ARYSTOTELES METAFIZYKA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

ARYSTOTELES

METAFIZYKA

przeło

ył Kazimierz Le

niak

Ksi

ga Lambda (XII)

1. Ró

ne rodzaje substancji: zniszczalna zmysłowa, wieczna zmysłowa i nieruchoma

(niezmysłowa)

Przedmiotem naszych docieka

jest substancja, bo zasady i przyczyny, których

poszukujemy, nale

żą

do substancji. Je

eli bowiem

wiat jest jakby pewn

cało

, to

substancja jest jej pierwsz

ęś

; a gdyby cało

ść

tworzyła jak

ąś

gło

ść

, to równie

wtedy substancja jest pierwsza, po niej dopiero nast

puje jako

ść

, a nast

pnie ilo

ść

. Te

ostatnie jednak nie s

w ogóle bytem, lecz jego jako

ciami i ruchami, bo w przeciwnym

razie nawet nie-białe i nie-proste byłyby bytami; przyznajemy im jednak pewne istnienie
w naszych s

dach, gdy mówimy,

e "jest nie-białe". Dalej,

adna z kategorii poza

substancj

nie istnieje oddzielnie. (...)

Istniej

trzy rodzaje substancji: jedna to zmysłowa, która si

dzieli na substancj

wieczn

i substancj

zniszczaln

; ta ostatnia jest uznawana przez wszystkich; nale

żą

tutaj na

przykład ro

liny i zwierz

ta. Dla tej substancji zmysłowej trzeba przyj

ąć

elementy, jeden

lub wiele. Inna substancja jest nieruchoma i według pewnych filozofów jest zdolna do
istnienia oddzielnego; jedni dziel

na dwie grupy, inni do jednej natury sprowadzaj

Idee i twory matematyczne, a jeszcze inni uznaj

za substancj

tylko twory

matematyczne. Substancje zmysłowe s

przedmiotem fizyki, bo podlegaj

ruchowi;

natomiast substancja nieruchoma jest przedmiotem innej nauki, je

eli nie ma

adnej

wspólnej zasady z innymi rodzajami substancji.

Substancja zmysłowa podlega zmianom. Je

eli zmiana wychodzi z członów

przeciwstawnych albo z członów po

rednich, ale nie ze wszystkich rodzajów

przeciwstawno

ci (bo głos jest nie-biały), lecz tylko z przeciwie

stw, wobec tego musi

istnie

jaki

substrat, który zmienia si

w stan przeciwny, bo przeciwie

stwa nie

zmieniaj

2. Zmiana implikuje form

, brak i materi

Dalej, istnieje co

, co trwa, a przeciwie

stwo tego nie trwa; istnieje zatem co

trzeciego

poza przeciwie

stwami, mianowicie materia. Otó

, poniewa

istniej

cztery rodzaje

zmian: według substancji, albo jako

ci, albo ilo

ci, albo miejsca, zmiana podług

substancji jest po prostu powstawaniem i gini

ciem, zmiana według ilo

ci jest wzrostem i

ubytkiem, zmiana przez pobudzenie jest zmian

jako

ciow

, a zmiana miejsc jest

ruchem; zmiany b

przechodzeniem od danego stanu do stanu przeciwnego pod

wymienionymi wzgl

dami; materia, która si

zmienia, musi by

zdolna do obydwu stanów

przeciwnych. A skoro "byt" jest brany w dwóch znaczeniach, wszelka zmiana dokonuje
si

od bytu potencjalnego do bytu aktualnego, na przykład od białego potencjalnie do

białego aktualnie, i podobnie w przypadku wzrostu i ubytku. Z tego wynika,

e nie tylko

jaki

byt mo

e powsta

akcydentalnie z niebytu, lecz równie

wszelkie rzeczy mog

powstawa

z bytu, ale z bytu potencjalnego, a nie aktualnego. (...)

Strona 1 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wszystko, co si

zmienia, ma jak

ąś

materi

, ale ró

. I te w

ród rzeczy wiecznych,

które nie powstały, ale poruszaj

w przestrzeni, posiadaj

materi

- ale nie materi

powstawania, lecz do ruchu z miejsca na miejsce. (...)

Istniej

zatem trzy przyczyny i trzy zasady: dwie tworz

par

przeciwie

stw, z których

jedno jest poj

ciem i form

, drugie jest brakiem, trzecie jest materi

3. Nie powstaje ani materia, ani forma. Forma oddzielna w bytach naturalnych i

wytworach sztucznych

Nast

pnie trzeba zauwa

e ani materia, ani forma nie powstaj

- a mam na my

ostatni

materi

i form

. Wszystko bowiem, co si

zmienia, jest czym

i zmienia si

przez co

. To, dzi

ki czemu zachodzi zmiana, jest bezpo

rednim poruszycielem; to,

co jest zmieniane, jest materi

, a to, w co jest zmieniana [materia], jest form

. Proces ten

łby si

w niesko

czono

ść

, gdyby nie tylko br

z stawał si

okr

gły, ale równie

okr

gło

ść

albo br

z; dlatego nale

y si

zatrzyma

Nast

pnie trzeba pami

e wszelka substancja powstaje z czego

, co nosi jej nazw

(zarówno przedmioty naturalne, jak i inne rzeczy zalicza si

do substancji). Rzeczy

bowiem powstaj

albo przez sztuk

, albo z natury, albo przez przypadek, albo

samoczynnie. Sztuka jest zasad

ruchu w czym

innym ni

w rzeczy w ruchu, a natura

jest zasad

w samej tej rzeczy (bo człowiek rodzi człowieka), pozostałe przyczyny s

brakiem tamtych dwóch.

Istniej

trzy rodzaje substancji: materia, która jest "tym czym

" w zjawisku (wszystkie

bowiem rzeczy pozostaj

ce w styczno

ci, a nie w organicznej cało

ci, s

materi

substratem, na przykład ogie

, ciało, głowa; bo rzeczy te s

materi

). Dalej, natura, która

jest "tym czym

" albo stanem, wzgl

dem którego dokonuje si

ruch; i, po trzecie,

poszczególna substancja zło

ona z dwóch poprzednich, na przykład Sokrates albo

Kallias. W pewnych przypadkach "to co

" nie istnieje oddzielnie od substancji zło

onej,

na przykład forma domu, je

eli przez form

domu nie rozumie si

sztuki budowania (nie

istnieje powstawanie i gini

cie dla form przedmiotów sztucznych, ale w inny sposób dom

bez materii, zdrowie i to wszystko, co nale

y do sztuki, istnieje i nie istnieje); ale je

eli "to

" istnieje poza konkretn

rzecz

, to tylko w przypadku rzeczy naturalnych. Dlatego to

Platon słusznie twierdził,

e istnieje tyle form, ile jest rodzajów naturalnych przedmiotów

(je

eli istniej

formy poza tymi przedmiotami).

Przyczyny sprawcze istniej

wcze

niej od swoich skutków, natomiast przyczyny formalne

współistniej

ze swoimi skutkami. Gdy bowiem człowiek jest zdrów, wtedy i zdrowie

istnieje, a kształt kuli spi

owej współistnieje z kul

spi

. Trzeba natomiast zbada

czy pozostaj

nadal jakie

formy po rozło

eniu cało

ci; w pewnych przypadkach nic nie

stoi temu na przeszkodzie, przykładem tego mo

e by

dusza, nie cała wszak

e dusza,

lecz tylko rozum, bo dla całej duszy jest to zapewne niemo

liwe. (...)

5. Akt i potencja jako zasady wszystkich rzeczy

Skoro pewne byty istniej

oddzielnie, a inne nie, wobec tego pierwsze s

substancjami.

Dlatego te

wszystkie rzeczy maj

sam

przyczyn

, bo bez substancji nie ma ani

wła

ciwo

ci, ani ruchów. Dalej, przyczynami b

zapewne dusza i ciało, albo rozum,

żą

danie i ciało.

Jeszcze w inny sposób rzeczy maj

te same zasady przez analogi

; na przykład akt i

potencja; ale te s

nie tylko ró

ne, ale stosuj

do ró

nych rzeczy na ró

ne sposoby.

Bo ta sama rzecz w pewnych przypadkach istnieje raz aktualnie, to znowu potencjalnie,
jak na przykład wino, albo ciało, albo człowiek. Równie

i te zasady [tzn. akt i potencja]

Strona 2 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

podpadaj

pod wymienione wy

ej przyczyny. Forma bowiem istnieje aktualnie, je

eli

e istnie

oddzielnie, a tak

e i cało

ść

zło

ona z formy i materii oraz brak, na przykład

ciemno

ść

albo choroba; natomiast materia istnieje potencjalnie, bo jest ona tym, co mo

sta

jednym i drugim. Jednak rozró

nienie aktu i potencji stosuje si

w inny sposób

do przypadków, w których materia przyczyny i skutku nie jest ta sama, a tak

e gdy forma

w niektórych z tych przypadków nie jest ta sama, lecz ró

na; na przykład, przyczyn

człowieka s

elementy, mianowicie ogie

i ziemia jako materia oraz wła

ciwa forma,

dalej, co

innego z zewn

trz, tzn. ojciec i, obok tych przyczyn, Sło

ce i jego ekliptyka,

które nie s

ani materi

, ani form

, ani brakiem formy, ani nie nale

żą

do tego samego

gatunku co człowiek, ale jednak s

przyczynami sprawczymi.

Dalej, trzeba na to zwróci

uwag

e pewne przyczyny mog

wyra

one w terminach

ogólnych, a inne nie. Najbli

szymi zasadami wszystkich rzeczy jest to, co najbli

sze w

akcie danej rzeczy, i co

innego, co jest najbli

sze w potencji. Zatem ogólne przyczyny

nie istniej

. To bowiem, co jest zasad

jednostki, jest jednostkowe. Chocia

bowiem

człowiek jest zasad

człowieka w ogóle, to jednak nie ma człowieka w ogóle; ale Peleus

jest zasad

Achillesa, twój ojciec twoj

, a to okre

lone B tego okre

lonego BA, i w ogóle

B jest zasad

BA w ogóle.

Dalej, je

eli przyczyny substancji s

przyczynami wszystkich rzeczy, to ró

ne rzeczy

maj

ró

ne przyczyny i elementy, jak powiedzieli

my wy

ej; przyczyny rzeczy

nienale

żą

cych do tego samego rodzaju, na przykład barw i d

ków, substancji i ilo

nie s

te same, chyba

e przez analogi

; tak samo przyczyny rzeczy nale

żą

cych do tego

samego gatunku s

ró

ne, nie gatunkowo, lecz w tym sensie,

e przyczyny

poszczególnych rzeczy s

ró

ne: twoja materia i twoja forma oraz przyczyna sprawcza

ró

ne od moich, chocia

w ogólnej definicji s

te same. Je

eli za

pytamy, jakie s

zasady albo elementy substancji, stosunków i jako

ci - czy s

te same, czy ró

ne - jasne,

e gdy si

ywa nazw przyczyn w ró

nych znaczeniach, to s

one te same dla ka

dej

rzeczy, ale gdy si

odró

nia znaczenia, przyczyny nie s

te same, lecz ró

ne, chyba

e w

znaczeniu tu podanym s

te same dla wszystkich rzeczy. Zasady s

te same b

analogiczne w tym sensie,

e materia, forma, brak i przyczyna sprawcza s

wspólne

wszystkim rzeczom; po drugie, przyczyny substancji mog

traktowane jako

przyczyny wszystkich rzeczy w tym sensie,

e gdy substancja zostanie zniszczona, gin

równie

wszystkie rzeczy; po trzecie, to, co jest pierwsze w entelechii, jest przyczyn

wszystkich rzeczy. Natomiast w innym sensie pierwsze przyczyny s

ró

ne, mianowicie

wszystkie przeciwie

stwa, które ani nie s

rodzajami, ani nie s

wieloznaczne, a ponadto

materie ró

nych rzeczy s

ró

ne. Ustalili

my zatem, jakie s

zasady rzeczy zmysłowych

oraz ich ilo

ść

; dalej, w jakim znaczeniu s

te same, a w jakim ró

ne.

6. Konieczno

ść

istnienia Pierwszego, Wiecznego Poruszyciela

Poniewa

omawiali

my trzy rodzaje substancji: dwa rodzaje fizycznej i jeden rodzaj

nieruchomej, trzeba teraz pomówi

o tej ostatniej i wykaza

e istnieje koniecznie pewna

substancja wieczna i nieruchoma.

Substancje s

bowiem pierwszymi bytami i gdyby wszystkie były zniszczalne, to i

wszystkie rzeczy byłyby zniszczalne. Ale jest niemo

liwe, a

eby ruch albo powstał, albo

przestał istnie

(był bowiem zawsze); tak samo czas. Nie mogłoby bowiem istnie

ani

"przedtem", ani "potem", gdyby czas nie istniał. Tak

e i ruch jest tak ci

gły, jak czas;

gdy

albo czas jest tym samym co ruch, albo jest atrybutem ruchu. Ale nie ma ruchu

głego poza ruchem w miejscu i tylko ruch kołowy jest ruchem ci

głym.

Gdyby jednak istniało co

, co jest zdolne do poruszania rzeczy albo do oddziaływania na

nie, ale aktualnie tego by nie czyniło, to nie musiałby istnie

ruch [wieczny], bo to, co

posiada potencj

, nie musi działa

. Niczego te

nie zyskamy, gdyby

my nawet przyj

Strona 3 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

wieczne substancje, jak ci, co wierz

w Idee, je

eli nie b

dzie w nich jakiej

zasady,

która by mogła wywoła

zmian

; ale nawet i ta nie wystarczy ani inna substancja poza

Ideami, je

eli bowiem nie b

dzie si

porusza

aktualnie, nie b

dzie ruchu. Dalej nawet

eli b

dzie si

porusza

aktualnie, mo

e nie powsta

ruch, je

eli jej istota b

dzie w

potencji; bo nie ma ruchu wiecznego, skoro to, co jest w potencji, mo

e nie powsta

Musi przeto istnie

zasada, której prawdziw

istot

jest akt. Substancje te zatem musz

bez materii, bo musz

wieczne. Wobec tego musz

w akcie.

Powstaje jednak pewna trudno

ść

. Wydaje si

bowiem,

e wszelki byt w akcie posiada

potencj

, ale nie wszystko, co posiada potencj

, działa, tak

e potencja jest

wcze

niejsza. A skoro tak, nic, co istnieje, nie musi istnie

; jest bowiem mo

liwe,

eby

wszystko było zdolne do istnienia, a jeszcze nie istniało.

eli nawet zgodzimy si

z teologami, którzy tworz

wiat z Nocy, albo z filozofami

przyrody, którzy twierdz

e "wszystko było razem", wyniknie ta sama niemo

liwo

ść

. Jak

bowiem mo

e powsta

ruch, je

eli nie ma przyczyny sprawczej w akcie? Materiał sam

nie poruszy - sztuka ciesielska musi na niego oddziała

; ani menstruacja, ani ziemia

nie wprawi

same w ruch, lecz nasiona musz

działa

na ziemi

, a roztwór nasienny

na menstruacj

Z tego te

wzgl

du niektórzy przyjmuj

wieczny akt, na przykład Leukippos i Platon;

twierdzili bowiem,

e ruch jest wieczny. Ale dlaczego i jakiej natury jest ten ruch, nie

mówili, ani te

, je

eli

wiat porusza si

w ten czy w inny sposób, nie podawali przyczyny

tego. Nic bowiem nie porusza si

przypadkiem, lecz musi istnie

zawsze jaka

okre

lona

przyczyna; w rzeczywisto

ci rzecz porusza si

w pewien sposób z natury, w inny sposób

wskutek przemocy albo przez działanie rozumu, albo wskutek innej przyczyny. Dalej, jaki
rodzaj ruchu jest pierwszy? Bo to stanowi wielk

ró

nic

. Ale i Platon nie jest w stanie

wyja

tego, co przyjmuje czasem jako zasad

ruchu, mianowicie tego, co si

samo

porusza; bo, według jego teorii, dusza jest pó

niejsza [od ruchu] i równoczesna z

niebem. Uznanie potencji za wcze

niejsz

od aktu jest w pewnym sensie słuszne, w

innym nie; powiedzieli

my ju

, w jakim znaczeniu. Ju

Anaksagoras po

wiadczył,

e akt

jest wcze

niejszy (bo w jego systemie Rozum jest aktem), a wraz z nim Empedokles w

swej doktrynie o Miło

ci i Sporze, oraz ci, którzy twierdz

e istnieje wieczny ruch, jak

Leukippos. A wi

c Chaos czy Noc nie istniały odwiecznie, lecz zawsze było to samo, czy

to przechodz

c przez cykliczne zmiany, czy podlegaj

c jakiemu

innemu prawu, bo akt

jest wcze

niejszy od potencji. Je

eli wi

c zachodz

stałe cykliczne zmiany, musi zawsze

trwa

, co działa w ten sam sposób. Z drugiej strony, je

eli ma istnie

powstawanie i

gini

cie, to powinna te

istnie

jeszcze inna przyczyna wiecznie działaj

ca raz w takim

kierunku, to znowu w innym. Ta nowa przyczyna powinna wi

c działa

w pewnym

kierunku sama przez si

, a w innym na mocy jakiej

innej rzeczy; a ta inna rzecz b

dzie

zatem albo trzeci

przyczyn

, albo pierwsz

przyczyn

. Działanie to musi by

jednak

skutkiem tej pierwszej przyczyny. W przeciwnym razie przyczyna ta [tzn. pierwsza]
musiałaby by

jeszcze przyczyn

ruchu drugiego czynnika i trzeciego. Dlatego lepiej jest

powiedzie

e to jest "pierwsza przyczyna", poniewa

była przyczyn

wiecznej

niezmienno

ci, podczas gdy ta druga jest przyczyn

zmienno

ci, a obydwie razem

poł

czone s

przyczyn

wiecznej zmienno

ci.

W taki wi

c sposób przebiegaj

te ruchy. Po co wi

c szuka

innych zasad.

7. Natura Pierwszego Poruszyciela

Poniewa

to, o czym mówili

my, jest mo

liwe, a gdyby było inaczej, to

wiat powstałby z

Nocy i "z wszystkiego razem" oraz z Nie-Bytu, wobec tego trudno

ci te mo

na uzna

pokonane. Istnieje zatem co

, co si

porusza ruchem nieustannym, ruchem kołowym. To

jest oczywiste nie tylko na mocy czystego rozumowania, lecz tak

e na podstawie

Strona 4 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

obserwowanych faktów. A zatem Pierwsze Niebo [tzn. sfera gwiazd stałych] powinno by

wieczne. Istnieje równie

, co je porusza, a poniewa

to, co jest poruszane i porusza,

zajmuje miejsce po

rednie, istnieje przeto co

, co b

c nieruchome, porusza, byt

wieczny, substancja i akt. W ten sposób te

poruszaj

przedmiot po

żą

dania i przedmiot

li; poruszaj

nie b

c w ruchu. Pierwsze w

ród przedmiotów po

żą

dania i

przedmiotów my

li s

te same. Przedmiot po

żą

dania bowiem jest pozornie dobry, a

rzeczywi

cie dobry jest pierwszy przedmiot rozumnego pragnienia. Po

żą

damy pewnej

rzeczy raczej dlatego,

e wydaje nam si

dobra, a nie dlatego wydaje si

nam dobra,

jej po

żą

damy; my

lenie jest punktem wyj

cia. My

l jest poruszana przez przedmiot my

li,

a jednym z dwóch szeregów przeciwie

stw jest sam przez si

przedmiot my

li; w nim za

substancja jest pierwsza, a w niej to, co jest proste i istnieje aktualnie ("Jedno" i "Proste"
nie s

zreszt

identyczne; "Jedno" oznacza miar

czego

, natomiast "Proste" oznacza

pewien stan rzeczy samej). Ale pi

kno i to, co jest samo przez si

żą

dane, znajduj

w tym samym szeregu; a to, co jest pierwsze w tym szeregu, jest zawsze lepsze albo

podobne do najlepszego.

To,

e przyczyna celowa mo

e istnie

ród bytów nieruchomych, wykazuje rozró

nienie

ich znacze

. Przyczyna celowa jest bytem, dla którego ona sama jest celem, a w drugim

znaczeniu cel mo

e istnie

ród bytów nieruchomych, ale nie w pierwszym znaczeniu.

Przyczyna celowa w tym znaczeniu porusza si

c tak, jak przedmiot miło

ci, a

wszystkie inne rzeczy poruszaj

, b

c poruszane. Otó

eli si

porusza, mo

czym

innym ni

jest. Je

eli wi

c jego akt jest pierwsz

form

ruchu przestrzennego,

wobec tego o tyle, o ile jest przedmiotem zmiany, pod tym wzgl

dem mo

e by

inny,

mianowicie według miejsca, je

eli nie mo

e według substancji. Skoro istnieje co

poruszaj

cego, samo b

c nieruchome i jest czystym aktem, nie mo

e w

aden sposób

inaczej si

zachowywa

. Ruch przestrzenny bowiem jest pierwszym rodzajem zmiany, a

ruch kołowy jest pierwszym rodzajem ruchu przestrzennego; wytwarza go za

Pierwszy

Poruszyciel. Pierwszy Poruszyciel jest wi

c bytem koniecznym; o ile jest bytem

koniecznym, jego sposobem istnienia jest Dobro, i w tym sensie jest pierwsz

zasad

"Konieczny" mianowicie ma nast

puj

ce znaczenie: to, co jest konieczne z przemocy,

poniewa

jest przeciwne naturalnemu pop

dowi; to, bez czego dobro jest niemo

liwe;

wreszcie, konieczne jest to, co nie mo

e by

inaczej, lecz mo

e istnie

tylko w jeden

sposób.

Od takiej to zasady zale

ne jest niebo i cała natura.

ycie jej jest najwy

doskonało

, jak

my si

cieszymy przez krótki tylko okres naszego

ycia. Jej bowiem

[

ycie] jest wieczne (co dla nas jest niemo

liwe), poniewa

jej przyjemno

jest sam

akt. Wskutek tego czuwanie, postrzeganie i my

lenie s

najprzyjemniejsze, a nadzieje i

wspomnienia s

przyjemne dzi

ki nim. My

lenie samo przez si

jest my

leniem o tym, co

jest najlepsze samo przez si

, a to, co jest my

leniem w pełnym znaczeniu, jest

leniem o tym, co jest najlepsze w pełnym znaczeniu. Rozum my

li o samym sobie

przez uczestniczenie w przedmiocie my

li; staje si

bowiem przedmiotem my

wchodz

c w kontakt ze swoim przedmiotem i my

c o nim, tak

e my

l i przedmiot my

tym samym. To bowiem, co jest zdolne do przyj

cia przedmiotu my

li, tzn. istoty, jest

rozumem, a rozum jest w akcie, je

eli posiada ten przedmiot. Dlatego posiadanie raczej

zdolno

ść

do przyj

cia jest boskim elementem, który rozum wydaje si

zawiera

, a akt

kontemplacji jest najprzyjemniejszy i najlepszy. Je

eli wi

c Bóg znajduje si

zawsze w

tym stanie szcz

ęś

liwo

ci, w jakim my si

znajdujemy tylko czasem, jest to godne

podziwu, a je

eli w wi

kszym, to jest to jeszcze bardziej godne podziwu. Bóg znajduje

w tym stanie szcz

ęś

liwo

ci.

ycie równie

przysługuje Bogu, bo

ycie jest aktem

rozumu, a Bóg jest samym aktem; ten samoistny akt jest

yciem najlepszym i wiecznym.

na wi

c powiedzie

e Bóg jest

ywym bytem, wiecznym i najlepszym; przysługuje

mu te

wieczne i nieprzerwane trwanie; bo to wła

nie jest Bóg.

Strona 5 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

Ci, którzy wraz z pitagorejczykami i Speuzypposem s

e najwy

sze pi

kno i dobro

nie wyst

puje na pocz

tku, gdy

pocz

tki zarówno ro

lin, jak i zwierz

t s

przyczynami,

podczas gdy pi

kno i doskonało

ść

wyst

puje w ich skutkach, s

w bł

dzie. Nasienie

bowiem pochodzi od innych osobników, wcze

niejszych i doskonałych, a pierwsz

rzecz

jest nie nasienie, lecz doskonały byt; mo

na na przykład powiedzie

e przed

nasieniem jest człowiek, ale nie człowiek, który pochodzi z nasienia, lecz inny, od którego
pochodzi nasienie.

Z powy

szego wynika jasno,

e istnieje substancja wieczna, nieruchoma, oddzielna od

rzeczy zmysłowych. Zostało równie

wykazane,

e substancja ta nie mo

e mie

adnej

wielko

ci, lecz jest bez cz

ęś

ci i niepodzielna. Podtrzymuje ruch w czasie niesko

czonym,

a to, co sko

czone, nie posiada

adnej mocy niesko

czonej. Skoro za

da wielko

ść

jest albo niesko

czona, albo sko

czona, substancja ta nie mo

e z powy

szej racji

posiada

wielko

ci sko

czonej, ale tak

e i niesko

czonej, bo w ogóle nie istnieje

wielko

ść

niesko

czona. Wykazali

my te

e substancja ta nie doznaje niczego i

e jest

niezmienna; wszystkie bowiem inne zmiany s

pó

niejsze od zmiany miejsca. Jest przeto

jasne, dlaczego rzeczy te zachowuj

w ten sposób.

8. Wieczne zasady ruchu

Nie mo

emy jednak pomin

ąć

milczeniem pytania, czy nale

y przyj

ąć

jedn

tego rodzaju

substancj

, czy wi

cej ni

jedn

; je

eli za

cej, to ile? Trzeba te

wspomnie

pogl

dach innych filozofów: nie powiedzieli nic wa

nego ani w sposób jasny o ilo

substancji. Tak

e bowiem teoria Idej nie zawiera

adnego szczególnego pogl

du na ten

temat. Ci bowiem, co przyj

li istnienie Idej twierdz

e Idee s

liczbami, a "liczby" s

nich b

niesko

czone, b

ograniczone do dziesi

ciu. Nie podali jednak

adnego

przekonuj

cego dowodu, dlaczego uznaj

liczb

. My natomiast musimy

przedyskutowa

ten temat na podstawie tego, co

my ju

ustalili i okre

lili. Pierwsza

zasada albo byt pierwotny nie porusza si

ani sama przez si

, ani akcydentalnie, ale

powoduje pierwotny, wieczny i jeden ruch. Ale skoro to, co si

porusza, musi by

poruszane przez co

, a pierwszy poruszyciel musi by

ze swej istoty nieruchomy, za

wieczny ruch musi by

powodowany przez co

wiecznego, a ruch prosty przez co

prostego; i poniewa

widzimy,

e oprócz prostego ruchu przestrzennego

wiata, który,

jak twierdzimy, powoduje pierwsza i nieruchoma substancja, istniej

inne ruchy

przestrzenne, mianowicie ruchy planet, które s

wieczne (bo ciało, które si

porusza

ruchem kołowym jest wieczne i niezdolne do spoczynku, co wykazane zostało w naszych
traktatach fizycznych), ka

dy z tych ruchów musi by

równie

wywoływany przez

substancj

nieruchom

ze swej istoty i wieczn

. Natura gwiazd jest wieczna, poniewa

jest pewnego rodzaju substancj

i poruszyciel jest wieczny i wcze

niejszy od ciała

poruszanego, a to, co jest wcze

niejsze od substancji, musi by

substancj

. Jasne wi

e musz

istnie

substancje w tej samej ilo

ci co i ruchy gwiazd, z natury swej wieczne i

z istoty swej nieruchome, bez wielko

ci, z wy

ej wspomnianej przyczyny.

Jest przeto jasne,

e poruszyciele s

substancjami i

e jeden z nich jest pierwszy, a inny

drugi, według tego samego porz

dku, którzy rz

ruchami przestrzennymi gwiazd.

Jaka jest jednak ilo

ść

ruchów? Powinni

my rozpatrzy

teraz to zagadnienie z punktu

widzenia jednej z nauk matematycznych najbardziej spokrewnionej z filozofi

mianowicie astronomii; bo przedmiotem tej nauki jest substancja postrzegalna zmysłowo,
ale wieczna, podczas gdy inne nauki matematyczne, jak na przykład arytmetyka i
geometria, nie zajmuj

adn

substancj

. To,

e ilo

ść

ruchów jest wi

ksza ni

ilo

ść

ciał, jest oczywiste dla tych, którzy wi

cej uwagi po

cili tej sprawie; ka

da bowiem z

planet porusza si

cej ni

jednym ruchem. Ile jest tych ruchów, to - a

eby da

pewne

wyobra

enie o przedmiocie - odwołamy si

do wypowiedzi pewnych matematyków, tak

eby nasz umysł mógł uchwyci

okre

lon

ich ilo

ść

. Co si

tyczy reszty, cz

ęś

ciowo

musimy sami zbada

, cz

ęś

ciowo dowiedzie

od innych badaczy, a je

eli si

zarysuje

Strona 6 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

pewna ró

nica mi

dzy pogl

dami ludzi kompetentnych a naszymi, musimy oczywi

cie

uszanowa

pogl

dy obydwu stanowisk, ale opowiedzie

za tymi, którzy lepiej wiedz

Eudoksos umie

cił ruch Sło

ca i Ksi

ęż

yca w ka

dym oddzielnym przypadku w trzech

sferach, z których pierwsza jest sfer

gwiazd stałych, druga porusza si

ruchem

kołowym, biegn

cym przez

rodek Zodiaku, trzecia porusza si

w kole nachylonym

wzdłu

szeroko

ci Zodiaku; ale koło, w którym si

porusza Ksi

ęż

yc, jest nachylone pod

kszym k

tem ni

to, w którym si

porusza Sło

ce. Ruch planet wymaga w ka

dym

przypadku czterech sfer; pierwsza i druga sfera s

tymi samymi, co pierwsza i druga

Sło

ca i Ksi

ęż

yca (bo sfera gwiazd stałych powoduje ruch wszystkich innych sfer, a

sfera, która jest umieszczona pod sfer

gwiazd stałych i wykonuje swój ruch w kole

przechodz

cym przez

rodek Zodiaku, jest wspólna wszystkim planetom); trzecia sfera

dej planety ma swoje bieguny w kole przechodz

cym przez

rodek Zodiaku, a ruch

czwartej sfery przebiega w kole nachylonym w stosunku do równika trzeciej sfery;
bieguny trzeciej sfery s

ró

ne dla ka

dej z innych planet, natomiast dla Wenus i

Merkurego s

te same.

W systemie Kallipposa poło

enie sfer, tzn. porz

dku ich odległo

ci, było takie samo jak w

systemie Eudoksosa; ale o ile Kallippos przyznawał tak jak i Eudoksos t

sam

ilo

ść

sfer

Jowiszowi i Saturnowi, s

dził jednak,

e trzeba doda

ponadto dwie sfery Sło

cu i

dodatkowo dwie sfery Ksi

ęż

ycowi, je

li si

chce wytłumaczy

zaobserwowane zjawiska,

a ponadto po jednej sferze ka

dej innej planecie.

Jest jednak rzecz

konieczn

, je

eli wszystkie poł

czone sfery maj

wyja

nia

obserwowane zjawiska, a

eby ka

da planeta miała inn

sfer

(o jedn

mniej ni

dot

im przyznawało), które by kr

ąż

yły w kierunku odwrotnym i sprowadzały do tej samej

pozycji najdalsz

sfer

gwiazdy, która w ka

dym przypadku jest usytuowana poni

danej gwiazdy. Tylko w ten sposób wszystkie działaj

ce siły mog

wywoływa

ruch

planet. Poniewa

sfer, w których si

poruszaj

same planety, jest osiem dla Saturna i

Jowisza, a dwadzie

cia pi

ęć

dla pozostałych i skoro z tych sfer tylko te nie wymagaj

ruchu w kierunku przeciwnym, w których porusza si

planeta najni

ej ze wszystkich

usytuowana, wobec tego dla dwóch pierwszych planet b

dzie sze

ść

sfer poruszaj

cych

w kierunku odwrotnym i szesna

cie dla czterech planet pozostałych. Ogółem sfer o

ruchu prostym i o ruchu przeciwnym b

dzie pi

ęć

dziesi

t pi

ęć

. Ale je

eli si

nie doda

Ksi

ęż

ycowi i Sło

cu wspomnianych ruchów, pozostanie ogółem czterdzie

ci siedem sfer.

Przyjmijmy wi

e taka jest ilo

ść

sfer; wobec tego b

dzie równie

rozs

dnie przyj

ąć

tyle jest substancji nieruchomych i zasad. Dowód na to,

e trzeba je koniecznie uzna

zostawiam mocniejszym my

licielom. Je

eli za

nie mo

e istnie

taki ruch przestrzenny,

który by si

nie przyczyniał do ruchu gwiazdy, i je

eli ponadto ka

dy byt i ka

substancj

, która byłaby wolna od zmian i sama przez si

osi

gaj

ca dobro najwy

sze,

nale

y uzna

za cel, to poza tymi naturalnymi, które wymienili

my, nie istniałaby

adna

inna, lecz taka musiałaby by

ilo

ść

substancji. Gdyby bowiem istniały inne substancje,

mogłyby, jako przyczyna celowa ruchu, wywoływa

zmian

; ale poza wymienionymi nie

e by

adnych innych ruchów. To mo

na słusznie wywnioskowa

z liczby ciał

niebieskich kr

ążą

cych po kołowych orbitach. Je

eli bowiem wszelki czynnik ruchu istnieje

z natury ze wzgl

du na przedmiot poruszany i ka

dy ruch nale

y do jakiego

przedmiotu

poruszanego, wobec tego

aden ruch nie mo

e istnie

ze wzgl

du na samego siebie

albo ze wzgl

du na inny ruch, lecz wszelki ruch musi istnie

ze wzgl

du na gwiazdy.

Gdyby bowiem ruch istniał ze wzgl

du na ruch, ten drugi istniałby równie

ze wzgl

du na

innego; skoro jednak nie mo

na si

cofa

w niesko

czono

ść

, kresem ka

dego ruchu

dzie jedno z boskich ciał poruszaj

cych si

po niebie.

Oczywiste jest,

e istnieje jedno tylko niebo. Gdyby bowiem istniały liczne nieba, tak jak

liczni s

ludzie, wtedy zasada ruchu ka

dego nieba byłaby formalnie jedna, ale liczbowo

Strona 7 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

byłyby liczne. To wszystko jednak, co jest liczbowo liczne, posiada materi

; jedna i ta

sama bowiem definicja, na przykład definicja człowieka, odnosi si

do wielu osób,

podczas gdy Sokrates jest jeden. Jednak pierwsza istota nie ma materii; jest bowiem
pełn

rzeczywisto

[czyli Entelechi

]. A zatem Nieruchomy Pierwszy Poruszyciel jest

jeden zarówno według definicji, jak i liczbowo; równie

i to, co jest w wiecznym ruchu i

głe, jest jedno. Zatem istnieje tylko jedno niebo.

Nasi przodkowie w odległych czasach przekazali potomno

ci tradycj

w formie mitu,

ciała te [tzn. gwiazdy] s

bogami i

e bosko

ść

otacza cał

natur

. Reszt

tej tradycji

uzupełniono pó

niej w formie mitycznej dla przekonania tłumu oraz

eby słu

yła prawom

i wspólnym interesom. Twierdzili,

e bogowie maj

kształt ludzki albo

e s

podobni do

innych istot

ywych i dodawali inne jeszcze uzupełnienia podobne do wy

wspomnianych. Je

eli si

oddzieli pierwszy punkt od tych uzupełnie

i we

mie si

pod

uwag

ich my

e pierwsze substancje s

bogami, mo

na by to uzna

za tradycj

rzeczywi

cie bosk

[tzn. inspirowan

przez bogów]. Podczas gdy wedle wszelkiego

prawdopodobie

stwa ka

da sztuka i filozofia rozwijały si

sto do granic mo

liwo

ci i

znowu upadały, te pogl

dy jako pozostało

ść

staro

ytnej m

dro

ci przetrwały a

naszych czasów. W takim tylko stopniu jest dla nas oczywisty pogl

d naszych przodków i

naszych poprzedników.

9. Sposób istnienia boskiego Rozumu

Natura boskiego Rozumu stwarza pewne problemy; wydaje si

wprawdzie najbardziej

boski ze wszystkich rzeczy, które wydaj

boskie, ale gdy si

chce powiedzie

, jaki ma

sposób jego istnienia, powstaj

pewne trudno

ci. Je

eli bowiem w ogóle nie my

li o

niczym, to co w nim jest wzniosłego? Podobny jest do

cego. A je

eli my

li, ale jego

l jest zale

na od czego

innego (poniewa

to, co jest jego istot

, nie jest aktem

lenia, lecz potencj

), to nie mo

e by

najlepsz

substancj

, bo jego godno

ść

polega

na my

leniu. Dalej, czy jego istot

jest zdolno

ść

do my

lenia, czy akt my

lenia? O czym

On my

li? Czy my

li o sobie samym, czy o czym

innym? A je

eli o czym

innym, to czy

zawsze o tym samym, czy o czym

ró

nym? Czy to jest wa

ne, czy niewa

ne,

e my

on o dobru czy o jakiej

przypadkowej rzeczy? I czy raczej nie byłoby absurdem,

pewne rzeczy byłyby przedmiotem jego my

li? Jasne wi

e my

li o tym, co jest w

najwy

szym stopniu boskie i najwarto

ciowsze, i nie zmienia si

, bo zmiana byłaby

zmian

na gorsze i byłaby ju

ruchem. Wi

c, po pierwsze, je

eli rozum boski nie jest

aktem my

lenia, lecz potencj

, mo

na rozs

dnie przypu

e ci

gło

ść

lenia jest

dla

żą

ca. Po drugie, mo

e by

oczywi

cie co

bardziej cennego od rozumu,

mianowicie przedmiot my

li. Wszak my

lenie, działanie rozumu, przysługuje równie

temu, kto my

li o najgorszych rzeczach, tak

e gdyby nale

ało tego unika

(a nale

y, bo

rzeczy, których lepiej nie ogl

je ogl

), my

lenie nie mo

e by

uznane za

to, co jest najlepsze. Tak wi

c boski rozum my

li o sobie (skoro jest najznakomitsz

rzeczy), a jego my

lenie jest my

leniem o my

leniu.

Ale oczywi

cie wiedza, postrze

enie, mniemanie i my

lenie maj

zawsze przedmiot

ró

ny od siebie, sob

zajmuj

tylko ubocznie. Dalej, je

eli czym innym jest my

lenie i

bycie przedmiotem my

lenia, to ze wzgl

du na które z nich dobro przysługuje my

li? By

bowiem aktem my

lenia i by

przedmiotem my

li to nie to samo. Odpowiadamy,

e w

pewnych przypadkach wiedza jest przedmiotem. W naukach wytwórczych wiedz

jest

substancja i istota przedmiotu bez materii, a w naukach teoretycznych przedmiotem
b

dzie definicja i aktualne my

lenie. Skoro wi

c nie ma ró

nicy mi

dzy przedmiotem

li a my

w przypadku tworów niematerialnych, wobec tego my

l boska i jej

przedmiot b

te same, tzn. b

tworzy

jedno

ść

Pozostaje jeszcze pewna trudno

ść

, czy mianowicie przedmiot boskiej my

li jest zło

ony,

bo w takim razie my

l zmieniałaby si

przechodz

c od jednej cz

ęś

ci cało

ci do innej.

Strona 8 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

Odpowiemy,

e to wszystko, co nie ma materii, jest niepodzielne; tak jak my

l ludzka

albo raczej my

l bytów zło

onych istnieje w pewnym okresie czasu (bo nie posiada

swego dobra w tym czy w innym momencie, lecz jej najwy

sze dobro, b

ce czym

ró

nym od niej, osi

gane jest w całym okresie czasu), tak my

l boska my

li sam

siebie

przez cał

wieczno

ść

10. O istnieniu Dobra w

wiecie

Musimy teraz zbada

, w który z dwóch sposobów natura

wiata posiada dobro i

najwy

sze dobro: czy jako co

oddzielnego, co istnieje, samo przez si

, czy jako

porz

dek cz

ęś

ci. Albo na obydwa sposoby jak w armii, bo dobro armii opiera si

zarówno

na jej porz

dku, jak i na jej dowódcy, i wi

cej na tym drugim, bo nie on jest zale

ny od

porz

dku, lecz porz

dek od niego. I wszystko jest jako

uporz

dkowane, ale nie

podobnie - zarówno ryby, jak i ptaki, i ro

liny; a

wiat nie jest w takim stanie,

e jeden byt

nie pozostaje w

adnym zwi

zku z innymi, lecz s

powi

zane wzajemnymi stosunkami;

wszystko bowiem jest uporz

dkowane dla jednego celu. W

wiecie jest tak jak w domu,

gdzie ludzie wolni nie mog

dowolnie post

powa

bez okre

lonego celu, lecz wszystkie

funkcje b

ksza ich cz

ęść

uregulowane, natomiast niewolnicy i zwierz

niewiele si

przyczyniaj

do wspólnego dobra i najcz

ęś

ciej

bez okre

lonego celu;

taka jest bowiem zasada, która konstytuuje natur

dego z nich. Rozumiem przez to

na przykład,

e wszystko musi w ko

cu rozło

na elementy i

e istniej

inne funkcje

tego rodzaju, które si

przyczyniaj

dla dobra cało

ci.

Nie nale

y te

zapomina

o tym, w jakim stopniu s

niemo

liwe i absurdalne

konsekwencje pogl

dów innych ni

nasze, jakie s

pogl

dy znakomitszych filozofów i

jakie pogl

dy stwarzaj

najmniej trudno

ci. Wszyscy filozofowie wywodz

wszystko z

przeciwie

stw. Lecz wyrazy "wszystko" i "przeciwie

stwa" nie s

wła

ciwie u

yte; nie

mówi

nam ci my

liciele, w jaki sposób rzeczy, w których wyst

puj

przeciwie

stwa,

powstaj

z przeciwie

stw; wszak przeciwie

stwa nie oddziałuj

na siebie. Według nas

trudno

ść

na rozwi

w sposób naturalny przez wprowadzenie trzeciego

elementu [tzn. substratu]. My

liciele ci za jedno z przeciwie

stw uwa

materi

, tak jak

ci, którzy nierówne przeciwstawiaj

równemu i wielo

ść

jedno

ci. Równie

i t

doktryn

na odeprze

w ten sam sposób. Materia relatywnie nieokre

lona nie jest

przeciwie

stwem niczego. Ponadto wszystko poza Jednym w

wietle pogl

du, który

krytykujemy, uczestniczy w złu; bo zło jest samo jednym z dwóch elementów. Inni znów
filozofowie twierdz

e ani dobro, ani zło nie s

zasadami, bo przecie

we wszystkich

rzeczach dobro jest w najwy

szym stopniu zasad

. Wymienieni poprzednio filozofowie

maj

racj

przyjmuj

c Dobro jako zasad

, ale jak Dobro jest zasad

, tego niestety nie

mówi

- czy jest przyczyn

celow

, czy sprawcz

, czy przyczyn

formaln

Doktryna Empedoklesa jest równie

niedorzeczna; Dobrem według niego jest Przyja

źń

ale ona jest zasad

zarówno jako przyczyna sprawcza (bo jednoczy elementy), jak i

przyczyna materialna (bo jest cz

ęś

mieszaniny). Nawet jednak przyjmuj

c, i

mogłoby

zdarzy

e ta sama rzecz byłaby zasad

zarówno jako materia, jak i przyczyna

sprawcza, to jeszcze i tak byt obydwu nie byłby ten sam. Pod jakim wi

c wzgl

dem

Przyja

źń

jest zasad

? Równie

niedorzeczny jest pogl

e Spór jest niezniszczalny,

skoro według Empedoklesa natur

zła jest wła

nie sam spór.

Anaksagoras uczynił Dobro zasad

sprawcz

, bo jego "Rozum" porusza rzeczy. Ale on

je porusza ze wzgl

du na cel, który musi by

ode

ró

ny, a wi

c co

innego, ni

twierdzimy. Według naszego bowiem pogl

du sztuka lekarska jest w pewnym sensie

zdrowiem. Jest tak

e niedorzeczno

nie przyj

ąć

przeciwie

stwa Dobra, tzn. Rozumu.

Wszyscy jednak, którzy mówi

o przeciwie

stwach, nie korzystaj

z nich, dopóki si

nie

sformułuje na nowo ich teorii. Nikt te

nie wyja

nia, dlaczego pewne rzeczy s

zniszczalne, a inne niezniszczalne. Wyprowadzaj

bowiem wszystko z tych samych

Strona 9 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

zasad. Jeszcze inni wyprowadzaj

wszystko z Nie-Bytu; a jeszcze inni, a

eby unikn

ąć

tej

konieczno

ci, sprowadzaj

wszystko do jedno

ci.

Równie

i tego nikt nie wyja

nia, dlaczego powstawanie jest wieczne i co jest przyczyn

powstawania. A ci, którzy przyjmuj

dwie zasady [przeciwne], a powinni koniecznie

przyj

ąć

inn

, wy

zasad

, a tak samo zwolennicy Idej powinni równie

przyj

ąć

zasad

od Idei; dlaczego bowiem istniałoby lub istnieje uczestniczenie? Inni filozofowie

musieli poda

jakie

przeciwie

stwo m

dro

ci i najwy

szej wiedzy, my natomiast nie. Nie

istnieje bowiem

adne przeciwie

stwo pierwszego Bytu; wszystkie bowiem

przeciwie

stwa maj

materi

, a to, co ma materi

, istnieje tylko potencjalnie; niewiedza

, b

ca przeciwie

stwem wszelkiej wiedzy, prowadzi do przedmiotu przeciwnego

przedmiotowi wiedzy; to natomiast, co jest pierwsze, nie ma przeciwie

stwa.

eli za

poza rzeczami zmysłowymi nic nie istnieje, nie b

dzie ani pierwszej zasady,

ani porz

dku, ani powstawania, ani ciał niebieskich, lecz ka

da zasada b

dzie miała

przed sob

inn

zasad

, tak jak u teologów i wszystkich filozofów przyrody. Je

eli

natomiast maj

istnie

Idee albo Liczby, nie b

one przyczynami niczego, a w ka

dym

razie nie b

przyczynami ruchu. Co wi

cej, w jaki sposób mo

e powsta

z rzeczy

nierozci

głych rozci

gło

ść

i ci

gło

ść

? Wszak liczba nie wytworzy ci

gło

ci ani jako

poruszyciel, ani jako Forma. Ale znowu

adna ze sprzeczno

ci nie mo

e by

zarazem

zasad

tego, co z istoty działa i wywołuje ruch; mo

e bowiem nie by

; albo przynajmniej

jego akt b

dzie pó

niejszy od potencji; w tym przypadku nie b

dzie bytów wiecznych. Ale

. Jedn

c z tych przesłanek trzeba odrzuci

. Powiedzieli

my ju

, w jaki sposób.

Dalej, na mocy czego liczby, albo dusza i ciało, albo w ogóle Forma i rzecz s

jedno

;

o tym nie mówi nam nic

aden zwolennik Idej; ani te

nie mo

e nam powiedzie

, chyba

e b

dzie twierdził tak jak i my,

e jest tak na mocy przyczyny sprawczej. Ci za

, którzy

twierdz

e liczba matematyczna jest pierwsza, i którzy przyjmuj

niesko

czone

nast

pstwo istot i ró

nych zasad dla ka

dej istoty, z substancji

wiata czyni

szereg

epizodów (bo jedna substancja nie ma wpływu na inn

substancj

przez swe istnienie

czy nieistnienie) i podaj

wiele zasad. Ale

wiat nie chce by

le rz

dzony.

Nie jest dobre wielowładztwo, niech rz

dzi jeden.

Strona 10 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20