Rozumienie rytuału w różnych dyscyplinach:
“Rytuały oznaczają w tych dziedzinach całość lub tylko pewną część praktyk nakazanych lub zakazanych, powiązanych
z wierzeniami magicznymi czy religijnymi, z ceremoniami i ze świętami, które bazują na dychotomii: sacrum -
profanum, czyste - nieczyste” (9)
+ potoczne rozumienie “rytuału” jako np. rutyny, zwyczaju, pewnego kodu, ceremonii czy kultu

- “praktyki rytualne są w najwyższym stopniu symboliczne” jako posługujące się pośrednictwem (gestu, postawy,
słowa) w kontaktach z “istotą” nieobecną, niepostrzegalną, nieosiągalną inaczej jak przez symbol

Rytuał nie może istnieć bez:
- wiary
- sacrum
- ciała

ZATEM: RYTUAŁ “jest to skodyfikowany system praktyk, posiadający w określonym miejscu i czasie subiektywne
znaczenie i symboliczną wartość dla swych uczestników i świadków, implikujący aktywizację ciała i posiadający
związek z sacrum” (13)

Funkcje rytuału:
(poza oczywistymi, jak opieka boska, płodność, intronizacja, etc.)
a) f .

panowania

nad

zmiennością

i strachem (tu także: nad czasem i przestrzenią, zmniejszając ich nieuchronność i

zmienność w oczach uczestników)
b) f . obcowania

z nadprzyrodzonymi

lub

z pewnymi

tajemnymi

i idealnymi

formami

i wartościami = zjednanie mocy,

które nam się wymykają
c) f . komunikacyjna

i regulacyjna

realizowana

poprzez

poświadczenie

i wzmocnienie

więzi

społecznej = cementowanie

społeczności

Sposoby poznawania rytuału:
- metoda porównawcza
- metoda opisowa
- obserwacja (różnorakie rodzaje)
- “Poza odkryciem struktury praktyk rytualnych należy pytać o formę ekpresji - dlaczego przyjął się właśnie taki
program wybranych działań?” (17)

[“Rytuał utrwala się przede wszystkim przez słowo, osobę je wypowiadającą i miejsce, z jakiego mówi” (17)]

Teoria Durkheima
- jako pierwszy zaliczył on “zachowania rytualne” do “podstawowych form życia religijnego”
- dwie główne kategorie:

1) kult negatywny: ma zapewnić rozdział między profanum i sacrum, wykluczając ewentualne zatarcie się

granicy, co mogłoby być niebezpieczne

* polega na zastosowaniu zabiegów i prób umożliwiających dostęp do kultu pozytywnego (np. rytuały

ascetyczne obejmujące proste ograniczenia)

2) kult pozytywny: ma tworzyć związek z sacrum
* różne formy
* opiera się na rytuałach ofiarnych (aktach jednocześnie wyrzeczenia, ofiary i komunii jednoczącej boga i

wiernych)

+ r. naśladownicze (wzmacniają lub zastępują ofiarne)
+ r. upamiętniające i reprezentujące
+ r. pokutne

- rytuał służący wyłącznie rozrywce traci sens - ale należy nie zapominać o aspekcie zabawowym
- Durkheim uznał istnienie r. świeckich, szczególnie masowych

Klasyfikacja J. Cazeneuve’a
Rytuał oferuje trzy rozwiązania problemu człowieka miotanego sprzecznymi uczuciami:

1) dodaje otuchy w obliczu trwogi i niebezpieczeństw związanych z elementami “nadludzkimi” -> r. służy więc
ochranianiu (tabu), oczyszczaniu lub przygotowaniu przeistoczenia (obrzędy przejścia)
2) poszukiwanie mocy przez kontak z siłami nadprzyrodzonymi, często kosztem bezpieczeństwa (magia i szamanizm)
3) dążenie do kontaktu z transcendentnym, najwyższym bóstwem, które pozwala człowiekowi jednocześnie
uczestniczyć w swoim bycie, oddzielić sacrum od profanum, a nawet kierować codziennym życiem (religia)

Rytuały

magiczno

- religijne

:

I. Magia a religia (tylko kilka teorii):
a) Frazer: religia z magii (brak skuteczności niektórych obrzędów magicznych doprowadził do wypracowania metod
przenaukowych i wierzeń w istoty wyższe)
[ewolucjonista, więc ciąg: magia -> religia -> nauka]
b) Mauss i Hubert: magia i religia z tego samego źródła, z mana - szerokiego pojęcia, rodzaju nadzwyczajnego fluidu
mogącego objawić się we wszystkim

- panowie rozdzielają r. magiczne od religijnych => czy można naprawdę przeprowadzić taką selekcję? Wydaje się, że
raczej nie, ale mamy przecież magię białą i czarną, magię wartościowaną negatywne w stosunku do religii, etc.
- “Główna różnica między religią a magią wynika z dominacji spirytualizmu (zmiennego) z jednej strony, zaś
pragmatyzmu (względnego) z drugiej.” (23)

II. Tabu, zakazy, oczyszczenie
a) tabu “Oznacza wszystko to, co zostało wycofane z ogólnego użytku, więc jest zabronione, nienaruszalne”
Frazer: czyny, pożywienie, tabu dotyczące przywódców, królów, kobiet w czasie menstruacji i połogu, związane z
wojnami, trupami i zabójcami, t. dotyczące substancji i przedmiotów, a wreszcie słowa-tabu
- postawowy

cel

: “ustanowienie i zapewnienie rozdziału między profanum a sacrum”, czystym a nieczystnym =

zapobieganie czynom świętokradczym + zabezpieczenie przed utajonym zagrożeniem pojawiającym się w wypadku
zachwiania równowagi

b) zakazy oddzielające: w zakresie przestrzenno-czasowym życia codziennego; np. w miejscach kultu - szczegółowe
przepisy, kto, gdzie i kiedy może + dni świąteczne przeciwstawione dniom roboczym
* także: rozdział płci, system hierarchii, złożone zakazy pokarmowe, z. komunikowania się
* w większości społeczeństw: zakaz endogamii, kazirodztwa, cudzołóstwa [“Siła reguły społecznej, która nakazuje
abstynencję, jest większa od impulsów pożądania”]

c) rytuały oczyszczające: “polegają na eliminacji efektów zgubnego kontaktu (bezpośredniego lub pośredniego) z
nieczystością poprzez dotyk, widok lub nawet słowo czy medium”
- r. ablucji
- r. spowiedzi i pokuty
- r. odwrócenia (odwrotna kolejność gestu lub zdarzenia przynoszącego nieszczęście)
- r. wypędzania (przeniesienie na inną osobę, zwierzę lub przedmiot)

III. Dary, modlitwy, ofiary
“Ofiara jest (kolejno lub równocześnie) aktem pobożności, uwielbienia, zespolenia, pokuty oraz pojednania. Istnieje
we wszystkich kulturach.”
* składana bogom, zmarłym lub świętym: pomniki, dary z pożywienia, napojów, przedmioty, olejki, kwiaty, świece,
etc.
* modlitwa towarzysząca ofierze: najczęściej o charakterze zbiorowym, ale jest wiele indywidualnych
* pojęcie ofiary “implikuje z jednej strony utratę czegoś wartościowego, a z drugiej zniszczenie tego, co zostało
ofiarowane, niezależnie od formy obrzędu”

IV. Obrzędy przejścia i inicjacji
-> szczegóły u van Gennepa

V. Rytuały świąteczne

- mają na celu wyrażanie radości i jej celebrowanie, towarzyszącą kluczowym momentom życia (narodziny, ślub,
zakończenie inicjacji)
- istnieje pewna skłonność do przesady w manifestowaniu tej radości
- też wymiar ekonomiczny: od starożytności święto wyklucza pracę
- większość istniejących świąt ma charakter okresowy -> funkcją rytualności jest określenie etapów i granic święta
- zdaniem R. Callois: święto, od kiedy uległo rytualizacji, przyczyniło się do ukazania doniosłości norm życia
codziennego poprzez ich łamanie + symbolizuje powrót do pierwotnego chaosu

VI. Dzisiejsze obrzędy religijne
badania wskazują rozbieżność między postawami wobec wiary a faktyczną jej mocą

Rytuały

świeckie

i codzienne

I. Sekularyzacja
Nastąpiło pewne przeniesienie sacrum - wedle J .-

P

. Sironneau układa się ono na czterech podstawowych poziomach:

1) p. przetrwania mitów: człowiek współ. dysponuje ukrytą mitologią i przebrzmiałym rytualizmem; wciąż aktualne
są mity np. o raju utraconym, o wyspach szczęśliwych, walka bohater pozytywny - negatywny, etc.
2) p. dzikiego sacrum: (R. Bastide) ruchy nowatorskie z ich spontanicznością i tworzeniem nowych rytuałów
3) p. techniki: dla wielu technika to dziś substytut sacrum, a także źródło wielu mitów (np. w futurologii czy sci-fi)
oraz spektakularnych pokazów; nauka i technika pragną ujarzmić przyrodę, życie i śmierć oraz spełnić marzenia
przodków o zawrotnych szybkościach czy podboju przestworzy
4) p. ideowo-polityczny: polityka dążąca do zastąpienia religii jako najwyższej zasady życia społ.; polityka jako w
pewnym sensie religia państwa

* C

. Riviére: funkcje obrzędów świeckich w dziedzinie władzy i kontroli:

- uwierzytelnienie władzy (manifestacja siły, przemówienia, upamiętnianie ważnych wydarzeń)
- potwierdzenie hierarchii, statusów (pozwalające na pojawianie się w mediach i uczestnictwo w

ceremoniach)

- poświadczenie wymiaru moralnego (system wyróżnień i sankcji)
- animacja (w wyniku zgrupowań o ch. świątecznym i zabawowym)

* w społeczeństwach zróżnicowanych i w systemie demokratycznym rytuały powodują częściej integrację grupową
i/lub lokalną niż całościową

Rytuały świeckie:

1) Rytuały masowe: wiele form + charakterystyczne dla społ, w którym istotne miejsce zajmuje opinia publiczna
oraz konsumpcja
a) “religie polityczne”: świeckie zgromadzenia o charakterze religijnym (np. kult rozumu, manifestacje ludowe,
pochody)

Sironneau: znaczenie zbiego wydarzeń historycznych dla pojawienia się rytuałów politycznych -> w

warunkach:

- społ. o zachwianej równowadze ekonom. (oczekiwanie wyjścia z frustrującej sytuacji)
- istnienia tradycji typu mesjanistycznego
- pojawienia się charyzmatycznego przywódcy
[patrz np. tzw. liturgia nazistowska, dogmat stalinowski]

b) rytuały sportowe
- r. związane z inicjacją
- r. związane z awansem
- widowisko sportowe
c) koncerty rockowe i muzyki pop: badania J.-M. Seca: zarówno wśród muzyków, jak i ich publiczności istnieje
ukryte, lecz intensywne poszukiwanie rytualności; także: poszukiwanie utraconej więzi społ., kult grupowy, niekiedy
aż specyficzne doznania mistyczne

Rytuały codziennych kontaktów międzyludzkich

[Goffman!] “ Rytuały

codzienne

są

sposobami

nauczania

kontroli

kontaktów

z innymi

”

1) Uprzejmość, zachowanie “twarzy, powściągliwość
- uprzejmość ustanawia pewne minimum spójności między członkami grupy
2) “Biesiadność”
- zaproszenia, spotkania, przyjęcia, mniej lub bardziej odświętne zebrania, stanowiące rodzaj odpoczynku i
wytchnienia od codziennej banalności
- rytuały dotyczące posiłków i gościnności, prezentów, etc.

Rytuały cielesne

Ciało w rytuale jako:
(1) miejsce służące do umieszczania znaków (tatuaż, nacięcie) lub odbywania praktyk rytualnych (obrzezanie,
wycięcie)
(2) przedmiot cierpienia, zdrowia, urody (r. związane z chorobą, higieną, zdrowiem, estetyką)
(3) źródło energii wyzwalającej określony znak, gest, ceremoniał (krzyk, intonacja, mimika)

(1) tatuaże: dawniej - przy inicjacji; zakazany przez religie zachodnie, pojawił się znowu w XVIIIw. w formie
dekoracyjnej, teraz przeżywa renesans
makijaż: kiedyś zarezerwowany dla elit społecznych; (a) symbol odrębności seksualnej i kobiecości, (b) poprzez
charakter powtarzalny - dostarcza kobiecie broni do podjęcia na nowo gry z partnerem, nieznajomym lub
publicznością

* “Podczas gdy tatuaż wyznacza obecnie identyfikację z jakąś grupą kontestującą normy społeczne lub pozostającą
poza nimi, operacje plastyczne otwierają z pewnością drogę do zdobycia nowej tożsamości, zgodnej z przyjętymi
kryteriami ‘ideału ciała’, tj. młodości i urody”

- r. związane z ubieraniem się: nie wolno mylić z modą!
- grupy “pracy z ciałem”: skierowane na relaksację, medytace, ćwiczenia nakierowane na “ekspresję” ciała i
“spotkanie” i in.

Teorie

rytuału

I. Durkheim
- rytuał to przede wszystkim praktyczna konsekwencja wierzeń
- istnieje bezpośrednia zależność między więzią wiernego z jego bogiem a związkiem jednostki ze społeczeństwem, do
którego ona należy => “bóg nie jest niczym więcej niż tylko przenośnym wyrażeniem społeczeństwa”
- święty charakterj jakiejś istoty nie wynika z jej wewnętrznych przymiotów, lecz z przyczyn obcych naturze
przedmiotu, w którym ten charakter się ustalił
- uczucia religijne to po prostu “wrażenia otuchy i zależności” powstające w świadomości jednostki poprzez działania
społeczeństwa
- o ile istnieją ostatecznie rytuały bez boga, o tyle nie mogą istnieć rytuały bez wiary, ani też wiara bez rytuałów

II. Lévi-Strauss
- rytuał (obrzęd) a mit - tak jak życie a myślenie
- rytuał nie wywodzi się ze spontanicznej reakcji na doświadczenie, lecz ze zwracania się ku niemu oraz ku
powodującym je i towarzyszącym mu stanom niepokoju
- nieustanne przeciwstawianie emocji i intelektu, ciała i ducha, biologii i psychologii
- “rytuał ma pokonywać opór człowieka wobec myśli, a nie opór świata wobec człowieka”

III. Obrzęd i skuteczność symboliczna
a) Durkheim: “źródło i jednocześnie rezultat obrzędów to spotkanie wielu istot”
b) Lévi-Strauss: skuteczność (analiza szamanów) na trzech poziomach: sam szaman, chory i publiczność; pewnego
rodzaju manipulacja psychologiczna zasadzająca się na wierze i nastawiona na regulację?
Maisonneuve: obrzęd jako symboliczna manipulacja daje oprócz uzdrowienia ciała także nadzieję poszukiwaną
przez wszystkie religie i ogół ludzi (wierzących czy nie)

IV. Obrzędy jako mity mianowania - P. Bourdieu
“Obrzęd może więc upodobnić się do aktu magii społecznej, która tworzy różnice między ludźmi, nadając ‘godności
społeczne’, częściej wykorzystując istniejące różnice płci i wieku. W każdym przypadku jest to akt przemocy”
* Równoczesną funkcją obrzędu mianowania jest trwałe zniesienie pokusy przekroczenia granic lub zrzeczenia się roli
* inwestytura rytualna stanowi alibi wobec opinii publicznej, pozwalając uprzywilejowanym na nieodpieranie
zarzutów
* rytuały jako akty magii społęcznej mogą odnieść sukces jedynie wtedy, gdy umacniają zbiorowe wierzenia

V. Teorie psychoanalityczne
a) Freud
* w związku z istniejącymi analogiami wg Freuda można uznać nerwicę lękową za rodzaj patologicznego
odpowiednika tworzenia religii
* skłonność do przekraczania tabu -> ambiwalentny do niego stosunek => poczucie winy i obrzędy ofiarne oraz
pokutne
b) Bettelheim
* analiza obrzędów inicjacyjnych -> chodzi o rany rzeczywiste i symboliczne pojawiające się w momencie
dojrzewania, kiedy musi ustalić się wyraźna granica między męskością a kobiecością; “Każda płeć niepokoi się o swoje
zdolności i jest zazdrosna o władzę oraz narządy płci przeciwnej”

VI. René Girard
* hipoteza o istnieniu pierwotnego stanu przemocy, która nie opiera się na wyzysku czy wyobcowaniu, ani na
rywalizacji między ojcem i synem, lecz na wzajemnej przemocy, która dochodzi do głosu między jednakowo silnymi
jednostkami, chcącymi posiadać cudze dobra => mimetyzm jest tu równocześnie źródłem każdego uczenia się i każdej
rywalizacji, jak również siłą spajającą i niszczącą

⇓

mężczyźni (kierowani “mimetyczną żądzą posiadania”) walczą o to, by posiadać wszystko, czym członkowie społ. nie
są w stanie dzielić się pokojowo (kobiety, żywność, broń, terytorium) -> nie mając sądownictwa, znaleźli hamulec w
zakazach, a następnie (gdy ten okazał się niewystarczający) przyjęli obrzędy ofiarne za rodzaj przemocy wymiennej
skierowanej ku jednej osobie -> substytut pozwala na prowizoryczne pojednanie oraz prowadzi do sakralizacji ofiary

⇒

ofiara punktem kulminacyjnym wszystkich rytuałów

VII. Próba syntezy - rytologie J.-T. Maertensa
* (podobnie mówi V. Turner) rytuały zmniejszają niepokój egzystencjalny, pozwalając jednocześnie na spotkanie
nieznanego i odmiennego
* rytuał narzuca sposób poszukiwania ciała i jego odnalezienia, odmienny dla mężczyzn i kobiet, młodych i starych,
wtajemniczonych i niewtajemniczonych
* odrębne formy rytuałów wiążą się ze sposobami produkcji oraz typem stosunków, jakie wiążą ciało z tą produkcją
* “Długi proces odcieleśniania rytuałów polegał na zastępowaniu kontaktu cielesnego przez grę znaków mających
tendencję do utraty znaczenia. W ostateczności samo ciało ‘derytualizuje się’, a rytuał powoli zanika [...]”