierdzenie i ochronę osobistej jedyności, 
tożsamości czy jaźni przeciw atakom bądź lekceważeniu. 
Takie reakcje nie tylko podtrzymują godność jednostki, 
służą one również jako ochrona przed złą psychoterapią, 
książkową interpretacją, „analizą wyssaną z palca", prze- 
intelektualizowanymi lub przedwczesnymi interpretacja- 
mi lub wyjaśnieniami, nic nie znaczącymi abstrakcjami 
lub konceptualizacjami, gdyż to wszystko oznacza dla 
pacjenta brak szacunku. Podobnie traktuje to O'Connell 
(129). 
Pacjenci muszą się bronić przed takimi klasyfikatora- 
mi, jakimi są świeżo upieczeni terapeuci skorzy do szyb- 
kiego leczenia, niedawni kujoni, którzy nauczyli się na 
pamięć pewnego systemu pojęciowego i pojmują dalszą 
terapię jako nie więcej niż posługiwanie się pojęciami, 
teoretycy bez praktyki klinicznej, studenci lub absol- 
wenci psychologii, którzy po prostu nauczyli się na pa- 
mięć Fenichela i są gotowi mówić każdemu w akademiku 
do jakiej należy kategorii. Tacy jak oni wygłaszają szyb- 

ko i z łatwością nieraz już przy pierwszym poznaniu 
129. 
 
takie opinie jak: „Jesteś typem analnym", „chcesz wszyst- 
kich zdominować", „chcesz, żebym się z tobą przespał" lub 
„ty naprawdę chcesz mieć dziecko ze swoim ojcem" itd.1 
Nazywanie słusznej samoobronnej reakcji przeciwko ta- 
kiemu zaklasyfikowaniu „oporem" w klasycznym sensie 
tego wyrazu jest jeszcze jednym przykładem złego za- 
stosowania pojęcia. 
Na szczęście wśród osób odpowiedzialnych za leczenie 
ludzi mamy oznaki sprzeciwu wobec klasyfikowania. Da- 
je się to zauważyć w powszechnym odchodzeniu postę- 
powych terapeutów od taksonomicznej, „Kraepelinow- 
skiej" lub „szpitalnej" psychiatrii. Głównym, a niekiedy 
jedynym wysiłkiem była zazwyczaj diagnoza, to zna- 
czy umieszczenie danego osobnika w odpowiedniej kla- 
sie. Doświadczenie jednak już nauczyło, że diagnoza jest 
koniecznością bardziej prawną i administracyjną niż te- 
rapeutyczną. Obecnie nawet w szpitalach psychiatrycz- 
nych coraz częściej się uznaje, że nikt nie jest podręczni- 
kowym pacjentem, toteż podczas zebrań personelu stwier- 
dzenia diagnostyczne stają się dłuższe, bogatsze, bardziej 
złożone, a przestają być po prostu oznaczaniem etykietką. 
Uświadamia się obecnie, że pacjenta trzeba raczej trak- 
tować jako pojedynczą, jedyną w swoim rodzaju osobę, 
a nie jak członka klasy, o ile naszym głównym celem 
jest psychoterapia. Zrozumienie danej osoby nie jest tym 
samym, co jej sklasyfikowanie lub zarubrykowanie. To 
zrozumienie zaś jest koniecznym warunkiem terapii. 
STRESZCZENIE 
Istoty ludzkie często się czują urażone, gdy się je ru- 
brykuje lub klasyfikuje, uważając to za zaprzeczenie ich 
indywidualności (osobowości, tożsamości); można oczeki- 
wać, że zareagują różnymi dostępnymi sobie drogami, by 
potwierdzić swą tożsamość. Takie reakcje powinny być 
w psychoterapii przyjęte ze zrozumieniem jako potwier- 
dzenie godności własnej, która w każdym razie 
1 Ta tendencja do rubrykowania (zamiast używania języka 
konkretnego, idiograficznego, skoncentrowanego na 
pacjencie i 
opartego na doświadczeniu) prawie na pewno nasila się 
nawet 

u bairdzo dobrych terapeutów, kiedy czują się chorzy, 
zmęczeni, 
zaabsorbowani, niespokojni, pozbawieni zainteresowania, nie 
sza- 
nują pacjenta, spieszą się itd. Tendencja ta może pomagać 
psy- 
choanalitykowi w ciągłej autoanalizie kontrprzeniesienia. 
133 
 
jest brutalnie atakowana w niektórych formach terapii. 
Albo nie powinno się nazywać takich samoobronnych re- 
akcji „oporem" (w sensie manewru obrony przed cho- 
robą), albo pojęcie „oporu" musi być rozszerzone dla ob- 
jęcia wielu rodzajów przeszkód w osiągnięciu świadomoś- 
ci. Wykazałem też, że taki opór jest nader cenną ochroną 
przed złą terapią.2 
2 Tę tezq można również uważać za przyczynek do ogólnego 
problemu porozumienia między terapeutą a pacjentem. Dobry 
terapeuta liczy się z potrzebą zastosowania swej 
nomotetycznej 
wiedzy do idiograficznego użytku. Schemat pojęciowy, 
według 
którego on pracuje i który może być dla niego empirycznie 
bo- 
gaty i znaczący, jest w swojej pojęciowej formie 
bezużyteczny 
dla pacjenta. Terapia intuicyjna polega nie tylko na wykrywa- 
niu, doświadczaniu i dzieleniu na kategorie treści nieświado- 
mych. Jest to też w znacznym stopniu zadanie łączenia w jed- 
nym pojęciu iróżnego rodzaju w pełni świadomych, lecz nie 
na- 
zwanych, a przez to nie powiązanych ze sobą doświadczeń 
su- 
biektywnych, a nawet, wyrażając się prościej, nadawania 
nazwy 
nie nazwanemu doświadczeniu. Pacjent może reagować 
dozna- 
niem „aha" na prawdziwą intuicję, np.: „Na Boga! Naprawdę 
nienawidziłem matki przez cały czas, kiedy myślałem, że ją 
ko- 
cham!" Jednak może to zauważyć bez odniesienia do jakich- 
kolwiek nieświadomych treści, np.: „Więc to właśnie 
rozumiesz 

przez niepokój!" (mając na myśli takie lub inne doznania w 
żo- 
łądku, gardle, nogach, sercu, z których doskonale zdawał 
sobie 
sprawę, lecz ich nigdy nie nazwał). Uwagi te mogą być też 
po- 
mocne w kształceniu terapeutów. 
134 
 
Część IV 
TWÓRCZOŚĆ 
10. TWÓRCZOŚĆ 
U OSÓB SAMOAKTUALIZUJĄCYCH SIĘ 
Musiałem po raz pierwszy zmienić moje poglądy na 
twórczość, kiedy zacząłem zajmować się osobami abso- 
lutnie zdrowymi, wysoce rozwiniętymi i dojrzałymi, sa- 
moaktualizującymi się. Musiałem najpierw wyzbyć się 
stereotypowego poglądu, iż zdrowie, geniusz, talent i 
produktywność to synonimy. Wiele badanych przeze mnie 
osób, chociaż zdrowych i twórczych w szczególnym sen- 
sie, o jakim chcę tutaj powiedzieć, nie było produk- 
tywnych w zwykłym sensie; nie mieli oni ani wielkiego 
talentu, ani geniuszu, nie byli poetami, kompozytorami, 
wymalazcami, artystami czy twórczymi intelektualistami. 
Oczywiście, niektóre największe talenty w dziejach ludz- 
kości z pewnością nie należały do ludzi zdrowych psy- 
chicznie, dotyczy to na przykład Wagnera albo Van 
Gogha czy Byrona. Niektórzy byli zdrowi, inni nie byli, 
to było oczywiste. Szybko musiałem wyciągnąć wniosek, 
że wielki talent nie tylko nie zależy w żadnym stopniu 
od dobrego bądź zdrowego charakteru, lecz także, że na- 
sza wiedza na ten temat jest znikoma. Mamy na przykład 
pewne dowody, że wielki talent muzyczny lub matema- 
tyczny jest częściej dziedziczny niż nabyty (150). Wobec 
tego wydawało się rzeczą jasną, że zdrowie i specjalny 
talent są zmiennymi niezależnymi, które być może w ma- 
łym stopniu korelują ze sobą, a może wcale nie korelują. 
Można też od razu założyć, że psychologia bardzo mało 
wie o szczególnym talencie typu genialnego. Nic więcej 
o tym nie powiem, ograniczając się do bardziej rozpo- 
wszechnionego rodzaju twórczości, która jest powszech- 
135 
 
nym dziedzictwem każdej narodzonej istoty ludzkiej; ta 

właśnie twórczość zdaje się zmieniać wraz ze zdrowiem 
psychicznym. 
Ponadto szybko ustaliłem, że podobnie jak większość 
ludzi myślałem o twórczości w terminach wytworów, 
oraz, po drugie, że nieświadomie ograniczyłem twórczość 
tylko do pewnych konwencjonalnych obszarów ludzkich 
wysiłków, zakładając nieświadomie, że każdy malarz, 
każdy poeta i każdy kompozytor prowadzi twórczy 
żywot. Twórczymi mogą być teoretycy, artyści, naukow- 
cy, wynalazcy, pisarze. Nikt inny nie może być twórczy. 
Zakładałem nieświadomie, że twórczość stanowi wyłączną 
prerogatywę pewnych specjalistów. 
Jednak tym oczekiwaniom zadali kłam różni badani 
przeze mnie osobnicy. Na przykład pewna niewykształ- 
cona i niezamożna kobieta, poświęcająca cały swój czas 
domowi i dzieciom, nie wykonywała żadnej z tych rzeczy 
tradycyjnie uznanych za twórcze, a jednak była wspania- 
łą matką, żoną i świetnie gotującą gospodynią. Przy ma- 
łych środkach jej dom był zawsze piękny. Doskonale 
przyjmowała swych gości. Przygotowany przez nią po- 
siłek stanowił prawdziwą ucztę. Miała niezawodny gust 
i smak co do wyboru bielizny stołowej, sreber, szkła, 
serwisu i umeblowania. W tym wszystkim wykazywała 
oryginalność, nowoczesność, pomysłowość, nowatorstwo, 
inwencję. Wprost musiałem nazwać ją twórczą. Dzię- 
ki niej i innym jej podobnym osobom pojąłem, że pierw- 
szorzędna zupa wymaga więcej artyzmu niż drugorzędny 
obraz i że ogólnie biorąc gotowanie, macierzyństwo i pro- 
wadzenie domu może być twórcze, zaś pisanie wierszy 
nie musi być takie, może być nietwórcze. 
Inna badana przeze mnie osoba poświęciła się pracy 
społecznej, pojętej bardzo szeroko, bandażowała rany, po- 
magała ludziom uciśnionym nie tylko niosąc im pomoc 
osobistą, lecz także działając w organizacji przychodzącej 
z pomocą znacznie większej liczbie ludzi niż ona mogła- 
by to zrobić indywidualnie. 
Innym obiektem badań był psychiatra, oddany wyłącz- 
nie klinice; nigdy nic nie napisał, nie stworzył żadnych 
teorii, nie prowadził badań, a jednak czerpał wielkie za- 
dowolenie ze swej codziennej pracy i z pomagania in- 
nym w stwarzaniu samych siebie. Ten człowiek trakto- 
• 136                                                                      ^ 
 
wał każdego pacjenta, jak gdyby był on jedyny na świe- 

cie, nie stosował utartych określeń, niczego nie oczeki- 
wał, nic nie zakładał z góry, był bezpośredni i szczery, 
a przy tym bardzo mądry, na sposób taoistyczny. Każdy 
pacjent był niepowtarzalną istotą ludzką, a więc całkiem 
nowym zagadnieniem, które trzeba zrozumieć i rozwiązać 
w całkiem nowy sposób. Rezultaty, jakie otrzymywał 
nawet w przypadkach bardzo trudnych, były tak znako- 
mite, że uzasadniały jego „twórczy" (a nie stereotypowy 
czy ortodoksyjny) sposób postępowania. Z kontaktu z in- 
nym człowiekiem doszedłem do wniosku, że zorganizo- 
wanie przedsiębiorstwa handlowego może być działaniem 
twórczym. Od młodego atlety nauczyłem się, że dosko- 
nały chwyt może być czymś równie estetycznym jak so- 
net i że można go traktować w równie twórczy sposób. 
Kiedyś zaświtała mi myśl, iż wprawna wiolonczelistka, 
którą odruchowo uważałem za „twórczą" (z racji koja- 
rzenia jej osoby z twórczą muzyką czy twórczymi kom- 
pozytorami?), w istocie rzeczy po prostu grała dobrze 
cudze utwory. Była jedynie odtwórczynią, podobnie jak 
przeciętny aktor lub „komediant" jest odtwórcą. Dobry 
stolarz meblowy lub ogrodnik czy krawcowa mogą być 
bardziej twórczy. Musiałem w każdym przypadku wyda- 
wać osobny osąd, ponieważ niemal każdy zawód czy pro- 
fesja może być twórcza albo nietwórcza. 
Innymi słowy nauczyłem się stosować słowo „twórczy" 
(jak również słowo „estetyczny") nie tylko do wytworów, 
lecz także do ludzi w sensie charakterologicznym, jak 
również do czynności, procesów i postaw. Następnie do- 
szedłem do tego, aby stosować słowo „twórczy" do wielu 
wytworów poza standardowymi i powszechnie przyjęty- 
mi, jak wiersze, teorie, powieści, doświadczenia czy 
obrazy. 
W rezultacie uznałem za konieczne odróżnienie „spe- 
cjalnego talentu twórczości" od „samoaktualizującej się 
(SA) twórczości", która wynika bardziej bezpośrednio z 
osobowości i która szeroko przejawia się w zwykłych spra- 
wach życiowych, na przykład w swoistego rodzaju hu- 
morze. Wyglądało to na skłonność robienia wszyst- 
kiego w sposób twórczy, na przykład: prowadzenie do- 
mu, nauczanie itd. Robiło to często wrażenie, że istotnym 
aspektem twórczości SA jest specjalny rodzaj percepcji, 
jak owego dziecka z bajki, które zobaczyło, że król jest 
137 
 

nagi (to również zaprzecza pojmowaniu twórczości jako 
produktywności). Tacy ludzie potrafią dojrzeć zarówno 
to, co świeże, naturalne, konkretne, idiograficzne, jak 
rówaież to, co ogólne, abstrakcyjne, zarubrykowane, 
sklasyfikowane i podzielone na kategorie. W rezultacie 
żyją oni o wiele bardziej w realnym świecie natury niż 
w zwerbalizowanym świecie pojęć, abstrakcji, oczekiwań, 
wierzeń i stereotypów, które większość ludzi myli ze 
światem realnym (97, rozdz. 14). Oddaje to dobrze okre- 
ślenie Rogersa „otwartość na doświadczenie" (145). 
Wszystkie poddane moim badaniom osoby były sto- 
sunkowo bardziej spontaniczne i ekspresyjne niż ludzie 
przeciętni. Ich zachowanie było bardziej „naturalne", 
mniej kontrolowane i hamowane, wydawało się łatwiej- 
sze i swobodniejsze, z mniejszymi zablokowaniami 
i mniejszym samokrytycyzmem. Taka zdolność wyrażania 
myśli i impulsów bez ich dławienia i bez obawy śmiesz- 
ności okazała się podstawowym aspektem twórczości SA. 
Rogers zastosował doskonałe określenie „osoba w pełni 
funkcjonująca" dla opisania tego aspektu zdrowia (145). 
Drugą obserwacją było to, że twórczość SA pod yielu 
względami jest podobna do twórczości wszystkich 
szczęśliwych i mających poczucie bezpieczeństwa dzieci. 
Jest ona spontaniczna, pozbawiona wysiłku, jest niewin- 
na, łatwa, wolna od stereotypów i oklepanych frazesów. 
Robi wrażenie, że składa się głównie z „niewinnej" swo- 
body percepcji i „niewinnej", pozbawionej zahamowań 
spontaniczności i ekspresyjności. Niemal każde dziecko 
ma większą swobodę postrzegania, pozbawione jest aprio- 
rycznych oczekiwań, co powinno tam być, co musi tam 
być lub co zawsze tam było. Prawie każde dziecko potrafi 
na poczekaniu ułożyć piosenkę czy wierszyk, zatańczyć, 
namalować obrazek, coś odegrać lub obmyślić zabawę bez 
planowania czy uprzedniego zamierzenia. 
Osobnicy badani przeze mnie byli twórczy w tym wła- 
śnie sensie, na wzór dziecka. Dla uniknięcia nieporozu- 
mienia, ponieważ nie byli oni dziećmi, lecz ludźmi w 
wieku lat 50 lub 60, powiedzmy, iż zachowali lub od- 
zyskali przynajmniej te dwa główne aspekty wieku dzie- 
cięcego, mianowicie riie mieli tendencji do rubrykowania, 
czyli „byli otwarci na doświadczenie", i łatwo przycho- 
dziła im spontaniczność i ekspresyjność. Jeżeli dzieci są 
naiwne, to ci osobnicy osiągnęli „wtórn§ naiwność", jak 
138 

 
to określił Santayana. Ich świeżość percepcji i łatwość 
ekspresji szła w parze z wyrafinowanym umysłem. 
Wszystko zdaje się sprowadzać do tego, że mamy do 
czynienia z podstawowym atrybutem tkwiącym w ludz- 
kiej naturze, potencjalnością daną przy urodzeniu wszyst- 
kim ludziom lub ich większości, która najczęściej ginie 
lub zanika czy też ulega zahamowaniu w miarę kultu- 
ralnej adaptacji osoby. 
Badani przeze mnie osobnicy różnili się od przecięt- 
nych osób jeszcze inną cechą, która ułatwia możliwość 
tworzenia. Osoby SA są stosunkowo wolne od bo jaźni 
przed nieznanym, tajemniczym i zagadkowym, a często 
to nieznane właśnie ich pociąga, to znaczy wybierają je, 
by łamać sobie nad nim głowę, rozmyślać nad nim i w 
pełni się nim zaabsorbować. Cytuję z mego opisu (97^ 
s. 206): „Oni nie lekceważą nieznanego ani mu nie za- 
przeczają, ani od niego nie stronią, nie usiłują też two- 
rzyć pozorów, że jest ono naprawdę znane; nie porządku- 
ją ani nie rozgraniczają i nie klasyfikują przedwcześnie. 
Nie trzymają się znanego, a ich poszukiwanie prawdy nie 
jest przemożną potrzebą pewności, bezpieczeństwa, okre- 
śloności i porządku, co znajdujemy w przesadnym stopniu 
u osób z urazem umysłu opisanym przez Goldsteina lub 
u obsesyjno-kompulsywnycn neurotyków. Potrafią być, o 
ile wymaga tego całościowa sytuacja obiektywna, wystar- 
czająco nieporządni, niechlujni, anarchiczni, chaotyczni, 
niedokładni, wątpiący, niepewni, nieokreśleni, nieściśli 
lub nieakuratni (wszystko to jest w pewnych momentach 
pożądane w nauce, sztuce lub w ogóle w życiu). 
Tak się więc dzieje, iż wątpliwość, kolejne próby, nie- 
pewność i wynikająca z nich konieczność zawieszenia de- 
cyzji, co dla większości osób stanowi torturę, może być 
dla niektórych przyjemnie podniecającym wyzwaniem, 
wzniosłą, a nie deprymującą chwilą życia". 
Pewne dokonane ongiś przeze mnie spostrzeżenie za- 
stanawiało mnie przez wiele lat i dopiero obecnie zaczy- 
nam je rozumieć. Opisałem je jako rozwiązanie dycho- 
tomii u osób samoaktualizujących się. Mówiąc krótko, 
okazało się, że muszę inaczej patrzeć na wiele przeci- 
wieństw i dwoistości uznanych przez wszystkich psycho- 
logów za linię prostą ciągłą. Dla przykładu przytoczę 
pierwszą dychotomię, z którą miałem trudności: nie mo- 
głem rozstrzygnąć, czy moi pacjenci są egoistami, czy 

139 
 
nie są. (Zwracam uwagę, jak łatwo popadamy tu w owo 
albo-albo. Im więcej jednego, tym mniej drugiego, taka 
jest implikacja wynikająca ze sposobu postawienia mego 
pytania.) Zmuszony jednak zostałem samą presją faktów 
porzucić tę Arystotelesowską formę logiki. Badane prze- 
ze mnie osoby były bardzo nieegoistyczne w jednym sen- 
sie, a nader egoistyczne w innym. I jedno wiązało się 
z drugim nie jako coś nie dającego się ze sobą pogodzić, 
lecz raczej w sensowną, dynamiczną jedność lub syntezę 
bardzo podobną do tego, co Fromm opisał w swojej kla- 
sycznej pracy o zdrowym egoizmie (50). Badane przeze 
mnie jednostki w taki sposób łączyły ze sobą przeciwień- 
stwa, iż doszedłem do przekonania, że już samo trakto- 
wanie egoizmu i nieegoizmu jako określeń sprzecznych 
i wzajemnie się wykluczających jest cechą osobowości 
o niższym stopniu rozwoju. U tych osób wiele innych 
dychotomii zamieniało się w jedność, poznanie-wola (ser- 
ce-głowa, życzenie-fakt) stało się poznaniem „związanym" 
wolą, kiedy instynkt i rozum doprowadził do tych samych 
wniosków. Obowiązek stał się przyjemnością, a przyjem- 
ność łączyła się z obowiązkiem. Różnica między pracą 
a zabawą przestała być uchwytna. Jak można przeciw- 
stawić egoistyczny hedonizm altruizmowi, jeśli altruizm 
stał się egoistycznie przyjemny?; Te właśnie jednostki 
najbardziej ze wszystkich ludzi dojrzałe były jednocześ- 
nie bardzo dziecinne. Te same jednostki, będące najwięk-\ 
szymi egocentrykami, o jakich kiedykolwiek pisano, i na 
pewno silne indywidualności, były jednocześnie tymi, 
które najłatwiej potrafiły zapomnieć o własnym ego, 
wyjść poza siebie i skoncentrować się na zagadnieniu (97, 
s. 232-234). 
Ale tak właśnie postępuje wielki artysta. Potrafi ze- 
stawić w jedną całość gryzące się ze sobą kolory, nie- 
zgodne ze sobą formy i wszelkiego rodzaju dysonanse. 
Tak samo postępuje wielki teoretyk, kiedy zestawia za- 
gadkowe i niezgodne ze sobą fakty, by nam pokazać, że 
one naprawdę łączą się ze sobą. Podobnie ma się sprawa 
z wybitnym mężem stanu, znakomitym filozofem, wspa- 
niałym rodzicem, wielkim wynalazcą. Wszyscy oni po- 
trafią integrować, łączyć ze sobą w jedność to, co od- 
dzielne, a nawet przeciwstawne. 
Jest tutaj mowa o zdolności do integrowania oraz o 

wzajemnym związku między wewnętrzną integracją jed- 
140 
 
nostki a jej zdolnością do integrowania wszystkiego, czym 
•się zajmuje w życiu. W takiej mierze, w jakiej twórczość 
jest konstruktywna, syntetyczna, jednocząca i integru- 
jąca, w tej mierze zależy ona częściowo od wewnętrznej 
integracji danej osoby. 
Starając się to pojąć uznałem, że taki stan rzeczy moż- 
na przypisać w znacznym stopniu względnemu brakowi 
strachu u badanych osób. Byli oni z pewnością mniej 
zależni od wpływów otoczenia, to znaczy wydawało się, 
że mniej obawiają się tego, co mówią, czego wymagają 
bądź z czego się śmieją inni ludzie. Mniej potrzebowali 
innych ludzi, a więc mniej byli od nich zależni, a zatem 
mogli mniej się ich obawiać i odnosić do nich z mniejszą 
wrogością. Jednak może jeszcze ważniejszy był u nich 
brak lęku o swoje własne ja, swoje własne impulsy, 
uczucia, myśli. Bardziej akceptowali samych siebie niż 
przeciętni ludzie. Ta aprobata i akceptacja swej głębszej 
istoty umożliwiła odważną percepcję rzeczywistej natury 
świata i sprawiła, że ich zachowanie było bardziej spon- 
. taniczne (mniej kontrolowane i zahamowane, mniej za- 
planowane, mniej „chciane" i zamierzone). Mniej się oba- 
wiali swych własnych myśli, nawet tych „zbzikowanych" 
•czy głupich lub szalonych. Mniej się bali wyśmiania lub 
potępienia. Mogli sobie pozwolić na poddanie się emocji. 
Inaczej jest z osobami przeciętnymi i neurotycznymi, któ- 
re odgradzają się od strachu znajdującego się przeważnie 
w nich samych. One kontrolują, hamują, powściągają i 
tłumią. One potępia ją' swą głębszą istotę i spodziewają 
się tego również po innych. 
To co chcę wyrazić, sprowadza się w istocie rzeczy 
do tego, że twórczość tych osób zdawała się być epifeno- 
menem ich większego scalenia i zintegrowania, które są 
rezultatem samoakceptacji. Wojna tocząca się wewnątrz 
przeciętnej jednostki między siłami wewnętrznej głębi a 
siłami obrony i kontroli została chyba u nich rozstrzyg- 
nięta i są one mniej rozdwojone. W rezultacie większa 
część ich wewnętrznego „ja" może być wykorzystana dla 
radości życia i dla celów twórczych. Tracą bowiem mniej 
czasu i energii na obronę przed samym sobą. 
Z poprzednich rozdziałów wynika, że to, co wiemy o 
doświadczeniach szczytowych, podtrzymuje i wzbogaca te 

wnioski. To są również doświadczenia zintegrowane i in- 
tegrujące, które w pewnym stopniu są izomorficzne z in- 
y 
1.41 
 
tegracją w postrzeganym świecie. W tych doświadcze- 
niach znajdujemy też zwiększoną otwartość na doświad- 
czenie oraz zwiększoną spontaniczność i ekspresywność. 
Skoro zaś jednym z aspektów tej wewnętrznej integracji 
osoby jest akceptacja i większa dostępność naszego głęb- 
szego ja, te głębokie korzenie twórczości (84) stają się 
bardziej dostępne do wykorzystania. 
TWÓRCZOŚĆ PIERWOTNA, WTÓRNA I 
ZINTEGROWANA 
Klasyczna teoria Freuda nie jest użyteczna dla naszych 
celów, a nawet częściowo jest sprzeczna z naszymi da- 
nymi. Jest ona (lub była) zasadniczo psychologią id, ba- 
daniem instynktownych impulsów i ich zmienności, to- 
też uważa się, że podstawowa dialektyka freudowska 
obraca się głównie miedzy impulsami a obroną przed 
nimi. Jednak o wiele ważniejsze dla zrozumienia źródeł 
twórczości (jak również zabawy, miłości, entuzjazmu, hu- 
moru, wyobraźni i fantazji) są tak zwane procesy pier- 
wotne, będące w swej istocie raczej poznawcze niż woli- 
tywne. Jeśli zastanowimy się nad tym aspektem ludzkiej 
psychologii głębi, to znajdziemy dużą dozę zgodności 
między psychoanalityczną psychologią ego — Kris (84), 
Milner (113), Ehrenzweig (39), psychologia Junga (74), 
a amerykańską psychologią jaźni i wzrostu (118). 
Zwykła adaptacja przeciętnego, rozsądnego, dobrze 
przystosowanego osobnika zakłada ustawiczne i skuteczne 
odrzucanie wiele z tego, co skłacTa się na głębie natury 
ludzkiej zarówno ze sfery poznawczej, jak wolicjonalnej. 
Dobre przystosowanie się do realnego świata oznacza 
rozszczepienie osoby. Znaczy to, że dany osobnik odwraca 
się od znacznej części tego, co jest w nim samym, ponie- 
waż jest to niebezpieczne. Jednak obecnie widać wyraź- 
nie, że czyniąc tak dużo traci, bowiem owe głębie sta- 
nowią zarazem źródło jego wszystkich radości, zdolności 
do zabawy, miłości, śmiechu i, co najważniejsze dla jed- 
nostki ludzkiej, źródło twórczości. Chroniąc siebie od pie- 
kła wewnętrznego odcina się zarazem od wewnętrznego 
nieba. W krańcowym przypadku mamy osobnika pełnego 
obsesji, bezdusznego, o ciasnych poglądach, sztywnego, 

nieczułego, opanowanego i ostrożnego, który nie potrafi 
śmieć się, bawić i kochać, nie umie być nierozsądnym, 
ufnym ani dziecinnym. Jego wyobraźnia, intuicja, mięk- 
142 
 
kość charakteru i emocjonalność ulegają zdławieniu lub 
zniekształceniu. 
Podstawowym celem psychoanalizy jako terapii jest 
integracja. Wysiłek jest skierowany na usunięcie tego za- 
sadniczego rozszczepienia za pomocą intuicji, aby to, co 
było stłumione, stało się świadome lub przedświadome. 
Lecz i tutaj można wnieść zmiany opierając się na ba- 
daniach głębi źródeł twórczości. Nasz stosunek do na- 
szych procesów pierwotnych nie jest pod wszystkimi 
względami taki sam, jak stosunek do życzeń nie do przy- 
jęcia. Najważniejsza różnica, jaką widzę, polega na tym, 
iż nasze procesy pierwotne nie są tak niebezpieczne, jak 
zakazane impulsy. Przeważnie nie są one tłumione ani 
cenzurowane, ale raczej „zapomniane" czy poniechane, 
lub raczej stłumione niż wyparte, musimy bowiem przy- 
stosowywać się do twardej rzeczywistości wymagającej 
celowego i pragmatycznego wysiłku, a nie marzenia, 
poezji i zabawy. Ujmując to innymi słowy, w bogatym 
społeczeństwie musi być o wiele mniej oporu wobec 
pierwotnych procesów myślowych. Spodziewam się, że 
procesy wychowawcze, znane z tego, iż mało się przy- 
czyniają do zmniejszenia stopnia wyparcia „instynktu", 
wiele mogą zdziałać w sferze akceptacji i integracji pro- 
cesów pierwotnych w świadomym i przedświadomym ży- 
ciu. Edukacja w dziedzinie sztuki, poezji i tańca może 
w zasadzie uczynić wiele w tym kierunku. Może też tego 
dokonać kształcenie w kierunku psychologii dynamicznej. 
Na przykład CZinical Interview Deutscha i Murphy'ego, 
gdzie zastosowano język procesu pierwotnego (38), można 
odbierać jak swego rodzaju poezję. Niezwykła książka 
Marion Miller On Not Being Able to Paint doskonale 
oddaje moją myśl (113). 
Najlepszym przykładem tego rodzaju twórczości, który 
starałem się przedstawić, jest raczej improwizacja, jak 
w jazzie lub dziecinnych malowankach, niż dzieła sztuki 
określane jako „wielkie". 
Ta bowiem wielka sztuka, po pierwsze, wymaga wiel- 
kiego talentu, który, jak się okazało, nie ma nic wspól- 
nego z naszymi zainteresowaniami, a po drugie, wielkie 

dzieło wymaga nie tylko olśnienia, natchnienia, doświad- 
czenia szczytowego, lecz również wytężonej pracy, dłu- 
giego przygotowania, nieustannej krytyki, perfekcjoni- 
stycznych wzorów. Innymi słowy, po pierwszym sponta- 
143 
 
nicznym momencie przychodzi refleksja; po całkowitej 
akceptacji — krytyka; po intuicji pojawia się rygory- 
styczna myśl; po odwadze • — ostrożność; po fantazji 
i puszczeniu wodzów wyobraźni następuje sprawdzanie 
realiów. Z kolei przychodzą pytania: czy tak jest napraw- 
dę? Czy inni to rozumieją? Czy założenia mają zdrowe 
podstawy,?! Czy uda się sprawdzian logiczny? Jak to 
przyjmie świat? Czy mogę tego dowieść? Następnie przy- 
chodzą porównania, osądy, oceny, chłodne, rozważne my- 
śli, jakie przynosi ranek, selekcja i odrzucanie. 
Jeśli wolno mi tak powiedzieć, to teraz procesy wtórne 
biorą górę nad pierwotnymi, Apollo zajmuje miejsce Dio- 
nizosa, „męskość" bierze górę nad „kobiecością". Zakoń- 
czyło się dobrowolne wycofanie się do naszych głębi, ko- 
nieczna bierność i receptywność natchnienia czy doświad- 
czenia szczytowego musi obecnie ustąpić aktywności, kon- 
troli i wytężonej pracy. Doświadczenie szczytowe przy- 
trafia się danej osobie, lecz to ona tworzy wielkie 
dzieło. 
Ściśle mówięc zbadałem tylko ten pierwszy etap, to, 
00   przychodzi gładko i bez wysiłku  jako  spontaniczny 
wyraz zintegrowanej osoby lub przelotnego zjednoczenia 
wewnątrz osoby. Może to się zdarzyć tylko wtedy, jeżeli 
głębie osoby są dla niej dostępne i jeżeli nie obawia się 
ona swych pierwotnych procesów myślowych. 
Będę nazywał „twórczością pierwotną" taką twórczość, 
która wynika bardziej z procesu pierwotnego niż z pro- 
cesów wtórnych i która posługuje się bardziej tym pierw- 
szym niż tym drugim. Twórczość opartą głównie na wtór- 
nych procesach myślowych będę nazywać „twórczością 
wtórną". Ten drugi rodzaj obejmuje dużą część świato- 
wej produkcji takiej jak mosty, domy, nowe samochody, 
a nawet wiele eksperymentów naukowych i dużo prac 
literackich. Wszystkie one stanowią właściwie realizację 
1  rozwinięcie pomysłów innych osób. Odpowiada to róż- 
nicy,  jaka zachodzi między komandosem a  żandarmem 
na  tyłach frontu,  między pionierem  a osadnikiem.  Tę 
twórczość, która gładko i prawidłowo stosuje   oba   ro- 

dzaje procesu, we właściwym powiązaniu czy w odpo- 
wiedniej  kolejności,  nazwę  „twórczością  zintegrowaną". 
Właśnie z niej wywodzą się wielkie dzieła sztuki, filozofii 
lub nauki. 
144 
 
WNIOSKI 
Sądzę, że ostateczny wynik owych rozważań można 
podsumować jako zwiększony nacisk na rolę integracji 
(bądź wewnętrznej koncentracji, jedności, całości) w te- 
orii twórczości. Przekształcenie dychotomii na wyższą, 
szerszą jedność równa się wyleczeniu danej osoby z roz- 
dwojenia i pogłębieniu jej wewnętrznej jedności. Ponie- 
waż omówione tu rozdwojenia zachodzą wewnątrz jed- 
nostki, można je porównać do wojny domowej, do kon- 
frontacji jednej części danej osoby z jej drugą częścią. 
W każdym razie, jeżeli chodzi o twórczość SA, zdaje się 
ona bardziej bezpośrednio wynikać z połączenia procesów 
pierwotnych i wtórnych niż represyjnej kontroli zaka- 
zanych impulsów i pragnień. Zachodzi, rzecz prosta, mo- 
żliwość, iż obrona wywołana obawą tych zakazanych 
impulsów też sprowadza te procesy pierwotne do czegoś 
w rodzaju totalnej, ślepej, panicznej wojny na wszyst- 
kich głębokościach. Jednak można sądzić, że taki brak 
rozróżnienia nie jest w zasadzie konieczny. 
Podsumowując, twórczość SA kładzie przede wszyst- 
kim nacisk na osobowość, nie zaś na jej dokonania, któ- 
re uważa się raczej za epifenomeny emitowane przez 
osobowość, a przeto wobec niej wtórne. Podkreśla takie 
cechy charakterologiczne, jak śmiałość, odwaga, wolność, 
spontaniczność, przejrzystość, integracja i samoakcepta- 
cja; wszystkie one umożliwiają pewien rodzaj ogólnej 
twórczości SA, która się wyraża w twórczym życiu bądź 
twórczej postawie lub twórczej jednostce. Położyłem rów- 
nież większy nacisk na ekspresyjną czy bytową jakość 
twórczości SA niż na jej jakość jako rozwiązującą pro- 
blemy czy wytwarzającą produkt. Twórczość SA jest 
„emitowana", czyli wypromieniowana, i charakteryzuje 
całość życia bez względu na jego problemy, podobnie jak 
pogodna osoba „emituje" radość bez specjalnego zamie- 
rzenia lub zaplanowania, a nawet bez świadomości tego 
faktu. Jest ona emitowana jak blask Słoneczny; rozszerza 
się na cały obszar; sprawia, że pewne rzeczy rosną (te, 
które mogą rosnąć), zaś marnuje się na skałach i innych 

przedmiotach nie podlegających wzrostowi. 
Wreszcie zdaję sobie doskonale sprawę z tego, że usi- 
łuję przełamać szeroko przyjęte koncepcje twórczości nie 
będąc w stanie zaofiarować na ich miejsce jasno określo- 
nej i precyzyjnie sformułowanej koncepcji zastępczej. 
145 
 
Twórczość SA jest trudna do zdefiniowania, poniewafc 
czasem zdaje się być synonimem samego zdrowia, jak to 
sugeruje Moustakas (118). Skoro zaś samoaktualizację lub 
zdrowie trzeba ostatecznie określić jako dojście do pełni 
człowieczeństwa lub jako „Byt" jednostki, to można po- 
wiedzieć, że twórczość SA jest prawie synonimem bada 
aspektem sine qua non lub cechą określającą istotę czło- 
wieczeństwa. <, 
. n» 
>  i  .    . A- 
«'',"                                4 
A'       t    ' 
l t   . 
 
f, ;•] 
, V. 
Część V 
cn>    WARTOŚCI 
11. DANE PSYCHOLOGICZNE I WARTOŚCI LUDZKIE 
Przez tysiące lat humaniści próbowali zbudować natu- 
ralistyczny, psychologiczny system wartości, który dałby 
się wyprowadzić z natury ludzkiej bez konieczności od- 
woływania się do autorytetu zewnętrznego wobec samej 
istoty ludzkiej. W ciągu dziejów powstawało wiele takich 
teorii. Wszystkie one zawiodły z wielu praktycznych 
względów, tak samo zresztą jak działo się ze wszystkimi 
innymi teoriami. Mamy obecnie nie mniej łotrów i neuro- 
tyków na świecie niż dawniej. 
Większość z tych niezadowalających teorii opierała się 
na takich lub innych założeniach psychologicznych. Dziś 
w świetle ostatnio zdobytej wiedzy można wykazać, że 
prawie wszystkie one są fałszywe, nieodpowiednie, nie- 
pełne, że im czegoś brakuje. Jednak w moim przekona- 
niu pewne osiągnięcia w zakresie nauki i sztuki psycho- 
logicznej w ostatnich paru dziesięcioleciach pozwalają po 
raz pierwszy zaufać, że ta, nadzieja żywiona przez setki 
lat może się spełnić, jeżeli tylko włożymy dostatecznie 

dużo pracy. Wiemy, jak krytykować stare teorie; wiemy, 
choć niejasno, jaką postać będą miały przyszłe teorie, 
a przede wszystkim wiemy, w którą stronę kierować po- 
szukiwania, i co robić, by wypełnić luki w naszej wiedzy 
i by odpowiedzieć na te odwieczne pytania: „Co to jest 
dobre życie? Kto jest dobrym człowiekiem? Jak nauczyć 
ludzi, aby woleli żyć dobrze? Jak powinno się wycho- 
wywać dzieci na zdrowych dorosłych? itd." Uważamy 
wiec, iż naukowa etyka jest osiągalna i wiemy jak się 
zabrać do jej stworzenia. 
147 
 
W następnym rozdziale omówimy krótko kilka obie- 
cujących kierunków argumentacji i badań, ich związek 
z dawnymi i przyszłymi teoriami wartości, jak również 
teoretyczne i faktyczne kroki, jakie musimy uczynić w 
bliskiej przyszłości. Bezpieczniej jest oceniać je wszyst- 
kie jako mniej lub bardziej możliwe niż jako pewne. 
EKSPERYMENTY WOLNEGO  WYBORU:  
HOMEOSTAZA 
Dokonano setek doświadczeń wykazujących powszechną 
u różnego rodzaju zwierząt wrodzoną zdolność wybiera- 
nia najwłaściwszego pożywienia, jeżeli mają możliwość 
urozmaiconego dowolnego wyboru. Zwierzęta często za- 
chowują tę mądrość organizmu w niecodziennych warun- 
kach, na przykład zwierzęta będące pod działaniem adre- 
naliny potrafią się utrzymać przy życiu stosując odpo- 
wiednio dobraną przez siebie dietę. Ciężarne samice zwie- 
rząt doskonale dostosowują swe pożywienie do potrzeb 
rozwijającego się płodu. 
Wiemy obecnie, że nie jest to w żadnym razie mądrość 
doskonała. Zdolność wyboru mniej się sprawdza w przy- 
padku na przykład zapotrzebowania ciała na witaminy. 
Zwierzęta niższego rzędu skuteczniej chronią się przed 
truciznami niż zwierzęta wyższego rzędu i ludzie. Uprzed- 
nio wytworzone nawyki preferencyjne mogą zupełnie 
przesłonić aktualne potrzeby przemiany materii (185). 
Najważniejsze zaś u istoty ludzkiej, a zwłaszcza u neuro- 
tyka, jest to, że różnego rodzaju siły mogą ograniczyć tę 
mądrość organizmu, chociaż, jak się wydaje, nigdy nie 
ginie ona zupełnie. 
Ta ogólna zasada sprawdza się nie tylko w wyborze 
pożywienia, lecz też w odniesieniu do innych potrzeb 
organizmu, jak wykazały znane eksperymenty homeosta- 

tyczne (27). 
Chyba jest dostatecznie jasne, iż wszystkie organizmy 
rządzą się bardziej samodzielnie, lepiej się regulują i są 
bardziej autonomiczne niż uważano przed ćwierć wiekiem. 
Organizm zasługuje na sporo zaufania i wciąż uczymy 
się polegać na tej wewnętrznej mądrości naszych niemo- 
wląt co do wyboru pożywienia, pory ssania, ilości snu, 
nabierania nawyków regulowania potrzeb fizycznych, po- 
trzeby aktywności i wielu innych rzeczy. 
1<ŁR 
 
Jednak ostatnio uczymy się, zwłaszcza od osób cho- 
rych fizycznie i psychicznie, że jedni wybierają dobrze, 
inni źle. .Wiele się dowiedzieliśmy, zwłaszcza od psycho- 
analityków, o ukrytych przyczynach takiego zachowania 
i nauczyliśmy się je respektować. 
W związku z tym rozporządzamy zdumiewającym eks- 
perymentem (38b), brzemiennym w implikacje dla teorii 
wartości. Kurczęta, którym się pozwoli wybierać sobie 
pokarm, znacznie różnią się między sobą co do zdolności 
wybierania stosownego pokarmu. Te, które robią dobry 
wybór, są silniejsze, większe i górują nad źle wybierają- 
cymi, co dowodzi, że zdobywają sobie wszystko, co naj- 
lepsze. Jeśli z kolei zmusimy słabe kurczęta, które źle do- 
bierają swą karmę, do spożywania pokarmu wybieranego 
przez zdolniejsze kurczęta, to okaże się, że teraz one 
stają się silniejsze, większe, zdrowsze i bardziej dominu- 
jące, chociaż nigdy nie osiągają poziomu dobrze wybie- 
rających kurcząt. To znaczy, że te dobrze wybierające 
kurczęta mogą lepiej niż te gorsze pod tym względem 
wybierać to, co jest lepsze dla źle wybierających. Jeżeli 
uzyskamy podobne wyniki w doświadczeniach z istotami 
ludzkimi, co moim zdaniem nastąpi (nie brakuje tu dob- 
rze rokujących danych klinicznych), czeka nas wiele mo- 
dyfikacji różnego rodzaju teorii. Jeśli zaś chodzi o teo- 
rię wartości ludzkiej, to nie wystarczy żadna teoria opie- 
rająca się jedynie na statystycznym opisie wyboru do- 
konanego przez dowolne istoty ludzkie. Bezcelowe jest 
ustalanie przeciętnej dla ludzi dobrze i źle wybierają- 
cych, dla zdrowych i chorych. Jedynie wybory, upodoba- 
nia i sądy zdrowych jednostek ludzkich określą nam to, 
co jest dobre dla rodzaju ludzkiego na dłuższą metę. 
Wybory neurotyków mogą- wskazać nam głównie na to, 
co jest dobre dla utrzymania neurozy, podobnie jak wy- 

bory człowieka z uszkodzonym mózgiem mogą służyć dla 
zapobieżenia katastrofalnemu załamaniu albo jak wybór 
dokonany przez zwierzę poddane działaniu adrenaliny 
może uchronić j e od śmierci, natomiast zabiłby zwie- 
rzę zdrowe. 
Sądzę, że głównie na tym podłożu bazowała większość 
hedonistycznych teorii wartości i teorii etycznych. Nie 
można obliczać przeciętnej dla patologicznie umotywo- 
wanych przyjemności za pomocą danych dotyczących 
przyjemności o zdrowej motywacji. 
149 
 
Co więcej, każdy kodeks etyczny będzie musiał 
uwzględniać fakt istnienia zasadniczych różnic nie tyl- 
ko między kurczętami a szczurami, lecz także między 
ludźmi, jak to wykazali Sheldon (153) i Morris (116). 
Pewne wartości są wspólne dla całej (zdrowej) ludzkości, 
natomiast inne nie są wspólne dla całej ludzkości, 
a jedynie dla pewnego typu ludzi lub dla specyficznych 
osobników. To, co nazwałem potrzebami podstawowymi, 
jest zapewne wspólne całemu rodzajowi ludzkiemu, a więc 
stanowi wartość wspólną. Natomiast indywidualne po- 
trzeby rodzą indywidualne wartości. 
Konstytucjonalne różnice między jednostkami prowa- 
dzą do preferencji w sposobie odnoszenia się do swego 
ja, do kultury i do świata, to znaczy wytwarzają war- 
tości. Doświadczenie klinicystów na całym świecie co do 
różnic indywidualnych potwierdza te badania i jest przez 
nie weryfikowane. Odnosi się to również do danych etno- 
logicznych, które pomagają zrozumieć różnorodność kul- 
tury zakładając, iż każda kultura wybiera drobny segment 
z zakresu ludzkich konstytucjonalnych możliwości, aby 
go wykorzystać lub usunąć, uznać lub potępić. Zgadza 
się to całkowicie z danymi i teoriami biologicznymi oraz 
z teoriami samoaktualizacji wykazującymi, że układ orga- 
niczny zmierza do wyrażenia samego siebie, słowem do 
działania. Człowiek o dobrze rozwiniętej muskulaturze 
lubi się posługiwać swymi mięśniami, a nawet musi 
ich używać dla samoaktualizacji i dla osiągnięcia subiek- 
tywnego poczucia harmonijnego, swobodnego, przynoszą- 
cego satysfakcję funkcjonowania, które stanowi tak waż- 
ny aspekt zdrowia psychologicznego. Ludzie obdarzeni 
inteligencją muszą robić użytek ze swej inteligencji, 
obdarzeni wzrokiem muszą go używać, ludzie zdolni do 

miłości mają impuls, żeby kochać, i potrzebę 
kochania, żeby czuć się zdrowymi. Zdolności dopominają 
się o korzystanie z nich, przestają się o to dopominać do- 
piero wtedy, kiedy s ą dostatecznie wykorzystane. In- 
nymi słowy — zdolności są potrzebami, a zatem są rów- 
nież wewnętrznymi wartościami. W takim samym stop- 
niu, w jakim różnią się uzdolnienia, różnią się także war- 
tości. 
 
POTRZEBY PODSTAWOWE I ICH HIERARCHIA 
Jak już uprzednio chyba dość obszernie uzasadniłem, 
jednostka ludzka ma nie tylko potrzeby fizjologiczne 
związane ze swą budową wewnętrzną, lecz także wymogi 
czysto psychologiczne. Można na nie patrzeć jak na bra- 
ki, które muszą być optymalnie zaspokojone przez otocze- 
nie dla uniknięcia choroby i subiektywnego złego samo- 
poczucia. Można je nazwać potrzebami podstawowymi lub 
biologicznymi i porównać z potrzebą soli, wapna lub wi- 
taminy D, bowiem: 
a)  osobnik ich pozbawiony uporczywie domaga się ich 
zaspokojenia, 
b)  ich brak powoduje chorobę i wyniszczenie, 
c)  ich zaspokojenie działa terapeutycznie i leczy cho- 
Tobę wywołaną brakiem, 
d)  ciągłość zaopatrzenia zapobiega chorobie, 
e)  jednostki zdrowe  (zaspokojone) nie wykazują tych 
braków. 
Ale te potrzeby czy wartości są ze sobą powiązane 
w sposób hierarchiczny i rozwojowy zgodnie ze stopniem 
ich nasilenia i pierwszeństwa. Potrzeba bezpieczeństwa 
jest przeważająca biologicznie, a więc silniejsza, bardziej 
gwałtowna i żywotna niż na przykład potrzeba miłości, 
zaś potrzeba pokarmu jest zazwyczaj silniejsza od nich 
obu. Co więcej, te wszystkie podstawowe potrzeby 
można uważać jedynie za kroki na drodze do ogólnej 
samoairtualizacji stanowiącej podsumowanie wszystkich 
podstawowych potrzeb. 
Biorąc to pod uwagę można rozwiązać wiele proble- 
mów wartości, z którymi filozofowie zmagają się bez- 
skutecznie w ciągu stuleci. Przede wszystkim wydaje się, 
iż istnieje dla całej ludzkości jedyna i ostateczna K 
wartość, jakiś odległy cel, do którego dążą wszyscy lu- 
dzie. Różni autorzy różnie go nazywają, samoaktualiza- 
cją, samorealizacją, integracją, zdrowiem psychologicz- 

nym, indywiduacją, autonomią, zdolnością twórczą, pro- 
duktywnością, lecz wszyscy oni się zgadzają, iż chodzi tu 
o zdanie sobie sprawy z potencjalności danej jednostki, 
to znaczy o stawanie się w pełni człowiekiem, tym 
wszystkim, czym osoba może się stać. 
Ale prawdą jest także, że sama jednostka tego nie wie. 
151 
 
My, psycholodzy, w trakcie naszych obserwacji i badań 
stworzyliśmy to pojęcie chcąc zintegrować i wyjaśnić 
wiele danych. Co zaś dotyczy samej osoby, to ona wie 
tylko tyle, że rozpaczliwie szuka miłości i myśli, że osiąg- 
nie permanentne szczęście i zadowolenie, jeśli ją zdo- 
będzie. Nie wie jeszcze, iż po zaspokojeniu jednego 
braku nadal będzie się starała coś osiągnąć i że zaspoko- 
jenie jednej podstawowej potrzeby sprawia, że świado- 
mość zostaje opanowana przez inną, „wyższą" potrze- 
bę. Jeśli chodzi o osobę, to tą absolutną, ostateczną 
wartością, będącą synonimem samego życia, jest ta po- 
trzeba, która w danym okresie dominuje w hierarchii 
jej potrzeb. Można więc traktować te podstawowe po- 
trzeby lub wartości zarówno jako cele, jak i kro- 
ki na drodze ku jedynemu celowi końcowemu. Jest praw- 
dą, że istnieje jedyna, ostateczna wartość lub cel życia, 
i zarazem jest też prawdą, że mamy hierarchiczny 
i rozwojowy system wartości powiązany między sobą w 
sposób skomplikowany. 
Pozwala to również rozwiązać pozorny paradoks kon- 
trastu między Bytem a Stawaniem się. To prawda, że 
istoty ludzkie dążą ustawicznie ku ostatecznemu czło- 
wieczeństwu, co samo w sobie może stanowić odmienny 
rodzaj Stawania się i wzrastania. To tak, jak byśmy zo- 
stali skazani na wieczne usiłowanie osiągnięcia stanu, do 
którego nigdy nie dojdziemy. Na szczęście obecnie już 
wiemy, że nie jest to prawda, a przynajmniej, że nie 
jest to jedyna prawda. Istnieje inna prawda, która się 
z nią łączy. Za dobre Stawanie się jesteśmy wciąż wyna- 
gradzani przelotnymi stanami absolutnego Bytu, doświad- 
czeniami szczytowymi. Osiąganie zaspokojenia potrzeb 
podstawowych daje nam wiele doświadczeń szczytowych, 
z których każde stanowi absolutną radość, jest doskona- 
łe samo w sobie, nie potrzebuje nic innego poza samym 
sobą dla uzasadnienia życia. Jest to niejako odrzucenie 
poglądu, że niebo znajduje się w jakimś miejscu poza 

końcem ścieżki życia. Można powiedzieć, iż niebo czeka 
na nas w ciągu całego naszego życia, gotowe, abyśmy na 
jakiś czas doń weszli i radowali się, zanim będziemy mu- 
sieli powrócić do naszego codziennego życia i zmagań 
z nim. Skoro już raz tam będziemy, zapamiętamy je na 
zawsze, będziemy karmić się tą pamięcią, a ona będzie 
nas podtrzymywała w okresach stresów. . ;>i»v • 
 
Nie tylko to, bo proces wzrastania z chwili na chwilę 
jest sam w sobie wewnętrznie wynagradzający i wspania- 
ły w sensie absolutnym. I nawet jeśli to nie są doświad- 
czenia szczytowe na miarę szczytów górskich, są to przy- 
najmniej doświadczenia na miarę ich podnóży, drobne 
przebłyski absolutu, samouzasadniający się zachwyt, krót- 
kie chwile Bytu. Byt i Stawanie się n i e są sprzeczne 
ani wykluczające się nawzajem. Zarówno zbliżanie się 
jak dotarcie stanowią same w sobie nagrodę. 
Powinienem tu wyjaśnić, iż chcę odróżnić „Niebo" 
przed nami (wzrostu i transcendencji) od „Nieba" poza 
nami (regresji). „Wysoka nirwana" to coś zupełnie in- 
nego niż „niska nirwana", aczkolwiek wielu klinicystów 
miesza je ze sobą (zob. również 170). 
SAMOAKTUALIZACJA: WZROST 
Ogłosiłem już w innej swej publikacji przegląd wszyst- 
kich dowodów, które każą nam iść w kierunku pojęcia 
zdrowego wzrostu lub tendencji do samoaktualizacji (97). 
Jest to częściowo dowód dedukcyjny w tym sensie, że 
wykazuje on, iż bez założenia tego rodzaju pojęcia znacz- 
na część postępowania ludzkiego nie ma sensu. Opiera 
się ono na tej samej naukowej zasadzie, jaka doprowa- 
dziła do wykrycia niewidocznej przedtem planety, która 
musiała tam się znajdować, aby wiele innych zaobser- 
wowanych danych miało sens. 
Istnieje też pewien bezpośredni kliniczny i osobowy 
dowód, jak również rosnąca ilość danych testowych po- 
twierdzających to przekonanie. (Zob. bibliografia na koń- 
cu książki.) Można obecnie z całą pewnością stwierdzić, 
że uzyskano przynajmniej sensowny, teoretyczny i empi- 
ryczny materiał dowodowy na potwierdzenie istnienia 
w człowieku tendencji lub potrzeby wzrostu w kierunku 
dającym się ogólnie ująć jako samoaktualizacja czy zdro- 
wie psychologiczne, a zwłaszcza jako rozwój w kierunku 
każdego i wszystkich pod-aspektów samoaktualizacji, to 
znaczy, człowiek ma wewnętrzny pęd do jedności osobo- 

wej, do spontanicznej ekspresywności, do pełnej indywi- 
dualności i tożsamości, raczej do widzenia prawdy niż do 
trwania w ślepocie, do bycia twórczym, bycia dobrym 
i do wielu jeszcze innych rzeczy. A więc człowiek jest 
 
tak stworzony, że zmierza ku coraz pełniejszemu bytowi, 
co oznacza dążenie do tego, co większość ludzi nazwałaby 
dobrymi wartościami, do pogody, dobroci, odwagi, uczci- 
wości, miłości, altruizmu i dobra. 
Jest sprawą delikatnej natury ustalenie granic tego, 
co tutaj twierdzić, a czego nie. W przypadku moich włas- 
nych badań oparłem je głównie na osobach dorosłych, 
którym, jak to się mówi, „powiodło się". Mam mało infor- 
macji o tych, którym się nie powiodło, którzy odpadli 
po drodze. Badając zdobywców medali olimpijskich moż- 
na całkiem słusznie wyciągnąć wniosek, że zasadniczo 
każdy człowiek jest w stanie biegać tak szybko, skakać 
tak wysoko lub podnosić taki ciężar, i o tyle, o ile można 
to przewidzieć, każde nowo narodzone niemowlę mogłoby 
dojść do podobnych wyników. Ale samo stwierdzenie tych 
możliwości nic nam nie mówi o statystyce, prawdopodo- 
bieństwie i szansach. Jak słusznie podkreślił Buhler, sy- 
tuacja jest prawie taka sama dla samoaktualizujących się 
osób. 
Trzeba nadto zaznaczyć, iż tendencja rozwoju w kie- 
runku pełni człowieczeństwa i zdrowia nie jest jedy- 
ną tendencją w istocie ludzkiej. Jak już wiemy z roz- 
działu 4 u tej samej osoby można znaleźć pragnienie 
śmierci, tendencje do lęku, obrony i regresji itd. 
A jednak wiele możemy się nauczyć o wartościach 
z bezpośredniego badania jednostek wprawdzie nielicz- 
nych, ale wysoce rozwiniętych, najbardziej dojrzałych, 
najzdrowszych psychologicznie, i z badań momentów 
szczytowych jednostek przeciętnych, momentów, w któ- 
rych przelotnie stają się one samoaktualizujące się. Dzie- 
je się tak dlatego, że na sposób prawdziwie empiryczny 
i teoretyczny są one najpełniej ludzkie. Są to na przy- 
kład osoby, które zachowały i rozwinęły swe ludzkie 
zdolności, zwłaszcza te, które określają istotę ludzką i od- 
różniają ją, powiedzmy, od małpy. (Jest to zgodne z Hart- 
manowskim, (59), aksjologicznym ujęciem tego samego 
problemu określenia dobrej istoty ludzkiej jako tej, któ- 
ra ma więcej cech charakteryzujących pojęcie „jednostki 
ludzkiej".) Z rozwojowego punktu widzenia są one peł- 

niej rozwinięte, ponieważ nie zatrzymały się na niedoj- 
rzałym lub niepełnym etapie wzrostu. Nie jest to bardziej 
tajemnicze ani aprioryczne, ani wymagające wyjaśnień 
niż wybór typowego okazu motyla przez systematyka 
 
lub najzdrowszego młodzieńca przez lekarza. Obaj szu- 
kają „doskonałego, najdojrzalszego, najwspanialszego 
okazu" jako przedstawiciela gatunku; podobnie i ja to 
czynię. Ta pierwsza procedura jest w zasadzie równie 
powtarzalna, jak ta druga. 
Pełnia człowieczeństwa da się określić nie tylko w ter- 
minach stopnia realizacji pojęcia „ludzki", to znaczy nor- 
my gatunkowej. Ma ona również swą opisową, klasyfi- 
kującą, wymierną, psychologiczną definicję. Obecnie ma- 
my, na podstawie paru początkowych prac badawczych 
i niezliczonych doświadczeń klinicznych, pewne pojęcie 
o cechach charakterystycznych zarówno w pełni rozwi- 
niętej, jak i dobrze rozwijającej się istoty ludzkiej. Te 
cechy są nie tylko możliwe do neutralnego określenia; 
są również subiektywnie wynagradzające, przyjemne i 
wzmacniające. 
Wśród dających się obiektywnie opisać i zmierzyć 
cech charakteryzujących zdrowego osobnika są: 
1.  Jaśniejsza, bardziej skuteczna percepcja rzeczywis-, 
tości. 
2.  Większa otwartość na doświadczenie. 
3.  Wzmożona integracja, jedność i całość osoby. 
4.  Wzmożona spontaniczność i ekspresja; pełne funk- 
cjonowanie; rozbudzenie. 
5.  Rzeczywista jaźń, zdecydowana tożsamość, autono- 
mia, jedyność. 
6.  Wzmożona obiektywność, oderwanie, transcendencja 
jaźni. 
7.  Odzyskanie zdolności twórczych. 
8.  Umiejętność łączenia konkretu z abstraktem.         , 
9.  Demokratyczna struktura charakteru.                     ! 
10. Zdolność do miłości itd. 
Wszystko to wymaga potwierdzenia na drodze szer- 
szych badań i prac doświadczalnych; wiadome jest jed- 
nak, że te działania są możliwe. 
Ponadto istnieją subiektywne potwierdzenia czy umoc- 
nienia samoaktualizacji lub dobrego wzrostu w jej kie- 
runku. Są to uczucia pasji życiowej, szczęścia lub euforii, 
rozradowania, wesołości, spokoju, odpowiedzialności oraz 

'Ufności, że się potrafi uporać ze stresami, niepokojami i 
155 
 
problemami. Subiektywnymi oznakami samooszukiwania, 
fiksacji, regresji, życia naznaczonego raczej lękiem niż 
wzrostem są takie uczucia, jak niepokój, rozpacz, nuda, 
niezdolność do cieszenia się, poczucie winy, wstydu, bra- 
ku celu, pustki, braku tożsamości itd. 
Te subiektywne reakcje stanowią również podatne po- 
le do badań. Istnieje też rozwinięta w tym kierunku 
technika kliniczna. 
To właśnie owe wolne wybory dokonywane przez takie 
samoaktualizujące się osoby (w sytuacjach, gdzie jest 
możliwy prawdziwy wybór spośród różnych możliwości) 
uważam za możliwe do badań opisowych jako natura- 
Mstyczny system wartości, z którym nadzieje obserwato- 
ra nie mają absolutnie nic wspólnego, to znaczy jest on 
„naukowy". Ja nie mówię: „On powinien wybrać to 
lub tamto", ale tylko „obserwujemy, że osoby zdrowe 
mające wolność wyboru wybierają to lub tamto". To 
tak, jak byśmy pytali raczej: „Jakie są wartości naj- 
lepszych jednostek ludzkich?" niż: „Jakie powinny 
być ich wartościj?" lub: „Jakie muszą one być?" (Po- 
"równajmy to ze zdaniem Arystotelesa, że „właśnie te 
rzeczy, które są cenne i przyjemne dla dobrego człowie- 
ka, są istotnie cenne i przyjemne".) 
Co więcej, uważam, iż można rozszerzyć te wnioski na 
większość ludzi, bowiem wydaje mi się (jak również in- 
nym), że większość ludzi (może wszyscy) dąży do samo- 
aktualizacji (uwidacznia się to najwyraźniej w doświad- 
czeniach z zakresu psychoterapii, zwłaszcza odkrywają- 
cej) i że, przynajmniej w zasadzie, większość ludzi jest 
zdolna do samoaktualizacji. 
Jeśli można przyjąć, że różne religie wyrażają ludzką 
aspirację, to znaczy czym ludzie chcieliby być, gdy- 
by tylko mogli, wówczas można widzieć tutaj również 
uzasadnienie twierdzenia, że wszyscy ludzie tęsknią do 
samoaktualizacji lub do niej dążą. Dzieje się tak, ponie- 
waż opis prawdziwych cech osób samoaktualizujących się 
odpowiada w wielu punktach ideałom wymaganym przez 
religie, na przykład wyjście poza własne ja, połączenie 
prawdy, dobra i piękna, niesienie pomocy innym, mą- 
drość, uczciwość i naturalność, wyjście poza egoistyczną 
i osobistą motywację, poniechanie „niższych" pragnień 

na rzecz „wyższych", wzmożona przyjacielskość i życzli^ 
156 
 
wość, łatwość w odróżnianiu celów (spokój, pogoda, po- 
kój) od środków (pieniądz, władza, pozycja), eliminacja 
wrogości, okrucieństwa i destrukcji (aczkolwiek może 
wzrosnąć zdecydowanie, usprawiedliwiony gniew i 
oburzenie, samop-otwierdzenie itd.). 
1.  Z tych wszystkich eksperymentów dotyczących wol- 
nego wyboru, z kierunków rozwojowych w teorii dyna- 
micznej motywacji i z badań psychoterapii wynika jeden, 
nader rewolucyjny wniosek,  mianowicie  że  nasze  naj- 
głębsze potrzeby   nie   są same w sobie niebezpieczne, 
złe lub szkodliwe. To otwiera nam drogę do zniesienia 
wewnętrznych rozłamów w osobie między tym, co apo- 
lińskie, a tym, co dionizyjskie, tym, co klasyczne, a tym, 
co romantyczne, tym, co naukowe, a tym, co poetyckie, 
między rozumem a impulsem, pracą a zabawą, między 
tym, co werbalne, a tym, co przedwerbalne, między doj- 
rzałością a podobieństwem do dziecka, męskością a ko-^ 
biecością, między wzrostem a regresem. 
2.  Głównym  społecznym  odpowiednikiem  tej   zmiany 
w naszej filozofii natury ludzkiej  jest szybko  rosnąca 
tendencja^do uważania kultury za narzędzie zarówno za- 
spokajania potrzeb, jak również frustracji i kontroli. Mo- 
żemy obecnie  odrzucić  niemal powszechnie  popełniany 
błąd, jakoby potrzeby jednostki i społeczeństwa   z   k o- 
nieczności   wzajemnie się wykluczały i przeciwsta- 
wiały albo jakoby cywilizacja stanowiła przede wszyst- 
kim mechanizm kontroli i ograniczania ludzkich instynk- 
towych impulsów (93). Te wszystkie odwieczne pewniki 
giną wobec nowej możliwości określenia głównej funkcji 
zdrowej kultury jako propagowania powszechnej samo- 
aktualizacji. 
3.  Jedynie u osób zdrowych zachodzi dobra korelacja 
między   subiektywną   przyjemnością   z   doświadczenia, 
impulsem do doświadczenia lub jego chęcią a „podstawo- 
wą potrzebą" doświadczenia (okaże się ono kiedyś dobre 
dla osoby). Tylko tacy ludzie jednakowo tęsknią do tego, 
co jest dobre dla nich i dla innych, a następnie szczerze 
cieszą się z tego i akceptują. Dla takich osób cnota stano- 
wi sama w sobie nagrodę w tym znaczeniu, że raduje 
sama przez się. Dążą one spontanicznie do robienia dob- 
rze, bowiem to właśnie chcą robić i to potrzebują 

157 
 
robić, to je cieszy, takie postępowanie aprobują i nadal 
będą się nim radować. 
Ta właśnie jedność, ta sieć pozytywnych współzależ- 
ności rozpada się stwarzając konflikt z chwilą, kiedy 
jednostka ulega chorobie psychologicznej* Wówczas to, 
co chce robić, może być dla niej złe; nawet jeśli to robi, 
może ją to nie cieszyć; a nawet jeśli to ją cieszy, może 
równocześnie nie pochwalać tego, więc radość jest za- 
truta lub może być krótkotrwała. To, co ją najpierw cie- 
szy, później może przestać cieszyć. Wtedy jej impulsy, 
pragnienia i radości stają się lichym drogowskazem ży- 
cia. Wobec tego musi nie dowierzać i obawiać się impul- 
sów i przyjemności, które ją prowadzą na manowce, i w 
ten sposób popada w konflikt, rozszczepienie, chwiej- 
ność; jednym słowem opanowuje ją wojna wewnętrzna. 
Jeśli zaś chodzi o teorię filozoficzna, powyższe odkry- 
cie rozwiązuje wiele historycznych dylematów i sprzecz- 
t, ności. Teoria hedonizinu sprawdza się u ludzi zdro- 
wych, ale nie sprawdza się u chorych. Prawda, 
dobro i piękno rzeczywiście pozostają w pewnej 
korelacji, lecz tylko u jednostek zdrowych jest to kore- 
lacja mocna. 
4. U niewielu osób samoaktualizacja jest względnie 
osiągniętym „stanem rzeczy". U większości ludzi jest to 
raczej nadzieja, pragnienie, pęd, „coś", czego się chce, 
ale czego się jeszcze nie osiągnęło; coś, co klinicznie wy- 
raża się jako pęd do zdrowia, integracji, wzrostu itd. 
Testy projekcyjne też potrafią wykryć te dążenia jako 
raczej potencjalności niż jawne zachowania, podobnie jak 
promienie rentgenowskie mogą wykryć patologię w jej 
stanie początkowym, zanim pojawi się na zewnątrz orga- 
nizmu. 
Dla nas znaczy to, że dla psychologa to, czym jed- 
nostka jest, i to, czym może być, istnieje równo- 
cześnie, co znosi dychotomię między Bytem a Stawa- 
niem się. Potencjalności nie tylko będą czy mogą być; 
one także s ą. Wartości samoaktualizacji jako cele ist- 
nieją i są realne, nawet jeśli nie zostały jeszcze zrealizo- 
wane. Istota ludzka jest jednocześnie taka, jaka jest, 
i taka, jaką pragnie być. 
158 
 

WZROST I OTOCZENIE 
Sama natura człowieka nadaje mu pęd ku coraz, 
pełniejszemu Bytowi, coraz doskonalszej aktualizacji swe- 
go człowieczeństwa w dokładnie tym samym naturali- 
stycznym, naukowym sensie, w jakim o żołędziu można 
powiedzieć, że „prze do" stania się dębem, albo w jakim 
można zaobserwować, że tygrys „dąży do" bycia tygry- 
sim, a koń — końskim. Człowiek nie jest do końca 
ukształtowany czy uformowany w człowieczeństwo ani 
nauczony być człowiekiem. Rola otoczenia polega osta- 
tecznie na tym, żeby pozwolić mu lub pomóc w aktuali- 
zacji jego własnych możliwości, nie zaś możli- 
wości otoczenia. Otoczenie nie obdarza go możli- 
wościami i uzdolnieniami; on je ma w formie zacząt- 
kowej czy embrionalnej, tak samo jak ma embrionalne 
ręce i nogi. Twórczość, spontaniczność, osobowość, auten- 
tyczność, troska o innych, zdolność do miłości, pragnie- 
nie prawdy — to embrionalne możliwości właściwe jego 
gatunkowi, tak samo jak jego ręce, nogi, mózg i oczy. 
Nie stanowi to sprzeczności z już zebranymi danymi, 
które jasno wskazują, że życie w rodzinie i w kulturze 
jest niezbędne dla zaktualizowania tych psycho- 
logicznych potencjalności, które określają człowieczeń- 
stwo. Unikajmy tutaj pomieszania pojęć. Ani nauczyciel, 
ani kultura nie tworzą istoty ludzkiej. Nie zasiewają w 
nim zdolności do kochania, do ciekawości, do filozofowa- 
nia, do używania symboli lub tworzenia; raczej tylko 
pozwalają czy pielęgnują, czy zachęcają i pomagają, że- 
by to, co istnieje jako embrion, stało się realne i rzeczy- 
wiste. Ta sama matka czy ta sama kultura obchodząc 
się w dokładnie ten sam sposób z kotkiem lub szczenię- 
ciem nie może go zamienić w istotę ludzką. Kultura to 
słońce, pokarm i woda, ale to nie ziarno. 
V                  ,'                  TEORIA „INSTYNKTU" 
Grupa myślicieli, którzy pracują nad samoaktualizacją, 
nad jaźnią, nad autentycznym człowieczeństwem itd. usta- 
liła raczej niezbicie, iż człowiek ma tendencję do samo- 
urzeczywistnienia. Przez implikację jest upominany, że- 
by był wierny własnej naturze, żeby ufał sobie, żeby 
był autentyczny, spontaniczny, szczery w wyrazie, żeby 
159 
 
szukał źródeł swych działań w głębi własnej wewnątrzr- 
nej natury. 

Lecz oczywiście jest to rada idealna. Ci myśliciele nie 
przestrzegają wyraźnie, że większość dorosłych nie wie, 
jak być autentycznym i że chcąc „wyrazić samych sie- 
bie" mogą sprowadzić katastrofą nie tylko na siebie, ale 
i na innych. Jaką musimy znaleźć odpowiedź dla gwał- 
ciciela albo sadysty, który pyta: „Dlaczego ja także nie 
powinienem zawierzyć sobie i wyrazić samego siebie?" 
Ci myśliciele jako grupa są pod wielu względami nied- 
bali. Założyli nie precyzując jasno, że jeśli możesz 
zachować się autentycznie, to zachowasz się dob- 
rze, że jeśli emitujesz działanie ze swojego wnętrza, to 
będzie to zachowanie dobre i słuszne. Bardzo wyraźnie 
zakłada się, że ów wewnętrzny rdzeń, to prawdziwe ja, 
jest dobre, godne zaufania, etyczne. To stwierdzenie wy- 
raźnie odbiega od twierdzenia, że człowiek sam się aktu- 
alizuje, i powinno być osobno udowodnione (co, jak są- 
dzę, nastąpi). Co więcej, ci autorzy jako grupa wyraźnie 
uchylili się od rozstrzygającego stwierdzenia o tym we- 
wnętrznym rdzeniu, to znaczy, że musi ono być w pew- 
nym stopniu odziedziczone, w przeciwnym razie wszyst- 
kie ich wypowiedzi to puste słowa. 
Innymi słowy, musimy się zmierzyć z teorią „instynk- 
tu" lub, jak ją wolę nazywać, teorią podstawowych po- 
trzeb, to znaczy z badaniami pierwotnych, wewnętrz- 
nych, częściowo zdeterminowanych przez dziedziczność 
potrzeb, skłonności, pragnień i, mogę powiedzieć, war- 
tości ludzkich. Nie możemy jednocześnie rozgrywać dwóch 
gier — biologicznej i socjologicznej. Nie możemy twier- 
dzić, że kultura sprawia wszystko bez wyjątku i że w 
człowieku istnieje wrodzona natura. Jedno twierdzenie 
wyklucza drugie. 
Ze wszystkich zaś zagadnień dotyczących instynktu 
najmniej wiemy, a powinniśmy wiedzieć najwięcej, o 
agresji, wrogości, nienawiści i destrukcji. Zwolennicy 
Freuda twierdzą, iż są one instynktowe, natomiast więk- 
szość innych psychologów dynamicznych utrzymuje, że 
nie są one bezpośrednio instynktowe, lecz stanowią 
wciąż obecną reakcję na frustrację potrzeb instynkto- 
idalnych czy podstawowych. Inna możliwa interpretacja 
tych danych — sądzę, że lepsza — kładzie nacisk raczej 
na zmianę jakości gniewu w miarę polepszenia lub 
 
pogorszenia zdrowia psychologicznego (103). U osoby 
zdrowszej gniew stanowi raczej reakcję na aktualną sy- 

tuację niż charakterologiczny zasobnik z przeszłości. To 
znaczy jest on raczej realistyczną i skuteczną reakcją na 
coś realnego i obecnego, na przykład na niesprawiedli- 
wość, wyzysk lub atak, niż oczyszczającym wybuchem 
źle pokierowanej i nieskutecznej zemsty na niewinnych 
przygodnych widzach za grzechy popełnione kiedyś przez 
kogoś innego. Gniew nie znika wraz z powrotem do zdro- 
wia psychologicznego, ale przybiera formę zdecydowa- 
nia, samopotwierdzenia, samoobrony, usprawiedliwione- 
go oburzenia, walki ze złem i temu podobnych reakcji. 
Taka osoba może stać się bardziej skutecznym w 
działaniu bojownikiem na przykład o sprawiedliwość niż 
osoba przeciętna. 
Słowem, zdrowa agresywność przybiera formę osobo- 
wej siły i samoafirmacji. Agresja osoby chorej bądź nie 
mającej szczęścia czy wyzyskiwanej jest bardziej skłonna 
zabarwiać swoje zachowanie złośliwością, sadyzmem, śle- 
pą destrukcją, chęcią dominacji i okrucieństwem. 
W tym świetle widać, że problem można łatwo zbadać, 
jak wynika z, wyżej wzmiankowanej pracy (103). 
PROBLEMY KONTROLI I OGRANICZEŃ 
Inne zagadnienie, wobec którego stają teoretycy we- 
wnętrznej moralności, to łatwość samodyscypliny zazwy- 
czaj występującej u osób samoaktualizujących się, auten- 
tycznych, szczerych, której nie znajdujemy u osób 
przeciętnych. 
U tych zdrowych osób, jak się okazuje, obowiązek i 
przyjemność stanowią jedno i to samo, podobnie jak pra- 
ca i zabawa, interes własny i altruizm, indywidualizm 
i bezinteresowność. Wiemy, iż one s ą takie, ale nie wie- 
my, jak się nimi stają. Intuicja mówi mi wyraźnie, 
iż takie autentyczne w pełni ludzkie osoby są aktuali- 
zacją tego, czym mogłoby być wiele istot ludzkich. A jed- 
nak stoimy wobec żałosnego faktu, iż niewielu ludzi 
osiąga ten cel, może zaledwie jeden na stu lub dwustu. 
Należy wszakże żywić nadzieję, jeśli chodzi o ludzkość, 
ponieważ w zasadzie każdy może się stać dobrym i 
zdrowym człowiekiem. Jednak musi nas zarazem zasmu- 
cać fakt, że tak niewielu staje sią naprawdę dobry- 
161 
 
mi ludźmi. Chcąc zaś dowiedzieć się, dlaczego jedni sta- 
ją się nimi, a inni nie, stajemy wobec problemu zbadania 
historii życia ludzi samoaktualizujących się, aby wyja- 

śnić, jak do tego dochodzą. 
Już wiemy, że głównym warunkiem zdrowego wzrastar 
nią jest zaspokajanie potrzeb podstawowych. (Newroza 
jest bardzo często chorobą braku, podobnie jak awitami- 
noza.) Poznaliśmy też, że niepohamowane pobłażanie so- 
bie i zaspokajanie potrzeb mają swe niebezpieczne na- 
stępstwa, jak na przykład psychopatyczna osobowość, 
„oralność", brak odpowiedzialności, niezdolność do zno- 
szenia stresów, zepsucie, niedojrzałość, pewne zaburze- 
nia charakteru. Danych badawczych jest mało, ale rozpo- 
rządzamy obecnie dużym zasobem doświadczeń klinicz- 
nych i wychowawczych, pozwalających słusznie mnie- 
mać, że dziecko wymaga nie tylko zaspokajania potrzeb, 
lecz i wskazania mu ograniczeń, jakie świat fizyczny na- 
kłada na to zaspokojenie; i musi ono się dowiedzieć, że 
inne istoty ludzkie też szukają zaspokojenia swych po- 
trzeb, nawet jego matka i ojciec, przeto oni są nie tylko 
środkiem dla osiągania jego celów. Oznacza to kontrolo- 
wanie, zwłokę, ograniczenia, wyrzeczenie się, znoszenie 
frustracji i dyscyplinę. Tylko osobom zdyscyplinowanym 
i odpowiedzialnym można powiedzieć: „Czyń jak chcesz, 
a będzie to zapewne dobre". 
SIŁY REGRESYJNE: PSYCHOPATOLOGIA 
Musimy z kolei poważnie zająć się problemem, co 
przeszkadza wzrostowi, a więc problemami zaniku wzro- 
stu i unikania go, fiksacji, regresji, samoobrony, słowem 
— przyciągającą siłą psychopatologii lub, jak inni wolą 
to określić, problemem zła. 
Dlaczego tak wielu ludzi nie ma rzeczywistej tożsamości 
i ma tak mało sił na własne decyzje czy wybory? 
1. Owe impulsy i kierunkowe tendencje do samospeł- 
nienia, chociaż instynktowe, są bardzo słabe, tak że w 
przeciwieństwie do wszystkich innych zwierząt o sil- 
nych instynktach, te impulsy bardzo łatwo są wypierane 
przez nawyki, niewłaściwe kulturowe postawy, trauma- 
tyczne wydarzenia i błędne wychowanie. Toteż problem 
162 
 
wyboru i odpowiedzialności jest o wiele ostrzejszy u lu- 
dzi niż u istot innego gatunku. 
2.  W zachodniej kulturze przejawia się specjalna ten- 
dencja, określona  historycznie, która  zakłada,  że  te in- 
stynktoidalne potfzeby człowieka, jego tak zwana natura 
zwierzęca,  jest złĄ lub przewrotna.  W następstwie tego 

zakłada  się  wielć   kulturalnych  instytucji   specjalnie   w 
tym celu, aby kontrolować, hamować, tłumić i elimino- 
wać tę pierwotną Maturę człowieka. 
3.  Istnieją dwa  rodzaje sił działających na człowieka, 
nie tylko  jeden.  Oprócz  presji do  przodu,  ku  zdrowiu, 
istnieją też lękoWo-regresywne naciski do tyłu, ku cho- 
robie d słabości. Możemy posuwać się albo do przodu, do 
„wysokiej nirwany, albo do tyłu, do „niskiej nirwany". 
Sądzę, że głównym rzeczywistym brakiem teorii war- 
tości i teorii etycznych, zarówno w przeszłości jak obec- 
nie, jest niedostateczna znajomość psychopatologii i psy- 
choterapii. W ciągu całej historii uczeni mężowie pokazu- 
ją ludzkości nagrodę cnoty, piękno dobroci^wewnętrzny 
urok zdrowia psychicznego i samospełnienia, a mimo to 
większość ludzi "Wciąż uporczywie odmawia wejścia na 
wskazaną im dro^ę szczęścia i godności własnej. Nic nie 
pozostaje przeto haoiczycielom prócz irytacji, zniecierpli- 
wienia, rozczarowania, i tak trwają w tym zaklętym krę- 
gu między monitowaniem, napominaniem a zniechęce- 
niem. Sporo z &ich zrezygnowało zupełnie, wysuwając 
sprawę grzechu pierworodnego czy wrodzonego zła i z te- 
go wnioskując, iż człowieka mogą zbawić tylko nieziem- 
skie siły. 
A tymczasem rozporządzamy ogromną, bogatą i od- 
krywczą literaturą z zakresu dynamicznej psychologii i 
psychopatologii, wielkim zasobem informacji o słaboś- 
ciach i lękach człowieka. Wiemy dużo o tym, d l a c z e- 
g o ludzie popełniają złe czyny, dlaczego ściągają 
na siebie nieszczęście i zgubę, dlaczego są zdeprawowani 
i chorzy. Z teg^ zaś wyłoniło się zrozumienie, że zło 
w człowieku to głównie (choć nie tylko) ludzka słabość 
lub niewiedza, w^baczalna, zrozumiała, a także uleczalna. 
Niekiedy wydaje się czymś zabawnym, czasami zasmu- 
cającym, że tak wielu uczonych i badaczy, tak wielu 
163 
 
filozofów i teologów rozprawiających o ludzkich wartoś- 
ciach, o tym, co dobre, i co złe, działa nie biorąc absolut- 
nie pod uwagę tego zwykłego faktu, że zawodowi psy- 
choterapeuci codziennie, jako coś zwykłego, dokonują 
zmian i ulepszeń w naturze ludzkiej, pomagają ludziom 
stać się bardziej silnymi, cnotliwymi, twórczymi, dobry- 
mi, kochającymi, altruistycznymi, pogodnymi. To są tyl- 
ko niektóre następstwa lepszego poznania i zaakceptowa- 

nia siebie. Jest ich znacznie więcej, jak również mogą 
one występować w mniejszym lub większym stopniu (97, 
144). 
Temat ten jest jednak zbyt złożony, aby go nawet tyl- 
ko poruszyć w tym miejscu. Mogę jedynie wyprowadzić 
parę wniosków dotyczących teorii wartości: 
1.  Znajomość siebie wydaje się główną drogą do samo- 
poprawy, choć nie jedyną. 
2.  Samopoznanie i samodoskonalenie są dla większości 
ludzi nader trudne.' Wymagają zazwyczaj wiele odwagi 
i długotrwałego wysiłku. 
3.  Aczkolwiek pomoc dobrego  zawodowego  terapeuty 
znacznie ułatwia ten proces, nie jest to, bynajmniej, je- 
dyna droga. Wiele z tego, czego nas uczy terapia, daje się 
zastosować w wychowaniu, w życiu rodzinnym i w kie- 
rowaniu własnym życiem. 
4.  Jedynie studiując psychopatologię i terapię można 
się nauczyć właściwego respektowania i oceniania sił lę- 
ku, regresji, obrony, bezpieczeństwa. Uznawanie i rozu- 
mienie tych sił znacznie ułatwią własny wzrost ku zdro- 
wiu  i  pomaganie   w  tym  innym.   Fałszywy  optymizm 
wcześniej lub później przynosi rozczarowanie, gniew i po- 
czucie beznadziejności. 
5.  W podsumowaniu powiem, że nigdy nie będziemy 
w stanie dobrze zrozumieć ludzkiej słabości nie pojąwszy 
jej zdrowych dążeń. Bez tego popełnimy błąd patologi- 
zowania wszystkiego. Jednak nie potrafimy też tych dą- 
żeń w pełni zrozumieć ani wspomóc siłę jednostki, jeśli 
nie pojmiemy jej słabości. Popełnimy bowiem błąd zbyt 
optymistycznego polegania na samej racjonalności. 
Jeśli pragniemy pomóc ludziom w rozwoju ich czło- 
wieczeństwa, musimy zdać sobie sprawę nie tylko z tego, 
że oni sami próbują się zrealizować, lecz również że są 
niechętni, boją się czy są niezdolni do tej realizacji. Do- 
 
piero zdając sobie w pełni sprawę z tej dialektyki mię- 
dzy zdrowiem a chorobą możemy pomóc w przechyle- 
niu szali na rzecz zdrowia. 
12. WARTOŚCI, WZROST I ZDROWIE 
Moja teza brzmi zatem: zasadniczo może istnieć opiso- 
wa, naturalistyczna nauka o ludzkich wartościach; od- 
wieczny kontrast między wzajemnie wykluczającymi sdę 
„to, co jest" a „to, co powinno być" jest w pewnej mie- 
rze błędny; możemy badać najwyższe wartości czy cele 

istot ludzkich, tak samo jak badamy wartości mrówek 
lub koni, dębów czy, jeśli o to chodzi — Marsjan. Może- 
my wykryć (raczej niż stworzyć lub wymyślić), do ja- 
kich wartości ludzie dążą, tęsknią, jakie usiłują zdobyć, 
kiedy się doskonalą, a jakie wartości tracą, kiedy popa- 
dają w chorobę. 
Jednak, jak widzieliśmy, można tego owocnie dokonać 
(przynajmniej na obecnym etapie, przy ograniczonej tech- 
nice, którą rozporządzamy) tylko wtedy, jeśli wyróżni- 
my jednostki zdrowe od reszty populacji. Nie możemy 
określać średniej dla pragnień neurotyków za pomocą 
średniej dla pragnień ludzi zdrowych. (Niedawno pewien 
biolog oznajmił: „Wykryłem brakujące ogniwo między 
małpami antropoidalnymi a cywilizowanymi ludźmi. T o 
my!") 
Wydaje się, że te wartości są zarówno odkryte; jak 
stworzone czy skonstruowane, że są one wewnętrzne dla 
samej struktury natury ludzkiej, że mają zarówno pod- 
stawę biologiczną i genetyczną, jak również są rezulta- 
tem rozwoju kulturalnego, że ja sam raczej je opisuję 
niż wynajduję bądź projektuję czy ich pragnę („dyrekcja 
nie przyjmuje żadnej odpowiedzialności za stan istnieją- 
cy"). Jest to całkowicie sprzeczne na przykład z Sar- 
tre'em. 
Mogę to przedstawić w sposób bardziej bezpośredni 
zakładając na chwilę, iż badam wolny wybór czy prefe- 
rencje różnego rodzaju istot ludzkich, chorych i zdro- 
wych, starych i młodych, i to w różnych okolicznościach, 
Mamy naturalnie prawo to robić, podobnie jak mamy 
prawo, jako badacze, zajmować się wolnym wyborem 
białych szczurów, małp czy neurotyków. Przez takie sfor- 
165 
 
mułowanie można umknąć wielu nieistotnych i oderwa- 
nych dysput o wartości, a nadto ma ono tę zaletę, że kła- 
dzie nacisk na naukowy aspekt przedsięwzięcia, wyłącza- 
jąc je całkowicie z dziedziny apriorycznej. (W każdym 
razie osobiście uważam, że pojęcie „wartości" wkrótce 
stanie się anachroniczne. Zawiera zbyt dużo treści, zna- 
czy za wiele różnych rzeczy i ma zbyt długą historię. 
Co więcej, te różne zastosowania nie zawsze są świado- 
me. Dlatego też wywołują zamieszanie i jestem nieraz 
skłonny całkowicie odrzucić ten termin. Zwykle można 
zastosować dokładniejszy, mniej mylący synonim.) 

To bardziej naturalistyczne i opisowe ujęcie (bardziej 
„naukowe") ma jeszcze tę dodatnią stronę, że zamienia 
formę pytań obciążonych, „powinien" i „winien", peł- 
nych domyślnych i niesprawdzonych wartości, na zwy- 
klejszą, empiryczną formę pytań: kiedy? Gdzie? Dla ko- 
gOj? Ile? W jakich warunkach? itd., to znaczy na pytania 
empirycznie sprawdzalne.1 
Mój kolejny główny zestaw hipotez głosi, że tak zwa- 
ne wyższe wartości, wartości odwieczne itd., itd. to w 
przybliżeniu to, co uznajemy za wolne wybory dokonane 
w pomyślnej sytuacji przez takie osoby, które uważamy 
za względnie zdrowe (dojrzałe, rozwinięte, spełnione, 
zindywidualizowane itd.), kiedy czują się najlepiej i naj- 
silniej.                                                                 ^ 
Chcąc to określić bardziej opisowo dodam, że te oso- 
by, kiedy czują się silne, jeśli wolny wybór jest rze- 
czywiście możliwy, dążą samorzutnie do wybrania 
raczej prawdy niż fałszu, dobra niż zła, piękna niż brzy- 
doty, integracji niż dysocjacji, radości niż smutku, oży- 
wienia niż martwoty, oryginalności niż stereotypowości 
itd., widząc w tym wyborze to, co już opisałem jako 
wartości-B. 
Tu się nasuwa hipoteza pomocnicza, że tendencje do 
wyboru tych samych wartości-B widoczne są w słabym 
i niewyraźnym stopniu u wszystkich lub u większości 
1 To jest też jedna droga wydostania się z tak charaktery- 
stycznej dla teoretycznych i semantycznych dyskusji o warto- 
ściach kolistości pojęć. Na przykład taki klejnocik z plakatu: 
„Dobro jest lepsze od zła, ponieważ jest ładniejsze". 
[Jest to sprawdzalne ujęcie zalecenia Nietzschego: „Bądź 
jakim 
jesteś" lub Kierkegaarda: „Być takim, jakim się jest 
naprawdę" 
czy Rogersa: „To, do czego istoty ludzkie zdają się dążyć, 
kiedy 
mają wolność wyboru". 
 
istot ludzkich, to znaczy, że mogą one stanowić war- 
tości obejmujące cały gatunek, które występują najwy- 
raźniej i najpewniej, najsilniej u ludzi zdrowych, i że 
u tych zdrowych ludzi owe wyższe wartości występują 
z najmniejszą domieszką wartości czy to defensywnych 
(wzbudzonych przez niepokój), czy zdrowo-regresywnych, 
czyli „pasywnych".2 O tych ostatnich będzie mowa niżej. 

Inną bardzo prawdopodobną hipotezą jest następująca: 
zdrowi ludzie przeważnie wybierają to, co jest „dla nich 
dobre" oczywiście w sensie biologicznym, ale możliwe, że 
także w innym sensie („dobre dla nich" znaczy tutaj 
„prowadzące do samoaktualizacji ich samych i innych"). 
Co więcej, podejrzewam, że to, co jest dobre dla osób 
zdrowych (wybrane przez nie), zapewne okaże się na 
dłuższą metę dobre też dla mniej zdrowych, i że jest 
tym, co osoby chore także by wybrały, gdyby umiały le- 
piej wybierać. Innymi słowy ludzie zdrowi lepiej wy- 
bierają niż ludzie niezdrowi. Albo odwracając to twier- 
dzenie dla uzyskania innego zestawu implikacji propo- 
nuję, abyśmy zbadali wyniki obserwacji tego wszystkie- 
go, co wybierają nasze najlepsze jednostki, a następnie 
przyjęli założenie, iż są to najwyższe wartości dla całego 
rodzaju ludzkiego. A więc zobaczmy, co się stanie, jeśli 
żartobliwie potraktujemy te jednostki jako biologiczne 
próbki, bardziej wrażliwe odmiany nas samych, o ostrzej- 
szej niż nasza świadomości tego, co jest dla nas dobre. 
Czyli zakładamy, że mając dość czasu wybralibyśmy w 
końcu to, co one wybierają od razu. Albo że wcześniej 
lub później zobaczylibyśmy mądrość ich wyboru, a wtedy 
wybralibyśmy to samo. Albo że one postrzegają ostro 
i wyraźnie to, co my widzimy mgliście. 
Zakładam również, że wartości postrzegane w 
doświadczeniach szczytowych są mniej więcej takie sa- 
me, jak wartości z wyboru, o których była mowa wyżej. 
Czynię to, aby pokazać, iż wartości z wyboru są tylko 
jednym z rodzajów wartości. 
I wreszcie zakładam, że te same wartości-B, które ist- 
nieją jako preferencje lub motywacje u naszych najlep- 
szych jednostek, są w pewnym stopniu takie same, jak 
wartości, które stanowią o „dobrym" dziele sztuki czy 
o Naturze w ogóle lub o dobrym świecie zewnętrznym. 
r   ! 
2 Termin zaproponowany przez drą Richarda Farsona. 
167 
 
Mniemam przeto, iż wartości-B wewnątrz osoby są 
w pewnym stopniu izomorficzne z tymi samymi wartoś- 
ciami postrzeganymi w świecie i że istnieje dynamiczny 
związek między tymi wewnętrznymi a zewnętrznymi war- 
tościami, które się wzajemnie podkreślają i wzmacniają 
(108, 114). 

Wyrażę tutaj jedną jeszcze implikację, iż rozważania 
te potwierdzają istnienie najwyższych wartości w obrę- 
bie samej natury ludzkiej, które należy tam odkryć. Jest 
to radykalnie sprzeczne z dawniejszymi i powszechnymi 
wierzeniami, że najwyższe wartości mogą pochodzić tyl- 
ko od nadprzyrodzonego Boga lub z jakiegoś innego źród- 
ła poza naturą ludzką. 
DEFINICJA CZŁOWIECZEŃSTWA 
Musimy  szczerze   uznać   realne   teoretyczne   i   logiczne 
trudności nieodłącznie związane z takim zadaniem i zmie- 
. rzyć się z nimi. Każdy element bowiem tej definicji sam 
l wymaga definicji i posługując się nimi poruszamy się po 
\ krawędzi koła. Na razie będziemy musieli się zgodzić na 
\ pewną kolistość. 
„Dobrą istotę ludzką" możemy zdefiniować jedynie na 
podstawie jakiegoś kryterium człowieczeństwa. Kryte- 
rium to prawie na pewno będzie kwestią stopnia, to zna- 
czy niektórzy ludzie są bardziej ludzcy niż inni, zaś 
„dobre" jednostki, „dobre okazy" są bardzo ludzkie. 
Tak być musi, gdyż istnieje wiele cech określających 
człowieczeństwo, każda jest konieczna, lecz nie wystar- 
cza sama w sobie dla zdefiniowania człowieczeństwa. 
A ponadto wiele z tych określających cech stanowi kwe- 
stię stopnia i nie w pełni czy nie ostro odróżnia zwierzęta 
od ludzi. 
,„,    Tutaj okażą się bardzo pożyteczne sformułowania Ro- 
Ą berta Hartmana (59). Dobra istota ludzka (lub tygrys czy 
jabłoń) jest dobra o tyle, o ile spełnia lub czyni zadość 
pojęciu „istoty ludzkiej" (lub tygrysa czy jabłoni). 
Z pewnego punktu widzenia jest to faktycznie bardzo 
proste rozwiązanie, z którego cały czas nieświadomie ko- 
rzystamy. Młoda matka pyta lekarza: „Czy moje dziecko 
jest normalną?", i on już wie, co pytająca ma na myśli. 
Dyrektor ogrodu zoologicznego kupując tygrysy szuka 
168 
 
 
„dobrych okazów", tygrysów naprawdę tygrysich, ze 
wszystkimi ich cechami dobrze zaznaczonymi i w pełni 
rozwiniętymi. Kiedy kupuję małpy cebus do mego labo- 
ratorium, również potrzebuję dobrych okazów, dobrych 
małp o małpich cechach, nie zaś jakichś osobliwych czy 
niezwykle dobrych małp cebus. Jeśli napotkam małpę nie 
mającą chwytliwego ogona, nie będzie ona dobrą małpą 

cebus, chociaż u tygrysa ta cecha nie stanowiłaby prze- 
szkody. Podobnie rzecz się ma z dobrą jabłonią, z dob- 
rym motylem. Systematyk wybiera na przedstawiciela 
nowego gatunku, który ma być umieszczony w muzeum, 
który ma być typowy dla całego gatunku, najlepszy okaz, 
jaki może zdobyć, najbardziej rozwinięty, nie uszkodzo- 
ny* wyposażony w najbardziej typowe cechy określające 
dany gatunek. Taka sama zasada kieruje wyborem „dob- 
rego Renoira" lub „najlepszego Rubensa" itd. 
W dokładnie takim  samym sensie możemy wybierać 
najlepsze okazy rodzaju ludzkiego, osobników ze wszyst- 
kimi elementami właściwymi dla tego gatunku, ze wszyst- 
kimi ludzkimi zdolnościami dobrze rozwiniętymi i w peł-    s. 
ni   funkcjonującymi,   bez   żadnych   widocznych   chorób,   
<* 
zwłaszcza takich, które mogłyby uszkodzić główne, okre- 
ślające, konieczne cechy. Tych można nazwać „najpełniej 
ludzkimi". 
Jak dotąd sprawa nie jest zbyt kłopotliwa. Lecz weźmy 
pod uwagę dodatkowe trudności, jakie przedstawia sę- 
dziowanie na konkursie piękności lub zakup stada owiec 
czy psa pokojowego. Stajemy tutaj, po pierwsze, wobec 
kwestii arbitralnych standardów kulturowych, które mo- 
gą przeważyć i wyeliminować determinanty biopsycho- 
logiczne. Po drugie, stajemy wobec problemu oswojenia, 
to jest życia sztucznego i ochranianego. Musimy tu pa- 
miętać, że istoty ludzkie można też traktować jako pod 
pewnymi względami oswojone, zwłaszcza te, które naj- 
bardziej chronimy, na przykład upośledzone umysłowo, 
małe dzieci itd. Po trzecie, stajemy wobec potrzeby od- 
różnienia wartości właściciela farmy mlecznej od war- 
tości krów. 
Skoro instynktoidalne tendencje człowieka są o wiele 
słabsze od sił kulturowych, zawsze będzie trudnym zadar 
niem wydobycie psychobiologicznych wartości człowieka. 
Trudne czy też nie, jest to w zasadzie możliwe. Jak rów- 
nież niezbędne, a nawet rozstrzygające (97, rozdz, 7). 
169 
 
Otóż naszym kapitalnym problemem badawczym jest 
„wybór zdrowego wybierającego". Dla celów prak- 
tycznych można to uczynić nawet już teraz, bo już 
obecnie lekarze mogą wybierać organizmy zdrowe fizycz- 
nie. Wielkie są natomiast trudności teoretyczne, 

zwłaszcza zagadnienie definicji i konceptualizacji zdrowia. 
WARTOŚCI WZROSTU, 
WARTOŚCI OBRONNE (NIEZDROWY REGRES) 
I WARTOŚCI ZDROWEJ REGRESJI 
<WARTOŚCI „PASYWNE") 
Okazuje się, że przy naprawdę wolnym wyborze ludzie 
dojrzali lub zdrowsi cenią sobie nie tylko prawdę, dobro 
i piękno, lecz także wartości regresywne, wartości prze- 
życia i (albo) homeostatyczne wartości spokoju i ciszy, 
snu i wypoczynku, poddania się, zależności i bezpieczeń- 
stwa lub ochrony przed rzeczywistością i uwolnienia się 
od niej, wycofania się od Szekspira do powieści detekty- 
wistycznych, ucieczki w świat fantazji, a nawet pragnie- 
nia śmierci (spokoju) itd. Można je w przybliżeniu naz- 
wać wartościami wzrostu i wartościami zdrowo-regre- 
sywnymi, czyli „pasywnymi", oraz z kolei wykazać, że 
im bardziej jest dana osoba dojrzała, silna i zdrowa, tym 
więcej poszukuje wartości wzrostu, a mniej szuka i wy- 
maga wartości „pasywnych", niemniej potrzebuje jed- 
nych i drugich. Te dwie grupy wartości zawsze łączy 
wzajemna dialektyczna zależność, rodząc dynamiczną 
równowagę, to znaczy otwarte zachowanie. 
Należy pamiętać, że podstawowe motywacje dostarcza- 
ją gotowej hierarchii wartości powiązanych ze sobą ja- 
ko wartości wyższe i niższe, silniejsze i słabsze, bardziej 
istotne i mniej niezbędne. 
Te potrzeby układają się raczej w zintegrowaną hie- 
rarchię niż dychotomię, to znaczy jedna opiera się na 
drugiej. Wyższa potrzeba realizowania, powiedzmy, spec- 
jalnych talentów opiera się na ciągłym zaspokajaniu, po- 
wiedzmy, potrzeby bezpieczeństwa, która nie znika, choć- 
by znajdowała się w ^stanie,„nieaktywnym. (Przez stan 
nieczynny rozumiem stan głodu po dobrym posiłku.) 
To znaczy, że zawsze pozostaje możliwość regresu do 
niższych potrzeb, który w tym kontekście musi być uwa- 
170 
 
żany nie tylko za patologiczny lub chorobowy, lecz także 
za, absolutnie niezbędny dla integracji całego organizmu 
i za warunek wstępny do istnienia i funkcjonowania 
„wyższych potrzeb". Poczucie bezpieczeństwa jest poprze- 
dzającym koniecznym warunkiem miłości, ta zaś warun- 
kuje samorealizację. 
Tak więc te wartości zdrowo-regresywne muszą być 

uważane za „normalne", naturalne, zdrowe, instynkto- 
idalne itd., za tak zwane „wartości wyższe". Jest oczy- 
wiste, iż łączy je dialektyczny czy dynamiczny wzajemny 
związek (czyli, jak wolę to określić, są raczej hierarchicz- 
nie zintegrowane niż dychotomiczne). I wreszcie musimy 
zająć się wyraźnym, opisowym faktem, że niższe potrze- 
by i wartości przeważają nad wyższymi potrzebami i war- 
tościami przez większość czasu i u większości osób, to 
znaczy, iż wywierają one silny nacisk regresyjny. Jedy- 
nie najzdrowsze, najdojrzalsze i najlepiej rozwinięte jed- 
nostki częściej wybierają i preferują wartości wyższe 
(i to tylko w dobrych lub dość dobrych warunkach ży- 
ciowych). Dzieje się tak chyba głównie dzięki solidnej 
podstawie zaspokojonych niższych potrzeb, które jako 
uśpione i nieczynne przez zaspokojenie nie wywierają 
regresywnego wstecznego wpływu. (Jest oczywistą praw- 
dą, iż to założenie zaspokojenia potrzeb zakłada istnie- 
nie nader dobrego świata.) 
P-cdsumowując powyższe w sposób staromodny po- 
wiem, że wyższa natura człowieka opiera się na jego na- 
turze niższej, potrzebnej jako fundament, bez którego 
musiałaby upaść. To znaczy, że dla ludzkości, widzianej 
jako całość, wyższa natura ludzka jest nie do wyobraże- 
nia bez zaspokojenia natury niższej jako jej podstawy. 
Najlepszą drogą wiodącą do rozwoju wyższej natury jest 
uprzednie spełnienie i zaspokojenie potrzeb natury niż- 
szej. Co więcej, wyższa natura ludzka opiera się także na 
istnieniu dobrego lub dość dobrego otoczenia — obecnego 
i uprzedniego. 
Zakładam przy tym, że wyższa natura człowieka, ideały 
i aspiracje oraz zdolności opierają się nie na wyrzecze- 
niu się instynktów, lecz raczej na ich zaspokojeniu. Oczy- 
wiście te „podstawowe potrzeby", o których mówię, nie 
są tym samym, co klasyczne freudowskie „instynkty". 
A nawet jeśli tak, to sposób, w jaki ująłem to zagadnie- 
nie, wskazuje na konieczność ponownego zbadania teorii 
171 
 
instynktów Freuda. Potrzeba tego już od dawna istnie- 
je. Z drugiej strony takie ujęcie byłoby w pewnym sen- 
sie izomorficzne z freudowską metaforyczną dychotomią 
instynktów życia i śmierci. Może natomiast da się użyć 
jego podstawowej metafory modyfikując konkretne 
sformułowanie. Tę dialektykę między postępem a regre- 

sją, między tym, co wyższe, a tym, co niższe, egzysten- 
cjaliści obecnie wyrażają inaczej. Nie widzę większej róż- 
nicy między tymi sformułowaniami z tym wyjątkiem, że 
ja staram się zbliżyć moje sformułowanie do danych kli- 
nicznych i empirycznych, łatwiejszych do potwierdzenia 
albo odrzucenia. 
EGZYSTENCJALNY DYLEMAT LUDZKI 
Nawet istoty najpełniej ludzkie nie są wolne od głów- 
nego ludzkiego dylematu bycia jednocześnie tylko stwo- 
rzeniem i bogiem, słabym i silnym, ograniczonym i nie- 
ograniczonym, tylko zwierzęcym i przekraczającym zwie- 
rzęcość, dorosłym i dziecinnym, bojaźliwym i odważnym, 
postępowym i wstecznym, pragnącym doskonałości i bo- 
jącym się jej, robakiem i bohaterem. To właśnie usilnie 
starają się nam przekazać egzystencjaliści. Myślę, że rnu- 
simy się z nimi zgodzić na podstawie dostępnego nam 
świadectwa, że ów dylemat i jego dialektyka znajdują 
się u podstaw każego ostatecznego systemu psychodyna- 
mizmu i psychoterapii. Co więcej, uważam go za podsta- 
wowy dla każdej naturalistycznej teorii wartości. 
Lecz jest bardzo ważne, a nawet decydujące, poniecha- 
nie naszego, liczącego sobie trzy tysiące lat, zwyczaju 
rozdwajania, rozszczepiania, rozdzielania na wzór logiki 
arystotelesowskiej. („A i nie-A są od siebie całkowicie 
odmienne i nawzajem się wykluczają. Dokonaj wyboru 
— między jednym albo drugim. Ale nie możesz mieć 
jednego i drugiego.") Chociaż może to być trudne, mu- 
simy nauczyć się myślenia raczej holistycznego niż ato- 
mistycznego. Wszystkie te „przeciwieństwa" są w istocie 
rzeczy zintegrowane hierarchicznie, zwłaszcza u ludzi 
zdrowszych, i jednym z właściwych celów terapii jest 
przejście od dychotomii i rozszczepienia do integracji po- 
zornie nie dających się pogodzić przeciwieństw. Nasze ce- 
chy boskie opierają się na cechach zwierzęcych i ich po- 
trzebują. Nasz wiek dojrzały nie powinien być jedynie 
172 
 
wyrzeczeniem się naszego dzieciństwa, lecz włączeniem 
jego dobrych cech i budowaniem na nich. Wyższe war- 
tości są hierarchicznie zintegrowane z wartościami niż- 
szymi. Ostatecznie dychotornizowanie patologizuje, a pa- 
tologia dychotomizuje. (For. ze wspaniałym pojęciem izo- 
łacji u Groldsteina, 55.) 
WRODZONE WARTOŚCI JAKO MOŻLIWOŚCI 

Jak powiedziałem, wartości odkrywamy częściowo w 
nas samych. Ale częściowo są one również stwarzane lub 
wybierane przez samą osobę. Odkrycie nie jest jedyną 
-drogą uzyskiwania wartości, którymi będziemy żyli. Po- 
szukując ich w sobie rzadko odkrywamy coś ściśle jed- 
noznacznego, strzałkę wskazującą tylko jeden kierunek, 
potrzebę dającą się zaspokoić tylko w jeden sposób. 
Wszystkie niemal potrzeby, zdolności i talenty dadzą się 
zaspokoić w rozmaity sposób. Chociaż ta rozmaitość jest 
ograniczona, jest to w każdym razie rozmaitość. Uro- 
dzony sportowiec ma do wyboru wiele dziedzin sportu. 
Potrzeba miłości może być zaspokojona przez każdą z 
wielu osób i w różny sposób. Utalentowany muzyk bę- 
dzie nieomal równie szczęśliwy z fletu jak z klarnetu. 
Wielkiej klasy intelektualista może być równie szczęśli- 
wy jako biolog, jako chemik bądź psycholog. Na każde- 
go człowieka dobrej woli czeka wielka różnorodność 
spraw czy obowiązków, którym może się oddać z równą 
satysfakcją. Można powiedzieć, iż ta wewnętrzna struk- 
tura natury ludzkiej jest raczej chrząstkowa niż kostna, 
albo że można ją prowadzić i formować jak żywopłot, 
a nawet rozpinać jak drzewka owocowe. 
Problemy wyboru i wyrzeczenia się wciąż pozostają, 
chociaż dobry eksperymentator lub terapeuta powinien 
rychło się zorientować ogólnie co do talentów, uzdolnień 
i potrzeb danej osoby i umieć na przykład udzielić jej 
odpowiedniej wskazówki w wyborze zawodu. 
Poza tym, kiedy wzrastająca osoba niewyraźnie zaczy- 
na dostrzegać zakres swoich losów, wśród których może 
wybierać zgodnie z okolicznościami, z aprobatą lub na- 
ganą środowiska itd., i kiedy stopniowo skłania się (wy- 
biera? jest wybrana?) do zostania, powiedzmy, lekarzem, 
szybko wyłaniają się problemy samokształtowania i sa- 
mostwarzania. Dyscyplina, wytężona praca, odkładanie 
173 
 
na później przyjemności, zmuszanie się, kształtowanie i 
ćwiczenie siebie, to wszystko staje się konieczne nawet 
dla „urodzonego lekarza". Bez względu na to, jak bardzo 
lubi swą pracę, są i takie zajęcia, do których musi się 
zmuszać dla dobra sprawy. 
Można to przedstawić w inny sposób: samorealizacja 
poprzez zawód lekarza oznacza zostanie lekarzem dob- 
rym, nie zaś marnym. Ten ideał na pewno stwarza czę- 

ściowo on sam, częściowo podsuwa mu kultura, a czę- 
ściowo odkrywa go w sobie samym. To, jakim według 
niego powinien być dobry lekarz, jest równie determinu- 
jące, jak jego własne talenty, zdolności i potrzeby. 
•*•'•'"•••                                            CZY TERAPIA 
ODKRYWAJĄCA 
;                   POMAGA W POSZUKIWANIU WARTOŚCI? 
Hartmann (61, s. 51, 60, 85) zaprzecza tezie, jakoby 
imperatywy moralne można wyprowadzić z danych psy- 
choanalitycznych (ale zob. również s. 92).3 Lecz co ozna- 
.cza tutaj wyraz „wyprowadzić",? Twierdzę, że psycho- 
analiza i inne terapie odkrywające po prostu odsła- 
niają, czyli ukazują wewnętrzny bardziej biologiczny 
i instynktoidalny rdzeń natury ludzkiej. Część tego rdze- 
nia stanowią pewne preferencje i pragnienia, które moż- 
na uważać za wartości wrodzone i ugruntowane biolo- 
gicznie, aczkolwiek słabe. Wszystkie podstawowe potrze- 
by należą do tej kategorii, jak również wrodzone uzdol- 
nienia i talenty jednostki. Nie mówię, że są to „powin- 
ności" lub „nakazy moralne", przynajmniej w dawnym, 
zewnętrznym sensie. Mówię jedynie, iż są one wrodzone 
naturze ludzkiej, a ponadto, że ich negowanie i zniwe- 
8 Nie jestem pewien, w jakim stopniu występuje tu 
prawdziwa 
różnica opinii. Na przykład wydaje mi się, że pewna 
wypowiedź 
jHairtmanna (s. 92) jest zgodna z moją powyższą tezą, 
zwłaszcza 
w swoim nacisku na „wartości autentyczne". 
Por. z poniższym zwięzłym sformułowaniem Feuera (43, s. 
13- 
-14): „Różnica między wartościami autentycznymi a 
'nieautentycznymi jest różnicą między wartościami, które 
wyrażają pierwotne popędy organizmu, a wartościami, które 
są wywołań te przez niepokój. Jesit to kontrast mię- 
dzy wartościami, które wyrażają wolną osobowość, a 
wartościa- 
mi, które są regresywne przez lęk i tabu. Jest to rozróżnienie, 
które znajduje się u podstawy teorii etycznej, i rozwinięcie 
socjo- 
logu stosowanej dla wypracowania ludzkiego szczęścia". 
174 
 
czenie powoduje psychopatologię, a więc zło, bo chociaż: 

nie są to synonimy, patologia i zło na pewno zachodzą na 
siebie. 
Podobnie mówi Redlich (109, s. 88): „Jeśli poszukiwa- 
nie terapii staje się szukaniem ideologii, musi to pro- 
wadzić do rozczarowania, jak wyraźnie stwierdził Whee- 
lis, gdyż psychoanaliza nie może dostarczać ideologii". 
Oczywiście jest to prawdziwe, jeżeli rozumiemy wyraz 
,,ideologia'' dosłownie. 
A jednak znowu przeoczą się coś bardzo ważnego. Acz-* 
kolwiek te odkrywające terapie nie dostarczają 
ideologii, z pewnością pomagają one odsłonić i ob- 
nażyć przynajmniej predyspozycje lub zaczątki 
wrodzonych wartości. 
To znaczy, iż odkrywający, sięgający głębi terapeuta 
może pomóc pacjentowi w odkryciu, jakich najgłębszych, 
najbardziej wewnętrznych wartości po omacku poszuku- 
je, pragnie, potrzebuje. Utrzymuję przeto, że właściwy 
rodzaj terapii jest raczej ważny przy poszukiwaniu 
wartości niż nieważny, jak twierdzi Wheelis (174). 
Uważam nawet za możliwe, iż wkrótce będziemy 
mogli nawet określić terapię jako poszukiwanie 
wartości, ponieważ w końcu poszukiwanie tożsamości jest 
w swej istocie poszukiwaniem swoich własnych, wrodzo- 
nych, autentycznych wartości. Staje się to zrozumiałe 
zwłaszcza wtedy, jeśli pamiętamy o tym, że ulepszona 
samowiedza (i wyrazistość własnych wartości) jest rów- 
noczesna z ulepszoną wiedzą o innych i ogólną wiedzą 
o rzeczywistości (jak również z wyrazistością ich war- 
tości). 
Wreszcie uważam za rzecz możliwą, iż powszechne nad- 
mierne podkreślanie (domniemanej) przepaści między sa- 
mowiedza a działaniem etycznym (i zaangażowaniem wo- 
bec wartości) może samo w sobie być symptomem szcze- 
gólnie obsesyjnego rozłamu między myślą a dzia- 
łaniem, który nie jest tak powszechny dla innych typów 
charakteru (zob. 32). Można to prawdopodobnie rozsze- 
rzyć na odwieczną filozoficzną dychotomię między „jest" 
a „powinno być", między faktem a normą. Z moich obser- 
wacji ludzi zdrowszych, ludzi w doświadczeniach szczy- 
towych i ludzi, którym udaje się zintegrować swoje dob- 
re obsesyjne cechy z dobrymi histerycznymi cechami wy- 
nika, iż na ogół nie ma tu takiej nieprzebytej 
175.