asystent osoby niepelnosprawnej 346[02] o1 01 n

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Iwona Pałgan

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka

346[02].O1.01

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
mgr Dorota Kaczor

Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak

Konsultacja:
mgr Hanna Całuń

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].O1.01
„Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Przykładowe scenariusze zajęć

Ćwiczenia

5.1.

Człowiek w środowisku – środowisko a rozwój jednostki

5.1.1.

wiczenia

5.2.

Rozwój organizmu człowieka – procesy fizjologiczne

5.2.1.

wiczenia

5.3.

Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka

5.3.1.

wiczenia

5.4.

Podział i charakterystyka procesów psychicznych; procesy poznawcze,

emocjonalne, motywacyjne

5.4.1.

wiczenia

5.5.

Wybrane teorie osobowości

5.5.1.

wiczenia

5.6. Metody badania osobowości

5.6.1.

wiczenia

5.7. Czynniki kształtujące osobowość

5.7.1.

wiczenia

5.8. Podstawy życia społecznego

5.8.1.

wiczenia

5.9. Funkcje i zadania grupy społecznej. Role społeczne

5.9.1.

wiczenia

5.10. Teorie społecznego uczenia się

5.10.1. Ćwiczenia

Ewaluacja osiągnięć ucznia

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne czyli wykaz wiadomości jakie uczeń powinien już posiadać, aby bez
problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – czyli wykaz umiejętności jakie uczeń zdobędzie pracując
z poradnikiem,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania –
uczenia się oraz środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,

−

literaturę uzupełniającą.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, tekstu przewodniego.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

346[02].O1

Podstawy świadczenia usług

socjalnych

346[02].O1.01

Charakteryzowanie psychofizycznych

i społecznych aspektów rozwoju

człowieka

346[02].O1.02

Doskonalenie

umiejętności

interpersonalnych

346[02].O1.03

Kształtowanie umiejętności

rozwiązywania problemów

346[02].O1.05

Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz

udzielanie pierwszej pomocy

346[02].O1.04

Prowadzenie

profilaktyki

i promocji zdrowia

346[02].O1.06

Stosowanie przepisów prawa

w działalności socjalnej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:

−

współpracować w grupie,

−

sprawnie posługiwać się komputerem,

−

korzystać z różnorodnych źródeł informacji: biblioteki, Internet,

−

posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii i fizjologii człowieka,

−

posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu wiedzy o społeczeństwie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:

−

wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska,

−

scharakteryzować zmiany rozwojowe w poszczególnych okresach życia człowieka,

−

scharakteryzować podstawowe zjawiska fizjologiczne w organizmie człowieka,

−

scharakteryzować procesy psychiczne człowieka,

−

scharakteryzować procesy poznawcze,

−

określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,

−

scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,

−

określić wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka,

−

scharakteryzować podstawowe koncepcje i składniki osobowości,

−

wskazać czynniki kształtujące osobowość,

−

wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości,

−

zastosować wybrane metody poznawania osobowości,

−

przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych,

−

zanalizować czynniki wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych,

−

scharakteryzować funkcje i zadania grupy społecznej,

−

określić rolę grupy w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej,

−

określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

...................................................................................................

Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł:

Podstawy świadczenia usług socjalnych 346[02].O1

Jednostka modułowa:

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów

rozwoju człowieka 346[02].O1.01

Temat: Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka.

Cel ogólny: zapoznanie z charakterystyką okresów rozwoju psychofizycznego człowieka.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
–

wymienić kolejno etapy rozwoju człowieka,

–

określić najważniejsze wydarzenia poszczególnych okresów rozwojowych,

–

wymienić pięć najczęściej spotykanych psychologicznych postaw u ludzi starych
wyróżnianych przez S. Reichard,

–

wskazać typowe zachowania w okresie dojrzewania,

–

wyjaśnić na czym polega syndrom tzw. pustego gniazda.

Metody nauczania-uczenia się:
–

dyskusja,

–

wiczenia.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca indywidualna,

−

praca w zespole.

Czas trwania zajęć: 3 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:
–

model przedstawiający dziecko nienarodzone,

–

film przedstawiający przebieg okresu prenatalnego i niemowlęcego,

–

foliogramy prezentujące fazy rozwoju człowieka,

–

magnetowid lub DVD,

–

rzutnik.

Przebieg zajęć:
1.

Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności i pracy domowej.

Podanie tematu zajęć i celu.

Wprowadzenie do tematu:
–

nauczyciel przeprowadza krótki wykład informacyjny na temat okresów rozwoju
psychofizycznego człowieka; uczniowie notują,

–

nauczyciel prezentuje film, pokazujący przebieg okresu prenatalnego i niemowlęcego;
następnie prezentuje kolejno foliogramy przedstawiające pozostałe fazy rozwoju
człowieka i omawia je szczegółowo. Plansze zostają rozstawione po całej sali,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

nauczyciel zaś dzieli tablicę kredą na części, każda rubryka to jeden omawiany okres,
następnie prosi uczniów, aby po kolei podchodzili i na podstawie otrzymanych
informacji wpisali czas trwania danego okresu rozwojowego,

–

nauczyciel rysuje na tablicy oś z zaznaczonymi latami życia (co 5 lat) i prosi uczniów
by podchodzili i w odpowiednich przedziałach wiekowych wpisywali etapy rozwoju,
kolejność wydarzeń w pracy zawodowej, kolejność wydarzeń w rodzinie. Pozostali
uczniowie obserwują czy koledzy prawidłowo uzupełniają dane – poprawiają,
wyjaśniają pomyłki,

–

po wykonaniu tych zadań nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy i przydziela każdej
z nich ćwiczenie do wykonania.

4. Realizacja ćwiczenia:

–

nauczyciel wyjaśnia cel ćwiczenia, jego zakres i sposób wykonania,

–

uczniowie zapoznają się z treścią przydzielonego zadania,

–

uczniowie przypominają sobie przekazane informacje,

–

uczniowie przeglądają tablice okresów rozwoju psychofizycznego,

–

uczniowie grupy pierwszej wypisują wspólnie na kartonie przełomowe fazy rozwoju
płodu w łonie matki,

–

uczniowie grupy drugiej wypisują wspólnie na kartonie rozwój motoryki przez
pierwszych 15 miesięcy po narodzinach dziecka.

5. Nauczyciel obserwuje prace uczniów, udziela rad i wskazówek:

–

czy uczniowie prawidłowo wykonują ćwiczenia.

Zakończenie zajęć:
–

uczeń, przedstawiciel grupy prezentuje wykonane zadanie przez swoją grupę, wymienia
też wnioski i spostrzeżenia,

–

uczniowie wypisują na tablicy ogólne wnioski,

–

nauczyciel ocenia pracę każdej grupy.

Praca domowa
Scharakteryzuj (do wyboru) okres prenatalny lub okres starości.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
–

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

........................................................................

Modułowy program nauczania

Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]

Moduł:

Podstawy świadczenia usług socjalnych 346[02].O1

Jednostka modułowa:

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[02].O1.01

Temat: Czynniki kształtujące osobowość

Cel ogólny: zapoznanie z czynnikami kształtującymi osobowość człowieka.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

zdefiniować pojęcie osobowości,

−

wymienić czynniki kształtujące osobowość,

−

zdefiniować pojęcia: aktywność własna, rola społeczna, osoba znacząca, środowisko
biologiczne, środowisko społeczne, wzór, kultura, wychowanie,

−

wyjaśnić w jaki sposób i w jakim stopniu każdy z wymienionych czynników kształtuje
osobowość.

Metody nauczania-uczenia się:

−

„burza mózgów”,

−

wiczenia,

−

dyskusja.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca indywidualna,

−

praca w zespole.

Czas trwania zajęć: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy prezentujące charakterystyczne czynniki kształtujące osobowość,

−

rzutnik pisma.

Przebieg zajęć:
1.

Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności i pracy domowej

Podanie tematu zajęć i celu.

Wprowadzenie do tematu:

–

„burza mózgów” – nauczyciel zadaje uczniom pytanie jakie czynniki ich zdaniem
wpływają na kształtowanie osobowości człowieka, następnie prosi uczniów, aby
każdy pomysł zapisali na tablicy; następnie odbywa się dyskusja dotycząca
podanych czynników, na koniec nauczyciel weryfikuje odpowiedzi, prezentując
foliogramy z podstawową listą czynników kształtujących osobowość, wraz z ich
definicjami. Nauczyciel dokonuje krótkiej charakterystyki poszczególnych
elementów,

–

nauczyciel prosi uczniów, aby opowiedzieli w jaki sposób konkretnie na życie
każdego z nich wpłynęły takie czynniki jak: wychowanie i środowisko. Uczniowie
udzielają odpowiedzi, nauczyciel je weryfikuje, a następnie przydziela zadania
grupom.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Realizacja ćwiczenia

–

nauczyciel wyjaśnia cel ćwiczenia, jego zakres i sposób wykonania,

–

uczniowie zapoznają się z treścią przydzielonego zadania,

–

uczniowie przypominają sobie przekazane informacje,

–

każdy z uczniów wypisuje na kartonie w jaki sposób aktywność własna wpłynęła na
ukształtowanie się ich osobowości,

–

uczniowie w grupach starają się wypisać jak najwięcej czynników środowiska
biologicznego i kulturowego wpływających na kształtowanie osobowości,

–

uczniowie uzasadniają swoje wypowiedzi.

Nauczyciel obserwuje prace uczniów, udziela rad i wskazówek:

–

czy uczniowie prawidłowo wykonują ćwiczenia

Zakończenie zajęć:

−

uczeń, przedstawiciel grupy prezentuje wykonane zadanie przez swoją grupę, wymienia
też wnioski i spostrzeżenia,

−

uczniowie dyskutują na forum klasy na ten temat,

−

nauczyciel ocenia pracę każdej grupy.

Praca domowa:
Wybierz dowolny kraj i na podstawie posiadanej wiedzy o jego obywatelach opisz jakie
czynniki kulturowe, biologiczne i środowiskowe przyczyniły się do ukształtowania
stereotypowej osobowości danej nacji.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.

–

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ĆWICZENIA

5.1.

Człowiek w środowisku – środowisko a rozwój jednostki

5.1.1.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź listę czynników środowiska naturalnego (biologicznego) wpływających

i oddziałujących na człowieka w ciągu życia oraz ustal ich hierarchię.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na wpływ czynników środowiska naturalnego na funkcjonowanie człowieka.
Ć

wiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

określić czynniki środowiska naturalnego (biologicznego),

sporządzić listę czynników wpływających i oddziaływujących na człowieka w ciągu
ż

ycia,

ustalić hierarchię czynników oddziaływujących na człowieka,

zaprezentować pracę na forum grupy,

wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

dyskusja,

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

arkusz papieru A4,

−

przybory do pisania,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dokończ lub uzupełnij poniższe zdania dotyczące wpływu środowiska na człowieka.

rodowisko to całokształt warunków...........................................................................................

Stosunki między organizmem, a środowiskiem są rozpatrywane na różnych poziomach:
....................................................................................................................................
Człowiek jako żywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego życie zależy bowiem
od...................................................................................................................................................
Kultura

jest

rezultatem

..................................................................,

jest

sposobem

przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego.
Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska społecznego,
należą............................................................................................................................................
Ś

rodowisko rodzinne jest ................................środowiskiem wychowawczym w życiu

człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na wpływ czynników środowiska społecznego i kulturowego na funkcjonowanie
człowieka. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych. Prezentacji
wyników dokonują wybrane lub chętne 2-3 grupy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

dokonać analizy dostępnej literatury dotyczącej wpływu środowiska na człowieka,

przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,

uzupełnić lub dokończyć zdania odpowiednimi wyrażeniami,

zaprezentować wyniki na forum grupy,

wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

wiczenie,

−

dyskusja.

rodki dydaktyczne:

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

literatura z rozdziału 7 dotycząca wpływu środowiska na człowieka.

−−−−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.2. Rozwój organizmu człowieka – procesy fizjologiczne

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ mechanizm przekazywania informacji przez neurony.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania, np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania. Przy
omawianiu mogą być wykorzystane foliogramy przedstawiające schemat układu nerwowego i
budowę neuronu lub film DVD przedstawiający funkcjonowanie układu nerwowego i
budowę neuronu. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na budowę i funkcjonowanie układu nerwowego ze szczególnym uwzględnieniem
neuronu. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

dokonać analizy schematu budowy neuronu,

zapoznać się z informacjami dotyczącymi przekazywania informacji przez neurony,

określić mechanizm przekazywania informacji przez neurony,

zapisać wniosku,

wziąć udział w dyskusji.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

dyskusja,

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

arkusz papieru A4,

−

przybory do pisania,

−

schemat budowy neuronu,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Podpisz poszczególne narządy na poniższym rysunku.

Rys. do ćwiczenia 2 [6, s. 28.]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania. Przy
omawianiu mogą być wykorzystane foliogramy przedstawiające schemat układu
pokarmowego lub film DVD przedstawiający funkcjonowanie układu pokarmowego.
Ć

wiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

dokonać analizy układu przedstawionego na rysunku,

rozpoznać narządy,

podpisać poszczególne narządy na rysunku,

zaprezentować wyniki pracy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−

kserokopia rysunku,

−

przybory do pisania

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Określ funkcje gruczołów dokrewnych, a następnie uzupełnij tabelę.

Gruczoł

Funkcja

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Przy omawianiu mogą być wykorzystane foliogramy przedstawiające
schemat układu hormonalnego lub film DVD przedstawiający funkcjonowanie układu
hormonalnego. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego funkcji gruczołów dokrewnych,

przygotować tabelę według podanego wzoru,

uzupełnić tabelę,

dokonać analizy wyników ćwiczenia,

zapisać wnioski,

zaprezentować pracę,

wziąć udział w dyskusji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

dyskusja,

−

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

arkusz papieru A4,

–

linijka, ołówek, gumka,

–

wzór tabeli do uzupełnienia,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Scharakteryzuj trzy dowolne układy (z pominięciem układu dokrewnego) i uzupełnij

tabelę.

Układ

Budowa

Funkcje, zadania

Położenie

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania. Podczas
wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na najważniejsze
elementy poszczególnych układów, tzn.: budowę, funkcje i położenie. Ćwiczenie powinno
być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący budowy, położenia i funkcji
układów,

uzupełnić tabelę,

zaprezentować wyniki.

wziąć udział w dyskusji.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

dyskusja,

−

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−

arkusz papieru A4,

−

linijka, ołówek, gumka,

−

wzór tabeli,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.3. Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ czas trwania i cechy charakterystyczne okresów życia człowieka. Uzupełnij

tabelę.

Okres życia

Czas trwania

Cechy charakterystyczne

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania. Podczas
wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na cechy
charakterystyczne poszczególnych faz rozwojowych człowieka. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego okresów życia człowieka,

przygotować tabelę według podanego wzoru,

uzupełnić tabelę,

dokonać analizy wyników ćwiczenia,

zapisać wnioski,

zaprezentować pracę.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

linijka, ołówek, gumka,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

Ćwiczenie 2

Określ znaczenie i konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania. Podczas
wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na znaczenie okresu
przedszkolnego dla kształtowania się osobowości, charakteru i rozwoju socjalizacji.
Ć

wiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

określić jakie znaczenie może mieć fakt uczęszczania dziecka do przedszkola,

określić konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola,

zapisać wnioski,

przedyskutować wnioski w grupie.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

burza mózgów,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

miesięcznik „Wychowanie w Przedszkolu”,

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj zachowanie starszych osób (dziadków, sąsiadów). Porównaj ich

zachowanie z opisem w materiale nauczania, określ podobieństwa i różnice.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania lub prezentując
film przedstawiający procesy starzenia się człowieka. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący osób starszych,

scharakteryzować zachowanie osób starszych,

określić podobieństwa i różnice zachowań z innymi osobami,

zapisać wnioski,

zaprezentować wyniki.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

–

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.4. Podział i charakterystyka procesów psychicznych; procesy

poznawcze, emocjonalne, motywacyjne

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj zachowanie osoby, która zwykle działa pod wpływem emocji i często im

ulega. Opisz jakie są jej typowe zachowania i określ co wpływa na powstanie pierwszego
wrażenia w kontakcie z nowo poznaną osobą.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania, np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania lub film
przedstawiający mechanizmy odpowiadające za emocje. Podczas wykonywania ćwiczenia
uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na emocje i spostrzeżenia oraz ich wpływ na
kontakty międzyludzkie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

scharakteryzować zachowanie osoby działającej pod wpływem emocji,

opisać jej typowe zachowania,

określić, co wpływa na powstanie pierwszego wrażenia,

zapisać wnioski z pracy w grupie,

zaprezentować wyniki pracy grupy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−

arkusz papieru A4,

−

przybory do pisania,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Określ swoje najważniejsze potrzeby biologiczne i psychiczne. Wymień je, a następnie

opisz w jaki sposób je zaspokajasz.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na sposób zaspokajania potrzeb. Ćwiczenie powinno być wykonywane
indywidualnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

przeanalizować schemat potrzeb wg A. Maslowa,

określić swoje najważniejsze potrzeby biologiczne i psychiczne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zapisać swoje potrzeby,

opisać sposoby ich zaspokajania,

zaprezentować wyniki na forum grupy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

„burza mózgów”,

−

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

dwie duże plansze: pierwsza przedstawia schemat potrzeb wg A. Maslowa, druga zawiera
listę (około 30) potrzeb człowieka w podziale na biologiczne i psychiczne,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj zachowanie człowieka zmotywowanego. Wyjaśnij na jakiej podstawie

określiłeś jego zachowanie jako sterowane procesem motywacyjnym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na mechanizmy procesu motywacyjnego. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

scharakteryzować zachowanie człowieka zmotywowanego,

określić na jakiej podstawie identyfikujemy zachowania,

zapisać wskaźniki identyfikujące zachowanie człowieka zmotywowanego,

zaprezentować pracę na forum grupy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

−

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.5. Wybrane teorie osobowości

5.5.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokończ lub uzupełnij zdania dotyczące teorii osobowości.

Superego to sfera.........................................................................................................................

A. Adler uważał, że głównym motorem działania ludzi są........................................................

Czynnikowa teoria osobowości Raymonda Cattella nazywana jest inaczej .............................

Według H. J. Eysencka osobowość jest to.................................................................................

W teorii Rogera rozwój osobowości koncentruje się na ...........................................................

Cechą charakterystyczną konstruktów według G. A. Kellyego jest ........................................

Teorie humanistyczno-egzystencjalne kładą nacisk na..............................................................

Składniki osobowości to:............................................................................................................

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na cechy charakterystyczne teorii osobowości. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w parach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,

przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,

uzupełnić lub dokończyć zdania,

zaprezentować wyniki pracy,

przedyskutować w grupie poprawność wykonanego ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

arkusz niedokończonych zdań:

Ćwiczenie 2

Określ główne założenia teorii osobowości, wnioski zapisz w tabeli.

Teoria osobowości

Główne założenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na główne założenia poszczególnych teorii osobowości. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się z informacjami dotyczącymi teorii osobowości,

określić główne założenia wybranych teorii osobowości,

przygotować tabelę według podanego wzoru,

uzupełnić tabelę,

zaprezentować wyniki na forum grupy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

wzór tabeli.

Ćwiczenie 3

Określ założenia teorii osobowości Z. Freuda, a następnie uzupełnij tabelę.

Tabela do ćwiczenia 3. [25, s. 610]

Struktura

Zasada funkcjonowania

Sposób działania

Id – popędy, źródło energii psychicznej, biologiczne

podłoże osobowości

Ego – rozwija się z id, zorientowane na rzeczywistość,

ocenianie, wykonanie

Superego – reprezentuje introjekcje standardów moralnych

i wartości wyznawanych przez rodziców

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na strukturę osobowości wg Z. Freuda. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w grupach 3-4 osobowych

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,

określić założenia teorii Z. Freuda,

przygotować tabelę według podanego wzoru,

uzupełnić tabelę,

zaprezentować wyniki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

plansza przedstawiająca schemat teorii osobowości Z. Freuda,

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

linijka, ołówek, gumka,

–

wzór tabeli.

Ćwiczenie 4

Na podstawie obserwacji wybranej osoby określ jej typ temperamentu. Czy jest to

możliwe po krótkiej obserwacji? Czy udało Ci się dopasować konkretny typ temperamentu,
czy też dana osoba posiadała cechy z różnych typów temperamentu?.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na typy temperamentów. Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

przeprowadzić obserwację dowolnej osoby i zapisać wnioski,

przeanalizować wnioski z obserwacji,

określić typ temperamentu obserwowanej osoby,

zaprezentować wyniki pracy (wybrane lub chętne osoby odczytują swoją pracę),

wziąć udział w dyskusji.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

literatura opisująca różne typy temperamentów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.6. Metody badania osobowości

5.6.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ metody badania osobowości i obszar jaki badają, a następnie uzupełnij tabelę.

Metoda badania osobowości

Badany obszar

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na główne cechy metod badania osobowości. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym metod badania osobowości,

określić metody badania i obszary tych badań

uzupełnić tabelę,

zaprezentować wyniki,

wziąć udział w dyskusji.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

przykładowe testy i kwestionariusze badania osobowości,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

Ćwiczenie 2

Określ, co oprócz wyników testów psychologicznych powinno stanowić podstawę do

formułowania decyzji na temat osobowości ludzi i oceny ich problemów.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Ćwiczenie powinno być wykonywane indywidualnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

przeanalizować zakres badań testów psychologicznych,

określić różne aspekty osobowości człowieka,

przygotować odpowiedź z uzasadnieniem,

zaprezentować wynik,

wziąć udział w dyskusji.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

literatura dotycząca osobowości człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.7. Czynniki kształtujące osobowość

5.7.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ czynniki jakie ukształtowały Twoją osobowość, które z nich miały na nią

największy wpływ i dlaczego?

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na główne czynniki kształtujące osobowość. Ćwiczenie powinno być wykonywane
indywidualnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,

wypisać czynniki kształtujące osobowość,

określić czynniki wpływające na własną osobowość,

zapisać wnioski,

zaprezentować wyniki.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

literatura dotycząca kształtowania osobowości.

Ćwiczenie 2

Określ osoby, które były dla Ciebie „osobami znaczącymi” w poszczególnych okresach

ycia. Jaki wpływ wywarły one na Twoje życie?

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na wpływ „osób znaczących” na życie jednostki. Ćwiczenie powinno być
wykonywane indywidualnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

wyjaśnić pojęcie „osób znaczące”,

określić „osoby znaczące” w poszczególnych okresach życia (1 okres życia na jednym
arkuszu):

Od 1- 3 r.ż

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okres przedszkolny -
Lata szkoły podstawowej -
Okres gimnazjalny -
Okres młodzieńczy -

zapisać wnioski,

zaprezentować pracę.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

pogadanka,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

–

arkusze papieru A4,

–

przybory do pisania,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Określ najważniejsze czynniki kulturowe oraz oddziaływania wychowawcze, które mają

największy wpływ na kształtowanie osobowości. Uzasadnij wybór.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na rolę czynników wychowawczych i kulturowych w kształtowaniu osobowości.
Ć

wiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,

określić najważniejsze czynniki kulturowe wpływające na osobowość,

określić najważniejsze oddziaływania wychowawcze wpływające na osobowość

uzasadnić wybór,

zaprezentować wyniki pracy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

metaplan,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.8. Podstawy życia społecznego

5.8.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, dlaczego właściwy przebieg procesu socjalizacji jest ważny w funkcjonowaniu

społecznym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania np. omawiając film dotyczący przebiegu procesu socjalizacji. Podczas
wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na role procesu
socjalizacji. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

scharakteryzować przebieg procesu socjalizacji,

określić właściwy przebieg procesu socjalizacji,

wyjaśnić wpływ przebiegu procesu socjalizacji na funkcjonowanie społeczne,

zaprezentować wyniki pracy podczas dyskusji.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określ główne elementy podstaw życia społecznego i uzupełnij tabelę.

Podstawy życia społecznego

Główne elementy

Socjalizacja

Przyrodnicze podstawy życia społecznego

Ekonomiczne podstawy życia społecznego

Kulturowe podstawy życia społecznego.

Potrzeby

System wartości

Postawy

Zachowania prospołeczne

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na cechy charakterystyczne podstaw życia społecznego. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w grupach 3-4 osobowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

scharakteryzować elementy podstaw życia społecznego,

określić główne elementy podstaw życia społecznego,

przygotować tabelę według podanego wzoru,

uzupełnić tabelę,

dokonać analizy wyników,

zapisać wnioski,

zaprezentować pracę.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

plansze lub slajdy przedstawiające wykaz czynników stanowiących podstawy życia
społecznego,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

Ćwiczenie 3

Określ, czy istnieje związek pomiędzy postawami, zachowaniami prospołecznymi oraz

systemem wartości. Uzasadnij odpowiedź.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na układ hierarchii wartości współczesnego społeczeństwa. Ćwiczenie powinno być
wykonywane indywidualnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się materiałami dydaktycznymi dotyczącymi postaw, zachowań prospołecznych
i systemów wartości,

określić związek miedzy tymi trzema podstawami życia społecznego,

dokonać analizy wyników,

zapisać wnioski,

zaprezentować pracę.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.9.

Funkcje i zadania grupy społecznej. Role społeczne

5.9.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ, jakie role pełnisz w społeczeństwie. Podaj wiążące się z nimi zobowiązania.

(oczekiwania społeczne).

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania np. omawiając film pokazujący role pełnione w różnych społecznościach.
Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na wielość
pełnionych w społeczeństwie ról i związanych z nimi obowiązkami. Ćwiczenie powinno być
wykonywane indywidualnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zapoznać się z informacjami dotyczącymi ról społecznych,

określić role pełnione w społeczeństwie oraz związane z nimi oczekiwania społeczne,

dokonać analizy uzyskanych wyników,

zapisać wnioski,

zaprezentować wyniki.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określ, do jakich grup społecznych należysz, a następnie uzupełnij przygotowaną tabelę

o przynajmniej 5 rodzajów grup społecznych.

Grupa społeczna

Rodzaj przynależności

Zadania danej grupy

Korzyści płynące

z przynależności

Rodzina

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na korzyści płynące z przynależności do danej grupy społecznej. Ćwiczenie powinno
być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

sklasyfikować grupy społeczne,

określić przynależność do grup społecznych,

uzupełnić tabelę,

dokonać analizy wyników i przedyskutować je w grupie,

zapisać wnioski,

zaprezentować wynik na forum grupy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

linijka, gumka, ołówek,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.10.

Teorie społecznego uczenia się

5.10.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ, jaki wpływ na dzieci i młodzież ma oglądanie TV i gry internetowe, wypisz

w punktach pozytywne i negatywne skutki.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania, np. omawiając artykuły w czasopiśmie „Wychowawca” 2006 nr 9, 2003,
nr 6 i 3, 2002 nr 7-8. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

określić, jaki wpływ na dzieci i młodzież może mieć oglądanie TV i gry internetowe,

na osobnych arkuszach wypisać pozytywne i negatywne skutki oglądania TV oraz
korzystania z Internetu,

dokonać analizy uzyskanych wyników,

zapisać wnioski końcowe,

zaprezentować pracę.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

miesięcznik „Wychowawca” 2006 nr 9, 2003, nr 6 i 3, 2002 nr 7-8,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusze papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Wskaż osoby, jakie obserwujemy, naśladujemy, z jakiego powodu i jakie daje to

rezultaty, a następnie zapisz wnioski w tabeli.

Model

Powód

Cecha, czynność obserwowana

Rezultat, wynik

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,

określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przygotować tabelę według podanego wzoru,

uzupełnić tabelę,

dokonać analizy wyników,

zaprezentować pracę na forum grupy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

dyskusja,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj mechanizm działający w przypadku, gdy ojciec spędza czas z synem na

obserwowaniu przyrody, oglądaniu filmów przyrodniczych, przeglądaniu lektury o tej
tematyce itp. zajęciach, po czym syn w życiu dorosłym zostaje ekologiem lub biologiem.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,

określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,

opisać zaobserwowany mechanizm,

zapisać wnioski,

zaprezentować pracę.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

pogadanka,

–

wiczenia.

rodki dydaktyczne:

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test 1
Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Charakteryzowanie
psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

–

zadania 1, 2, 3, 4, 6, 9, 10, 11, 12, 14, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,

–

zadania 5,7, 8,13,15 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań, uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

–

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

–

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,

–

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

–

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu
ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. a, 3. b, 4. b, 5. c, 6. a, 7. b, 8. b, 9. a, 10. d, 11. c,

12. a, 13. c, 14. d, 15. a, 16. b, 17. a, 18. d, 19. c, 20. b.

Plan testu

Nr
zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

Zdefiniować pojęcie środowiska

Rozróżnić główne części układu nerwowego

Określić charakter układu krwionośnego

Określić funkcje układu oddechowego

Określić procentowy udział mięśni w masie
ciała

Określić czas trwania okresu prenatalnego

Sprecyzować czas wykształcenia się postawy
pionizowanej

Rozróżnić podział wrażeń

Zdefiniować pojęcie motywacji

Rozróżnić do jakich teorii psychologicznych
należy teorii Freuda.

Rozróżnić, która ze sfer w teorii Freuda jest
określana jako moralna

Rozróżnić składniki osobowości

Wyjaśnić założenia testu Roscharcha

Podać w jakim okresie życia kształtuje się
osobowość

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Określić czynniki składające się na
ekonomiczne podstawy życia społecznego

Scharakteryzować cele działań prospołecznych

Zdefiniować pojęcie struktury społecznej

Wyjaśnić pojęcie grupy pierwotnej

Określić efekt uczenia się

Zdefiniować pojęcie modelowania

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.

Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.

Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.

Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zaznacz kółkiem, a następnie ponownie
zakreśl odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Środowisko to

całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla życia i rozwoju
osobników danego gatunku.

pozaziemskie wpływy na organizmy.

wpływy kultury materialnej i niematerialnej na człowieka.

wpływy geograficzne wraz z przyrodą żywą.

2. Dwie główne części układu nerwowego to

ośrodkowy układ nerwowy i obwodowy układ nerwowy.

mózgowie i rdzeń kręgowy.

autonomiczny układ nerwowy i somatyczny układ nerwowy.

półkule mózgowe.

3. Układ krwionośny człowieka jest

otwarty.

zamknięty.

półotwarty.

dwukierunkowy.

4. Zadanie, którego nie wykonuje układ oddechowy to

oczyszczenie, ogrzanie, nawilżanie wdychanego powietrza.

wydalanie tlenu do otoczenia.

wydalenie produktów końcowych z organizmu przez drogi oddechowe.

wymiana gazowa.

5. Mięśnie stanowią

30 % masy ciała.

35% masy ciała.

40% masy ciała.

50% masy ciała.

6. Okres prenatalny trwa

od poczęcia do porodu.

od porodu do 28 dnia życia.

miesiąc.

1,5 m-ca.

7. Spionizowaną postawę dziecko osiąga w

okresie noworodkowym.

niemowlęcym.

poniemowlęcym.

wieku przedszkolnym.

8. Wrażenia dzieli się

ze względu na bodźce.

w zależności od receptorów.

ze względu na impuls nerwowy.

ze względu na działanie fal mózgowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Motywacja to

hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność.

niezaspokajanie potrzeb.

dążenie do redukcji napięcia.

wykonywanie czynności, które prowadzą do osiągnięcia celu.

10. Do teorii psychodynamicznych należą

teoria czynnikowa.

skoncentrowana na sobie teoria C. Rogersa.

teoria bodźca, reakcji.

teoria Z. Freuda.

11. Sferą moralną człowieka w teorii Z. Freuda jest

id.

ego.

superego.

faza latencji.

12. Element, który nie jest składnikiem osobowości to

wyobraźnia.

inteligencja.

potrzeby.

obraz siebie i świata.

13. Bodźce oddziaływujące na osobę są przez nią organizowane zależnie od posiadanych

specyficznych potrzeb, motywacji, posiadanych sposobów spostrzegania to założenie
testu
a)

MMPI.

testu Wechslera.

testu Rorschacha.

testu Murraya.

14. Osobowość kształtuje się

z chwilą narodzin dziecka.

w wieku szkolnym.

w okresie dojrzewania płciowego.

w trakcie życia człowieka.

15. Na ekonomiczne podstawy życia społecznego nie składają się

czynniki demograficzne.

organizacja pracy.

narzędzia i maszyny.

sposoby użytkowania zasobów środowiska.

16. Celem działań prospołecznych jest m.in.

zdobycie dóbr materialnych.

zdobycie aprobaty i pozycji społecznej.

zdobycie popularności.

uzyskanie nagrody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Struktura społeczna grupy to

układ wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa.

zespół klik.

inaczej organizacja społeczna.

układ powiązanych ze sobą więzi społecznych.

18. Podstawowa, pierwotna grupa społeczna to

klasa szkolna.

organizacja religijna.

przyjaciele.

rodzina.

19. Podstawowym efektem uczenia się jest

zapamiętanie.

zdobycie doświadczenia.

względnie trwała modyfikacja zachowania.

rozwój zainteresowań.

20. Proces uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka to

wyuczenie.

modelowanie.

konformizm.

internalizacja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko…………………………………………………………

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Test 2

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Charakteryzowanie
psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

–

zadania 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 15, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,

–

zadania 6, 9, 12, 13, 14 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań, uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

–

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

–

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,

–

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

–

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu
ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. d, 3. b, 4. c, 5. d, 6. a, 7. c, 8. b, 9. d, 10. a, 11. c,

12. b, 13. c, 14. a, 15. d, 16. a, 17. b, 18. d, 19. b, 20. a.

Plan testu

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

Określić składniki środowiska społecznego

Scharakteryzować cechy środowiska
społecznego

Zdefiniować układ oddechowy

Określić funkcje układu odpornościowego

Wymienić funkcje jamy ustnej

Scharakteryzować pochodne mezodermy

Scharakteryzować postawę konstruktywną

Zdefiniować proces psychiczny

Rozróżnić podział spostrzeżeń

10.

Zdefiniować operacje umysłowe

11.

Wymienić cechy procesów emocjonalnych

12.

Rozróżnić wymiary osobowości Eysencka

13.

Określić główne założenia teorii Adlera

14.

Scharakteryzować test MMPI

15.

Zdefiniować pojecie temperamentu

16.

Rozróżnić czynniki składające się na
przyrodnicze podstawy życia społecznego

17.

Zdefiniować pojęcie wartości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18.

Określić funkcje interakcji
wewnątrzgrupowych

19.

Zdefiniować teorie społecznego uczenia się

20.

Określić co zostaje wyuczone przez obserwację

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.

Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.

Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.

Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Składniki środowiska społecznego to

relacje społeczne.

grupy i instytucje społeczne, warunki polityczne, ekonomiczne i prawne, religijne.

komunikacja, budownictwo.

media, ksiązki, subkultury.

2. Do cech środowiska społecznego nie należy

gęstość rozmieszczenia ludzi.

poziom kultury reprezentowanej przez otoczenie.

zasobność materialna.

dziedziczność.

3. Układ oddechowy to

elastyczny worek mięśniowy umiejscowiony w klatce piersiowej.

zespół narządów umożliwiających organizmowi oddychanie.

układ odpowiedzialny za utrzymanie homeostazy organizmu.

najważniejszy spośród układów organizmu człowieka.

4. Układ odpornościowy człowieka odpowiada za

ochronę wybranych układów organizmu.

zaspokajanie potrzeb.

ogólną ochronę organizmu.

wydalenie produktów końcowych z organizmu.

5. Wstępna obróbka pokarmu występuje w

krtani.

gardle.

ołądku.

jamie ustnej.

6. Z mezodermy powstają

skóra, mięśnie, narządy układów krążenia i wydalania.

tchawica, grasica, trąbka Eustachiusza.

naskórek, włosy, paznokcie.

oczy, uszy, usta, nos, głowa, kończyny.

7. Postawa konstruktywna u ludzi starych oznacza

wrogość i agresję.

pesymizm.

dobre przystosowanie do starości.

potrzebę oparcia i pomocy.

8. Proces psychiczny to

element procesu poznawczego.

sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności psychicznej.

zmiany zachodzące w wieku przedszkolnym.

samodzielny proces tworzenia obrazów psychicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Spostrzeżenia dzieli się

ze względu na bodźce.

w zależności od receptorów.

ze względu na impuls nerwowy.

ze względu na rodzaje narządów zmysłowych.

10. Operacje umysłowe procesu myślenia to

analiza, synteza, porównywanie, abstrahowanie, i uogólnianie.

dążenie do redukcji napięcia.

przewidywanie, ocenianie.

rozumienie i wnioskowanie.

11. Cechy procesów emocjonalnych to

gniew, lęk, ucieczka.

wściekłość, panika, ekstaza.

znak, intensywność i treść.

dodatniość, ujemność.

12. Wymiar, który wchodzi w skład modelu osobowości Eysencka to

odpowiednik id Freuda.

neurotyzm – stabilność.

ekstrawersja-psychotyzm.

introwersja-temperament.

13. Założenie, że głównym motorem działania ludzi jest „dążenie do mocy” występuje

w teorii
a)

Freuda.

Rogersa.

Adlera.

Junga.

14. Określenie profilu psychologicznego osoby badanej, który z kolei stanowi podstawę do

formułowania osobowościowej diagnozy psychologicznej to cel testu
a)

MMPI.

Testu Wechslera.

Testu Rorschacha.

Testu Murraya.

15. Zespół najbardziej stałych właściwości psychicznych przejawiających się w reakcjach

emocjonalnych i motoryce to
a)

zainteresowania.

postawy.

inteligencja.

temperament.

16. Na przyrodnicze podstawy życia społecznego składają się

czynniki demograficzne.

organizacja pracy.

narzędzia i maszyny.

sposoby użytkowania zasobów środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Wartość to

ogół względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach przedmiotu,
dyspozycji do oceniania go i emocjonalnego reagowania.

to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.

cisłe podporządkowaniu się normom.

etyczne postępowanie.

18. Interakcje wewnątrzgrupowe pełnią funkcję

stymulacyjną.

ekonomiczną.

komunikacyjną.

pobudzającą i utrzymują ogólną aktywność grupy, stymulują porozumienie
i współpracę, przyczyniają się do kreowania pozytywnej, cieplej atmosfery społecznej
w grupie.

19. Założenie, że jeśli przyjrzymy się postępowaniu innych zapamiętamy co robili to

będziemy mogli powtórzyć to zachowanie na własny użytek to definicja teorii
a)

konformizmu.

społecznego uczenia się.

warunkowania klasycznego.

warunkowania sprawczego.

20. Poprzez obserwację zostają wyuczone

oczekiwania, wiedza i umiejętności.

doświadczenie.

związki między zdarzeniami, antycypacja, sygnały, oczekiwania, automatyczne
reakcje na nowe bodźce.

zachowania sprawiające, że w otoczeniu pojawiają się pożądane przez organizm
zdarzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko…………………………………………………………

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. LITERATURA

Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2005

Berryman J.: Psychologia moje hobby. Gdańsk 2005

Bochenek A.: Bo nie będziemy wiecznie młodzi. „Wieści Podwarszawskie”, 2003, nr 33

Chlebińska J.: Anatomia i fizjologia człowieka. WSiP, Warszawa 1990

Chybowska A., Szanejko J.: Przyczyny niedostosowania społecznego młodzieży.
"Edukacja i Dialog" (126) 2001, nr 3

Dziak A., Odyński B.: Medycyna w plecaku. MAW, Warszawa 1989

Ekman P., Davidson R.: Natura emocji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 1998

Gasiul H.: Teorie emocji i motywacji. WKSW, Warszawa 2007

Giddens A.: Socjologia. PWN, Warszawa 2004

10.

Goodman K.: Wstęp do socjologii. Zysk i S-ka, Poznań 2001

11.

Hall Alvin S., Gardnem L., Campbell J.B.: Teorie osobowości. PWN, Warszawa 2004

12.

Hoser P.: Anatomia i fizjologia człowieka. WSiP, Warszawa 1995

13.

Horst A.: Ekologia, człowieka. Wiedza Powszechna, Warszawa 1976

14.

http://www.eioba.com/a69784/uczenie_sie_spoleczne_teorie - 44k

15.

http://www.eioba.com/a69784/uczenie się społeczne teorie

16.

http://free.of.pl/p/punkss/charakterystyka.html

17.

http://www.psf.org.pl/publication.php?pid=503

18.

http://www.shl.com/SHL/pl/Products/Access_Personality/)

19.

http://www.soc-org.edu.pl/PL/emp_Pawlowska/res/proces_motywacji.pdf

20.

www.zdrowie.med.pl/psychologia/badania/skala.html

21.

Kenrick, S. L., Neuberg, R., Cialdini B.: Psychologia społeczna. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002

22.

Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki. Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1997

23.

Laguna M.: Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna. "Edukacja i Dialog" nr 1 (74), 1996

24.

Matczak A.: Zarys psychologii rozwoju. śak, Warszawa 2003

25.

Michalik

A.,

Ramontowski

W.:

Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2003

26.

Mietzel G.: Wprowadzenie do psychologii. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk, 2001

27.

Nowak S.: Propedeutyka pediatrii. PZWL, Warszawa 1980

28.

Okoń W.: Nowy Słownik Pedagogiczny. „śak”, Warszawa 1996

29.

Przetacznik-Gierowska M., Makieło–Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,
Warszawa 1989.

30.

Przetacznik M., Makieło–Jarża G.: Psychologia rozwojowa. WSiP, Warszawa. 1977.

31.

Przetacznik-Gierowska M., Makieło–Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza
wieku dziecięcego. Warszawa 1985

32.

Polakowska–Kujawa J.

(red.):

Socjologia ogólna.

Wybrane problemy.

SGH,

Warszawa

2005

33.

Rathus Spencer A.: Psychologia współczesna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2004

34.

Strelau J. (red.): Psychologia. Podręcznik akademicki T.I., T.II Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2003

35.

Szewczuk W. (red.): Słownik psychologiczny. Wiedza Powszechna, Warszawa 1979

36.

Sztompka P.: Socjologia, analiza społeczeństwa. Znak, Kraków 2003

37.

Tomaszewski T. (red.): Psychologia ogólna. Wyd. PWN, Warszawa 1995

38.

Turowski J.: Socjologia: małe struktury społeczne. KULTN, Lublin 2001

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39.

Wolański N.: Ekologia człowieka: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka.
T.1., T.2. PWN, Warszawa 2006

40.

Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Śląsk, Katowice 1998

41.

Zimbardo P.G, Gerring R. J.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 2006

42.

ebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa

1986.