S T U D I A GDAŃSKIE I X (1993)

Stanisłaio Mielczarski

D Z I A Ł A L N O Ś Ć M I S Y J N A W O J C I E C H A I O T T O N A

1

Za dziesięć l a t b ę d z i e m y u r o c z y ś c i e o b c h o d z i l i t y s i ą c l e t n i ą r o c z n i c ę

ś m i e r c i ś w . Wojciecha, a p o s t o ł a P o m o r z a n i P r u s ó w oraz p a t r o n a P o l s k i .

Jego ś m i e r ć m ę c z e ń s k a na z i e m i p r u s k i e j c i ą g l e b u d z i zainteresowanie

i p o g ł ę b i o n ą r e f l e k s j ę .

S z c z e g ó l n y m p r o b l e m e m , b u d z ą c y m c i ą g l e k o n t r o w e r s j e jest jego

ostatnia p o d r ó ż m i s y j n a z a k o ń c z o n a ś m i e r c i ą , a specjalnie p r z y c z y n y t e ­

go niepowodzenia. Bo p r z e c i e ż w czasie tej p o d r ó ż y do P r u s n i k o g o n i e

n a w r ó c i ł , co w i ę c e j , nie chciano go s ł u c h a ć , z o s t a ł w y p ę d z o n y i w k o ń c u

zabity.

W p r a w d z i e p o ś m i e r t n e dzieje k u l t u ś w i ę t e g o Wojciecha i r o z k w i t p o l ­

skiej p r o w i n c j i k o ś c i e l n e j u f u n d o w a n e j na jego r e l i k w i a c h m o g ą w y n a ­

g r a d z a ć z a w ó d jakiego doznali jego z w o l e n n i c y w momencie ś m i e r c i , ale

p r o b l e m w y j a ś n i e n i a niepowodzenia pozostaje n a d a l a k t u a l n y .

H i s t o r y c y , r o z p a t r u j ą c y o k o l i c z n o ś c i ś m i e r c i i nieudanej m i s j i ś w .

Wojciecha, d z i e l ą się na t y c h , k t ó r z y u p a t r u j ą p r z y c z y n o b i e k t y w n y c h

w w a r u n k a c h z e w n ę t r z n y c h i t y c h , k t ó r z y są s k ł o n n i w i d z i e ć w osobie

samego Wojciecha istotne p r z y c z y n y niepowodzenia.

S ą wreszcie i tacy, k t ó r z y s ą d z ą , że nie m o ż n a m ó w i ć o ż a d n y c h p r z y ­

czynach, bo f a k t ś m i e r c i m i a ł c h a r a k t e r p r z y p a d k o w y i dlatego nie p o d ­

daje się ż a d n e j procedurze w y j a ś n i a j ą c e j . Istotnie, g d y chcemy w y j a ś ­

n i ć p r z y c z y n ę j a k i e g o ś w y d a r z e n i a p o w i n n i ś m y o d w o ł a ć s i ę do w ł a ś c i ­

w y c h p r a w n a u k o w y c h , k t ó r e o d p o w i a d a j ą naturze tego w y d a r z e n i a

i o k r e ś l a j ą relacje p r z y c z y n o w e w t y m zakresie.

Niestety, nauka h i s t o r y c z n a nie d o p r a c o w a ł a s i ę dotychczas t a k i c h

p r a w , a w i e l u n a w e t k w e s t i o n u j e m o ż l i w o ś ć f o r m u ł o w a n i a j a k i c h k o l ­

w i e k p r a w h i s t o r y c z n y c h .

N i e m n i e j , h i s t o r y c y nie r e z y g n u j ą z procedur w y j a ś n i a j ą c y c h , ale

w t y m celu p o s ł u g u j ą się m e t o d ą p o r ó w n a w c z ą . A n a l i z u j ą c podobne

62

STANISŁAW M I E L C Z A R S K I

w y d a r z e n i a z a c h o d z ą c e w t y c h samych w a r u n k a c h s t a r a j ą się o k r e ś l i ć

to, co p r a w i d ł o w e i to, co p r z y p a d k o w e i dopiero to, co p r a w i d ł o w e sta­

r a j ą się w y j a ś n i ć p r z y pomocy p r a w n a u k o w y c h w z i ę t y c h z i n n y c h nauk:

socjologii, e k o n o m i i , psychologii i.t.p.

D l a m i s j i ś w i ę t e g o Wojciecha m o ż e m y się p o w o ł a ć w celu p o r ó w n a w ­

c z y m na m i s j ę p r u s k ą ś w i ę t e g o Brunona-Bonifacego z Q u e r f u r t u , k t ó r y

r ó w n i e ż z g i n ą ł ś m i e r c i ą m ę c z e n n i k a w ś r ó d P r u s ó w . W p r a w d z i e d o k u ­

mentacja ź r ó d ł o w a t e j m i s j i jest znacznie u b o ż s z a n i ż m i s j i Wojciecho-

w e j , ale n i e k t ó r e e l e m e n t y d a j ą się p o r ó w n a ć .

Najbogatszy m a t e r i a ł ź r ó d ł o w y posiadamy dla m i s j i ś w . Ottona z B a m ­

bergu, prowadzonej w l a t a c h 1124 i 1128 w ś r ó d Pomorzan. Z a c h o w a ł y

się b o w i e m t r z y ż y w o t y spisane przez w s p ó ł c z e s n y c h i bogate w szcze­

g ó ł y . D o d a t k o w y m a r g u m e n t e m p r z e m a w i a j ą c y m za t a k i m zestawieniem

jest fakt, że obie m i s j e w y s z ł y z polskiego o ś r o d k a w ł a d z y i m o g ą b y ć

o k r e ś l o n e j a k o „ p o l s k i e m i s j e " .

O b y d w i e m i s j e d z i a ł a ł y na p e r y f e r i a c h p a ń s t w a polskiego, o b y d w i e

w y k a z u j ą w i e l e p o d o b i e ń s t w s y t u a c y j n y c h , a r ó ż n i ą się i to w s p o s ó b

zasadniczy, k o ń c o w y m efektem. J a k w i a d o m o m i s j a Ottona p r z y n i o s ł a

w y m i e r n y sukces w postaci ochrzczonych Pomorzan i p o w s t a n i u o r g a n i ­

zacji k o ś c i e l n e j z b i s k u p s t w e m w W o l i n i e .

T a o k o l i c z n o ś ć jest n i e z w y k l e istotna, bo j e ś l i u d a ł o b y się r o z p a t r z y ć

w s z y s t k i e istotne o k o l i c z n o ś c i to m o ż e m y w y k r y ć r ó w n i e ż i t ę , k t ó r a jest

odpowiedzialna za k l ę s k ę Wojciecha i sukces Ottona.

Celem w i ę c niniejszego w y s t ą p i e n i a jest analiza p o r ó w n a w c z a d w ó c h

p o d o b n y c h w y d a r z e ń dla w y d o b y c i a t y c h r ó ż n i c , k t ó r e s p o w o d o w a ł y

o d m i e n n y skutek. O c z y w i ś c i e , n a l e ż y sobie z d a w a ć s p r a w ę z tego, że

u j a w n i o n a zostanie nie jedna ale k i l k a i s t o t n y c h r ó ż n i c , z k t ó r y c h t y l k o

j e d n a m o ż e m i e ć c h a r a k t e r p r z y c z y n y sprawczej. M i m o to, w y d a j e się,

że t a k ą p r ó b ę w a r t o p o d j ą ć .

P o d s t a w ą a n a l i z y p o r ó w n a w c z e j s ą ż y w o t y o b y d w u m i s j o n a r z y . O m i ­

sji ś w i ę t e g o Wojciecha i n f o r m u j ą nas d w a ż y w o t y spisane przez w s p ó ł ­

czesnych na podstawie r e l a c j i naocznych ś w i a d k ó w . P i e r w s z y z n i c h

p r z y p i s y w a n y J a n o w i K a n a p a r i u s z o w i opisuje przebieg m i s j i w e d ł u g

ś w i a d e c t w a Gaudentego, d r u g i , spisany przez ś w i ę t e g o B r u n o n a ma

c h a r a k t e r w t ó r n y i bardziej l i t e r a c k i . D o d a t k o w e znaczenie ma Pasja

nieznanego autora, ale bogata w s z c z e g ó ł y , c h o c i a ż r ó ż n i ą c a się nieco od

o b y d w u ż y w o t ó w

1

.

O m i s j i ś w i ę t e g o O t t o n a z B a m b e r g u czerpiemy i n f o r m a c j e z trzech

1

C y t a t y z ż y w o t ó w ś w . W o j c i e c h a p o c h o d z ą z d z i e ł a pt. Piśmiennictwo czasów

Bolesława Chrobrego. P r z e t ł u m a c z y ł K a z i m i e r z A b g a r o w i c z . W s t ę p i k o m e n t a r z e
J a d w i g a K a r w a s i ń s k a , W a r s z a w a 1966.

DZIAŁALNOŚĆ M I S Y J N A W O J C I E C H A I OTTONA

63

ż y w o t ó w spisanych przez w s p ó ł c z e s n y c h : m n i c h a z P r u f e n i n g , Ebona

i H e r b o r d a

2

. W a r t o ś ć t y c h ź r ó d e ł jest na ogół w y s o k o oceniana, c h o c i a ż

m o ż n a s p o t k a ć g ł o s y o s t r z e g a j ą c e przed w y k o r z y s t y w a n i e m z b y t d o s ł o ­

w n y c h z a p i s ó w ż y w o c i a r z y

3

.

2

Wojciech S ł a w n i k o w i c z u r o d z i ł się ok. r . 956, c z y l i w czasie p o d e j m o ­

w a n i a m i s j i m i a ł ok. 40 lat. B y ł b i s k u p e m P r a g i , ale ze w z g l ę d u na k o n ­

f l i k t z k s i ę c i e m czeskim nie m ó g ł s p r a w o w a ć swej f u n k c j i i k i l k a ostat­

n i c h lat s p ę d z i ł na p o d r ó ż a c h , w czasie k t ó r y c h s p o t y k a ł się z p a p i e ż e m ,

z cesarzem i i n n y m i o s o b i s t o ś c i a m i ó w c z e s n e j E u r o p y . W k a ż d y m razie

Polska b y ł a dla niego n o w y m k r a j e m , a P r u s o w i e j u ż z u p e ł n i e egzoty­

c z n y m l u d e m .

O jego p r z y g o t o w a n i u do m i s j i nie w i e l e m o ż e m y p o w i e d z i e ć , g d y ż sa­

ma idea z r o d z i ł a się stosunkowo p ó ź n o . W c z e ś n i e j z a m i e r z a ł osiąść w k l a ­

sztorze l u b o d b y ć p i e l g r z y m k ę do Z i e m i Ś w i ę t e j . Z ż y w o t ó w w y n i k a

jasno, że p r a g n ą ł p o n i e ś ć ś m i e r ć za w i a r ę i to b y ł i s t o t n y r y s jego oso­

b o w o ś c i

4

. Na pewno nie z n a ł j ę z y k a i obyczaju P r u s ó w i m u s i a ł p o r o ­

z u m i e w a ć się przez t ł u m a c z a . Nie z n a ł r ó w n i e ż s y t u a c j i p o l i t y c z n e j w t y m

regionie E u r o p y , ale najistotniejsze b y ł y w t y m w y p a d k u n i e k t ó r e ce­

chy jego o s o b o w o ś c i . B i o g r a f o w i e p o d k r e ś l a j ą jego k o n f l i k t o w y c h a r a k ­

ter o w o c u j ą c y l i c z n y m i z a t a r g a m i z k s i ę c i e m , z m i e s z k a ń c a m i P r a g i , na­

wet ze s w o i m z w i e r z c h n i k i e m a r c y b i s k u p e m m o g u n c k i m W i l l i g i s e m .

W tej ostatniej sprawie o d b y ł się s ą d w Rzymie, po k t ó r y m p a p i e ż zo­

b o w i ą z a ł Wojciecha do p o w r o t u do P r a g i . T r u d n o r o z s t r z y g a ć j a k i e b y ­

ł y racje po o b y d w u stronach, f a k t e m jest, że W o j c i e c h nie p o t r a f i ł zna­

leźć w s p ó l n e g o j ę z y k a ze s w o i m i r o d a k a m i i dlatego t r u d n o b y ł o się spo­

d z i e w a ć , że znajdzie m o ż l i w o ś ć p o r o z u m i e n i a z o b c y m , p o g a ń s k i m p l e ­

m i e n i e m . W tej s y t u a c j i m o ż n a p o w i e d z i e ć , że jego k w a l i f i k a c j e j a k o

k i e r o w n i k a m i s j i nie m o g ą b y ć z b y t w y s o k o oceniane.

D r u g i bohater, O t t o n b i s k u p b a m b e r s k i , p o c h o d z ą c y r ó w n i e ż z a r y s t o ­

kratycznego r o d u przedstawia z u p e ł n i e o d m i e n n ą o s o b o w o ś ć . W czasie

m i s j i pomorskiej b y ł c z ł o w i e k i e m d o ś w i a d c z o n y m w w i e k u o k o ł o 60 lat,

z k t ó r y c h w i ę k s z ą część s p ę d z i ł na d z i a ł a l n o ś c i p u b l i c z n e j . K i l k a l a t s p ę -

2

C y t a t y z ż y w o t ó w ś w . O t t o n a p o c h o d z ą z d z i e ł a pt. Pomorze zachodnie w ży­

wotach Ottona. P r z e t ł u m a c z y ł , w s t ę p i k o m e n t a r z o p r a c o w a ł J a n W i k a r j a k . P r z e d ­
m o w ą o p a t r z y ł G e r a r d L a b u d a , W a r s z a w a 1979.

3

P o r . H . Ł o w m i a ń s k i , Religia Słowian i jej upadek (w. VI—XII), Warszawa

1979, s. 174.

4

P o r . S. M i e l c z a r s k i , Przyczyny śmierci św. Wojciecha, Studia Warmińskie,

t. 19 1982, s. 27.

64

STANISŁAW M I E L C Z A R S K I

dził w Polsce p e ł n i ą c r ó ż n e f u n k c j e na dworze W ł a d y s ł a w a Hermana,

a od r o k u 1102 o b j ą ł d i e c e z j ę b a m b e r s k ą , gdzie f u n d o w a ł k o ś c i o ł y i k l a ­

sztory, oraz z a b i e g a ł o p o w i ę k s z e n i e m a j ą t k u i znaczenia biskupstwa

bamberskiego. Z p o d r ó ż y i p o b y t u w Polsce z n a ł j ę z y k i obyczaje S ł o ­

w i a n i to c h y b a z a d e c y d o w a ł o , że do niego w ł a ś n i e z w r ó c i ł się B o l e s ł a w

K r z y w o u s t y gdy s z u k a ł k o g o ś k t o p o d j ą ł b y się c h r y s t i a n i z a c j i zdobytego

w ł a ś n i e Pomorza Zachodniego. O d p o w i a d a j ą c na to wezwanie O t t o n , po

u z y s k a n i u zezwolenia p a p i e ż a K a l i k s t a I I , z o s t a ł m i s j o n a r z e m i p o d j ą ł

p o d r ó ż e na Pomorze w r. 1124 i 1128. P o d e j m u j ą c p i e r w s z ą p o d r ó ż m i ­

s y j n ą b y ł j u ż s t a r y m c z ł o w i e k i e m z w i e l k i m d o ś w i a d c z e n i e m organiza­

c y j n y m i p e ł n ą z n a j o m o ś c i ą u w a r u n k o w a ń p o l i t y c z n y c h j a k i e o k r e ś l a ł y

d z i a ł a l n o ś ć K o ś c i o ł a .

G d y b y ś m y chcieli p o r ó w n a ć o b y d w u b i s k u p ó w to o k a z a ł o b y się, że są

to d w i e z u p e ł n i e r ó ż n e o s o b o w o ś c i , co m u s i a ł o n i e w ą t p l i w i e r z u t o w a ć na

e f e k t y w n o ś ć d z i a ł a l n o ś c i m i s y j n e j . Trzeba t e ż p o w i e d z i e ć , że j u ż na po­

c z ą t k u m i s j i O t t o n d y s p o n o w a ł a t u t a m i , k t ó r y c h nie p o s i a d a ł Wojciech.

3

D r u g i m c z y n n i k i e m , k t ó r y m u s i b y ć b r a n y pod u w a g ę to s p o s ó b p l a ­

n o w a n i a i p r z y g o t o w a n i a do m i s j i .

N i e ulega w ą t p l i w o ś c i , ż e i n i c j a t o r a m i i p r o m o t o r a m i o b y d w u m i s j i b y l i

w ł a d c y polscy: B o l e s ł a w C h r o b r y i B o l e s ł a w K r z y w o u s t y . N a n i c h też

spada część o d p o w i e d z i a l n o ś c i i z a s ł u g za ostateczne efekty. W p i e r w ­

szej k o l e j n o ś c i za w y b ó r t e r e n u m i s j i .

J e ś l i chodzi o Wojciecha, to B o l e s ł a w C h r o b r y w s k a z a ł m u P r u s ó w

j a k o l u d p o g a ń s k i , k t ó r y m i a ł b y ć c h r y s t i a n i z o w a n y . W c h o d z i ł a r ó w n i e ż

w r a c h u b ę m o ż l i w o ś ć n a w r a c a n i a W i e l e t ó w , ale ze w z g l ę d ó w p o l i t y c z ­

n y c h z o s t a ł a odrzucona

5

.

B o l e s ł a w K r z y w o u s t y , po p r o s t u w e z w a ł O t t o n a do p o d j ę c i a d z i e ł a

n a w r a c a n i a p o d b i t y c h Pomorzan, po nieudanej p r ó b i e m i s j i prowadzo­

nej w r. 1122 przez h i s z p a ń s k i e g o m n i c h a B e r n a r d a . W y b ó r t e r e n u m i ­

sji b y ł o k r e ś l o n y w z g l ę d a m i p o l i t y c z n y m i . Po d o k o n a n i u podboju Po­

morza Zachodniego i z h o ł d o w a n i u k s i ę c i a W a r c i s ł a w a , B o l e s ł a w z a b i e g a ł

o c h r y s t i a n i z a c j ę tego k r a j u dla b l i ż s z e g o z w i ą z a n i a go z P o l s k ą . W z g l ę ­

d y p o l i t y c z n e z a d e c y d o w a ł y o t y m , że w czasie pierwszej p o d r ó ż y m i ­

s y j n e j O t t o n nie p r z e k r a c z a ł granic p a ń s t w a i nie p o d e j m o w a ł p r ó b na­

w r a c a n i a p l e m i o n W i e l e c k i c h

6

.

5

P o r . S . M i e l c z a r s k i , Misja pruska świętego Wojciecha, G d a ń s k 1967, s. 48 i n.

8

Z w r a c a n a to u w a g ę G . L a b u d a (w:) Pomorze ... s. 15.

DZIAŁALNOŚĆ M I S Y J N A W O J C I E C H A I OTTONA

65

Jak w i d a ć , m i s j a Wojciecha b y ł a prowadzona podobnie j a k m i s j a O t ­

tona w interesie w ł a d c y polskiego, ale i s t o t n ą r ó ż n i c ą b y ł o to, że O t t o n

d z i a ł a ł p o d o k o n a n y m podboju, a W o j c i e c h p r z e d e w e n t u a l n y m p o d ­

bojem Prus, o k t ó r y m n a w e t nie w i e m y czy d o s z e d ł do s k u t k u , c h o c i a ż

n i e k t ó r z y badacze t a k u w a ż a j ą

7

.

Rola w ł a d c ó w i n s p i r a t o r ó w z a z n a c z y ł a się r ó w n i e ż podczas p r z y g o t o ­

w a ń , g d y ż o b y d w a j w ł a d c y w y p o s a ż y l i m i s j o n a r z y w z b r o j n ą e s k o r t ę .

Wojciech o t r z y m a ł orszak z ł o ż o n y z 30 z b r o j n y c h , k t ó r z y t o w a r z y s z y l i

m u do G d a ń s k a , l u b n a w e t do ziemi p r u s k i e j

8

.

Z b r o j n a eskorta biskupa O t t o n a l i c z y ł a c o n a j m n i e j 60 z b r o j n y c h ,

a w granicach Pomorza t o w a r z y s z y ł o m u jeszcze 300 z b r o j n y c h k s i ę c i a

pomorskiego W a r c i s ł a w a . Czy ta eskorta t o w a r z y s z y ł a m i s j o n a r z o m

w c i ą g u c a ł e j w y p r a w y — t r u d n o o d p o w i e d z i e ć , bo ż y w o t y tego nie

p o d k r e ś l a j ą , ale jest charakterystyczne, że gdy O t t o n n a p o t k a ł zdecydo­

w a n y o p ó r w Szczecinie, w ó w c z a s w y s ł a ł poselstwo do B o l e s ł a w a z p r o ś ­

b ą o pomoc. W odpowiedzi, B o l e s ł a w n a k a z a ł szczecinianom p r z y j ę c i e

c h r z t u g r o ż ą c w y p r a w ą z b r o j n ą dla u k a r a n i a o p o r n y c h

9

. J a k w i d a ć , opie­

ka B o l e s ł a w a K r z y w o u s t e g o szła dalej n i ż jego w i e l k i e g o poprzednika,

k t ó r y d o p u ś c i ł do tragicznego z a k o ń c z e n i a m i s j i , c h o c i a ż p ó ź n i e j w y k u p i ł

z w ł o k i i u c z c i ł je godnie w k o ś c i e l e g n i e ź n i e ń s k i m .

W a r t o z w r ó c i ć u w a g ę j e d n a k na to, że m i s j a W o j c i e c h a b y ł a p i e r w s z ą

p o l s k ą i n i c j a t y w ą m i s y j n ą i nie b y ł o w i a d o m o j a k i e m o g ą b y ć j e j k o n ­

sekwencje. Po W o j c i e c h u , m i s j ę w Prusach p o d j ą ł B r u n o n z Q u e r f u r t u

w p o d o b n y m s t y l u , ale z g o r s z y m w y n i k i e m — z g i n ą ł b o w i e m nie t y l k o

B r u n o n ale r ó w n i e ż jego towarzysze.

W i d a ć z tego, że w ł a d c a P o l s k i nie w y c i ą g a ł p r a w i d ł o w y c h w n i o s k ó w

z p r a k t y k i . Inaczej B o l e s ł a w K r z y w o u s t y , k t ó r y po niepowodzeniach

misjonarza B e r n a r d a (został w y ś m i a n y przez P o m o r z a n dla swego u b ó ­

stwa) w y p o s a ż y ł Ottona w g o d n y orszak i p o l e c i ł aby w e w s z y s t k i c h

m i e j s c o w o ś c i a c h b y ł t r a k t o w a n y j a k o k s i ą ż ę c y w y s ł a n n i k ze w s z y s t k i m i

p r z y s ł u g u j ą c y m i k s i ę c i u p r z y w i l e j a m i . T a p r a g m a t y c z n a postawa B o l e ­

s ł a w a ś w i a d c z y o jego r e a l i z m i e i szczerej c h ę c i doprowadzenia do p e ł ­

nej c h r y s t i a n i z a c i k r a j u .

7

J e d y n ą ź r ó d ł o w ą p r z e s ł a n k ą j e s t Żywot św. Ottona p i ó r a E b o n a gdzie w s p o m ­

n i e n i e o r e p r e s j a c h j a k i c h d o z n a l i P r u s o w i e po ś m i e r c i ś w i ę t e g o W o j c i e c h a , Po­
morze... s. 148.

8

G . L a b u d a , Droga biskupa praskiego Wojciecha do Prus, Zapiski Historyczne,

t. 34, 1969, z. 3, s. 9—28 t w i e r d z i , ż e w drodze z G d a ń s k a do P r u s t o w a r z y s z y ł m i ­
s j o n a r z o m j e d e n z b r o j n y , n a t o m i a s t a s y s t a 30 z b r o j n y c h d o t y c z y ł a j e d y n i e drogi
do G d a ń s k a , a l e jest to p o g l ą d odosobniony.

9

Pomorze... s. 97.

66

STANISŁAW M I E L C Z A R S K I

4

K o l e j n y m e l e m e n t e m g o d n y m p o r ó w n a n i a jest t e r e n m i s j i a s z c z e g ó l ­

nie l u d z i e , do k t ó r y c h jest ona skierowana. Chodzi t u o o d p o w i e d ź na

p y t a n i e , k t ó r a z m i s j i m i a ł a trudniejsze zadanie? Czy p l e m i o n a p o g a ń ­

skie b y ł y w r ó w n y m s t o p n i u podatne l u b oporne na p r z y j ę c i e E w a n ­

gelii?

M i s j a ś w i ę t e g o Wojciecha b y ł a adresowana do p o g a ń s k i c h p l e m i o n

p r u s k i c h , ale trzeba t e ż p a m i ę t a ć , że i Pomorze G d a ń s k i e m u c o ś za­

w d z i ę c z a . A u t o r Ż y w o t a I pisze, że W o j c i e c h o c h r z c i ł liczne gromady

l u d z i , a p ó ź n i e j s z a legenda dopisuje do tego i n f o r m a c j ę o n a w r ó c e n i u

przez W o j c i e c h a k s i ę c i a g d a ń s k i e g o

1 0

.

G d y b y ś m y zatem r o z p a t r y w a l i f a k t y c z n ą d z i a ł a l n o ś ć m i s y j n ą W o j c i e ­

cha w r . 997 to trzeba b y p o w i e d z i e ć , że d z i a ł a ł w ś r ó d Pomorzan p o d ­

l e g ł y c h w ł a d z y B o l e s ł a w a i t a m o d n o s i ł sukcesy, oraz w ś r ó d P r u s ó w

gdzie p o n i ó s ł p o r a ż k ę . T o r o z r ó ż n i e n i e jest bardzo istotne, g d y ż pozwala

w y k a z a ć , że i W o j c i e c h o d n o s i ł sukcesy w d z i a ł a l n o ś c i m i s y j n e j i nie

b y ł z g ó r y skazany na p o r a ż k ę .

Podobnie w y g l ą d a ł t e r e n m i s j i ś w i ę t e g o Ottona, k t ó r y d z i a ł a ł na te­

r e n i e Pomorza Zachodniego p o d l e g ł e g o B o l e s ł a w o w i K r z y w o u s t e m u (na

w s c h ó d od O d r y ) i na terenach z a o d r z a ń s k i c h , k t ó r e nie p o d l e g a ł y jego

w ł a d z y . Rzecz ciekawa, że w p i e r w s z y m w y p a d k u o d n o s i ł spektakularne

sukcesy c h r z c z ą c w P y r z y c a c h , K a m i e n i u , K o ł o b r z e g u , K ł o d n i e i B i a ł o ­

gardzie liczne g r o m a d y pogan, podczas g d y jego w y s t ą p i e n i a w Szcze­

cinie i W o l i n i e n a p o t y k a ł y zdecydowany o p ó r , a gdy n a w e t t a m chrze­

ś c i j a ń s t w o z o s t a ł o zaszczepione, to w k r ó t k i m czasie o k a z a ł o się, że t r z e ­

ba p o n o w n i e r o z p o c z y n a ć p r a c ę m i s y j n ą

1 1

. T e r e n y l e ż ą c e na p r a w y m

brzegu O d r y b y ł y dawno zdobyte, a w ł a d z a B o l e s ł a w a na n i c h u g r u n t o ­

wana, natomiast ś w i e ż e n a b y t k i l e ż ą c e na l e w y m brzegu O d r y b y ł y s ł a ­

bo z w i ą z a n e z p a ń s t w e m p o l s k i m i dlatego b y ł y nieprzygotowane do

m i s j i .

P o j a w i ł s i ę w h i s t o r i o g r a f i i p o g l ą d o zasadniczych r ó ż n i c a c h m i ę d z y

r e l i g i ą p o g a ń s k ą S ł o w i a n P o ł a b s k i c h , w t y m r ó w n i e ż W i e l e t ó w , a Po­

m o r z e m Z a c h o d n i m . H . Ł o w m i a ń s k i t w i e r d z i , ż e na obszarze Z w i ą z k u

Wieleckiego r o z w i n ą ł się p o l i t e i z m i z n i m z w i ą z a n y jest k u l t b ó s t w w i e ­

l o g ł o w y c h , b u d o w a ś w i ą t y ń i powstanie kasty k a p ł a ń s k i e j . „Politeizacja

Połabia, wywołana określonymi dla natury regionalnej przyczynami po­

litycznymi, nie przekroczyła granic tej ziemi, nie rozwinęła się na Po-

1 0

Piśmiennictwo... s. 78.

1 1

Pomorze... s. 121.

DZIAŁALNOŚĆ M I S Y J N A W O J C I E C H A I OTTONA

67

morzu, a tym bardziej na jego polskim zapleczu"

12

. Co w i ę c e j , t e n sam

autor t w i e r d z i , że „politeizacja czerpała impulsy z kontaktów z chrześci­

jaństwem, którego sacrum, uwzględnię sacrum wtórne, dostarczało wzor­

ców słowiańskim bóstwom antropomorficznym"

13

.

Jest r z e c z ą o c z y w i s t ą , że m i s j a na terenach z a o d r z a ń s k i c h m u s i a ł a

p r z e b i e g a ć z u p e ł n i e inaczej n i ż na P o m o r z u p r a w o b r z e ż n y m . I rzeczy­

w i ś c i e t a k i obraz d a j ą ż y w o t y ś w . Ottona, k t ó r y t a m w ł a ś n i e n a p o t k a ł

n a j w i ę k s z e t r u d n o ś c i . W e d ł u g r e l a c j i m n i c h a z P r u f e n i n g w o l i n i a n i e

„słysząc że wielu spośród mieszkańcóyj Kamienia przyjęło n a u k ę wiary

i nie mogąc tego znieść spokojnie, przychodzili wzburzeni i zaczęli nie

tylko wyśmiewać nawróconych, lecz nawet poniżać świętego biskupa

i jego towarzyszy. Biskupa mianowicie nazywali czarownikiem i oszu­

stem, mieszkańców Kamienia zaś głupimi zdrajcami ojczyzny, którzy

wyrzekłszy się praw ojczystych, usiłują popaść w błędy obcego plemie­

nia"

11

. W r e l a c j i tej zwraca u w a g ę akcent p o ł o ż o n y na obronie „ p r a w

ojczystych", k t ó r y sugeruje, że w o p i n i i w o l i n i a n zmiana r e l i g i i p o c i ą g a ­

ła za sobą znacznie g ł ę b s z e s k u t k i .

Rzecz ciekawa, że podobny akcent z n a j d u j e m y w Ż y w o c i e I ś w . W o j ­

ciecha, gdzie z o s t a ł y zapisane z a r z u t y stawiane przez P r u s ó w m i s j o n a ­

rzom na w i e c u . M ó w i l i o n i : „nas i cały ten kraj, na którego krańcach

my mieszkamy, obowiązuje wspólne prawo i jeden sposób życia; wy zaś,

którzy rządzicie się innym i nieznanym prawem, jeśli tej nocy nie pój­

dziecie precz, jutro zostaniecie ścięci"

15

. N i e w i a d o m o j a k dalece ściśle

z o s t a ł a przekazana m y ś l p r z e c i w n i k ó w m i s j i , ale trzeba p r z y j ą ć , że sama

obserwacja p r o c e s ó w z a c h o d z ą c y c h w k r a j a c h j u ż s c h r y s t i a n i z o w a n y c h

m u s i a ł a n a s u w a ć m y ś l , że w akcie c h r z t u nie chodzi t y l k o o z m i a n ę r e ­

l i g i i , ale o z m i a n ę c a ł e g o sposobu ż y c i a , o inne obyczaje, i n n e p r a w a

i wreszcie o z m i a n ę u s t r o j u s p o ł e c z n e g o .

Rzecz znamienna, że o b y d w i e w y p o w i e d z i p o c h o d z ą ze s k r a j n y c h t e ­

r e n ó w m i s j i , nie w i e m y natomiast, czy podobna ś w i a d o m o ś ć t o w a r z y ­

s z y ł a l u d o m p o g a ń s k i m s c h r y s t i a n i z o w a n y m w r a m a c h i s t n i e j ą c e j s t r u k ­

t u r y p a ń s t w o w e j , a w i ę c na P o m o r z u G d a ń s k i m i P o m o r z u Z a c h o d n i m .

N i e k i e d y w h i s t o r i o g r a f i i p o j a w i a ł y się z a r z u t y i e p i t e t y p o d adresem

p o g a ń s k i c h P r u s ó w o s k a r ż a j ą c e i c h o d z i k o ś ć , b a r b a r z y ń s t w o i n i e l u d z ­

kie t r a k t o w a n i e m i s j o n a r z y . Na p r z y k ł a d , sama ś m i e r ć Wojciecha, a szcze­

g ó l n i e odcięcie g ł o w y , nazywane b y w a a k t e m b a r b a r z y ń s k i m ś w i a d c z ą ­

c y m o w r o d z o n y m o k r u c i e ń s t w i e .

1 2

H . Ł o w m i a ń s k i , o.c. s. 400.

1 3

T a m ż e, s. 399.

1 4

Pomorze... s. 90.

1 5

Piśmiennictwo... s. 81.

68

S T A N I S Ł A W M I E Ł C Z A R S K I

Jest to p o g l ą d z g r u n t u f a ł s z y w y . W ł a ś n i e ś m i e r ć Wojciecha dowodzi

j a k i c h t u d o k o n u j e m y u p r o s z c z e ń . W o p i n i i z n a w c ó w zagadnienia ś m i e r ć

Wojciecha b y ł a e g z e k u c j ą w y r o k u s ą d o w e g o j a k i z a p a d ł na w i e c u ,

a o d c i ę c i e g ł o w y b y ł o powszechnym, ś r e d n i o w i e c z n y m zwyczajem zna­

n y m r ó w n i e ż w k r a j a c h c h r z e ś c i j a ń s k i c h

1 8

.

Z r e s z t ą m a m y z u p e ł n i e p r z e c i w n e opinie zanotowane w ź r ó d ł a c h od­

n o ś n i e c h a r a k t e r u P r u s ó w , skoro A d a m B r e m e ń s k i n a z y w a i c h „ludźmi

najbardziej ludzkimi"

17

.

P r z y j m u j e m y w i ę c , że opinie o b a r b a r z y ń s t w i e pogan b y ł y p o d y k t o ­

w a n e m a n i e r ą h a g i o g r a f i c z n ą a u t o r ó w o p i s u j ą c y c h ż y c i e ś w i ę t y c h . O g ó l ­

na ocena t e r e n u m i s j i w j e d n y m i d r u g i m p r z y p a d k u jest podobna: te­

r e n p o d b i t y z u g r u n t o w a n ą w ł a d z ą p a ń s t w o w ą daje szanse p o z y t y w n e j

m i s j i , na terenach n i e p o d b i t y c h , l u b s ł a b o z a l e ż n y c h o p ó r pogan jest

zdecydowany, a g ł ó w n y m m o t y w e m obawa przed z m i a n ą s t o s u n k ó w spo­

ł e c z n y c h i u s t r o j u .

5

M i m o stu d w u d z i e s t u s i e d m i u l a t d z i e l ą c y c h o b y d w i e misje, i c h prze­

bieg w y k a z u j e w i e l e p o d o b i e ń s t w , n a w e t w s z c z e g ó ł a c h .

Jak w i a d o m o , pierwsze spotkanie Wojciecha z P r u s a m i , na m a ł e j w y ­

sepce, z a k o ń c z y ł o się p o b i c i e m m i s j o n a r z y , a sam W o j c i e c h został t a k

silnie u d e r z o n y w i o s ł e m , że u p a d ł na z i e m i ę

1 8

. Epizod t e n b y ł t a k c z ę s t o

w y k o r z y s t y w a n y przez h a g i o g r a f i ę , że w i o s ł o s t a ł o się a t r y b u t e m po­

staci ś w i ę t e g o Wojciecha.

P o d o b n y p r z y p a d e k z d a r z y ł się r ó w n i e ż b i s k u p o w i O t t o n o w i w W o l i ­

nie g d y p r z e m a w i a ł do l u d u , w ó w c z a s „jakiś szaleniec... pełen wściek­

łości, rzucił się na świętego kapłana i świeżo ułamanym drzewem, które

właśnie miał w ręce, tak silnie uderzył, że ten padł na ziemię i zdawało

się, iż leży bez duszy"

13

.

Jest i d r u g i i n c y d e n t , k t ó r y zachodzi w o b y d w u p r z y p a d k a c h . Oto po

n i e u d a n y m w y s t ą p i e n i u na w i e c u , gdy misjonarze zostali o s k a r ż e n i i za­

g r o ż o n o i m ś m i e r c i ą , w ó w c z a s W o j c i e c h w r a z z t o w a r z y s z a m i w s i e d l i do

ł o d z i i p o p ł y n ę l i „z powrotem i wylądowawszy pozostali pięć dni w pew­

nej wiosce"

20

.

Z a c y t o w a n e zdanie jest n a j b a r d z i e j z a g a d k o w y m t e k s t e m w Ż y w o c i e

1 0

P o r . W . M a i s e l , Prawo karne Prusów na tle porównawczym (w:) Słowianie

w dziejach Europy, P o z n a ń 1974, s. 129.

1 7

P o r . S. M i e l c z a r s k i , Misja... s. 95.

1 8

Piśmiennictwo... s. 79.

1 9

Pomorze... s. 92.

2 0

Piśmiennictwo... s. 8 1 .

DZIAŁALNOŚĆ M I S Y J N A W O J C I E C H A I OTTONA

69

ś w i ę t e g o Wojciecha. N i e w i a d o m o b o w i e m k t o i d o k ą d p r z e w i ó z ł ł o d z i ą

misjonarzy? Jaka to m i e j s c o w o ś ć gdzie p o d r ó ż n i c y z n a l e ź l i s p o k ó j i o d ­

poczynek na okres p i ę c i u dni? R ó ż n e dawano odpowiedzi, ale n a j c z ę ś c i e j

przemilczano t e n epizod z b r a k u sensownego w y j a ś n i e n i a . Swego czasu

p o s t a w i ł e m h i p o t e z ę , że W o j c i e c h z n a l a z ł schronienie na t e r y t o r i u m p a ń ­

stwa B o l e s ł a w a Chrobrego, g d y ż d z i a ł a ł na pograniczu i m o ż n a b y ł o

w c i ą g u nocy p o w r ó c i ć o p u s z c z a j ą c n i e g o ś c i n n ą z i e m i ę

2 1

.

A l e w opisie m i s j i ś w i ę t e g o O t t o n a z n a j d u j e m y podobny f r a g m e n t

gdy O t t o n w y p ę d z o n y z W o l i n a „postanowił na przeciąg mniej więcej

jednego tygodnia zatrzymać się ze swoimi towarzyszami na drugim brze­

gu wymienionej rzeki, aby w tym czasie mógł poznać, jaki będzie wynik

tej sprawy"

22

.

M o ż e m y p r z y p u s z c z a ć , że z a t r z y m a ł się w K a m i e n i u , gdzie poprzednio

n a w r ó c i ł 3585 o s ó b . S t ą d u d a ł się do Szczecina l i c z ą c na to, że sukces

w Szczecinie s k ł o n i o p o r n y c h W o l i n i a n do p r z y j ę c i a c h r z t u .

Jak w i d a ć , w o b y d w u w y p a d k a c h m i s j a b y ł a p r z e r y w a n a i misjonarze

c h r o n i l i się w bezpiecznym miejscu, a t a k i m b y ł o t e r y t o r i u m p o d l e g a j ą ­

ce w ł a d c y , k t ó r y p a t r o n o w a ł m i s j i . W o b y d w u w y p a d k a c h dalszy c i ą g

p o d r ó ż y m i s y j n e j k i e r o w a ł się nieco w i n n y m k i e r u n k u , ale m i s j a b y ł a

k o n t y n u o w a n a . T a k t e ż i n t e r p r e t u j e m y , zgodnie z a n a l o g i ą m i s j i o t t o ń -

skiej, ostatnie etapy p o d r ó ż y Wojciecha, k t ó r y p o n o w n i e p r z e p r a w i ł się

przez g r a n i c ę , po m o ś c i e w p o b l i ż u g r o d u C h o l i n , aby o d d a l i ć się o d

Truso.

Niestety, zaraz po przekroczeniu r z e k i D z i e r z g o ń misjonarze zostali

s c h w y t a n i przez o d d z i a ł s t r a ż y granicznej i zgodnie z w y d a n y m poprze­

dnio w y r o k i e m W o j c i e c h z o s t a ł stracony.

Miejscem ś m i e r c i ś w i ę t e g o Wojciecha jest zatem dzisiejsza w i e ś Ś w i ę ­

t y Gaj n a l e ż ą c a do diecezji w a r m i ń s k i e j .

O m a w i a n y epizod p r z e r w y w p o d r ó ż y m i s y j n e j jest w s p ó l n y dla o b y ­

d w u m i s j i , ale dalsze konsekwencje b y ł y r ó ż n e . W o j c i e c h p o d j ą ł samo­

dzielnie d e c y z j ę o dalszej p o d r ó ż y z p e ł n ą ś w i a d o m o ś c i ą r y z y k a , na k t ó ­

re się n a r a ż a ł .

O t t o n p o d e j m u j ą c d a l s z ą p o d r ó ż do g r o d ó w z a o d r z a ń s k i c h k o r z y s t a ł

jednak z opieki k s i ę c i a j a k pisze Ebo „Był zaś zwyczaj w owej krainie,

że władca kraju w poszczególnych grodach miał swoją siedzibę i miesz­

kanie; i ktokolwiek tam wszedł znajdował bezpieczne schronienie przed

nieprzyjaciółmi. Tam więc pobożny Otto wszedł i wśród łez zanosił mo­

dły o nawrócenie szczepu pomorskiego"

23

. Pomoc k s i ę c i a m i a ł a w i ę c

2 1

S. M i e l c z a r s k i , M i s j a . . . s. 105.

2

J

Pomorze... s. 93.

** Pomorze... s. 154.

70

STANISŁAW M I E L C Z A R S K I

istotne znaczenie dla b e z p i e c z e ń s t w a misjonarzy, a j a k się o k a ż e dalej,

r ó w n i e ż dla ostatecznych e f e k t ó w .

6

N a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c a jest sprawa m e t o d y p r a c y m i s y j n e j , bo

w t y m zakresie j u ż na p i e r w s z y r z u t oka w i d a ć r ó ż n i c e .

P r o b l e m m e t o d n a w r a c a n i a pogan, a s z c z e g ó l n i e p r o b l e m dopuszczal­

n o ś c i stosowania p r z y m u s u b y ł k o n t r o w e r s y j n y j u ż w okresie ś r e d n i o ­

wiecza, że p r z y p o m n i m y w y s t ą p i e n i e P a w ł a W ł o d k o w i c a na soborze

w K o n s t a n c j i , ale i w h i s t o r i o g r a f i i z n a l a z ł swoje odbicie.

W polskiej hagiografii, a n a s t ę p n i e h i s t o r i o g r a f i i , p o j a w i ł się p o g l ą d

0 s p e c y f i c z n y m charakterze p o l s k i c h m i s j i , k t ó r e j a k o b y nie k o r z y s t a ł y

z pomocy o r ę ż n e j i b y ł y pokojowe. P r z e c i w s t a w i a n o n i e k i e d y „ n i e m i e c ­

k ą " m e t o d ę n a w r a c a n i a p r z y pomocy miecza. P r z y j r z y j m y się w i ę c jak

to w y g l ą d a w o m a w i a n y c h m i s j a c h Wojciecha i Ottona.

N i e ulega w ą t p l i w o ś c i , że Ś w i ę t y W o j c i e c h w k r o c z y ł na z i e m i ę prus­

k ą bez z b r o j n e j e s k o r t y . W p r a w d z i e B o l e s ł a w C h r o b r y w y p o s a ż y ł go

w e s k o r t ę 30 z b r o j n y c h , ale t o w a r z y s z y ł a ona m i s j o n a r z o m w czasie

p o d r ó ż y po k r a j u B o l e s ł a w a i , b y ć m o ż e , s t a n o w i l i ci z b r o j n i z a ł o g ę stat­

k u p ł y n ą c e g o do P r u s . W k a ż d y m razie W o j c i e c h o d p r a w i ł i c h z p o w r o ­

t e m . N i e w i e m y czy b y ł o to zgodne z i n t e n c j ą B o l e s ł a w a czy w y n i k a ł o

z w ł a s n e j i n i c j a t y w y Wojciecha, ale na pewno z a w a ż y ł o na k o ń c o w y m

w y n i k u m i s j i .

N i e t a k p o s t ę p o w a ł O t t o n , k t ó r y w k r o c z y ł na Pomorze w licznej asy­

ście z b r o j n e j , a gdy p r z e p r a w i a ł się do W o l i n i a n czy Szczecinian k o r z y ­

s t a ł z o p i e k i k s i ą ż ę c e j r ó w n i e ż w t y c h grodach. Czy O t t o n u ż y w a ł siły

dla n a w r a c a n i a pogan? — t r u d n o o d p o w i e d z i e ć w p r o s t . Ż y w o t y Ottona

nie w s p o m i n a j ą o ż a d n y c h d z i a ł a n i a c h zbrojnej asysty i m o ż n a p r z y ­

p u s z c z a ć , że nie b r a ł a ona ż a d n e g o u d z i a ł u w pracach m i s y j n y c h .

K i e d y j e d n a k O t t o n n a p o t k a ł na zdecydowany o p ó r m i e s z k a ń c ó w

Szczecina, w ó w c z a s w y s ł a ł poselstwo do B o l e s ł a w a ze s k a r g ą na pogan.

O d p o w i e d ź k s i ę c i a p o z w o l i ł a p r z e ł a m a ć impas i s k ł o n i ł a Szczecinian do

n a w r ó c e n i a . Oto p o s ł o w i e p r z y n i e ś l i p r z e s ł a n i e do pogan tej t r e ś c i : „Po­

wiadają mianowicie, że pan ich uniósł się słusznym oburzeniem, ponie­

waż dowiedział się, iż biskup doznał od nich pewnych krzywd, poleca

jednak, aby w przyszłości nie spotkała go żadna przykrość. W przeciw­

nym razie sam jak najspieszniej przybędzie z wojskiem i zioyczajem

zwycięzców surowo ich ukarze. Jeśli zaś zgodzą się słuchać biskupa

1 przyjąć słowo boże, nie doznają od niego... niczego złego... Kiedy im

dano taki wybór, poganie ze wsi i miast zwołują lud niezliczony, do­

kładnie się naradzają nad tym, którą z tych możliwości mają wybrać...

DZIAŁALNOŚĆ M I S Y J N A W O J C I E C H A I OTTONA

71

przyrzekli spełnić wszystkie rozkazy, byleby na przyszłość zapewnili

sobie bezpieczeństwo od rzezi, pożarów i innych okropności wojny, ja­

kich już nieraz od tego księcia niewątpliwie poznali"

2i

.

Ten p r z y d ł u g i c y t a t b y ł konieczny dla z r o z u m i e n i a m e t o d y m i s y j n e j

Ottona, k t ó r y w p r a w d z i e nie p o s ł u g i w a ł się b e z p o ś r e d n i o siłą, ale ta s i ł a

za n i m s t a ł a i poganie o t y m doskonale w i e d z i e l i . Ż e p o g r ó ż k i k s i ę c i a

nie b y ł y g o ł o s ł o w n e m o ż e ś w i a d c z y ć r ó w n i e ż i n n y f r a g m e n t z Ż y w o t ó w

Ottona. H e r b o r d pisze, że k s i ą ż ę „warowne i silne miasto Nakiel skru­

szył i podpalił, całą jego okolicę ogniem i żelazem spustoszył, że poka­

zywali nam mieszkańcy w różnych miejscach ruiny, zgliszcza i stosy

trupów jeszcze w trzy lata po tym, jakby po świeżej klęsce. Po zdobyciu

owych miast tak bardzo się ugięli, iż ci, którym książę pozwolił ujść

śmierci i niewoli wraz ze swoim władcą złożyli przysięgę, iż przyjmą

chrześcijaństwo i płacić będą daninę; i to za wielki swój zysk poczy­

tali"

25

.

W tej s y t u a c j i p r z y j ę c i e c h r z e ś c i j a ń s t w a c h r o n i ł o p r z e d r e p r e s j a m i

i nie trzeba się j u ż d z i w i ć , że O t t o n o s i ą g a ł t a k i e sukcesy w swej dzia­

ł a l n o ś c i m i s y j n e j , skoro s t a ł a za n i m w i e l k a ale i b r u t a l n a siła polskiego

w ł a d c y .

P o w y ż s z e stwierdzenie odnosi się nie t y l k o do n a w r a c a n i a Szczecinian

i W o l i n i a n , ale m o ż e b y ć r o z c i ą g n i ę t e r ó w n i e ż na t e r e n y Pomorza Z a ­

chodniego, bo p r z e c i e ż zacytowana m i e j s c o w o ś ć N a k i e l l e ż y w o k o l i c y

K o ł o b r z e g u .

W t y m miejscu n a l e ż a ł o b y w r ó c i ć do s p r a w y m i s j i ś w i ę t e g o W o j c i e ­

cha, k t ó r y na terenie p r u s k i m nie k o r z y s t a ł z pomocy z b r o j n e j . P o w ­

staje j e d n a k p y t a n i e , czy d z i a ł a l n o ś ć c h r y s t i a n i z a c y j n a Wojciecha p r o ­

wadzona na P o m o r z u G d a ń s k i m , w s a m y m G d a ń s k u b y ł a r ó w n i e ż po­

zbawiona tego elementu s z a n t a ż u . P r z e c i e ż d z i a ł o s i ę to na terenie p a ń ­

stwa B o l e s ł a w a Chrobrego, k t ó r y p o p i e r a ł d z i a ł a l n o ś ć m i s y j n ą i p r a w ­

dopodobnie k a r a ł o p o r n y c h , k t ó r z y nie chcieli p r z y j ą ć n o w e j w i a r y .

W i e m y j a k surowo k a r a ł za ł a m a n i e p r z y k a z a ń k o ś c i e l n y c h i t r u d n o so­

bie w y o b r a z i ć aby t o l e r o w a ł o p ó r p r z e c i w k o c h r y s t i a n i z a c j i . A w i ę c i t a

misja, m i s j a w e w n ę t r z n a m u s i a ł a p o s ł u g i w a ć s i ę p r z y m u s e m n i e z a l e ż n i e

od tego, k t o c h r z c i ł i w y g ł a s z a ł kazania.

Nie chcemy przez to p o w i e d z i e ć , że chrystianizacja k r a j u prowadzona

przez p i e r w s z y c h P i a s t ó w b y ł a s z c z e g ó l n i e o k r u t n a czy d o l e g l i w a . M e t o ­

dy p r z y m u s u b y ł y nie t y l k o powszechnie stosowane ale i uzasadniane

teoretycznie z p o w o ł a n i e m się na Pismo Ś w i ę t e . M i ę d z y i n n y m i , t a k i e

m y ś l i z n a j d u j e m y w pismach ś w i ę t e g o B r u n o n a z Q u e r f u r t u , n a s t ę p c y

24

Pomorze...

s. 97/98.

w Pomorze.., s. 162,

72

STANISŁAW MIELCŻARSKI

ś w i ę t e g o Wojciecha w n a w r a c a n i u P r u s ó w

2 6

. B y ł a to zasada zgodna

z ó w c z e s n y m i p o g l ą d a m i i nie z w i ą z a n a z ż a d n ą n a r o d o w ą czy p o l i t y c z ­

n ą s t r u k t u r ą .

7

W z a k o ń c z e n i u w y p a d a w r ó c i ć do p y t a n i a postawionego na p o c z ą t k u

o p r z y c z y n y k l ę s k i Wojciecha w Prusach. R o z p a t r u j ą c r ó ż n e elementy

m i s j i Wojciecha i O t t o n a d o s z l i ś m y do przekonania, że p r z y w i e l u , na­

w e t u d e r z a j ą c y c h p o d o b i e ń s t w a c h w d w ó c h sprawach r ó ż n i ą się one

w s p o s ó b i s t o t n y .

Po pierwsze, r ó ż n i ł a je o s o b o w o ś ć k i e r o w n i k a m i s j i , g d y ż biskup b a m -

b e r s k i Ottona, starszy i bardziej d o ś w i a d c z o n y d y p l o m a t a , m i a ł znacznie

lepsze k w a l i f i k a c j e do k i e r o w a n i a m i s j ą i organizowania k o ś c i o ł a na Po­

m o r z u . B i s k u p p r a s k i , W o j c i e c h , m ł o d s z y , p o r y w c z y , nie z w r a c a j ą c y

u w a g i na u w a r u n k o w a n i a , przepojony ż a r l i w o ś c i ą r e l i g i j n ą i pragnie­

n i e m ś m i e r c i m ę c z e ń s k i e j b y ł zgoła o d m i e n n ą o s o b o w o ś c i ą i te w ł a ś n i e

cechy p o z w a l a j ą p o s t a w i ć znak zapytania n a d jego k w a l i f i k a c j a m i orga­

nizatora m i s j i w ś r ó d pogan.

Po drugie, misje te r ó ż n i ł a stosowana metoda, a s z c z e g ó l n i e s p o s ó b

k o r z y s t a n i a z pomocy k s i ę c i a , z s i ł y z b r o j n e j , j a k ą o d b y d w i e misje m i a ł y

do d y s p o z y c j i . M i s j a ś w i ę t e g o Wojciecha w ś r ó d P r u s ó w b y ł a pozbawiona

tej pomocy, p r a w d o p o d o b n i e z w o l i samego Wojciecha, k t ó r y o d p r a w i ł

z b r o j n ą e s k o r t ę i p o z o s t a ł w r a z z d w o m a t o w a r z y s z a m i m i s j i bez b r o n i .

P o m i j a m y w t y m m i e j s c u etap m i s j i w e w n ę t r z n e j na P o m o r z u G d a ń ­

s k i m , gdzie W o j c i e c h , j e ś l i n a w r a c a ł pogan, to d z i a ł a ł z polecenia i pod

o c h r o n ą zbrojnego r a m i e n i a w ł a d c y .

M i s j a o t t o ń s k a w c a ł o ś c i b y ł a u z a l e ż n i o n a od pomocy B o l e s ł a w a

K r z y w o u s t e g o . Z a r ó w n o na terenach p r a w o b r z e ż n y c h j a k i na l e w y m

brzegu O d r y , strach p r z e d k s i ę c i e m t o r o w a ł d r o g ę m i s j o n a r z o m , czego

d o w o d y d a j ą n a m ż y w o t y ś w i ę t e g o Ottona.

S t w i e r d z e n i e d w ó c h i s t o t n y c h r ó ż n i c nie pozwala jeszcze na w y o d ­

r ę b n i e n i e jednej p r z y c z y n y sprawczej i dlatego trzeba nasze r o z u m o w a ­

nie w z b o g a c i ć o inne p r z y k ł a d y .

Trzeba p o s t a w i ć p y t a n i e czy o s o b o w o ś ć misjonarza m o g ł a b y ć c z y n ­

n i k i e m d e c y d u j ą c y m o sukcesie l u b k l ę s c e w poczynaniach m i s y j n y c h .

P o r u s z a j ą c s i ę w t y m s a m y m k r ę g u c h r o n o l o g i c z n y m i geograficznym

2

« Piśmiennictwo... s. 101, 259, por. t e ż H . D . K a h l , Compellere intrare. Die

Wendenpolitik Bruns von Querjurt im Lichte hochmittelalterlichen Missions —
und Yólkerrecht, Zeitschrift f. Ostforschung 1955, 2—3,

DZIAŁALNOŚĆ M I S Y J N A W O J C I E C H A I OTTONA

73

c h c i a ł b y m w s k a z a ć na jeszcze d w i e i n i c j a t y w y m i s y j n e w y c h o d z ą c e z t e ­

go samego o ś r o d k a dyspozycyjnego.

D w a n a ś c i e l a t po ś m i e r c i Wojciecha, w y b r a ł się z m i s j ą do p l e m i o n

p r u s k i c h ś w i ę t y B r u n o n z Q u e r f u r t u (Bonifacy), k t ó r y t a m z g i n ą ł ś m i e r ­

cią m ę c z e ń s k ą w r a z z t o w a r z y s z a m i . Przebieg tej m i s j i jest nie t a k do­

brze znany j a k m i s j i W o j c i e c h o w e j ale z a c h o w a ł s i ę l i s t B r u n o n a do ce­

sarza H e n r y k a I I , w k t ó r y m to liście s k a r ż y s i ę , że B o l e s ł a w C h r o b r y

u w i k ł a n y w w o j n ę z cesarstwem nie m o ż e d a ć m u dostatecznej p o m o ­

c y

2 7

. Jak w i d a ć , B r u n o n b y n a j m n i e j nie r e z y g n o w a ł z o c h r o n y z b r o j n e j

B o l e s ł a w a , ale t e n po p r o s t u nie m ó g ł j e j u d z i e l i ć .

D r u g i m epizodem, k t ó r y c h c i a ł b y m p r z y p o m n i e ć b y ł a p r ó b a m i s j i na

Pomorzu Z a c h o d n i m w r . 1122 h i s z p a ń s k i e g o misjonarza Bernarda, k t ó ­

r y z polecenia B o l e s ł a w a K r z y w o u s t e g o u d a ł się na t e r e n m i s y j n y w y ­

p o s a ż o n y j e d y n i e w p r z e w o d n i k a i t ł u m a c z a , k t ó r y r ó w n i e ż d o z n a ł n i e ­

powodzenia

2 8

. W p r a w d z i e nie z g i n ą ł j a k W o j c i e c h i B r u n o , ale z o s t a ł

w y p ę d z o n y i ż a d n e g o sukcesu nie o s i ą g n ą ł . W e d ł u g o p i n i i k r o n i k a r z y

zraził Pomorzan s w o i m u b ó s t w e m i p o k o r ą , a ż y c i e z a c h o w a ł t y l k o d l a ­

tego, że Pomorzanie w s p o m i n a l i na represje j a k i e s p a d ł y na P r u s ó w po

ś m i e r c i ś w i ę t e g o Wojciecha i w y d a l i l i go ze swej z i e m i zamiast z a b i ć .

D w a dodatkowe p r z y k ł a d y m i s j i prowadzone przez r ó ż n e osoby o z u ­

p e ł n i e r ó ż n y c h predyspozycjach w s k a z u j ą na to, że o s o b o w o ś ć m i s j o n a ­

rza, aczkolwiek w a ż n a nie o d g r y w a ł a r o l i d e c y d u j ą c e j . W t r z e c h n i e u d a ­

n y c h misjach b r a k o w a ł o zbrojnego poparcia w ł a d c y , natomiast w c z w a r ­

t e j , j u ż udanej, t a k i e poparcie b y ł o udzielone i co w i ę c e j , relacje ź r ó d ł o ­

we niedwuznacznie w s k a z u j ą , że b y ł to c z y n n i k d e c y d u j ą c y w p r z e k o n y ­

w a n i u pogan o potrzebie c h r y s t i a n i z a c j i . M i s j o n a r z pozbawiony popar­

cia zbrojnego nie m ó g ł l i c z y ć na t r w a ł y sukces swej d z i a ł a l n o ś c i , a prze­

c i w n i e n a r a ż a ł się na ś m i e r ć m ę c z e ń s k ą . To poparcie w ł a d c y m o g ł o b y ć

realizowane w r ó ż n y s p o s ó b , czasem w y s t a r c z a ł a t y l k o g r o ź b a u ż y c i a

siły aby n a k ł o n i ć o p o r n y c h do p r z y j m o w a n i a c h r z t u .

M i s j a ś w i ę t e g o Wojciecha na terenie Pomorza k o r z y s t a ł a z takiego po­

parcia i dlatego p r z y n i o s ł a p o z y t y w n e s k u t k i . T e n sam m i s j o n a r z w y ­

p r a w i a j ą c się do P r u s bez zbrojnego poparcia nie m i a ł w i e l k i c h szans

na sukces m i s y j n y ; r y z y k o w a ł ż y c i e m i r z e c z y w i ś c i e u z y s k a ł t a m p a l m ę

m ę c z e ń s t w a .

P o w y ż s z e w n i o s k i , m a m n a d z i e j ę , nie b ę d ą dla n i k o g o p o w o d e m

zgorszenia, g d y ż t a k i e b y ł y czasy, tacy ludzie i t a k i e obyczaje, a strach

u w a ż a n o za najlepszy ś r o d e k p r o w a d z ą c y do zbawienia.

27

Piśmiennictwo... s. 258,

2 8

Pomorze... s. 147,

74

STANISŁAW M I E L C Z A R S K I

Z d r u g i e j s t r o n y trzeba p r z y z n a ć , że chrystianizacja prowadzona

w t y m t r y b i e b y ł a bardzo p o w i e r z c h o w n a , s t ą d c z ę s t e o d s t ę p s t w a od

n o w e j w i a r y , s z c z e g ó l n i e w ó w c z a s gdy w ł a d z a u l e g a ł a o s ł a b i e n i u . Po­

g ł ę b i e n i e i rzeczywiste n a w r ó c e n i e pogan d o k o n a ł o s i ę w znacznie p ó ź ­

niejszych czasach d z i ę k i p r a c y duszpasterskiej k a p ł a n ó w i z a k o n n i k ó w .

M u s i a ł y u p ł y n ą ć stulecia p r a c y K o ś c i o ł a , aby p o z o s t a ł o ś c i p o g a ń s t w a zo­

s t a ł y w y t ę p i o n e , a n a w e t m o ż n a p o w i e d z i e ć , że praca ta t r w a do dzisiej­

szego dnia.