OD AUTORA 

Jesień  średniowiecza jest dziełem jednego z naj-

znakomitszych historyków kultury, Holendra Johana 
Huizingi. Autor roztoczył w nim szeroką panoramę 
schyłku epoki, oglądaną przez pryzmat obyczajów, my-
śli oraz obowiązujących w średniowieczu społecznych 
wzorców postępowania. Ukazując na przykładzie fran-
cusko-niderlandzkiego pogranicza rolę idei w kształto-
waniu postaw ludzkich, dowodził zarazem, iż  średnio-
wieczne wzorce romantycznego bohaterstwa i sprawie-
dliwości były już w XV stuleciu czczą fikcją. XV wiek 
traktował Huizinga jako schyłek epoki, widząc dopiero 
w odrodzeniu pomost wiodący Europę do czasów no-
wożytnych, które w sferze ducha zatriumfować miały 
w dobie oświecenia. 

Niniejsza książka, nawiązując do dzieła Huizingi 

tytułem, reprezentuje jednak odmienną koncepcję  ‒ że 
już schyłek średniowiecza przyniósł z sobą zmiany, 
które przesądziły o kierunku rozwoju całego kontynen-
tu. Nie ulega wątpliwości, że Huizinga miał rację, wi-
dząc w okresie schyłku wieków średnich czasy kryzysu 
postaw, kryzysu wartości, epokę rozsypywania się do-
tychczasowych struktur społecznych. Czy istniały moż-
liwości wyjścia z kryzysu? Na ogół ludzie odwołują się 
do wypróbowanych metod stosowanych dawniej sku-
tecznie. W przypadku trudności przejściowych daje to 
dobre wyniki. Jeśli jednak kryzys ma charakter struktu-
ralny, wówczas powielanie i intensyfikowanie starych 
metod działania może jedynie zwiększyć istniejące kło-

poty. Rodzi się więc potrzeba poszukiwania nowych 
rozwiązań, „ucieczki do przodu”, pozwalającej na zna-
lezienie skuteczniejszych środków zaradczych.  To 
przyczynia się także do wzrostu znaczenia nowych lu-
dzi, nowych grup społecznych, nowych ziem i państw. 
Takie właśnie procesy zachodziły w Europie u schyłku 
wieków średnich. 

Trudno rozpatrywać dzieje Polski w oderwaniu od 

stosunków ogólnoeuropejskich, zwłaszcza w epoce, 
gdy historia naszego kraju stała się integralną częścią 
dziejów powszechnych, gdy powstały wzajemne zależ-
ności i wystąpiły procesy wykraczające poza granice 
państwowe. A nowe prądy i nowe zjawiska, które 
wpłynęły na ukształtowanie się społeczeństwa kapitali-
stycznego w Europie, pojawiły się właśnie na przeło-
mie XIII i XIV wieku. 

Nie można, oczywiście, mówić o jednolitych 

przemianach zachodzących w tym samym czasie na ob-
szarze całej Europy. Inaczej było na Zachodzie, inaczej 
w Skandynawii, jeszcze inaczej u nas. Ale rysy w mo-
delu średniowiecznego życia występowały wszędzie, 
i co ważniejsze, warunkował je nie tylko rozwój we-
wnętrzny, lecz także rosnące powiązania w skali całego 
kontynentu. 

W Polsce epoka ta rozpoczęła się zapewne w dobie 

panowania Kazimierza Wielkiego, zakończyła się zaś 
za Zygmunta Starego, kiedy Polska przybrała już 
kształt nowożytny. W ciągu blisko dwustu lat dokonały 
się przemiany, których skutki sięgają niemal współcze-
sności. Dlatego, parafrazując tytuł dzieła Huizingi, na-

zwałem moją książkę Złotą jesienią polskiego średnio-
wiecza. 

Pragnąłbym, aby zawarta w tytule złota jesień ‒ tak 

piękna w naszym kraju ‒ przywodziła na myśl różno-
rodność barw, obfitość zbiorów, by kojarzyła się też 
z początkiem roku szkolnego, a więc z nowymi per-
spektywami i nowymi formami pracy. Schyłek śre-
dniowiecza wydaje mi się dla Polski szczególnie ko-
rzystny, toteż chciałbym ukazać polską specyfikę tam-
tych czasów w odróżnieniu od zarysowanych przez Hu-
izingę tendencji rozwojowych na zachodzie Europy. 

Historycy toczyli długie dyskusje na temat gra-

nicznych dat między wiekami średnimi a erą nowożyt-
ną. Proponowano rok 1291 ‒ upadek Królestwa Jerozo-
limskiego, rok 1348 ‒ wybuch „czarnej śmierci”, rok 
1450 ‒ wynalezienie druku, rok 1453 ‒ upadek Kon-
stantynopola, rok 1492 ‒ odkrycie Ameryki, rok 1494 ‒ 
początek wojen włoskich, wreszcie rok 1517 ‒ wystą-
pienie Lutra. Nie warto się zastanawiać nad zasadno-
ścią tych propozycji. Każda z nich jest istotna, ale żad-
na nie ogarnia tych wszystkich zmian, które zwiastowa-
ły nowe czasy: Natomiast wydarzenia te mieszczą się 
dobrze w okresie przejściowym, niepodobnym ani do 
poprzedniego, ani do następnego. Charakteryzował się 
on rozkładem starych form życia i narodzinami no-
wych. Można go nazwać zarówno jesienią średniowie-
cza, jak i przedwiośniem czasów nowożytnych. 

 

UWAGA DO DRUGIEGO WYDANIA 

Obecne wydanie ukazuje się niemal trzydzieści lat 

po pierwszym. Jest rzeczą oczywistą że w wyniku po-
stępu badań sprostowano wiele mylnych sądów, uzu-
pełniono różnorodne braki oraz pogłębiono wiedzę 
o zjawiskach zachodzących w czasach budowy nowo-
żytnej Europy. Jeśli po niezbędnych poprawkach i ko-
niecznych uzupełnieniach zdecydowałem się wznowić 
książkę, czynię to z dwóch głównych powodów. Po 
pierwsze zasadnicza teza Złotej jesieni została z róż-
nymi poprawkami przyjęta; pojawiły się nawet bardziej 
wymowne określenia epoki, jak na przykład „Polska 
potęgą  środkowoeuropejską”. Po drugie ‒ jak sądzę  ‒ 
obronił się tytuł, zyskując prawo obywatelstwa nie tyl-
ko wśród historyków w ścisłym tego słowa znaczeniu, 
lecz także u przedstawicieli bratnich nauk zajmujących 
się dziejami literatury czy sztuki. 
 

 

ROZDZIAŁ PIERWSZY 

EPOKA PRZEŁOMU 

Zjawiska, które wstrząsały Europą w końcu XIII 

i pierwszej połowie XIV wieku, wielu historyków oce-
nia jako znamiona kresu jednej i początku następnej 
epoki w dziejach ludzkości. Miano kryzysu feudalizmu, 
nadane tym właśnie zjawiskom, zakorzeniło się na do-
bre w literaturze fachowej. Perturbacje w życiu Europy 
przypadły na schyłek XIII wieku, a dotyczyły handlu i 
rzemiosła, polityki i wojny, a także pojmowania i tłu-
maczenia świata. Pierwsze oznaki kryzysu wystąpiły 
we Francji Filipa Pięknego. 

Na wschód od Isle-de-France, na północ od Bur-

gundii, na południe od Flandrii i na zachód od Lotaryn-
gii, w czterech wielkich miastach: Bar, Troyes, Lagny 
i Provins, już w drugiej połowie XII wieku rozwinęły 
się praktyki nie spotykane przedtem. W ciągu sześciu 
jarmarków rocznie, tzw. jarmarków szampańskich, od-
bywających się kolejno w tych miastach, spotykali się 
przedstawiciele najznakomitszej elity finansowej Euro-
py. Dokonywane tam transakcje obejmowały swym za-
sięgiem Lewant, Bałkany, Włochy, Niderlandy, Afrykę, 
Półwysep Pirenejski, Niemcy, Anglię, kraje skandy-
nawskie i Ruś. Na owych jarmarkach wyrosła nie znana 
wcześniejszemu średniowieczu grupa społeczna boga-
tych finansistów  i przedsiębiorców organizujących 
handel. Otoczeni liczną służbą i klientami dyktowali 
oni wysokość lichwiarskich odsetków, formy i sposób 

zawierania transakcji, ustalali też relacje różnych mo-
net. 

Po raz pierwszy w tej skali wytwarzały się normy 

nie tylko w zakresie działalności handlowej, lecz także 
w dziedzinie rzemiosła, transportu, prawa, pojęć i war-
tości. Jarmarki stanowiły poważny czynnik unifikacji 
obyczajów, w Szampanii bowiem spotykali się przed-
stawiciele różnych kręgów kulturowych i krajów o róż-
nym poziomie rozwoju gospodarczego. 

I właśnie w instytucji jarmarków, stanowiącej naj-

bardziej rozwiniętą formę wymiany europejskiej, poja-
wiły się w ostatnim dwudziestoleciu XIII wieku rysy. 
Pierwszą ich oznaką był spadek dochodów płynących 
z jarmarków. W maju 1284 roku Joanna, przedstawi-
cielka dynastii Vermandois władającej Szampanią, zo-
stała uroczyście zaślubiona przez króla Francji Filipa 
Pięknego. Szampania przeszła na własność Francji 
i podzieliła los wielu księstw dzielnicowych w Europie. 
W drugim dziesięcioleciu XIV wieku dochody z jar-
marków szampańskich spadły do 1/4 swej wysokości 
z lat siedemdziesiątych poprzedniego stulecia. 

Wydarzenia te pozostawały w ścisłym związku 

z ogólną sytuacją w Europie. Szybki rozwój gospodar-
czy Włoch w XII‒XIII wieku przesuwał punkt ciężko-
ści obrotów handlowych na południe. Przyczyniła się 
do tego centralizacja aparatu państwowego Francji, któ-
ry zwiększał obciążenia podatkowe i wprowadzał do 
wolnej gry popytu i podaży ‒ w większym stopniu niż 
dotychczasowe prawodawstwo miejskie ‒ czynnik re-
glamentacji:  sztywne  ceny,  kontrolę  transportu 

i uprzywilejowanie  określonych  grup  społecznych. 
Wzrost ingerencji państwa w życie gospodarcze wiązać 
należy ze zjawiskami natury ogólniejszej: ze wzrostem 
liczby ludności i z przemianami jej struktury. „Pozycją 
numer jeden w budżecie każdego kraju jest człowiek” ‒ 
skonstatował Roger Mols, badacz stosunków demogra-
ficznych. 

Czynnikiem sprawczym przemian był rozwój go-

spodarczy miast. Silny napływ do nich ludności wiej-
skiej spowodował powstanie biedoty, a więc i nowych 
problemów społecznych, m.in. względnego przeludnie-
nia. Wzrastała polityczna rola gmin miejskich, pojawiły 
się też nowe wartości wymierne w pracy i w pieniądzu. 

Najistotniejszym efektem tych przemian wywołu-

jącym dalsze trudności ekonomiczne stał się spadek 
dochodów i ograniczenie dotychczasowego znaczenia 
właścicieli ziemskich. Renta naturalna, a w większym 
stopniu pieniężna, uzyskiwana przez nich z racji posia-
dania ziemi, traciła swoją wartość. Następowała infla-
cja ‒ ceny produktów rolnych były niższe niż ceny wy-
specjalizowanych  wyrobów  rzemiosła  miejskiego. 
Przenoszenie się biedoty wiejskiej do miast utrudniało 
wielkim gospodarstwom feudalnym uzyskanie rąk do 
pracy. Z tym wszystkim wiązała się jeszcze jedna waż-
na sprawa. Wzrost liczebności klasy rządzącej, przy za-
siedleniu w zasadzie wszystkich gruntów możliwych do 
uprawy, groził młodszym synom rycerskim pauperyza-
cją i deklasacją. 

W owym kryzysie dochodów klasy feudalnej nale-

ży szukać genezy najróżniejszych jej poczynań zmie-

rzających do znalezienia dodatkowych źródeł zysku. 
Stąd nowe zadania, jakie stawiano państwu działające-
mu w interesie feudałów, zarówno w dziedzinie polity-
ki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Rosnące kłopoty 
próbowano rozwiązywać w drodze zdobywania no-
wych ziem, nowych ruchomości i nowych poddanych. 
Tym tłumaczą się próby ekspansji francuskiej na pół-
noc (Flandria), zatargi z papiestwem, walki na Półwy-
spie Pirenejskim i wreszcie wojna stuletnia. 

Wszystkim tym wydarzeniom towarzyszyły klęski 

głodu, które z początkiem XIV wieku zaczęły dziesiąt-
kować ludność  środkowej i zachodniej Europy. Gdzie 
należy szukać ich genezy? Czy w tak daleko idącym 
wyjałowieniu ziemi, że lata mniej pomyślne dla rolnic-
twa zmieniały się w katastrofalne okresy nieurodzaju, 
czy we wzroście liczby ludności, czy też w zmianach 
klimatu? Najprawdopodobniej zadziałały wszystkie te 
czynniki, a ponadto wojska uczestniczące w coraz licz-
niejszych konfliktach zbrojnych niszczyły plony i za-
siewy. Wojny, mające w swym założeniu być lekar-
stwem na bolączki, w rzeczywistości pogłębiały stan 
kryzysu. Nieurodzaje i głody zdarzały się i w po-
przednich wiekach, wydaje się jednak, że stosunki spo-
łeczne w tym właśnie czasie wpłynęły szczególnie na 
ich nasilenie. 

W 1315 roku, już po upadku jarmarków szampań-

skich, po wojnach flandryjskich i holenderskich, po za-
targu papieża Bonifacego VIII z monarchą francuskim 
Filipem Pięknym i po procesie templariuszy, w którego 
wyniku ich majątek zasilił skarb królestwa francuskie-

go, nastąpiła pierwsza katastrofa. Najpierw wyjątkowo 
suche lato, a potem zbyt obfite deszcze zniszczyły plo-
ny na rozległych obszarach Anglii, Francji, Niemiec, 
Czech, Śląska, Włoch i Niderlandów. Zima 1315/1316 
roku była tak sroga, że ludzie zamarzali na śmierć 
w swych domach, mróz  zniszczył też oziminę. Na 
przednówku 1316 roku w Ypres zmarła z głodu 1/3 
ludności tego miasta. Ponoć w Niderlandach i w Anglii 
szerzył się kanibalizm, a w Inflantach zabijano dzieci, 
by pozostali członkowie rodziny mogli przeżyć. W ca-
łej Europie wybito zwierzęta domowe, ale uratowało to 
jedynie bogatszych przedstawicieli wsi. Wzrosła wów-
czas rola państwa jako posiadacza dużych zapasów 
żywności. 

Głód powtórzył się w latach 1337‒1340, 1343, 

1346, a potem już dość regularnie nawiedzał Europę, 
wywołując poważne problemy gospodarcze, m.in. w la-
tach 1427‒1428, 1433, 1437, 1442, 1446, oraz epide-
mie. Niski poziom higieny, zwłaszcza w wielkich sku-
piskach miejskich na zachodzie i południu Europy, jak 
Paryż, Florencja, Mediolan, Gandawa, gdzie brakowało 
czystej wody oraz nie usuwano śmieci i odpadków, 
sprzyjał zarazom. Ujawniło się to szczególnie w 1347 
roku, gdy z Krymu zawleczona została do Europy 
dżuma, którą przywiozły wraz z towarami statki genu-
eńskie. 

W grudniu 1347 roku zaraza wybuchła w Messynie 

i w Genui, w styczniu 1348 pojawiła się w Pizie 
i w Wenecji, w lutym ‒ w Lucce, w marcu ‒ we Flo-
rencji, Bolonii, Modenie oraz na wsi toskańskiej, 

w kwietniu ogarnęła Sienę, Perugię, Piombino, w maju 
‒ całe Włochy. W tym samym czasie zanotowano ją na 
śródziemnomorskich wybrzeżach Hiszpanii i Francji, 
w sierpniu z kolei zaatakowała porty angielskie, dotarła 
do Tyrolu i Bawarii. W 1349 roku spustoszyła Anglię, 
Francję, Niemcy, Norwegię, w roku 1350 pojawiła się 
nad Bałtykiem, a w 1351 spotkała się na terenie Rusi 
z falą epidemii idącą od ziem bałkańskich. 

Skutki zarazy były katastrofalne ‒ ludność Europy 

zmniejszyła się o blisko 1/3. Straty jednak rozkładały 
się bardzo nierównomiernie. Na wsi śmiertelność była 
mniejsza, w mieście podczas nasilenia epidemii umie-
rało kilkaset osób dziennie. Na 150 zakonników 
w Montpelier i 200 w Orleanie pozostało przy życiu 
odpowiednio 7 i 20! W Hamburgu zmarło 35% pieka-
rzy, 45% rzeźników, blisko 66% władz miasta. 

Ci, którzy przeżyli, stali się w dużej mierze spad-

kobiercami wielu majątków. Cena siły roboczej zaczęła 
gwałtownie rosnąć, dlatego ludność ze wsi, na ogół 
mniej nawiedzonych klęską przenosiła się do miast 
i miasteczek, znajdując łatwo korzystne warunki pracy. 
Szybko robiono kariery, a do głosu i znaczenia docho-
dziło młodsze pokolenie. Wskutek opustoszenia pól, 
zwłaszcza mniej urodzajnych, znów pojawił się głód. 
Towarzyszyło mu włóczęgostwo i rozbój, a poziom hi-
gieny ‒ mimo starań władz państwowych i miejskich ‒ 
w wielu środowiskach ulegał dalszemu obniżeniu. 

Pod wrażeniem śmierci pozostawała sztuka. Prze-

żyty przez społeczeństwo szok sprzyjał szerzeniu się 
mistycyzmu. Przez miasta Europy przeciągali biczow-

nicy ogarnięci psychozą końca świata. Po tej epidemii 
nastąpiły dalsze. Według obliczeń znanego badacza an-
gielskiego Russela ‒ w latach 1348‒1349 wskutek cho-
roby zmarło 25% mieszkańców Anglii, w 1360 roku ‒ 
22,7% w 1369 roku ‒ 13%, podobnie jak w 1375 roku. 
Żadna zaraza nie była tak wielka, jak owa pierwsza. 
Kolejne wywierały wszakże stały wpływ na życie 
wszystkich pokoleń późnego średniowiecza. 

Długofalowymi skutkami masowych zachorowań, 

a więc wysoką ceną najmu, brakiem siły roboczej, za-
nikiem dotychczasowych rynków zbytu na różne wyro-
by, zostały dotknięte zarówno rycerstwo, jak i patrycjat 
wielkich miast. Doskonała jakość drogich produktów 
przeznaczonych dla elity społecznej nie stanowiła już 
gwarancji zbytu. Tradycyjne weksle proste, zwykła 
krótkoterminowa lichwa i nieużytkowy zastaw także 
przestały przynosić spodziewane dochody. Jak każdy 
kryzys strukturalny, tak jak i ten sprzyjał podejmowa-
niu coraz gwałtowniej szych prób wyjścia z depresji 
i zapewnienia przedstawicielom warstw rządzących do-
tychczasowego poziomu życia. Poszukiwanie nowych 
dróg i metod działania stało się ‒ poczynając od schył-
ku 

 

XIV wieku ‒ najbardziej charakterystycznym zja-

wiskiem późnego średniowiecza. 

Rycerstwo, kontynuując dawny proceder, uprawia-

ło rozbój na drogach. Przodowały pod tym względem 
różne ziemie niemieckie, zwłaszcza Brandenburgia, 
Tyrol i Dolna Saksonia. Panowie feudalni tych krajów 
kontrolowali drogi, wymuszając okup i zabierając to-
wary. Na obszarach Nowej Marchii, Meklemburgii 
i Pomorza Zachodniego popadali w niewolę chrześci-
jańskich baronów rycerze, którzy udawali się na krucja-
tę przeciwko Litwie. Wypuszczeni na słowo honoru, 
zabiegali przez wiele lat o zebranie odpowiedniej sumy 
na wykup. Interwencje ich możnych opiekunów: ksią-
żąt Rzeszy, wielkich mistrzów krzyżackich czy bisku-
pów, zmierzały nie tyle do podważenia samej zasady, 
ile do złagodzenia warunków stawianych krzyżowcom. 

Owi rycerze zresztą brali udział w tzw. rejzach 

krzyżackich nie tylko dla sławy i zdobycia doświad-
czenia wojennego, lecz przede wszystkim dla łupów. 
Nie jest rzeczą przypadku, że najkrwawszy etap bitwy 
pod Płowcami w 1331 roku rozegrał się właśnie wokół 
taborów krzyżackich, uwożących łupy z Polski, które 
miały zasilić nadszarpnięte majątki baronów niemiec-
kich, niderlandzkich, francuskich czy angielskich. 

Rejzy wojsk angielskich po terytorium Francji 

w połowie stulecia miały ten sam cel. Wojna stuletnia 
stwarzała też wojskom francuskim możliwości wzbo-
gacenia się. Korzystały one nie tylko z wypraw do 
Hiszpanii i Flandrii, ale żywiły się kosztem ludności 
własnego kraju. Plebeje i zdeklasowani przedstawiciele 

rycerstwa czy zamożnego mieszczaństwa tworzyli wa-
tahy rozbójników, a nawet całe osady żyjące z korsar-
stwa (Uskokowie w Dalmacji czy Bracia Witalijscy na 
Bałtyku). 

O dochody możnych troszczyło się też państwo. 

W Anglii, Francji i północnych Włoszech wydawano 
liczne (a więc mało skuteczne!) taryfy maksymalnych 
cen i płac, próbując w taki sposób chronić poziom życia 
właścicieli ziemskich. W wyniku zarówno tych, jak 
i wielu innych przepisów pogłębiało się niezadowolenie 
ludności, przede wszystkim na wsi. Wybuchały po-
wstania chłopów i drobnych posiadaczy, doprowadzo-
nych do ostateczności próbami zwiększenia ich powin-
ności, uciskiem fiskalnym i rabunkami wojsk najem-
nych. Francją targnęło w 1358 roku powstanie żakerii, 
Anglią ‒ w 1381 powstanie Wata Tylera.  

Próby stworzenia nowego systemu handlu, kłopoty 

finansowe mieszczan oraz szybko wzrastająca liczba 
pracowników niewykwalifikowanych przybywających 
ze wsi do miast ‒ wszystko to sprawiało, że ośrodki 
miejskie stały się ogniskami zapalnymi. W gminach 
mieszczańskich rządziły rody, których znaczenie opie-
rało się na starym majątku i na dawno uzyskanych 
przywilejach; wśród licznych niezadowolonych z tego 
stanu rzeczy znajdowali się i tacy, którzy dorobili się 
fortuny już w nowych warunkach, a nie uzyskali jesz-
cze wpływu na polityczny bieg wydarzeń. Walki prze-
ciwko patrycjatowi bogata opozycja prowadziła rękami 
biedoty i plebsu, usiłując zmienić model władzy i po-
lepszyć swój byt. Wstrząsały one w XIV wieku Pary-

żem, Florencją i innymi miastami włoskimi, Lubeką, 
Gdańskiem, Nowogrodem, Kolonią, Brugią i Gandawą, 
przyczyniając się do pewnych zmian modelu zarządza-
nia. 

Wśród tych konfliktów rodziło się nowe oblicze 

kontynentu. Na przełomie XIV i XV stulecia szlachta 
portugalska zaczęła poszukiwać nowych terytoriów, by 
czerpać z nich korzenie, złoto i niewolników. Już 
w pierwszej połowie XV wieku poczyniono wysiłki 
mające na celu odkrycie morskiej drogi z Europy do 
Indii i stworzenie światowego imperium portugalskie-
go. Niektóre miasta włoskie, niderlandzkie i angielskie 
rozpoczęły finansowanie chłopów i właścicieli ziem-
skich, uzależniając ich od siebie gospodarczo. W To-
skanii, Flandrii i Holandii pojawiły się pierwsze wcze-
sne formy nakładu. Chłopi i rzemieślnicy, ekonomicz-
nie zależni od przedsiębiorców, zaopatrywani przez 
nich w surowiec, a niekiedy i w narzędzia, produkowali 
sukno, piwo, statki ‒ gorsze niż poprzednio, ale tańsze 
i w dużo większej ilości. Wielki handel zmieniał także 
swój charakter. Do obrotu wprowadzano wyroby prze-
znaczone nie dla elity, lecz dla całego społeczeństwa. 
Pojawiły się i  rozwinęły formy zabezpieczające 
i usprawniające funkcjonowanie handlu, takie jak we-
ksle zwrotne, podwójna rachunkowość, nowe rodzaje 
spółek, nowe jarmarki, będące jakby izbami obrachun-
kowymi ówczesnego świata oraz nowe banki, działają-
ce już w sposób zbliżony do późniejszych. Rozpoczęła 
się pogoń za nowymi źródłami kruszców. Firmy, które 
istniały już w XIV wieku, przeprowadzały teraz inwe-

stycje górnicze, poszukując złota, srebra, miedzi i oło-
wiu. 

Wszystkie te przemiany dokonywały się w sposób 

nie zawsze widoczny dla współczesnych. Następowały 
przesunięcia na mapie głównych ośrodków życia go-
spodarczego, zależnie od wielu czynników: od możli-
wości produkcyjnych, warunków naturalnych, stanu 
demograficznego, a zwłaszcza kształtu organizacji pań-
stwowej. I ona bowiem ulegała przeobrażeniom. Ko-
nieczne stało się oparcie działalności państwa na in-
nych podstawach finansowych, innej organizacji, ka-
drze wykształconych specjalistów, wreszcie ‒ na nowej 
ideologii. 

W sumie ‒ kryzys XIV wieku zadał potężny cios 

starym, przeżytym formom życia w Europie. Upadł do-
tychczasowy system wartości, upadły też siły społecz-
ne, które ukształtowały się i okrzepły w epoce wypraw 
krzyżowych. Ale kryzys ten umożliwił jednocześnie 
rozwój nowym siłom działającym w warunkach istnie-
nia wielkich miast i nagromadzonych kapitałów, sku-
pisk robotników najemnych i powstania nowocześniej-
szych instytucji państwowych. Pozwolił też owym si-
łom znajdować nowe tereny działania. Jeden z tych ob-
szarów stanowiły właśnie w XIII‒XIV wieku ziemie 
polskie, a także kraje sąsiednie. 

Różnice między poziomem życia w Polsce i w Eu-

ropie Zachodniej były aż do połowy XIII stulecia bar-
dzo duże i dotyczyły wielu dziedzin. Wynikało to m.in. 
z faktu późnego włączenia się naszych ziem do kręgu 
cywilizacji śródziemnomorskiej. Najbardziej rzucały 

się  w  oczy  różnice  w  sferze  kultury  ‒  w  liczbie  wy-
kształconych ludzi, działalności szkolnictwa, w archi-
tekturze, rzeźbie, malarstwie itp. Ujawniły się też dys-
proporcje w stopniu rozwoju sił wytwórczych, m.in. 
w poziomie technicznym kopalń kruszców. Istotniejsze 
wszakże, leżące zapewne u podstaw owych nierówno-
ści, wydają się różnice w gęstości zaludnienia. Gdy 
w północnych Włoszech i Niderlandach w XIII wieku 
około 35 osób przypadało na 1 km

2

 (w Lombardii na-

wet powyżej 50), we Francji ‒ 32, w Anglii ‒ 30, 
w Nadrenii i Westfalii ‒ 18, to w Czechach ‒ zaledwie 
14, na Węgrzech ‒ 8, a w Polsce nieco więcej niż 7. 
W tym samym czasie gęstość zaludnienia na Rusi, w 
krajach bałtyckich i skandynawskich wynosiła na ob-
szarach bardziej zagospodarowanych zaledwie 2 osoby 
na 1 km

2

. 

Słabsze zaludnienie wiązało się z mniejszym obro-

tem pieniężnym i z mniejszą produkcją towarową. Je-
śliby wysokość obrotów kupców działających nad Bał-
tykiem w początkach XIV wieku określić cyfrą 1, to 
obroty Flamandów wynosiłyby około 3, a Włochów ‒ 
6. Na terenie Polski dużą rolę odgrywała jeszcze na po-
czątku XIV stulecia prymitywna gospodarka. Handel 
sprowadzał się głównie do drobnej wymiany na ryn-
kach lokalnych. W przeciwieństwie do sytuacji we 
Francji czy we Włoszech, wielka wymiana prowadzona 
przez przedsiębiorców przewożących towary z dalekich 
stron odgrywała u nas minimalną rolę. Nieduże ilości 
wyrobów luksusowych  zaspokajały potrzeby elity, 
dwora i możnych. Natomiast gospodarka wsi, a nawet 

małych miast, nie była zależna od przywozu obcych 
towarów w takim stopniu, jak na zachodzie Europy. 

Wskaźnikiem rozwoju gospodarczego był także 

stopień urbanizacji. W wieku XIII różnice między róż-
nymi strefami geograficznymi w Europie były bardzo 
wyraźne. Na południu kontynentu leżały ówczesne 
miasta ‒ giganty: Konstantynopol (acz bardzo podupa-
dły po zajęciu Bizancjum przez krzyżowców) oraz 
wielkie, liczące blisko 100 tysięcy mieszkańców ośrod-
ki włoskie. Na zachodzie Europy największym skupi-
skiem ludności był Paryż (zapewne zamieszkały przez 
ok. 200 tys. ludzi); w silnie zurbanizowanej Flandrii le-
żały 60-tys. Gandawa i 40-tys. Brugia. Liczne miasta 
znajdowały się w Nadrenii, Westfalii, w Anglii i dalej 
na zachód ‒ w Aragonii. W Europie Wschodniej nie 
było tak wielkich ośrodków. Co prawda szybko rozwi-
jała się Praga, duże znaczenie miał Nowogród Wielki, 
a w wieku XIII powstawały miasta na pobrzeżu Bałty-
ku mające w przyszłości utworzyć niemiecką Hanzę, 
ale w porównaniu z Zachodem obszary na wschód od 
Łaby były bardzo słabo zurbanizowane. W Polsce XIII 
wieku Wrocław liczył być może ponad 10 tys. miesz-
kańców, Kraków ‒ poniżej 10 tys. Inne miasta ‒ 
Gdańsk, Poznań, Sandomierz, Płock ‒ niszczone woj-
nami, stanowiły wówczas ośrodki najwyżej kilkuty-
sięczne. 

Rozległe ziemie na wschodzie stanowiły jednak 

w coraz większym stopniu obszary atrakcyjne dla kra-
jów rozwiniętych. Od XIII wieku znane były jako tere-
ny  wydobycia  metali  kolorowych,  przewożonych 

głównie przez ziemie polskie. Od czasów najazdu 
mongolskiego w pierwszej połowie stulecia przez Pol-
skę lub przez Węgry można było wjechać do atrakcyj-
nych gospodarczo krajów azjatyckich, skąd sprowadza-
no korzenie, cenne wyroby luksusowe, broń, jedwab 
i kosztowności. W Europie, ograniczonej z jednej stro-
ny Cesarstwem Rzymskim, a z drugiej władztwem ta-
tarskim, nie pojawił się jeszcze problem względnego 
przeludnienia. Istniały duże obszary, które czekały na 
nowych osadników, powstawały miasta, w których ła-
twiej niż w starym kraju można było zrobić karierę, 
uzyskać wysoką pozycję w hierarchii społecznej. Do-
dać trzeba, że gospodarka naturalna w znacznie mniej-
szym stopniu niż pieniężna narażona była na wstrząsy 
wywołane spadkiem wartości monety czy rosnącymi 
„nożycami cen” (czyli narastającym spadkiem cen na 
produkty rolne w stosunku do produktów przemysło-
wych). 

Tak więc kryzys dotknął Polskę słabiej niż kraje 

bardziej rozwinięte. Świadczy o tym przebieg „czarnej 
śmierci” w naszym kraju. Na ziemiach słabo zaludnio-
nych, pozbawionych dużych ośrodków miejskich, oży-
wionych kontaktów handlowych i większych ruchów 
ludności, epidemia spowodowała mniejsze straty niż na 
Zachodzie. 

W procesie „doganiania” Zachodu dużo większą 

rolę  ‒ jak się wydaje ‒ odegrały jednak te zjawiska, 
które wynikały ze wspomnianych prób wyjścia z kry-
zysu. Napływały do Polski zachodnie kapitały kupiec-
kie i bankierskie oraz ludzie szukający dogodniejszych 

warunków bytu i bardziej sprzyjających warunków 
działania. Przybywali tu przedstawiciele firm włoskich 
‒ z Genui, Wenecji, Florencji oraz niemieckich ‒ z No-
rymbergi, Augsburga i Ulm. W drugiej połowie XIV 
wieku pojawiali się coraz częściej w portach bałtyckich 
Anglicy, Flamandowie, nieco później Holendrzy, na-
płynęła też fala ludności z Nadrenii i Westfalii. 

O rozwoju stosunków pieniężnych świadczą liczne 

lokacje miast i wsi, wymagające sporego kapitału za-
kładowego, ale ‒ jak widać choćby z ich liczby ‒ gwa-
rantujące opłacalność. W czasach Kazimierza Wielkie-
go budowa murów obronnych, zamków, miast i kościo-
łów nabrała wielkiego rozmachu, nie spotykanego 
wówczas w innych państwach Zachodu. Sam skarb kró-
lewski finansował ponad sto pokaźnych inwestycji bu-
dowlanych. Niezależnie od funkcjonalności owych 
przedsięwzięć, zapewniających bezpieczeństwo mienia 
i życia, sprzyjających rozwojowi handlu i rzemiosła, 
przynosiły one korzyść materialną, oraz możliwość za-
robku setkom ludzi miast i wsi, poczynając od architek-
tów i muratorów, kończąc zaś na niewykwalifiko-
wanych robotnikach. 

W literaturze już od dłuższego czasu zwraca się 

uwagę, że właśnie w XIV wieku zaczęto wywozić 
z Polski lub przewozić przez ziemie polskie futra, skó-
ry, miedź, szare sukno oraz len. Nie mniej ważne wyda-
je się stwierdzenie, że monarchia kazimierzowska sta-
nowiła chłonny rynek na wyroby, które w okresie 
upadku gospodarczego na Zachodzie nie zawsze znaj-
dowały zbyt. Przede wszystkim chodzi o sukno. Jego 

produkcja ukształtowała znaczenie i potęgę mieszczan 
Brugii, Gandawy, Ypres i miast północnowłoskich. 
Zbyt znajdowały w Polsce także wyroby żelazne i kra-
marskie z Norymbergi. Jak dalece ważny stał się rynek 
polski dla zagranicy, świadczy przywóz soli. Jeszcze na 
przełomie XIII i XIV wieku, obok czynnych już kopalń 
w Bochni i Wieliczce, zapotrzebowanie naszego kraju 
zaspokajały solanki Kołobrzegu i Kujaw oraz sól spro-
wadzana z pobliskiej Rusi lub z Halle i Lüneburga. 
W ciągu XIV wieku, wraz z rozwojem nowych form 
działania stosowanych m.in. przez kupiectwo zrzeszone 
w Hanzie niemieckiej, rynek Prus i Wielkopolski, 
a częściowo też Mazowsza, zdobyła sól morska pocho-
dząca z wybrzeży Bretanii. Widocznie opłacało się 
przewozić morzem przez pół Europy tanią sól, używaną 
do konserwowania ryb i mięsa, wraz z innymi wyro-
bami przemysłowymi. Opłacało się też utrzymywanie 
stałego kontaktu z odbiorcą we wschodniej Europie. 

Rozwój ziem wschodnioeuropejskich ściągnął tu 

nie tylko kapitały i towary. Do miast śląskich czy nad-
bałtyckich, do wsi organizowanych na nowych zasa-
dach przybywali liczni osadnicy ‒ obok mieszczan 
i chłopów również duchowni, przyjmowani zresztą nie-
chętnie przez miejscowy kler. Przelotnie gościli w do-
rzeczu Odry, Wisły i Niemna rycerze z całej Europy ła-
cińskiej uczestniczący w wyprawach krzyżackich. Byli 
wśród nich i książę Holandii, i książę Derby, później-
szy król Anglii, i baronowie z La Rochelle, i oczywi-
ście rycerze niemieccy. Przywozili oni z sobą nie tylko 
modę i nowe obyczaje, ale także wiedzę o świecie. 

Skutki bliskich kontaktów z Zachodem ujawniły 

się już w trzeciej ćwierci XIV wieku. Nastąpił wówczas 
‒ zapoczątkowany o stulecie wcześniej ‒ gwałtowny 
rozwój wsi, a także miast. W Koronie ‒ Kraków, San-
domierz, Poznań, na Pomorzu ‒ Gdańsk, Toruń, Elbląg, 
na Śląsku ‒ Wrocław, Głogów, Legnica urosły do rangi 
ośrodków, które reprezentowały nie tylko siłę ekono-
miczną, ale i polityczną. Okres przeobrażeń przeżywało 
także polskie możnowładztwo, przystosowujące się do 
korzystania ze świadczeń czynszowych chłopów. Roz-
wój gospodarki pieniężnej zrodził biedotę miejską naj-
mowaną niekiedy do prac sezonowych, a także spowo-
dował zjawisko finansowego uzależnienia najuboż-
szych mieszkańców wsi przez rycerstwo i bogatszych 
sąsiadów. Podjęto przebudowę administracji kraju, 
wojska i sądownictwa. Reformami Kazimierza Wiel-
kiego objęte zostały różne grupy społeczeństwa: sołty-
si, bankierzy żydowscy, handlowy patrycjat miast Ko-
rony oraz rzemieślnicy i chłopi z dóbr królewskich. 

W tym samym czasie swój złoty wiek przeżywało 

państwo krzyżackie w nadbałtyckich Prusach, Czechy 
za Karola IV Luksemburskiego stały się najbogatszym 
krajem Rzeszy, a Dania Waldemara Odnowiciela usi-
łowała odzyskać swe miejsce pierwszej potęgi na Bał-
tyku. Litwa, mimo szarpania przez Krzyżaków, sięgała 
od Bałtyku po stepy czarnomorskie i ‒ już za Olgierda 
‒ pod mury Moskwy, a Węgry za rządów Ludwika 
Wielkiego stanowiły mocarstwo nie tylko naszej części 
Europy. 

W historiografii używa się częstokroć terminu 

„monarchia Kazimierza Wielkiego”. Nie chodzi tu wy-
łącznie o podkreślenie roli wybitnego władcy, ale 
o wskazanie na odrębność stosunków gospodarczych, 
społecznych i politycznych w jego państwie od istnie-
jących poprzednio. W latach 1333‒1370, czyli w okre-
sie panowania tego monarchy, dojrzały warunki dla do-
niosłego w skutkach procesu unii z Litwą i powstania 
szlacheckiej Rzeczypospolitej. W 1333 roku państwo 
polskie składało się z Małopolski oraz ze zniszczonej 
przez najazdy krzyżackie Wielkopolski, ziemi sieradz-
kiej i łęczyckiej. W 1370 roku stan posiadania króla 
polskiego niemal się podwoił, wzrastając o Kujawy, 
południowe i północne skrawki Wielkopolski (Santok, 
Drezdenko, Wałcz, Drawsko, Czaplinek, Wschowa), 
bezpośrednio lub pośrednio podporządkowane Koronie 
Mazowsze, wreszcie ‒ rozległe obszary Rusi Czerwo-
nej. Nadały one Polsce kształt polityczny, którego oś 
stanowił szlak łączący Morze Czarne z Bałtykiem. 

Oś ta łączyła dwie różne strefy gospodarcze, które 

właśnie w dobie kryzysu stały się obiektem szczegól-
nego zainteresowania kupców naszego kontynentu. 
Przez Morze Czarne, powiązane z Konstantynopolem 
i Lewantem, docierały do Europy ze Wschodu towary 
luksusowe. Stepy czarnomorskie, rozciągające się na 
terenach Mołdawii i Ukrainy, aż poza Don i Wołgę, 
stanowiły wielki obszar produkcji hodowlanej na zbyt. 
W XIV wieku rozpoczęła się masowa wymiana z Za-
chodem. Stadami wołów, transportami mięsa i skór za-
częły się już wówczas interesować wielkie firmy nie-

mieckie. Bałtyk z kolei łączył obszary rolnicze i pusz-
czańskie z Zachodem. Zapewne na handlu zbożem wy-
rosły w XIII wieku miasta hanzeatyckie. Znaczenie tej 
wymiany upadło w XIV stuleciu, ale rozwinął się eks-
port futer z lasów Litwy, Rosji i Finlandii, rozpoczął się 
też wywóz drewna, popiołu, smoły i dziegciu. 

Położenie na granicy różnych stref produkcyjnych 

pobudzało wymianę towarów, wpływało na zwiększe-
nie obrotów pieniężnych i rozwój form organizacyj-
nych handlu. Wspomnianemu już budownictwu towa-
rzyszyło w okresie panowania Kazimierza Wielkiego 
lokowanie blisko stu miast na prawie niemieckim, 
z których co trzecie zostało otoczone murami, lokowa-
nie kilkuset wsi oraz wzniesienie około 50 zamków, 
służących nie tylko obronie kraju, lecz stanowiących 
także siedzibę lokalnej administracji. W ślad za rozwo-
jem gospodarki ulegało przemianom ustawodawstwo 
cywilne i karne, prawo sądowe, administracyjne i woj-
skowe, rozwijało się szkolnictwo, doskonaliły rzemio-
sła, umiejętności zawodowe. Wszystko to ukształtowa-
ło określony typ monarchii, prężnej i silnej, umożliwia-
jącej przemiany, które w najbliższych stuleciach miały 
uformować ostateczne oblicze Polski przedrozbiorowej. 

Nie chciałbym, aby Czytelnikowi pozostało wraże-

nie, że czternastowieczną koniunkturę na ziemiach pol-
skich spowodowały wyłącznie czynniki zewnętrzne. Co 
prawda, kryzys w Europie Zachodniej stworzył prze-
słanki do ściślejszych powiązań gospodarczych całego 
kontynentu. Jeśli Polska pierwszych Piastów, a nawet 
Polska dzielnicowa żyła własnym, odrębnym ‒ i szcze-

rze mówiąc ‒ dość prymitywnym bytem gospodarczym 
i społecznym, to od XIV stulecia, od pojawienia się 
współzależności  rozwojowych  między  Wschodem 
i Zachodem, coraz szybciej zbliżała się do poziomu 
państw rozwiniętych. Upraszczając nieco sprawę, dzie-
je Polski przestały być historią lokalną, stały się waż-
nym rozdziałem historii powszechnej. I to stanowi 
punkt wyjścia do dalszych badań i do wyciągania wnio-
sków. 

Współzależność ta była, oczywiście, dwustronna. 

Polska stała się potrzebna Europie, a Europa Polsce. 
Bez polskiego drewna stocznie zachodnioeuropejskie 
nie zbudowałyby karaweli, które dokonać miały wiel-
kich wypraw odkrywczych w XV i XVI wieku, bez 
polskiego popiołu trudno byłoby rozwinąć produkcję 
sukienniczą w Niderlandach. Polskie zboże i woły kar-
miły robotników holenderskich manufaktur kapitali-
stycznych, w zamian za co polska szlachta uzyskała fi-
nansowe podstawy swej władzy. 

Wśród czynników wewnętrznych istotną rolę w 

tworzeniu podstaw późnośredniowiecznej Polski od-
grywały zapewne zdrowsze niż na Zachodzie warunki 
życia w dużych miastach oraz większe możliwości zna-
lezienia rezerw w rolnictwie, zarówno w drodze przej-
mowania form i importu narzędzi pracy, jak i przez 
uprawę nieużytków. Odbudowa zjednoczonej monar-
chii dała możliwości zrobienia kariery państwowej 
przez szerszy niż dotychczas krąg mieszkańców, przez 
różnych funkcjonariuszy samorządów miejskich, uczo-
nych, pracowników kancelarii i dyplomatów. Reformy 

monetarne ułatwiły rozwój wewnętrznego handlu i kre-
dytu, a jednolitość prawa zapewniała większą sta-
bilizację życia w kraju. Kryzys gospodarczy na zacho-
dzie Europy pozwolił na zmniejszenie dystansu dzielą-
cego nasze ziemie od bardziej rozwiniętych. Tam na-
stąpiło zahamowanie tempa wzrostu, u nas zaś przy-
śpieszenie  rozwoju  gospodarczego i  modernizacja 
struktur społecznych”. 
 

 

ROZDZIAŁ DRUGI 

BILANS PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA 

W POLSCE 

Nie zamierzam przedstawiać dziejów Polski od 

XIV do XVI wieku, zrobiono to już bowiem w licznych 
podręcznikach i opracowaniach. Aby jednak ogólnie 
scharakteryzować  jesień  polskiego  średniowiecza, 
spróbuję pokrótce dokonać bilansu przeobrażeń, jakie 
nastąpiły w Polsce w okresie między śmiercią ostatnie-
go Piasta a unią lubelską. W ciągu tych dwóch stuleci, 
w  latach  1370‒1569,  powstała  Rzeczpospolita 
i ukształtowało się społeczeństwo, w którym monopol 
władzy dzierżyła szlachta. Bilans jednak ograniczę do 
ziem Korony, trudno bowiem utożsamiać zróżnicowaną 
wewnętrznie Litwę XIV‒XV wieku z modelem Polski. 

Polska Kazimierza Wielkiego obejmowała dwie 

podstawowe dzielnice kraju: Wielkopolskę i Małopol-
skę z Rusią oraz część Mazowsza (pozostałe ziemie tej 
dzielnicy były lennem króla). W dwieście lat później 
obszar ten (bez utraconych w XIV wieku drobnych 
skrawków na zachodzie) powiększył się o Pomorze 
nadwiślańskie, Warmię i część Pogezanii z Elblągiem, 
uzyskane w 1466 roku, Mazowsze (inkorporowane eta-
pami w latach 1462‒1529), wreszcie ‒ Podlasie i Wo-
łyń wchłonięte w dobie unii lubelskiej. Jeśli przyjmie-
my, że do Korony Królestwa Polskiego należało 
w 1370 roku około 190 000 km

2

, to w 1569 roku obej-

mowała ona około 260‒270 000 km

2

. 

Na Mazowszu mieszkała ludność czysto polska, 

w Prusach Królewskich  ‒ w większości słowiańska 
(Polacy i Kaszubi), ale na terenie dużych miast i wśród 
zamożnego rycerstwa wielu było przybyszów z Nie-
miec. Na Podlasiu siedzieli Mazurzy, Białorusini i Li-
twini, Wołyń zamieszkiwali głównie Rusini, podobnie 
jak i część Podola należącą do Polski od 1340 roku. 
Napływ ludności niemieckiej nieco malał, a wyrówny-
wała go zapewne postępująca polonizacja. Przez oba 
stulecia natomiast trwała imigracja pasterskich ludów 
wołoskich, osadników ruskich, niekiedy tatarskich, do 
miast przybywali zaś Ormianie, Żydzi, Anglicy, Włosi, 
Holendrzy, a nawet Szkoci. 

Stosunki narodowościowe stały się w XVI wieku 

jednym z newralgicznych punktów wewnętrznej poli-
tyki państwa. W dobie unii lubelskiej Rzeczpospolita 
była po Rosji największym terytorialnie państwem eu-
ropejskim. Ponad 800 000 km

2

 zamieszkiwało około 8 

min mieszkańców, z których nie więcej niż 40% (około 
3 200 000) stanowili Polacy. Zgrupowani na obszarze 
mniejszym niż czwarta część całego państwa (180‒200 
000 km

2

), reprezentowali co prawda największą grupę 

narodowościową lecz jedną z wielu posiadających od-
mienne prawa, języki, czasem religie, niekiedy ‒ 
sprzeczne interesy. 

Zmieniała się równocześnie struktura społeczna. 

W wyniku inkorporacji Mazowsza pojawiła się liczna 
grupa drobnej szlachty, która formalnie biorąc działała 
jako samodzielna siła polityczna, faktycznie zaś z cza-
sem miała coraz bardziej ulegać wpływom wielkich 

magnatów. Ci ostatni uzyskali w XV, a szczególnie w 
XVI wieku możliwość pomnażania swych dóbr o roz-
ległe włości ukrainne, a w ślad za tym rosło ich zna-
czenie w państwie. 

Z punktu widzenia zmian struktury społecznej na 

uwagę zasługuje wzrost znaczenia miast. W połowie 
XIV wieku najwięcej ludności skupiał Kraków, liczący 
około 10 000 mieszkańców, po nim kolejno następowa-
ły takie ośrodki, jak Sandomierz i Poznań, gdzie liczba 
ludności niewiele przekraczała 3000. W dwieście lat 
później było już inaczej. Co prawda silnie zurbanizo-
wany polski Śląsk pozostawał poza granicami państwa, 
ale w obrębie Polski od pokoju toruńskiego znajdowało 
się Pomorze Gdańskie. Tam właśnie kwitły pięćdzie-
sięciotysięczny Gdańsk i kilkunastotysięczne Toruń 
i Elbląg. W Małopolsce wyrastał Lublin obok dużego 
Krakowa, na Mazowszu ‒ Warszawa, w Wielkopolsce 
rozwijał się dalej Poznań. Wszystkie te zjawiska wpły-
wały na pogłębianie się różnic w obrębie mieszczań-
stwa. Obok wielkich przedsiębiorców i finansistów 
Gdańska czy Warszawy pojawiła się liczna biedota 
wielkomiejska, żyjąca ze sprzedaży swej siły roboczej. 

Na wsi chłopi, na ogół równi wobec prawa, różni-

cowali się coraz bardziej pod względem majątkowym. 

Ponad 8% wszystkich  mieszkańców stanowiła 

szlachta (na Mazowszu blisko 20%), 4% spośród niej 
można zaliczyć do rodów magnackich. 

Dokładniejsze proporcje między pozostałymi gru-

pami społecznymi trudno ustalić z kilku przyczyn. Po 
pierwsze ‒ granice między nimi były jeszcze bardzo 

płynne, przynajmniej do końca XVI wieku. Po drugie ‒ 
przeważająca część mieszkańców miast zajmowała się 
po trosze wszystkim: drobnym handlem, wytwórczo-
ścią rzemieślniczą i uprawą roli. Z punktu widzenia po-
siadanych uprawnień do stanu mieszczańskiego można 
zaliczyć blisko 20% mieszkańców Polski. Jednak tych, 
którzy w rzeczywistości stanowili grupę zawodową ży-
jącą z zajęć charakterystycznych dla ludności miejskiej 
‒ a więc z rzemiosła, handlu, lichwy, ze sprzedaży swo-
jej siły roboczej ‒ było o wiele mniej. Zapewne w skali 
wszystkich ziem koronnych stanowili oni około 6% 
mieszkańców. W tym stanie rzeczy, odliczając niewiel-
ką liczebnie grupę duchowieństwa, można sądzić, że 
około 80% ludzi w Polsce należało do zróżnicowanych 
majątkowo i prawnie chłopów. Polska pozostawała kra-
jem rolniczym, ale w ciągu XIV i XV wieku nastąpiła 
zmiana struktury społecznej. Jeszcze bowiem w dobie 
rozbicia dzielnicowego, jak się wydaje, około 90% Po-
laków mieszkało na wsi. 

Do pozycji dodatnich w bilansie schyłku średnio-

wiecza należy zaliczyć niewątpliwy wzrost zaludnienia 
Polski. Przy całej niejasności źródeł i wątpliwości do-
tyczących liczb szacunkowych, można jednak stwier-
dzić, że trzy główne dzielnice Polski ‒ Wielkopolska, 
Małopolska i Mazowsze ‒ rozciągały się w połowie 
XIV wieku na obszarze 145 000 km

2

 i zamieszkiwane 

były przez około 1 250 000 ludności. Na 1 km

2

 przypa-

dało więc 8,6 mieszkańca. Największa gęstość zalud-
nienia występowała na niektórych obszarach Małopol-
ski i Kujaw, gdzie 1 km

2

 zamieszkiwało ponad 10 osób. 

W sto lat później liczba ludności tych trzech dzielnic 
sięgała zapewne 2 mln, a około roku 1580 ‒ 3 100 000, 
czyli przeciętnie 21 mieszkańców na 1 km

2

. W czasach 

późniejszych taki przyrost, wynoszący blisko 0,3% 
rocznie, byłby zjawiskiem nie budzącym zdziwienia, 
u schyłku średniowiecza jednak musi on zastanawiać, 
tym bardziej, że według obszernej literatury przedmiotu 
dopiero około roku 1500 Europa Zachodnia wyrównała 
straty poniesione w dobie kryzysu i epidemii XIV wie-
ku. 

Wskaźniki zaludnienia niektórych krajów europejskich

 

Lata 

Anglia  Francja 

Norwegia 

Niemcy 

Polska 

Ok. 1300  100 

100 

100 

100 

100 

Ok. 1400 

70 

72 

66 

80 

166 

Ok. 1500 

90 

110 

76 

123 

258 

Z zestawienia wskaźników wynika więc, że okres 

późnego średniowiecza był szczególnie pomyślny dla 
rozwoju zaludnienia Polski. Uwzględniając wszelkie 
zastrzeżenia związane ze słabą podstawą  źródłową 
owych danych, można jednak oprzeć się na nich, by 
wyciągnąć szersze wnioski, zwłaszcza gdy się porówna 
te liczby z informacjami o wzroście gospodarczym na-
szego kraju. Uczynił to Jerzy Topolski, próbując po-
równać różne okresy tysiącletniej historii Polski. Nie 
wchodząc w to, czy udało mu się znaleźć wspólny mia-
nownik dla epoki pierwszych Piastów i dla XX wieku, 

w mniejszej skali chronologicznej obliczenia tego 
uczonego stanowią właściwy punkt wyjścia do dal-
szego wnioskowania. 

Stwierdził on, że około 1340 roku na jednego 

mieszkańca Polski przypadało rocznie 385 kg zboża 
(obecnie 440 kg) oraz około 0,7 kg wyprodukowanego 
żelaza (obecnie 280 kg); w 270 lat później odpowiednio 
‒ 340 kg i 1,6 kg. Produkcja rolnicza, przeliczona na 
głowę, wykazała więc pewną tendencję spadkową 
przemysłowa natomiast zdecydowanie wzrosła. Jest to 
o tyle ważne spostrzeżenie, że jak wiadomo wzrost go-
spodarczy kraju przejawiał się w produkcji pozarolni-
czej. Zwiększył się on, mimo że właśnie w ciągu XIV‒
XVI stulecia powstał folwark pańszczyźniany kształtu-
jący krajobraz gospodarczy i strukturę społeczną na-
szego kraju na blisko pół tysiąca lat. 

Śmierć Kazimierza Wielkiego nastąpiła w okresie, 

gdy społeczeństwo w swym zasadniczym zrębie po-
dzielone było na różne grupy prawne. Na plan pierwszy 
obok rycerstwa wybijali się przedstawiciele starego 
i nowego możnowładztwa, specjalne przywileje gwa-
rantowały pozycję także duchowieństwu i miesz-
czaństwu. Znaczna część chłopów też posiadała okre-
ślony status prawny, powstały w dobie kolonizacji na 
prawie niemieckim. Istniały również grupy społeczne 
uplasowane na pograniczu stanów, których granice by-
ły jeszcze dość płynne. 

Dwieście lat później sytuacja przedstawiła się zu-

pełnie inaczej. Szlachta ‒ choć niejednolita ‒ miała de-
cydujący głos we wszystkich sprawach państwowych ‒ 

politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Dostęp do 
wyższych stanowisk kościelnych zastrzeżony był jedy-
nie dla „dobrze urodzonych”. Przewaga jednego stanu, 
jego dominacja ‒ przede wszystkim nad chłopami, lecz 
również nad znaczną częścią mieszczaństwa, zwłaszcza 
z małych miast ‒ wpłynęła na radykalną zmianę roli 
króla. Jeśli można twierdzić, że absolutyzm czy w ogó-
le władza króla w nowożytnej monarchii europejskiej 
wyrosły z wykorzystania sprzeczności między różnymi 
stanami, to w Polsce znaczenie monarchii opierało się 
w poważnym stopniu na wygrywaniu antagonizmów 
wewnątrz jednego stanu ‒ szlachty. 

Wraz z rozwojem przywilejów szlacheckich w XV 

i XVI wieku powstał ustrój państwowy, który trwał aż 
do maja 1791 roku. Król Polski, będący jednocześnie 
wielkim księciem Litwy, księciem ruskim, pruskim, 
mazowieckim, żmudzkim, inflanckim itp. itp., to po-
mysł zrealizowany ostatecznie dopiero w XVI wieku. 
Ale sejm ‒ to dzieło poprzedniego stulecia, podobnie 
jak główne urzędy państwowe ‒ kanclerza, podskarbie-
go, marszałka, a wreszcie ‒ z pewnym opóźnieniem ‒ 
hetmana. Jeszcze wcześniejsze były ziemskie zjazdy 
szlachty, z których wykształciły się później sejmiki. 
Odgrywały one zasadniczą rolę w samorządzie teryto-
rialnym kraju i wpływały także na politykę ogólną. 
Konstytucja Nihil novi z roku 1505 oraz kodyfikacja 
praw dokonana głównie przez Jana Łaskiego uwieńczy-
ły ważny etap kształtowania się szlacheckiej Rzeczypo-
spolitej. Jeszcze w czasach Zbigniewa Oleśnickiego, 
szczególnie w trzydziestych i czterdziestych latach XV 

wieku, wydawało się, że możnowładztwo opanuje rzą-
dy, odsuwając od nich drobniejsze rycerstwo. W dru-
giej połowie XV i pierwszej połowie XVI wieku moż-
liwości te zostały przekreślone. Kształtowanie się jed-
nego stanu szlacheckiego rozpoczęło się już w wieku 
XIV. W miejsce trzech grup prawnych, płacących róż-
ną główszczyznę ‒ szlachty, włodyków i drobnych ry-
cerzy powołanych z chłopów, wytworzył się w ciągu 
XV wieku jednolity stan. Możni nie uzyskali dodatko-
wych praw, włodycy zaś bądź spadli do rzędu chłopów 
czy mieszczan, bądź wcisnęli się w szeregi szlachty, 
m.in. jako herbowi współrodowcy wielkich panów. 

Unia polsko-litewska i wykształcenie się prawnie 

jednolitego  stanu szlacheckiego  między Dnieprem 
a Wartą miały znaczenie wykraczające poza granice 
obu państw. Nie tylko dlatego, że zmieni! się zupełnie 
charakter małej, ale silnej gospodarczo Polski oraz 
wielkiej i słabiej ekonomicznie Litwy. Nie dlatego tak-
że, że udał się eksperyment polityczny, który ‒ zdawa-
łoby się  ‒ nie miał szans powodzenia. Unia polsko-
litewska i związana z nią polityka dynastyczna Jagiel-
lonów zmieniły zupełnie obraz sił politycznych w Eu-
ropie. W miejsce państw, które stanowiły ‒ mimo całe-
go rozmachu cechującego ich rozwój w XIV wieku ‒ 
peryferię polityczną naszego kontynentu, powstał zwią-
zek będący równorzędnym lub silniejszym partnerem 
Krzyżaków, Rosji, Mołdawii, okresami wciągający 
w orbitę swych wpływów Czechy i Węgry, a więc nie-
bezpieczny nawet dla Habsburgów. Jak wiemy, proces 
schodzenia Polski z marginesu życia politycznego Eu-

ropy rozpoczął się już za panowania Kazimierza Wiel-
kiego, ale podmiotem wielkiej polityki europejskiej 
nasz kraj został dopiero później. 

Zmiana znaczenia politycznego pociągała za sobą 

poważne konsekwencje. Do dnia dzisiejszego niemal 
działają w psychice Polaków emocje wykształcone w 
dobie jesieni średniowiecza i świtu epoki nowożytnej. 
Zmiana kształtu geograficznego Rzeczypospolitej stwo-
rzyła nowe konflikty. Pod władzą Polski i spol-
szczonych magnatów litewskich znalazły się liczne 
grapy ludności litewskiej i ukraińskiej, różniące się od 
swych panów religią, obyczajami, posiadające niekiedy 
świetne tradycje własnej państwowości. Ludność ukra-
ińska, kształtująca właśnie wówczas swą odrębność na-
rodową, determinowała w znacznym stopniu politykę 
wewnętrzną Rzeczypospolitej, od XVI wieku poczy-
nając aż po czasy rozbiorów. 

W XIV stuleciu pojawił się problem zjednoczenia 

ziem ruskich. Za czasów Olgierda, wielkiego księcia li-
tewskiego, a może jeszcze Witolda, istniały dwa ośrod-
ki pretendujące do roli stolicy ziem wszechruskich: 
Moskwa i Wilno. Najróżniejsze przyczyny sprawiły, że 
szala przechyliła się na rzecz Moskwy, która od pierw-
szej połowy XV wieku rozpoczęła świadomą akcję 
„zbierania ziem ruskich”. Zagrażało to stanowi posia-
dania Litwy, a z czasem ‒ państwa polsko-litewskiego, 
stanowiąc nieustanne źródło konfliktów. 

Granice południowe, zachodnie i północne Polski, 

płynne w czasach Łokietka i Kazimierza Wielkiego, 
właśnie w ciągu omawianych dwóch stuleci zastygły 

i nie zmieniały się aż do rozbiorów. Częściowo pojawi-
ły się znów w Polsce Odrodzonej po pierwszej wojnie 
światowej, choćby w międzywojennym kształcie tzw. 
korytarza, stanowiącego pozostałość po Prusach Kró-
lewskich ‒ tej części Pomorza, którą w wyniku wojny 
trzynastoletniej udało się przyłączyć bezpośrednio do 
Korony. Z reszty ziem krzyżackich powstało państwo 
usankcjonowane hołdem pruskim 1525 roku, które za-
grażało najżywotniejszym interesom Polski od XVII 
wieku aż po drugą wojnę światową. 

Po rozbiciu Krzyżaków innego znaczenia nabrał 

konflikt z Niemcami. Nie królestwo niemieckie, jak za 
Chrobrego czy Krzywoustego, było głównym wrogiem 
Polski, lecz ‒ znacznie później ‒ Brandenburgia-Prusy. 
Po faktycznej rezygnacji naszego państwa z Pomorza 
Zachodniego i z ziemi lubuskiej nastąpił na tych grani-
cach okres względnie pokojowego współżycia trwający 
aż do XVII wieku. Nowe konflikty powstały już w wa-
runkach ekspansji brandenburskiej. Podobnie rezygna-
cja z polskiego Śląska, podporządkowanego koronie 
czeskiej, zakończyła etap konfliktów na południu. 
W warunkach panowania Kazimierza Wielkiego była to 
zapewne rezygnacja konieczna, za Jagiellonów ‒
kapitulacja, której ujemne skutki trwały aż po czasy 
nam współczesne. Jeszcze Jan Długosz marzył o chwili 
powrotu Śląska do macierzy. Dla jego następców był to 
już problem mało realny, przytłoczony ‒ mimo niechęci 
szlachty polskiej do Habsburgów i cesarstwa ‒ wagą 
konfliktów na wschodzie i północy. 

Zagadnienie następne to rozwój kultury polskiej 

u schyłku średniowiecza. Jak się wydaje i tu wystąpiły 
zjawiska, które dziś jeszcze odgrywają istotną rolę. Aż 
do XIV wieku rozwój kultury polskiej biegł dwoma to-
rami. Z jednej strony istniała pozostająca pod silnym 
wpływem  Zachodu elita intelektualna, obejmująca 
wyższych duchownych, skupionych wokół siedzib bi-
skupich, kapituł i w pewnym stopniu dworów książę-
cych. Z drugiej strony szerokie rzesze społeczeństwa 
kultywowały formy życia, obyczaje, sposoby myślenia 
ukształtowane jeszcze w czasach przedchrześcijań-
skich. Oba kręgi kultury niewątpliwie coraz bardziej się 
ujednolicały. Kultura warstw wyższych, niejednokrot-
nie nasycona magiczną treścią, wyrosła z obrządków 
pogańskich; często też jej zewnętrzne formy i najprost-
sze treści światopoglądu chrześcijańskiego przejmowa-
ły masy ludności wiejskiej. 

Przełom nastąpił właśnie w XIV wieku, i to prze-

łom widoczny przynajmniej w trzech płaszczyznach. 
Po pierwsze ‒ zakończył się proces adaptacji przez całe 
społeczeństwo kultury śródziemnomorsko-chrześciań-
skiej. Nie bez przyczyny dziś jeszcze sztuka ludowa 
posiada wiele formalnych cech gotyku. Ten styl był 
pierwszym, który przyjęła za swój ludność chłopska. 

Po drugie ‒ wtedy właśnie nastąpiło pierwsze 

wielkie upowszechnienie pisma. Nie sposób przecenić 
tego wydarzenia. Jeszcze w XII i XIII wieku sztukę 
precyzowania swych myśli na piśmie i przechowywa-
nia ich na pergaminie posiadała bardzo wąska grupa, 
rekrutująca się spośród wyższego duchowieństwa i nie-

licznych przedstawicieli najwyższych sfer dworskich. 
Pismo znajdowało zastosowanie w działalności ko-
ścielnej i dyplomatycznej. I w jednym, i w drugim 
przypadku było słabo związane z życiem czynnych 
produkcyjnie mas ludności na wsi czy w mieście. 

Już w czasach Kazimierza Wielkiego stan ten 

zmienił się dość radykalnie. Mieszczaństwo, działające 
na polu wielkiego handlu, rzemiosła, kredytu, lichwy, 
organizacji przedsiębiorstw górniczych, musiało znać 
sztukę pisania i rachowania. Rycerstwo nabyło ją 
w ciągu dwóch najbliższych stuleci, a i wśród chłopów 
zdarzali się tacy, którym była ona potrzebna. Pismo 
więc rozpoczęło wówczas swoją karierę w naszym kra-
ju, stało się niezbędną umiejętnością w życiu codzien-
nym. Rzecz prosta, zmieniło to w sposób dość radykal-
ny ogólny obraz kultury społeczeństwa. Nastąpiły 
pierwsze, bardziej masowe zjawiska jej unifikacji: po-
jawiły się wspólne dla całego kraju poglądy i opinie, 
które można było w większym niż dotychczas stopniu 
kształtować za pośrednictwem pisma. 

Po trzecie ‒ odnotować należy początki ogólnego 

wzrostu wykształcenia. W tym zakresie wypadnie 
zwrócić uwagę na najświetniejszy okres rozwoju uni-
wersytetu krakowskiego, odnowionego w 1400 roku, 
oraz na rozrost sieci szkół parafialnych i miejskich, do-
starczających jednolitej wiedzy, czy raczej jej podstaw 
dla znacznej części ówczesnego społeczeństwa. Korzy-
stała z tego i szlachta, i mieszczanie, a niekiedy także 
chłopi. Obok nauki masowej i studiów wyższych kwitła 
też  ‒ w zakresie niespotykanym przedtem ‒ wiedza 

i kultura najwyższej elity intelektualnej. Prawo, astro-
nomia, historia, medycyna stały na wysokim, europej-
skim poziomie. Już w roku 1474 pojawił się w naszym 
kraju pierwszy druk, inicjując czas przyspieszenia 
obiegu informacji. Jeśli zygmuntowskie czasy uchodzą 
za złoty wiek kultury polskiej, to trzeba stwierdzić, że 
zostały one przygotowane poprzednim stuleciem, kiedy 
to rozwój myśli stwarzał podstawy racjonalnej, huma-
nistycznej kultury Odrodzenia. Nie jest też rzeczą przy-
padku, że i w sztukach pięknych, po raz pierwszy bo-
dajże od wczesnopiastowskich czasów, pomniki archi-
tektury i rzeźby na ziemiach polskich stanęły w jednym 
szeregu z najlepszymi osiągnięciami Europy. 

Bilans schyłku średniowiecza dla całej Europy 

Wschodniej także trudno uznać za negatywny. Co 
prawda następowały wydarzenia, które pogłębiały de-
stabilizację nie tylko gospodarczą, czym już była mo-
wa, lecz także polityczną i ideologiczną. Pierwsza wią-
zała się z powstaniem nowych państw, zmianami zna-
czenia starych potęg i powstaniem nowych władztw te-
rytorialnych. Coraz luźniejsze więzy spajały kraje 
Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Już od początku XIV 
wieku królowie niemieccy praktycznie niewiele mieli 
do powiedzenia w sprawach dotyczących ziem północ-
nych Włoch. Były one podzielone między silne miej-
skie organizmy, które, jak w przypadku Wenecji, Ge-
nui, Florencji czy Mediolanu, kontrolowały rozległe 
posiadłości niekiedy znacznie oddalone od metropolii. 
Karol V, cesarz Rzymu, król Niemiec i Czech z dyna-
stii Luksemburgów, zasłużył sobie na wdzięczność 

poddanych nad Wełtawą. Był „ojcem Czech”, ale „oj-
czymem dla Niemiec”. Jest to może zbyt krzywdząca 
opinia, jako że różne miasta niemieckie przeżywały 
okres prosperity, a i niektórym księstwom źle się nie 
działo, ale nie ulega wątpliwości, że mimo wspólnego 
króla i wspólnego sejmu Niemcy jako jednolity pod-
miot polityki europejskiej praktycznie bardzo ograni-
czyły (lub wręcz straciły) swoje znaczenie. 

W połowie XIV wieku ważne, jeśli nie najważniej-

sze miejsce w ramach Rzeszy zajmowały Czechy. Sil-
nie zurbanizowane, bogate w kopalnie srebra, słynne ze 
swego uniwersytetu i wspaniałego warsztatu kamie-
niarskiego Parlerów mogły w czasach osłabienia Fran-
cji uchodzić za ośrodek Europy. Nawet „czarna śmierć” 
oszczędziła ten kraj, na pewno wyróżniający się pozio-
mem gospodarki i kultury na obszarach Europy Środ-
kowowschodniej i otoczony innymi posiadłościami 
Luksemburgów ‒ Śląskiem, Łużycami, Brandenburgią. 
Paradoksem historii jest fakt, że w najświetniejszym 
okresie dziejów Czech zaczął się tam kryzys, który za-
początkował ograniczenie roli tej monarchii. Pod ko-
niec XIV wieku konflikty narodowe, społeczne, upadek 
zaufania do Kościoła skrystalizowały się w ruchu ideo-
logicznym inspirowanym przez działalność Jana Husa. 
Jego nauki dotyczące reformy Kościoła, wsparte roz-
budzoną  świadomością narodową Czechów przeciw-
stawiających się przewadze Niemców w życiu gospo-
darczym, doprowadziły do wybuchu zbrojnego zwolen-
ników Husowej doktryny i blisko dwudziestoletnich 
wojen. Okryły one chwałą bojowników czeskich, ale 

wyeliminowały ten kraj jako podejrzany o herezję z je-
go dotychczasowej roli politycznej. Jan Hus wezwany 
na sobór do Konstancji został na nim osądzony, uznany 
za winnego i spalony na stosie. Nie zakończyło to re-
wolucji czeskiej, wręcz przeciwnie ‒ doprowadziło do 
jej eskalacji. Idee Husa zaś miały żywot znacznie dłuż-
szy, stając się jednym ze źródeł reformacji XVI wieku. 

Rozkwit przeżywały także Węgry, szczególnie 

w czasach Ludwika ‒ również króla Polski, nazywane-
go u siebie „Wielkim”, a u nas widzianego w różnych 
barwach i noszącego zaledwie przydomek „węgierski”. 
Ujemne skutki jego panowania to panoszenie się Wę-
grów na dworze krakowskim (zakończone ich pogro-
mem), niesprawna administracja państwowa, doprowa-
dzenie do wojny domowej między Małopolską i Wiel-
kopolską (czy ściślej ‒ częścią rodów wielkopolskich), 
utrata Santoka, a także utrata Rusi Halickiej na rzecz 
Korony węgierskiej. Jasne zaś strony jego rządów, to 
pierwsze wielkie przywileje dla szlachty wydane w Ko-
szycach w 1374 roku, od których rozpoczął się proces 
budowy ustroju przyszłej Rzeczypospolitej. 

Nie sposób tu jednak pominąć jeszcze może waż-

niejszego aspektu unii z Węgrami. Ludwik, siostrzeniec 
ostatniego Piasta Kazimierza Wielkiego, pochodził 
z dynastii Andegawenów panującej w jego czasach we 
Francji, w Neapolu, władającej też nie tylko Polską Ru-
sią i Chorwacją lecz także wybrzeżem Dalmacji. Na 
pewno dynastia ta była równorzędnym partnerem Lu-
ksemburgów, odgrywającym ważniejszą rolę w polity-
ce Europy niż Wittelsbachowie w tym czasie czy Habs-

burgowie. Wbrew też negatywnym opiniom o andega-
weńskich rządach, panowie polscy w 1384 roku po 
śmierci Ludwika, zgodnie z wcześniejszą obietnicą 
powołali na tron jego młodszą córkę Jadwigę. Miała 
ona poślubić w rok później wielkiego księcia Litwy, 
Jagiełłę, doprowadzić do chrztu ostatni, litewski bastion 
pogański w Europie, odzyskać dla Polski Ruś, a przed 
śmiercią przyczynić się do odnowy Uniwersytetu Kra-
kowskiego. 

Węgry pozostały silnym państwem aż do począt-

ków XVI wieku. Jednak już od czasu następcy Ludwi-
ka, Zygmunta Luksemburskiego, stawały wobec coraz 
większej groźby najazdu tureckiego. W początkach 
wieku XV główny ośrodek polityczny Europy Środko-
wowschodniej przeniósł się z Pragi i z Budy na północ 
od Karpat ‒ do Krakowa. Trzeba przyznać, że ten 
awans Polski przygotowywany był długo. W 1333 roku 
śmierć zjednoczyciela monarchii ‒ Władysława Ło-
kietka ‒ zastała kraj zniszczony, osłabiony, wojujący 
nawet nie na dwa, ale na trzy fronty: z Krzyżakami, 
królem czeskim Janem ‒ pretendentem do polskiej ko-
rony ‒ i Brandenburgią. W niespełna wiek później Pol-
ska, sprzymierzona z Litwą i związana z nią kolejnymi 
aktami unii, należała do państw najbardziej znaczących 
i liczących się w Europie. W 1364 roku wzmocnienie 
władzy centralnej i uporanie się z wielkopolską opozy-
cją, zajęcie po długich walkach Rusi Halicko-
Włodzimierskiej, odzyskanie Kujaw, zhołdowanie Ma-
zowsza ‒ te sukcesy w polityce wewnętrznej i zagra-
nicznej szły w parze z działalnością ustawodawczą, re-

formą monetarną, przebudową miast i wsi, stworzeniem 
pierwszej wszechnicy w Polsce. Jeśli Korona polska 
stała się dla Litwy atrakcyjnym partnerem, to w znacz-
nym stopniu zawdzięczała to czasom panowania Kazi-
mierza. 

Draga połowa XIV wieku to także czasy początku 

odrodzenia państwowości ruskiej. Na tron moskiewski 
w roku 1359 wstąpił wielki książę Dymitr Iwanowicz. 
W roku 1380 wsławił się pierwszym rosyjskim zwycię-
stwem nad Tatarami (nad Donem ‒ stąd przydomek 
„Doński”). Niezależnie od skromnych bieżących wy-
ników politycznych ‒ przed tym i po tym Tatarzy pod-
chodzili pod Moskwę, którą w ramach odwetu za bitwę 
dońską zrabowali i spalili ‒ skutki dalekosiężne sukce-
su Dymitra były wyjątkowo znaczące. Sława bitwy 
przyniosła wielki prestiż Moskwie, od owego czasu 
praktycznie jedynemu ośrodkowi mogącemu „zebrać 
ziemie Rusi”. W połowie XIV wieku istniało kilku 
kandydatów do uzyskania prymatu wśród księstw daw-
nej Rusi Kijowskiej ‒ Twer, Wilno oraz Nowogród 
Wielki odgrywający znaczną rolę na północy. Jednak 
mimo  różnych niepowodzeń,  walk  wewnętrznych, 
klęsk elementarnych drugiej połowy XV wieku już tyl-
ko wokół Moskwy krystalizowała się przyszła pań-
stwowość Rosji. Jej linia Rurykowiczów reprezentowa-
ła nie tylko ciągłość państwową i co ważniejsze ‒ reli-
gijną po przeniesieniu patriarchatu do Moskwy, lecz 
także tradycję obyczajową, językową i prawną. Jeszcze 
do połowy XV stulecia można było mówić o równowa-
dze politycznej na wschodzie Europy między Moskwą 

i Wilnem. W drugiej połowie tego wieku sytuacja już 
się zmieniła. W roku 1478 Iwan III ostatecznie podbił 
Nowogród, a rok później poślubił spadkobierczynię 
tradycji wschodniego cesarstwa rzymskiego ‒ Bizan-
cjum ‒ Zoe Paleolog. Będąc już najwyższym świeckim 
władcą Kościoła wschodniego, sformułował program 
polityczny, który towarzyszył przez następne stulecia 
budowie wielkiego imperium rosyjskiego. Oto Mo-
skwa, nieco później pod nazwą III Rzymu, w przeci-
wieństwie do dwóch poprzednich „trwać miała wiecz-
nie”. Pierwsze etapy konfrontacji zbrojnej między Li-
twą i Rosją, które rozpoczęły się niemal natychmiast po 
śmierci Kazimierza Jagiellończyka, przyniosły wyraźną 
odpowiedź na pytanie, kto zdobył przewagę na wscho-
dzie Europy. Litwa utraciła rozległe ziemie ruskie 
(wraz ze Smoleńskiem podczas kolejnej konfrontacji) 
i gdyby nie pomoc polska ‒ widoczna głównie w zwy-
cięskiej bitwie nad Orszą, przy zdobyciu Staroduba 
przez hetmana Jana Tarnowskiego (1534) ‒ zapewne 
„zbieranie ziem ruskich” byłoby przyśpieszone o kilka 
stuleci. 

Znaczenie Moskwy rosło także w miarę upadku 

dotychczasowego ośrodka prawosławia ‒ Konstantyno-
pola. W roku 1353, korzystając z walk o tron bizantyj-
ski Jana Paleologa z Janem Kantakuzenem, po raz 
pierwszy w Europie pojawili się Turcy osmańscy. Już 
w 1360 roku zdobyli oni pierwsze wielkie miasto euro-
pejskie ‒ Adrianopol. Przez następne lata, mimo klęski 
poniesionej pod Ankarą z rąk Mongołów Tamerlana, 
mimo  przejściowych  sukcesów  władców  Węgier 

(wśród nich w pierwszej fazie wojny naszego Włady-
sława Jagiellończyka), rozbili Bułgarię, Serbię, zagrozi-
li Węgrom i w 1453 roku zajęli Konstantynopol, prze-
nosząc doń swą stolicę. Mapa Europy, rozumianej jako 
krąg cywilizacji, zmieniła się radykalnie na kilka stule-
ci. Pojawił się nowy ośrodek Wschodu ‒ Moskwa. Te-
reny Bizancjum, zamieszkałe jeszcze przez prawosław-
nych Greków, Słowian i Wołochów, stawały się poli-
tycznie częścią trójkontynentalnego świata muzułmań-
skiego, do którego w końcu XV wieku dołączyły nad-
czarnomorskie chanaty tatarskie. Pozostałe ziemie ‒ 
Europy łacińskiej zjednoczonej katolicyzmem ‒ obej-
mowały kraje od Grenady, ostatniego bastionu Maurów 
na Półwyspie Pirenejskim, po krańce Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego. Ani gospodarczo, ani kulturalnie nie 
były to obszary jednolite. Jednak na tym właśnie obsza-
rze Europy miały rozpocząć się procesy, które określiły 
przyszłość nie tylko naszego kontynentu, lecz także 
w znacznej mierze całego świata. 

Początki przemian były bardzo trudne. W pierw-

szej połowie XIV wieku na ziemiach Europy Zachod-
niej trwała już wojna stuletnia, odczuwano też pierwsze 
wielkie konsekwencje tego konfliktu. W 1340 roku flo-
ta francuska została całkowicie zniszczona przez An-
glików pod Sluis. W sześć lat później w bitwie pod 
Crécy lekkie oddziały strzelców angielskich, wywodzą-
cych się z drobnych posiadaczy, rozgromiły ciężko-
zbrojne rycerstwo francuskie. W dziesięć lat później, 
w roku 1356, klęska Francuzów pod Maupertuis była 
jeszcze większa ‒ król Jan Dobry dostał się do niewoli. 

Po raz kolejny wykazano nieprzydatność tradycyjnie 
walczących możnych rycerzy. Chaos we Francji pogłę-
biała „czarna śmierć”, która nie oszczędziła też Anglii. 

Anglia, mobilizując wszelkie dostępne środki fi-

nansowe do prowadzenia wojny, spowodowała pierw-
szy wielki krach finansowy w Europie. Wielkie włoskie 
domy handlowo-bankowe, z firmą Bardich na czele, 
zbankrutowały w latach 1341‒1343 wskutek udzielania 
pożyczek Edwardowi III angielskiemu, rujnując przy 
tym wielu drobnych wspólników i wierzycieli. Wzrost 
podatków towarzyszący wyludnieniu prowadził do 
pierwszych ustaw angielskich o maksymalnych płacach 
dla najemników, wydanych w 1349 roku. Podobne za-
biegi w połączeniu ze wzrostem fiskalizmu wywoływa-
ły powstania mieszczan paryskich i wspomnianą wyżej 
wojnę chłopską we Francji. 

Ruchy społeczne groziły obaleniem starego po-

rządku. W Anglii wybuchło chłopskie powstanie Wata 
Tylera, we Francji ‒ tzw. żakerii, a w 1378 roku we 
Florencji ‒ powstanie tzw. ciompich, robotników za-
trudnionych w warsztatach sukienniczych. Nie sprzyja-
ło stabilizacji politycznej istnienie dwóch, a od 1409 
roku ‒ trzech papieży. Dopiero sobór w Konstancji 
(1414‒1418), ten sam, na którym spalono Jana Husa, 
doprowadził do względnego uporządkowania spraw or-
ganizacyjnych Kościoła. Nie było to równoznaczne 
z jego odnową ideologiczną o którą walczyli liczni 
działacze z Janem Wycleffem, a przede wszystkim Hu-
sem na czele. 

Po przewagach Francji nad Anglią w sześćdziesią-

tych i siedemdziesiątych latach XIV wieku początek 
następnego stulecia przyniósł klęski Francji. W okresie 
Grunwaldu trwały tam krwawe walki o władzę dwóch 
ugrupowań możnowładczych, Armaniaków i Burgund-
czyków. Były to również lata nowej ekspansji angiel-
skiej, zapoczątkowanej pod Azincourt w 1415 roku. 
Podobnie jak w poprzednich wielkich bitwach, na polu 
legł kwiat rycerstwa francuskiego, a angielski władca 
Henryk V wystąpił jako pretendent do tronu Francji. 
Odnowa tego kraju zaczęła się w roku 1429 od wystą-
pienia Joanny d'Arc. Wojna stuletnia zakończyła się 
w 1453 roku zwycięstwem Francji. Wtrąciło to Anglię 
w konflikty wewnętrzne, w walkę stronnictw, zwaną 
wojną dwóch róż (1455‒1483), która wyniszczyła an-
gielską arystokrację i ziemiaństwo. 

Nowa sytuacja polityczna powstała na Wschodzie 

łacińskiego kręgu kultury, na obszarach „młodszej Eu-
ropy”. Wynikała z dwóch unii zawartych w bliskim so-
bie czasie. Pierwsza, o której mowa będzie w następ-
nych rozdziałach, została zawarta między Polską a Li-
twą w 1385 roku. Ponawiana, zmieniana i uzupełniana 
w latach 1401, 1413, 1431, 1447 miała w następnym 
stuleciu, w Lublinie (1569) doprowadzić do powstania 
Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Towarzyszył jej ro-
snący prestiż dworu i dynastii Jagiellonów, którzy na 
przełomie XV i XVI wieku panowali w Czechach, na 
Węgrzech, hołdowali Mołdawię i Prusy krzyżackie. 
Mimo niedawno przyjętego chrześcijaństwa odgrywali 
oni, szczególnie po triumfie grunwaldzkim, jedną 

z głównych ról w polityce europejskiej. Unii towarzy-
szyły także kształtujące się nowe formy ustrojowe pro-
wadzące do powstania tzw. demokracji szlacheckiej: 
sejmiki ziemskie, bez których niemożliwe stało się 
sprawowanie władzy, sejm walny, ostatecznie ukształ-
towany w 1493 roku, oraz systemy sądownictwa samo-
rządowego. 

Druga unia w tej części Europy, tzw. kalmarska, 

została zawarta w 1397 roku między Danią, połączoną 
wówczas z Norwegią, a Szwecją(do której należała tak-
że Finlandia). Pierwsza unia zbliżała trzy odmienne 
kręgi cywilizacyjne. Odmienne etnicznie (Słowianie 
wschodni, Słowianie zachodni, Bałtowie), wyznaniowo 
(katolicy, prawosławni, poganie) i kulturowo. Druga 
unia obejmowała trzy kraje skandynawskie o podob-
nym języku, zbliżonej tradycji historycznej, współist-
niejące od najdawniejszych czasów. Konflikty, nawet 
otwarte wojny, trapiły oba nowe związki. Jest jednak 
paradoksem historii, że „trudna unia”, polsko-litewska, 
nie tylko przetrwała do końca XVIII wieku (a w świa-
domości zbiorowej w niemałym stopniu do dziś), lecz 
także wytworzyła szczególne, cenne formy kultury, na-
tomiast „unia łatwiejsza”, duńsko-szwedzka, po stule-
ciu krwawych konfliktów przyniosła wzajemną wro-
gość przezwyciężoną dopiero w czasach najnowszych. 
Zapewne przyczyną tego stanu rzeczy były próby duń-
skich możnych zmierzające do podporządkowania so-
bie Szwedów, w efekcie nieudane, podobnie jak i dąże-
nia do opanowania atrakcyjnego handlu bałtyckiego. 
Tu  Duńczycy  napotkali  konkurencję  niemieckich 

mieszczan zrzeszonych w Hanzie, którzy szczytowe 
sukcesy odnosili właśnie w okresie budowy unii kal-
marskiej, w drugiej połowie stulecia (sukces w wojnie 
z Danią zakończonej w 1370 roku). Nie te przemiany 
polityczne miały jednak największe znaczenie dla przy-
szłości Europy. 

W pierwszej połowie XV wieku nastąpiły trzy wy-

darzenia, których znaczenia  niepodobna przecenić. 
W 1434 roku Portugalczycy opłynęli afrykański przy-
lądek Bajador, otwierając etap dziejów międzykonty-
nentalnych. W tym samym roku Cosimo Medici, przed-
stawiciel nowej bankowości i finansjery objął władzę 
we Florencji, a około roku 1450 wynaleziono druk. Te 
trzy wydarzenia są w jakimś stopniu symbolami prze-
mian, które doprowadziły różne i odrębne społeczeń-
stwa średniowiecza do nowożytnej integracji. Odkrycia 
geograficzne nie tylko poszerzyły wiedzę człowieka 
o kuli ziemskiej, ale przekształciły także jego psychikę. 
Świat stał się większy, bardziej skomplikowany niż są-
dzono, ale poznawalny. Właśnie w XV‒XVI wieku za-
częto myśleć  ‒ w sensie dosłownym ‒ kategoriami 
światowymi. 

Odkryciami zainteresowana była nie tylko korona 

Portugalii, a później korony innych potęg morskich. Do 
uczestniczenia mniej lub bardziej czynnie w tej działal-
ności zostały bowiem wciągnięte różne kraje. Węgry 
dostarczały miedzi. Niemcy ‒ wyrobów swego przemy-
słu precyzyjnego. Włochy ‒ kapitałów. Bogactwa nowo 
odkrytych ziem, po przejściu przez wiele rąk, trafiały 
do odbiorców w całej Europie. Umożliwiały to nowe 

formy działalności kapitału mieszczańskiego, od XV 
wieku ‒ jak w przypadku Cosimo Medici ‒  ściśle 
współpracującego z władzą polityczną. Medyceusze 
rządzili Florencją bankierami całego świata stali się ich 
następcy ‒ Fuggerowie, którzy finansowali cesarza Ka-
rola V. 

Druk z kolei pozwolił na rozpowszechnianie idei, 

myśli, poglądów oraz wiedzy. Bardziej niż jakikolwiek 
inny wynalazek przyczynił się on do zacierania się gra-
nic, do tworzenia jednolitej kultury. 

Polska także brała żywy udział w tych wszystkich 

procesach. Od lat dwudziestych XV wieku dostarczała 
na Zachód drewna do budowy okrętów. W drugiej po-
łowie stulecia zaczęła odgrywać rolę spichlerza Europy 
jako największy eksporter zboża. Jej oknem na świat 
stało się Pomorze Gdańskie, odzyskane w wyniku po-
wstania pruskiego i wojny trzynastoletniej. Jednocze-
śnie rozwijała się polska akcja kolonizacyjna na ży-
znych stepach Ukrainy. Okres wspomnianej wojny sta-
nowi zresztą  świetny przykład ilustrujący większość 
przemian zachodzących w Polsce w XV stuleciu. 
Wzrost znaczenia zawodowych armii i zmierzch zna-
czenia rycerstwa ukazuje klęska pospolitego ruszenia 
pod Chojnicami i sukces zaciężnych wojsk Piotra Du-
nina pod Świeciem w roku 1462. Decydujące zwycię-
stwo morskie floty kupców Gdańska i Elbląga nad flotą 
krzyżacką w roku 1463 świadczyć może o potędze obu 
miast, zaś coraz większej roli nagromadzonych kapita-
łów  dowodziło  wykupywanie  obronnych  zamków 
krzyżackich z rąk zaciężnych Zakonu za gotówkę i na 

kredyt. Przywileje Kazimierza Jagiellończyka z 1457 
roku uczynić miały z Gdańska potęgę gospodarczą i po-
lityczną. 

W tym samym niemal czasie (1469) na drugim 

krańcu Europy Ferdynand, książę Aragonii, poślubił 
dziedziczkę korony kastylijskiej, Izabellę. Był to po-
ważny krok na drodze do budowy zjednoczonego pań-
stwa hiszpańskiego. Już w następnym stuleciu miało 
ono stać się pierwszym na skalę  światową imperium, 
w którego  granicach „słońce nigdy nie zachodziło”. 
W roku 1474 na tron wstąpiła Izabella, a w pięć lat 
później Ferdynand. W 1492 roku zjednoczone króle-
stwa Aragonii i Kastylii zdobyły ostatnią placówkę 
oporu mauretańskiego w Europie ‒ emirat Grenady. 

Rok ten zapisał się na kartach historii powszechnej 

pierwszą wyprawą Krzysztofa Kolumba, odkryciem 
Nowego Świata ‒ początkiem zamorskich kolonii 
Hiszpanii i jej wielkich wypraw odkrywczych. Ich uko-
ronowanie stanowiła wyprawa Magellana w roku 1519. 
W trzy lata później na statku o symbolicznej nazwie 
„Victoria” powrócili do Kadyksu nieliczni pozostali 
przy życiu uczestnicy pierwszej w dziejach podróży 
dookoła świata. Kuła ziemska przestała być pojęciem 
abstrakcyjnym. Już wówczas kształtował się nowator-
ski i przełomowy pogląd kanonika warmińskiego, Mi-
kołaja Kopernika, na miejsce Ziemi we wszechświecie. 

Po  zwycięskim  zakończeniu  wojny stuletniej 

(1453), po rozbiciu feudalnych koalicji antymonarchi-
stycznych, tzw. Lig Dobra Publicznego (1465, 1467), 
król Francji Ludwik XI (przed nim, do roku 1461, Ka-

rol VII) rozpoczął budowę scentralizowanej monarchii, 
opartej na silnej władzy królewskiej. Klęska księcia 
burgundzkiego, pobitego pod Nancy w 1477 roku przez 
Szwajcarów, umożliwiła wcielenie do korony francu-
skiej ziem najgroźniejszego wewnętrznego wroga zjed-
noczenia. Rozkwit Francji doprowadził już od roku 
1494 do wojen włoskich. Na Półwyspie Apenińskim 
Francja zmierzyła się z Habsburgami, którzy pretendo-
wali do ziem pozostałych po księciu burgundzkim. Na 
dobre usadowieni na tronie rzymskim i niemieckim, 
sięgać mieli po spadek hiszpański, potem zaś czeski 
i węgierski. W ciągu najbliższych lat XVI wieku wyro-
śli na główną siłę Europy. 

Po kryzysie wojny dwóch róż tron w Anglii opa-

nowali Tudorowie. Wówczas to rozkwitły miasta, 
a w ich obrębie rozwinęła się nowa siła społeczna ‒ 
mieszczaństwo. Na okres panowania Tudorów przypa-
dają początki zjawiska określanego mianem pierwotnej 
akumulacji kapitału. Wtedy też Anglia zaczęła orga-
nizować wyprawy odkrywcze. 

Wszystkie te wydarzenia przypadły na wiek XV ‒ 

słynne włoskie quattrocento, które przyniosło niespoty-
kany w średniowieczu rozkwit sztuk i nauk. Wraz ze 
zmianami życia gospodarczego i społecznego pojawiły 
się postawy humanistyczne, wytwarzał się nowy typ 
mentalności człowieka ‒ krytycznego i chciwie poszu-
kującego nowości. Ideologicznym wyrazem prze-
obrażeń była reformacja, zapoczątkowana wystąpie-
niem Marcina Lutra w 1517 roku. Stała się ona zarze-
wiem nowych konfliktów, a w konsekwencji jedną 

z przyczyn nowego układu sił w Europie. Silne i rozle-
głe państwo polskie miało w nim odgrywać istotną rolę. 

ROZDZIAŁ TRZECI 

U PODSTAW RZECZYPOSPOLITEJ                    

OBOJGA NARODÓW 

Mało które wydarzenie w dziejach Polski było tak 

brzemienne w konsekwencje, jak unia z Litwą. Kształt 
granic, konflikty i przymierza międzynarodowe, bogata 
i wielka literatura krzepiąca serca w latach niewoli, 
a nawet struktura gospodarcza ‒ wszystkie te czynniki 
stanowiły w znacznym stopniu efekt tego związku. 
W jesieni polskiego średniowiecza problem Litwy wy-
suwa się na plan pierwszy. Bez zrozumienia warunków, 
w jakich znajdowało się Wielkie Księstwo Litewskie, 
bez prześledzenia drogi, jaką postępował związek obu 
państw, nie sposób zrozumieć rzeczywistości polskiej 
owych czasów. 

Litwa, jako jedyna na obszarach zamieszkanych 

przez plemiona bałtyckie, potrafiła już w XIII wieku 
wytworzyć wczesno- feudalną monarchię w dorzeczu 
Wilii i dolnego Niemna. Żmudź i Auksztota stały się 
ośrodkami organizacji państwowej, której pierwszym 
wielkim władcą od około 1237 roku został Mendog. 

Różne były przyczyny, dzięki którym powstała na 

Litwie rozwinięta organizacja państwowa. Aż do XIII 
wieku obszary nad Niemnem były wskutek położenia 
geograficznego izolowane od wpływów i ekspansji 
bardziej rozwiniętych sąsiadów. Krzyżacy, kupcy han-
zeatyccy, Kawalerowie  Mieczowi, Szwedzi, Rusini 
i Polacy, ilekroć próbowali zapanować nad Bałtykiem, 
spotykali na swej drodze Prusów, Jaćwingów, Kurów, 

Liwów i Estów. W okresie unifikacyjnej działalności 
Mendoga nastąpił najazd Mongołów na Ruś. Nowo 
powstałe państwo litewskie mogło stosunkowo łatwo 
objąć również ziemie sąsiednie: część Rusi Czarnej 
i księstwa połockiego. 

Strukturę społeczną Litwy można w ogólnym zary-

sie odtworzyć dzięki kronikarzom z krajów ościennych. 
Wydaje się, że wczesnofeudalna organizacja państwa 
litewskiego powstała za sprawą księcia i tej części lud-
ności, która dość licznie i aktywnie uczestniczyła 
w wyprawach wojennych. Litwini nie byli koczowni-
kami żyjącymi z rabunku. Już w XIII wieku zajmowali 
się rolnictwem, już wówczas kraj ich słynął z eksportu 
futer, miodu, wosku, popiołu, bursztynu i drewna. Zna-
komita większość mieszkańców należała do grupy wol-
nych posiadaczy ‒ duża własność zaczęła się dopiero 
wykształcać w XIV wieku, i to pod wpływem kontak-
tów z bardziej rozwiniętymi krajami. Państwo wprzęgło 
owych wolnych chłopów do swej organizacji, egze-
kwując od nich najrozmaitsze powinności, głównie 
w naturze, na rzecz wielkiego księcia lub „współwła-
ścicieli państwa” ‒ drobniejszych książąt terytorial-
nych, którzy wywodzili się zapewne ze starszyzny ple-
miennej. Część ludności wiejskiej, tzw. bojarzy, zwol-
niona była ze świadczenia powinności gospodarczych 
w zamian za pełnienie służby wojskowej. 

Ekspansja terytorialna stanowiła jedno z podsta-

wowych zadań państwa. Wojna przynosiła księciu do-
chody, bojarów wzbogacała łupami, co przyspieszało 
dalszy rozwój społeczeństwa i państwa. Od połowy 

XIII wieku zagony litewskie paliły i łupiły nie tylko 
grody ruskie, lecz zagrażały też Krzyżakom, a nieraz 
docierały w głąb Polski. Pierwszą wzmiankę o podwar-
szawskim grodzie Jazdowie zawdzięczamy spaleniu go 
przez Litwinów w 1262 roku. Spośród dalszych najaz-
dów szczególnie groźny był ten, który pod wodzą Wi-
tenesa dotarł w 1294 roku pod Łęczycę, gdzie zginął 
książę Kazimierz, oraz najazd z 1306 roku, który spu-
stoszył kraj aż po Kalisz i Stawiszyn. 

Mendog, wykorzystując swoje sukcesy, próbował 

już w latach pięćdziesiątych XIII wieku unowocześnić 
państwo. Nawiązał kontakt z kurią papieską i w zamian 
za przyjęcie chrztu został ukoronowany na króla Litwy. 
Trudno ocenić i zakres przyjmowanego chrześcijań-
stwa, i przyczyny wycofania się Mendoga ze związku 
z Kościołem rzymskim. Czy okazało się, że papiestwo 
bardziej  jest  zainteresowane  popieraniem  Zakonu 
Krzyżackiego, czy katolicyzm stanowił przeszkodę 
w zjednywaniu dla władztwa litewskiego prawosław-
nych poddanych z obszarów dawnej Rusi, czy wreszcie 
zbyt mocne były elity społeczne zainteresowane pozo-
stawieniem starego obyczaju? Za tym ostatnim przy-
puszczeniem przemawiać może fakt, że i tradycja koro-
ny litewskiej nie przetrwała długo. Zamordowanie 
Mendoga doprowadziło do rozbicia państwa i walk 
wewnętrznych,  które  wszakże  nie  przeszkodziły 
w prowadzeniu kolejnych wypraw na sąsiadów, w węż-
szej już jednak skali. 

Pogrążona w wewnętrznych zamieszkach Litwa 

została ponownie, tym razem już ostatecznie zjedno-

czona przez księcia Giedymina panującego w latach 
1292‒1341. W tym to okresie państwo litewskie, bro-
niąc swej etnicznej kolebki przed rejzami krzyżackimi, 
prowadziło jednocześnie ekspansję na ziemie ruskie. 

Niebezpieczeństwo  krzyżackie  było  pierwszym 

czynnikiem, który prowadził do zbliżenia Polski i Li-
twy. Państwo zakonne, zagarniając Pomorze Gdańskie, 
odcięło Polskę od Bałtyku wiodącego do Europy. Pol-
ska siłą rzeczy musiała zmierzać do odzyskania ujścia 
Wisły. Krzyżacy obawiali się ponadto silnego sąsiada, 
mogli bowiem istnieć tylko wtedy, kiedy prowadzili 
politykę ekspansji. Jest rzeczą charakterystyczną, iż 
powstałe w 1392 roku na dworze Zygmunta Luksem-
burskiego pierwsze plany rozbioru Polski przez pań-
stwa ościenne uwzględniały pretensje krzyżackie aż po 
Kalisz. Głównie jednak akcja Krzyżaków skierowana 
była przeciwko Litwie. Regularnie odbywane wyprawy 
na wschód pozwalały im realizować cel dwojaki. 

Po pierwsze ‒ prowadzić wojny odpowiadające in-

teresom rycerstwa zachodnioeuropejskiego, które z za-
pasami żywności, zbroi oraz pieniędzmi przyjeżdżało 
bądź wielką drogą nadbałtycką bądź statkami do Gdań-
ska, by w ciągu jednego lub dwóch sezonów brać 
udział w zbrojnych wyprawach. Uczestnicząc w krucja-
tach przeciwko poganom, zdobywano zasługi wobec 
Boga, zyskiwano też doświadczenie wojenne i dyplo-
matyczne, tak potrzebne w niespokojnych czasach XIV 
stulecia. Poznawano obce kraje, osiągano również 
ogólne „otrzaskanie” w świecie, co dla synów szla-
checkich miało istotne znaczenie. Zdobywano wreszcie 

sławę, bilet wizytowy rycerza, dzięki niej zaś odpo-
wiednią pozycję w świecie feudalnym, ułatwiającą start 
życiowy. Silnym bodźcem do sezonowego zasilania 
armii krzyżackiej wyruszającej na Litwę był też motyw 
zysku. Chodziło po prostu o rabunek. Litwa zaś słynęła 
z bogactw. Skarbiec wielkoksiążęcy w Wilnie wzbudził 
podziw Polaków i Węgrów. Najpewniej skarbce książąt 
i wielmożów, a nawet bojarów, choć ustępujące znacz-
nie centralnemu, przecież mogły niejednego rycerza 
zachodnioeuropejskiego  uchronić  przed  deklasacją. 
Uczestnicy wypraw zagarniali więc naczynia kościelne 
zrabowane z Polski czy Rusi oraz towary przywożone 
aż z Bizancjum czy z Bliskiego Wschodu. 

Po drugie ‒ Krzyżacy pragnęli roztoczyć kontrolę 

nad głównym wówczas szlakiem komunikacyjnym, 
który biegł brzegiem morza, oraz zdobyć połączenie 
między pruską a inflancką częścią państwa zakonnego. 
Zmierzały do tego wyprawy lat 1348, 1360 i 1362. 
Wojny niemiecko-litewskie nie przebiegały jedynie pod 
znakiem przewagi Krzyżaków. Już za Mendoga podej-
mowano próby zepchnięcia ich do morza zarówno w 
Prusach, jak i w Inflantach. Wyprawy zdobywcze i od-
wetowe powtarzano w XIV wieku. Dobra złupione na 
Krzyżakach niejednokrotnie przechodziły w ręce ksią-
żąt i bojarów litewskich. 

W trakcie „krucjat” krzyżackich próbowano wziąć 

do niewoli co możniej szych Litwinów, w zamian bo-
wiem za ich zwolnienie można było uzyskać okup 
wspomagający kasy rycerzy przybywających z całej ła-
cińskiej Europy. Znani są wszak przybysze na pruskie 

wyprawy z Kastylii i Portugalii, Neapolu i Szkocji, 
Francji i Niderlandów, z Czech i Węgier, a także ‒ po 
pokoju kaliskim zawartym przez Kazimierza Wielkiego 
z Krzyżakami w 1343 roku ‒ z Polski. Prusy krzyżackie 
stały się miejscem spotkań rycerzy europejskich, dla 
których bytność na wyprawie przeciwko poganom sta-
nowiła liczący się wyróżnik ich życiorysu. Dzięki tym 
„krucjatom” zagubiony na obrzeżach Europy obszar 
stawał się lepiej znany. Dalekie Prusy Krzyżackie bo-
gaciły się dzięki przyjazdom gości korzystających 
z usług miejscowych. Jeszcze dalej położona Litwa po-
znawała zaś nie tylko nowe sposoby walki, lecz także 
różne nowinki przynoszone bądź przez powracających 
z niewoli, bądź przez schwytanych uczestników wy-
praw. 

W latach sześćdziesiątych XIV wieku Auksztota, 

w niewielkim dotychczas stopniu niepokojona, stała się 
terenem permanentnych ataków niemieckich. Krzyża-
cy, szczególnie po zdobyciu Kowna w 1362 roku, sys-
tematycznie palili osiedla, niszczyli zasiewy, uprowa-
dzali ludność, bydło, konie, nie kontentując się rabun-
kiem kosztowności. Jeszcze do śmierci wielkiego księ-
cia Olgierda, czyli do 1377 roku, Litwa centralna broni-
ła się dzielnie. Później jednak ‒ jeśli wierzyć przeka-
zom naszego Długosza ‒ wśród części Litwinów po-
wstał nawet projekt ucieczki przed Krzyżakami, opusz-
czenia ojcowizny i przeniesienia się dalej na wschód. 
Zakon wyraźnie zmierzał do unicestwienia państwa 
Giedyminowiczów, a niszczenie przez Niemców pań-
stwa litewskiego odbywało się w czasie, gdy korzystało 

ono w znacznym stopniu z eksploatacji podbitych przez 
siebie ziemi na Rusi. 

Dlaczego w tym właśnie czasie wzrósł napór krzy-

żacki na Litwę i dość zasadniczo zmieniły się cele Za-
konu? Główną przyczynę upatrywałbym w scharakte-
ryzowanej już sytuacji ogólnoeuropejskiej. Próbą wyj-
ścia z kryzysu dochodów klasy feudalnej, szczególnie 
w okresie przerwania walk między Francją i Anglią po 
1360 roku, była walka o utrzymanie zysków z łupów 
wojennych. Dla wyjaśnienia przyczyn narastających 
kłopotów Litwy trzeba także zwrócić uwagę na inne 
zagadnienie. Około 1360 roku ekspansja litewska na 
wschód osiągnęła szczególne natężenie. Kolejne jej 
etapy, realizowane przez Olgierda, to zdobycie w latach 
1359‒1368 Briańska, Mścisławia, a dalej stopniowo 
Podola. Po zwycięstwie nad Tatarami w 1362 roku Li-
twa zdobyła Kijów i umocniła swe panowanie w części 
południowej Rusi. Spośród większych grodów zdoby-
czą Olgierda padł również Smoleńsk. Rzut oka na mapę 
pomoże zrozumieć powstałą sytuację. Kilkaset tysięcy 
Litwinów musiało rozproszyć się po ogromnych ‒ nie-
kiedy ludniejszych i bogatszych od Litwy ‒ obszarach 
Rusi. Dalsza ekspansja oraz wchłanianie i eksploato-
wanie zdobytych terenów przy jednoczesnej skutecznej 
obronie zachodniej granicy przed Krzyżakami okazała 
się niemożliwa. Dziwnemu tworowi, jakim stało się 
nadmiernie rozbudowane państwo litewskie, groziła ka-
tastrofa, którą przyspieszyć mogły stosunki panujące na 
terytoriach podbitych i stosunki wewnątrz dynastii Gie-
dyminowiczów. 

Giedymin i jego następcy umożliwili rycerstwu li-

tewskiemu eksploatowanie ziem ruskich, wielokrotnie 
przewyższających Litwę właściwą nie tylko obszarem, 
lecz i rozbudowaną formą państwowości, instytucjami 
i organizacją społeczną. Społeczeństwo Rusi Kijow-
skiej, mimo zniszczeń tatarskich i utraty niepodległego 
bytu, zachowało tradycje państwowe nieporównanie 
bogatsze od litewskich. Działalność kancelarii, służby 
dyplomatycznej, ważny w średniowieczu ceremoniał 
dworski ‒ wszystko to funkcjonowało na Rusi opierając 
się na wielowiekowym doświadczeniu. Litwini starali 
się wchłonąć społeczeństwo, które reprezentowało ‒ 
jak na średniowiecze ‒ wysoką kulturę. Znaleziska 
w Nowogrodzie Wielkim ukazują rzecz niezwykłą w 
Europie (z wyjątkiem Bizancjum), że już w XI wieku 
nie tylko duchowieństwo i wąska elita władzy znały 
sztukę pisania, lecz zapiski na korze brzozowej prowa-
dzili kupcy i bojarzy ruscy. Mimo iż w następnych stu-
leciach blask kultury ruskiej nieco przybladł, to jednak 
dość powszechna znajomość pisania i czytania stawiała 
to społeczeństwo wysoko w hierarchii ówczesnej Euro-
py. 

Wojska litewskie, podbiwszy tereny Rusi, zetknęły 

się ze światem, który ‒ acz słabszy militarnie i poli-
tycznie skłócony ‒ miał jednak określony przez religię 
sposób życia. Co ważniejsze, system filozoficzny re-
prezentowany wówczas przez Cerkiew stanowił na 
pewno lepszą próbę wyjaśniania zjawisk niż wierzenia 
i zabobony litewskie. Tym bardziej, że wiązał się wła-
śnie z nauką pisma cerkiewnego, z propagowaniem 

i rozwojem sztuk pięknych, głównie zaś malarstwa i ar-
chitektury. Malarstwo cerkiewne Rusi, wspaniale roz-
wijające się od trzech stuleci, robiło wrażenie nawet na 
Włochach czy Francuzach. Znaki, symbole i barwy 
używane w kręgu kultury bizantyjskiej stanowiące 
wzór dla sztuki europejskiej, nie zawsze były dla czło-
wieka Zachodu zrozumiałe, choć nie ulega kwestii, że 
dopiero u samego schyłku średniowiecza definitywnie 
rozeszły się drogi sztuki łacińskiej i bizantyjskiej. 

Obiekty malarstwa spotykane  przez  Litwinów 

w życiu codziennym oddziaływały na nich dobrą i sku-
teczną propagandą, której zresztą łatwo i szybko ulega-
li. To samo można powiedzieć o architekturze. Sobór 
Sofijski w Kijowie czy w Nowogrodzie Wielkim to 
dzieła, które w jeszcze większym stopniu niż malarstwo 
wyrażały określone myśli, ideologię, zdumiewały swo-
im programem i wysokim poziomem techniki budow-
nictwa. Wreszcie rzecz bodaj najważniejsza ‒ społe-
czeństwo ruskie reprezentowało wyższy poziom go-
spodarki niż litewskie. Było to widoczne w sferze obro-
tu pieniądza, w podziale powinności ściąganych na 
rzecz państwa oraz w stosunkach między różnymi gru-
pami ludności. Te formy życia musiały odpowiadać 
możnym litewskim. Na Rusi, na przykład, władza 
w miastach spoczywała w rękach starszyzny zrównanej 
z bojarstwem ziemskim. Takie ośrodki, jak Nowogród 
Wielki, Psków, Smoleńsk, Witebsk, Mohylew, Kijów 
czy Mińsk służyły za wzorzec dla ziem Litwy właści-
wej. 

Wszystko to sprawiło ‒ jak już niejednokrotnie 

w dziejach ‒  że zwycięzcy adaptowali się do miejsco-
wej wyższej kultury, co pociągało za sobą poważne 
konsekwencje: wielmoże i drobni rycerze litewscy 
ruszczyli się, a przejmowanie języka dyplomatycznego, 
zwyczajów i religii prowadziło do recepcji ruskiego 
modelu państwowego. 

Jeśli tak było, to pod znakiem zapytania stawała 

hegemonia książąt wileńskich nad rozległymi obszara-
mi Rusi. Problem ten stał się szczególnie palący, gdy 
we wrześniu 1380 roku wielki książę moskiewski Dy-
mitr rozgromił Tatarów na Kulikowym Polu. Moskwa, 
o czym była już mowa, stała się główną siłą walczącą 
o zjednoczenie kraju i wyzwolenie go od obcych ‒ li-
tewskich i mongolskich ‒ najeźdźców. Zruszczenie 
wielu możnych litewskich czyniło z nich potencjalnych 
klientów Moskwy. W siedemdziesiątych lub osiem-
dziesiątych latach XIV wieku drugim ośrodkiem, który 
zgłaszał pretensje do wszystkich ziem Rusi, było wła-
śnie Wilno. Wielki książę Olgierd wyraźnie zdawał so-
bie sprawę z tego, że albo Litwa zdobędzie władzę nad 
Rusią albo Moskwa pozbawi Litwę wszystkich ruskich 
nabytków. Widział to również Jagiełło. W myśl przy-
mierza zawartego z Tatarami ‒ i jego wojska miały 
wziąć udział w bitwie na Kulikowym Polu przeciw 
Moskwie. Litwini jednak nie zdążyli (czy nie chcieli?) 
przybyć na pole walki. Tatarów wspomagali tylko an-
tymoskiewsko usposobieni książęta ruscy z Riazania. 

Jedno jest pewne: Litwa lat osiemdziesiątych XIV 

wieku z trudnością mogła jednocześnie i walczyć 

o Ruś, i bronić się przed Krzyżakami. Należało szukać 
wyjścia z tego położenia, pogarszanego zamieszkami 
wewnętrznymi. Giedymin, zmarły w 1341 roku, pozo-
stawił siedmiu synów. Dwaj z nich ‒ Olgierd i Kiejstut 
‒ w roku 1345 obalili swego brata Jewnutę i rozpoczęli 
pod zwierzchnictwem Olgierda zgodne współrządy. 
Kiejstut władał w Trokach i dzierżył granicę zachodnią, 
Olgierd zaś zdobywał Ruś. Już to pokolenie Giedymi-
nowiczów łączyło się związkami małżeńskimi z Rury-
kowiczami. Olgierd poślubiał kolejno księżniczki Wi-
tebska i Tweru, jego brat Lubart ‒ księżniczki Włodzi-
mierza i Rostowa. Dwie jego siostry wyszły za mąż za 
wielkich książąt Tweru i Moskwy. W końcu XIV wie-
ku związki obu dynastii z plejadą książąt na rozległym 
pograniczu moskiewsko-litewskim były bardzo ścisłe. 

Stosunki dynastyczne uległy komplikacji po śmier-

ci Olgierda. Pozostawił on dwunastu synów i pięć có-
rek z dwóch małżeństw. Najstarszemu Andrzejowi dał 
księstwo połockie, Dymitrowi ‒ Różańsk, Konstantemu 
‒ Czartorysk, Włodzimierzowi ‒ Kijów, Fiodorowi ‒ 
Ratno. Najstarszy syn z drugiego małżeństwa ‒ Jagiełło 
‒ objął stolec wielkoksiążęcy. Kiejstut miał siedmiu 
synów, z których na wzmiankę zasługuje przede 
wszystkim pierworodny z drugiej żony ‒ Witold ‒ oraz 
jego młodszy brat Zygmunt. 

Ciągła ekspansja wojenna zapewniała nabytki tery-

torialne, a więc i odpowiednie zaopatrzenie wszystkich 
członków dynastii. W okresie stabilizacji natomiast, ci 
ostatni, osadzeni na krańcach państwa i ulegający 
wpływom kultury ruskiej, zamiast reprezentować naj-

wierniejszą wielkiemu księciu grupę, stali się elemen-
tem najmniej pewnym, knującym intrygi i walczącym 
o usamodzielnienie, a czasem nawet o oderwanie się od 
Litwy. Szczególnie słabą pozycję miał wielki książę 
wobec Kiejstuta, cieszącego się autorytetem wśród li-
tewskiego rycerstwa. Sprzeczne interesy różnych gałęzi 
rodu doprowadziły do konfliktów grożących całości 
państwa. Tak więc gdy Jagiełło, usiłując kontynuować 
ekspansję na wschód, próbował pójść na kompromis z 
Krzyżakami kosztem zachodnich kresów, a więc intere-
sów Kiejstuta, doszło do otwartej walki. 

Kiejstut zajął Wilno i ogłosił detronizację Jagiełły. 

Część bojarów i mieszczaństwa, głównie z Wilna, 
opowiedziała się wszakże po stronie Olgierdowicza, co 
przechyliło szalę na jego korzyść. Kiejstut i Witold zo-
stali uwięzieni. Stary patriarcha zmarł w niejasnych 
okolicznościach w więzieniu. Jagiełło został zmuszony 
w 1382 roku do zawarcia traktatu z Krzyżakami, w któ-
rym zrzekał się części Żmudzi i zobowiązywał do przy-
jęcia chrztu w ciągu czterech lat rozejmu. Rozejm 
zresztą przestał obowiązywać w chwili, gdy do Zakonu 
zbiegł Witold i podjął wrogie działania przeciw Litwie. 
Dla linii panującej niezbędne stało się wzmocnienie 
własnej pozycji przez sojusze zagraniczne. 

W 1384 roku pojawiła się dogodna koniunktura dla 

związku z Polską. Na tronie w Krakowie zasiadła Ja-
dwiga, dziesięcioletnia zaledwie córka Ludwika ande-
gaweńskiego, króla Węgier i Polski. W latach jego pa-
nowania kraj nasz zszedł na margines polityki europej-
skiej. Stracił północno-zachodnie skrawki Wielkopolski 

i pogranicznych ziem pomorskich oraz Ruś Czerwoną 
zajętą przez załogi węgierskie. Wewnętrzna sytuacja 
kraju ‒ rozprzężenie administracji, walki rodów moż-
nowładczych, wzrost liczby rozbojów ‒ wymagała 
energicznej interwencji władzy. Problem krzyżacki 
stwarzał konieczność szukania sojuszów za granicą. 
O polityce decydowały możnowładcze rody małopol-
skie, opierające swe znaczenie na dobrach ziemskich 
zarówno w rodzinnej ziemi krakowskiej, jak i ‒ w coraz 
większym stopniu ‒ na zajętych niedawno obszarach 
Rusi Halickiej. One to głównie, a także możnowładz-
two wielkopolskie, zainteresowane były we wzmocnie-
niu niepodległego państwa, którego kadrę urzędniczą 
stanowiliby bogaci rycerze miejscowi. Mężem Jadwigi 
‒ zgodnie z wolą zmarłego Ludwika ‒ miał zostać Wil-
helm austriacki. Nie cieszył się on jednak poparciem 
rycerstwa polskiego. Pod znakiem zapytania stanęłyby 
przy Habsburgu plany ekspansji na ziemie ruskie. Do-
świadczenia z czasów Ludwika przemawiały przeciwko 
powołaniu na tron władcy, którego główne zaintereso-
wania skupiały się na odległych ziemiach dziedzicz-
nych. Nie należało także oczekiwać od niego odzyska-
nia utraconego Pomorza nadwiślańskiego. W tym sta-
nie rzeczy panowie małopolscy: Melsztyńscy, Tęczyń-
scy, Jastrzębce, zwrócili baczniejszą uwagę na północ-
no-wschodniego sąsiada królestwa polskiego, wielkie-
go księcia Litwy. 

Nie ulega kwestii, że za zawarciem związku obu 

państw opowiedziało się też polskie duchowieństwo 
(które nie bez racji liczyło na nowe beneficja) i drobne 

bojarstwo litewskie, zainteresowane polepszeniem swej 
sytuacji politycznej. Przyjęcie modelu polskiego mogło 
zbliżyć położenie służebnej grupy bojarów, zależnych 
od księcia, do sytuacji szlachty polskiej. Możliwości 
produkcji na eksport, a także lepsze sposoby powiązań 
z miastami Rusi Nowogrodzkiej sprawiły, że również 
mieszczanie byli zainteresowani sprawą unii. Kraków, 
Lwów, Lublin, Sandomierz, Wilno i Witebsk dążyły do 
takiego układu sił politycznych, który by ułatwił dzia-
łalność handlową. Nie jest rzeczą przypadku, że jed-
nym z zasłużonych twórców aktu krewskiego był Ha-
nul, kupiec i starosta wileński pochodzący z Rygi, 
a osiadły po unii w Krakowie. Gdańszczanie mieli swój 
kantor w Kownie. Lublin, Sandomierz, a w przyszłości 
i Warszawa, rozwijały się w dużej mierze dzięki han-
dlowi z Litwą. 

14 sierpnia 1385 roku w miejscowości Krewo na 

Litwie zawarty został układ Jagiełły z panami polskimi. 
Jagiełło uzyskiwał koronę i rękę Jadwigi, w zamian za 
co zobowiązywał się do przyjęcia wraz z poddanymi 
chrztu w obrządku łacińskim, wypłacenia Wilhelmowi 
austriackiemu odszkodowania, i co ważniejsze ‒ do od-
zyskania utraconych przez Polskę i Litwę ziem. Cho-
dziło przede wszystkim o Pomorze i Żmudź. Wreszcie 
zobowiązywał się do wcielenia ziem Litwy i Rusi do 
Korony Polskiej. Ten ostatni warunek budził zresztą 
i budzi liczne wątpliwości badaczy. Czy użyty termin 
applicare oznacza wcielenie do Polski ojcowizny Ja-
giełły, czy jakąś bliżej nieznaną wspólną władzę, czy 
też stosunek lenny? Trudno odpowiedzieć na to pyta-

nie. Wydaje się, że pierwotne zamierzenia Jagiełły szły 
w kierunku ściślejszego zespolenia starego i nowego 
władztwa. Bieg wydarzeń ukazał nierealność projek-
tów, które nie uwzględniały zasadniczych różnic kultu-
rowych, społecznych i odrębności wynikających z róż-
nego języka i różnej historii. 

Na początku 1386 roku Jagiełło ruszył do Polski. 

Akceptując jego przybycie, rycerstwo polskie na ma-
sowym zjeździe w Lublinie obwołało go swym królem. 
Uzyskana w ten sposób sankcja jego władzy stała się 
podstawą doktryny i praktyki suwerenności szlachty 
polskiej oraz jej roli w elekcji króla. W lutym 1386 ro-
ku odbył się w Krakowie chrzest Jagiełły, na którym 
książę litewski otrzymał imię Władysław, a na począt-
ku marca ‒ ślub z Jadwigą i koronacja. 

Efekty unii dały o sobie znać już w roku następ-

nym, kiedy to przedstawiciele wyższych warstw społe-
czeństwa litewskiego zostali ochrzczeni przez ducho-
wieństwo polskie. W Wilnie powstało biskupstwo, któ-
re miało należeć do archidiecezji gnieźnieńskiej, a któ-
rego pierwszym biskupem został Andrzej z rodu Ja-
strzębców. Wielki książę wydał dla ochrzczonych boja-
rów przywilej gwarantujący im m.in. dziedziczne po-
siadanie ziemi. Jednocześnie licznie przybyli na Litwę 
rycerze polscy pomagali  Jagielle  podporządkować 
Smoleńsk. Okazali się też przydatni, kiedy przyrodni 
brat wielkiego księcia, Andrzej, starał się zerwać zależ-
ność od Wilna. Zduszenie ruchu separatystycznego 
i zajęcie Połocka zawdzięczał Jagiełło w dużym stopniu 
Polakom. W tym samym 1387 roku hufce polskie pod 

wodzą Jadwigi usunęły z Rusi Halickiej ‒ dziedzictwa 
Kazimierza Wielkiego ‒ załogi węgierskie. Do ziemi 
tej rościli poprzednio pretensje także Litwini. Tym ra-
zem oddziały litewsko-ruskie pomagały hufcom pol-
skim w wyparciu Węgrów. Tegoż roku wojewoda moł-
dawski Piotr złożył hołd Jagielle jako władcy polsko-
litewskiemu, a dwa lata później zawarty został traktat 
w wojewodą wołoskim Mirczą. Układ ten nie przetrwał 
zbyt długo, ale wytyczył kierunki w ekspansji szlachty 
na następne 300 lat. 

Unię realizowano oczywiście z oporami. Trzy lata 

po koronacji Jagiełły doszło za sprawą Witolda do za-
burzeń. Uciekł on od Krzyżaków już w 1381 roku, ale 
mimo ugody z Jagiełłą został pozbawiony dziedziczne-
go księstwa trockiego. Obecnie wzniósł on sztandar od-
rębnego bytu Litwy. Poparła go cała opozycja litewska, 
sprzeciwiająca się wcieleniu Wielkiego Księstwa do 
Polski. 

W 1389 roku Witold ponownie przeszedł na stronę 

Krzyżaków, a Jagiełło, wzmacniając swoją pozycję, 
ściągnął na Litwę oddziały koronne, mianując staro-
stami w Wilnie panów polskich: Klemensa z Mosko-
rzewa i Jaśka z Oleśnicy. 

W roku tym ujawniły się wszystkie trudności wy-

nikające ze związku dwóch tak różnych społeczeństw 
i organizmów państwowych. Litwa nie po to broniła się 
przed utratą swej odrębności, by stać się terenem 
wpływów polskich panów. Powstała sytuacja na pozór 
paradoksalna. Witold, który razem z Krzyżakami roz-
począł wojnę z Jagiełłą, w opinii bojarstwa litewskiego 

bronił odrębności i niezależności Litwy. Jagiełło nato-
miast stał się dla możnych litewskich reprezentantem 
polityki grożącej ograniczeniem ich przywilejów i roli 
w życiu państwa. 

Wojna, która wybuchła w 1390 roku, toczyła się 

w zupełnie innych warunkach niż dotychczasowe kon-
flikty. Na ziemie Litwy wkroczyły wojska zakonne 
wraz z Witoldem; wokół niego skupiali się coraz licz-
niejsi przeciwnicy nowego porządku. Większość boja-
rów witała teraz Witolda jako obrońcę ich stanu posia-
dania. Pięciotygodniowe, krwawe oblężenie Wilna 
skończyło się niepowodzeniem tylko dlatego, że stolicy 
broniły oddziały polskie. 

I w Polsce istniały grapy przeciwników unii. Pia-

stowicz, Władysław Opolski, ściśle związany z Krzy-
żakami, proponował w Malborku rozbicie unii i podział 
Polski między Zakon i posiadłości Luksemburgów. 
Mniej krańcowe, ale też w efekcie prokrzyżackie sta-
nowisko zajmowała część możnowładztwa duchowne-
go i świeckiego. Sędziwój z Szubina czy Jan Kropidło, 
biskup włocławski, dążyli do ustabilizowania granicy 
północnej w oparciu o pokojowe stosunki z Zakonem, 
z czego czerpali różnorakie korzyści. Znajdowali oni 
nawet oparcie w królowej Jadwidze, również niechętnej 
konfliktom z Zakonem. W tych warunkach dwuletnia 
wojna nie przyniosła rozstrzygnięcia. Jagiełło tracił 
oparcie w dziedzicznej Litwie, a Witoldowi trudno było 
połączyć rolę bojownika o ojcowiznę z pozostawaniem 
na garnuszku najzagorzalszych jej wrogów. 

Dlatego bracia stryjeczni stosunkowo łatwo doszli 

do  porozumienia,  którego  efektem  była  ugoda 
w Ostrowie, zawarta w 1392 roku. Zwycięsko wyszedł 
z niej przede wszystkim Witold. Mimo że Jagiełło za-
chował najwyższe prawa zwierzchnie na Litwie, Witold 
otrzymał w zarząd całe Wielkie Księstwo, rozumiane 
jako odrębny od Polski organizm państwowy. Umowa 
krew- ska została przekreślona, a wraz z nią plany sto-
pienia w jeden organizm dwóch całkowicie różnych 
tworów państwowych. 

Ugoda w Ostrowie nie rozwiązała wszystkich 

spraw. Krzyżacy, dla których ekspansja na Litwę była 
sprawą  życia i śmierci, kontynuowali swoje najazdy. 
Dopiero gdy Jagiełło zaatakował w 1396 roku Włady-
sława Opolskiego, a ponadto utworzył liczną koalicję 
anty krzyżacką Zakon zaniechał wypraw na Litwę. Wi-
told stanął znowu wobec dylematu ekspansji na 
wschód. Odsuwając się coraz bardziej od króla polskie-
go, organizował wyprawy, które rozszerzyły jego wła-
dzę aż po wybrzeża Morza Czarnego. W 1398 roku 
zrzekł się całej Żmudzi mocą zawartego z Krzyżakami 
traktatu salińskiego. Dzięki uzyskanemu tym ustęp-
stwem pokojowi, miał nadzieję rozbić władztwo tatar-
skie na Rusi i zjednoczyć Ruś pod hegemonią Wilna. 

Wyprawa z 1399 roku była decydująca dla dalsze-

go rozwoju wydarzeń w Europie Wschodniej. Nad rze-
ką Worsklą doszło do wielkiej bitwy z Tatarami. Woj-
ska Witolda, wspomagane przez część magnaterii ma-
łopolskiej zainteresowaną w ekspansji na wschód, do-

znały dotkliwej klęski. Litwie zagrażali teraz zwycięscy 
Tatarzy i rywalizująca z nią Moskwa. 

W tym samym czasie zmarła Jadwiga. Pozycja Ja-

giełły w Polsce uległa osłabieniu. Bracia uściślili wów-
czas ugodę ostrowską w nowych, dla nich obu niezbyt 
pomyślnych okolicznościach. Zjazdy w Wilnie i w Ra-
domiu potwierdzały unię, utrzymując jednak odrębność 
Litwy od Polski. Witold miał dożywotnio władać 
w Wilnie, uznał wszakże w Jagielle najwyższego księ-
cia litewskiego, składając mu hołd. W razie bezpotom-
nej śmierci Jagiełły, wybór jego następcy w Polsce miał 
się odbyć przy udziale Litwy. Ta część umowy wykra-
czała poza dynastyczne układy. Wymienienie w aktach 
umów bojarów i panów polskich było dla strony litew-
skiej wydarzeniem bez precedensu. Powtórzono zo-
bowiązania wzajemnej pomocy przeciw wspólnym 
wrogom. 

W roku 1401 na Żmudzi wybuchło powstanie an-

tykrzyżackie. Witold ‒ być może ‒ roznieciwszy na-
dzieje Żmudzinów na pomoc ze strony Wilna, udzielił 
jej powstańcom, co doprowadziło do odwetowych wy-
praw krzyżackich, które sięgały w następnych latach 
w głąb Litwy. Stroną w konflikcie stała się i Polska. 
W trakcie wojny wyszły na jaw rozbieżności interesów 
poszczególnych grup społecznych, przy czym podział 
przebiegał nie według kryterium narodowego czy pań-
stwowego. Małopolanie i znaczna część bojarów litew-
skich dążyła do ugody z Zakonem, by móc realizować 
plany ekspansji na wschód. Wielkopolanie natomiast, 
Żmudzini oraz część Litwinów widzieli największe za-

grożenie w Krzyżakach. Na Żmudzi ruchy anty krzy-
żackie miały charakter masowy. Uczestniczyli w nich 
też chłopi, zmuszeni przez najeźdźców do porzucenia 
swych obyczajów i religii oraz do nowych świadczeń 
na rzecz Zakonu. Sprzyjały owym ruchom rosnące po-
wiązania gospodarcze między ziemiami zagarniętymi 
przez Zakon a terytorium sąsiednim. Dorzecze Wisły 
miało bliskie kontakty z Pomorzem Gdańskim, którego 
miasta były zainteresowane zniesieniem barier pań-
stwowych. 

W 1404 roku został zawarty pokój z Krzyżakami 

w Raciążu. Polska uzyskała prawo wykupu ziemi do-
brzyńskiej, która po wielu perypetiach (w 1329 ‒ pod-
bita przez Zakon, odzyskana pokojem kaliskim, zapisa-
na z kolei Kaźkowi pomorskiemu, przejęta przez Wła-
dysława opolskiego i zastawiona przezeń w roku 1392 
Krzyżakom) miała wrócić na stałe do Polski. Litwa 
zrzekła się raz jeszcze Żmudzi. Ruszyła znów na 
wschód, popadając w otwarty konflikt z Pskowem 
i Moskwą. Walki toczyły się aż do 1408 roku, kiedy to 
nad rzeką Ugrą stanął pokój z Moskwą. Litwa uzyskała 
nowe nabytki na północnym wschodzie, ale nie udało 
się jej wyeliminować rywala z walki o prymat w jedno-
czeniu ziem ruskich. 

Wobec zajęcia przez Krzyżaków Nowej Marchii, 

którą zastawił im Zygmunt Luksemburski, siła państwa 
zakonnego wzrosła i jego dalsze plany zaczęły w coraz 
większym stopniu zagrażać Koronie i Litwie. W tych 
warunkach Witold wywołał nowe powstanie na Żmu-
dzi, poparł je i wraz z Jagiełłą podjął decydującą roz-

prawę z Zakonem w 1409 roku. Przebieg działań wo-
jennych, triumf wojsk polsko-litewskich pod Grunwal-
dem w 1410 roku, nieudane oblężenie Malborka, zwy-
cięstwo pod Koronowem, są na ogół znane. Tu wypad-
nie tylko podkreślić wielką rolę Grunwaldu w dziejach 
unii polsko-litewskiej. Mimo niekorzystnego pokoju to-
ruńskiego z 1411 roku, w którym Litwa odzyskiwała 
Żmudź tylko na czas życia Jagiełły i Witolda, a Polska 
‒ ziemię dobrzyńską siła zaczepna Zakonu została zła-
mana. Kampanie wojenne w latach 1414,1419 i 1422 
toczyły się już na terytorium krzyżackim przy stałej 
przewadze polsko-litewskiej. Litwa zrealizowała swoje 
postulaty polityczne, postanowieniem pokoju melneń-
skiego odzyskała w 1422 roku wieczyście Żmudź wraz 
z dostępem do morza i raz na zawsze zlikwidowała 
groźbę zniszczenia swej państwowości przez niemiec-
kie zakony rycerskie. 

Wrażenie klęski krzyżackiej było olbrzymie w ca-

łej Europie. Krzyżacy od Grunwaldu stracili popular-
ność, przestali być dla rycerstwa zachodniego atrakcyj-
ni. Ich kontakty z Zachodem zaczęły się ograniczać do 
najmowania zaciężnych, co nie przynosiło dochodów, 
lecz obciążało skarbiec Zakonu. To także stało się 
przyczyną rosnącego niezadowolenia jego poddanych 
i kryzysu państwa krzyżackiego w XV wieku. 

Unia polsko-litewska weszła nie tylko do świado-

mości społeczeństwa szlacheckiego i bojarskiego, ale 
nabrała również znaczenia w wielkiej polityce europej-
skiej. Doświadczenia wspólnej akcji politycznej i mili-
tarnej legły u podstaw nowej unii. Na zjeździe, odby-

tym w październiku 1413 roku w Horodle, obie strony 
zmodyfikowały obowiązujący dotychczas stan rzeczy. 
Przede wszystkim stwierdziły odrębność Litwy; po 
śmierci Witolda na tron wielkoksiążęcy miał wstąpić ‒ 
w porozumieniu z Polską ‒ nowy władca. W tym świe-
tle wcielenie Litwy do Polski nabierało sensu sojuszu 
między dwoma równorzędnymi państwami, potwier-
dzonego przez Litwę obietnicą niełączenia się nigdy 
z wrogami Polski. Równość stron podkreślały też inne 
postanowienia unii horodelskiej. Katolickie rody bojar-
skie uzyskały od Jagiełły i Witolda takie same przywi-
leje, jakimi cieszyła się polska szlachta. Zewnętrznym 
tego przejawem i manifestacją było przyjęcie 50 rodów 
do herbów szlachty polskiej. Akt unii wymieniał przy 
tym stanowiska państwowe na Litwie, analogiczne do 
polskich wojewodów, kasztelanów i starostów. 

Nie chodziło tu tylko o naśladowanie wzorów pol-

skich, lecz głównie o to, że sytuacja wewnątrzpolitycz-
na w Koronie odpowiadała bojarom litewskim. Zamiast 
stanowić w dalszym ciągu grupę zależną od księcia, 
stawali się oni podmiotem prawa, uzyskiwali stabiliza-
cję polityczną i możliwość korzystania z instytucji pań-
stwowych. Wspólne interesy ‒ kolonizacja ziem ru-
skich, kontrola polityki państwowej, walka o nowe 
przywileje gospodarcze ‒  łączyły w działaniu Melsz-
tyńskich i Odrowążów z Polski z Ostrogskimi i Gliń-
skimi z Litwy. Dzieliła ich natomiast walka konkuren-
cyjna o zdobycze, a na niektórych obszarach wyznanie 
i kultura (część możnych litewskich pozostawała 
w kręgu kultury ruskiej). Dzielił ich też stosunek do 

monarchy. Na Litwie piastował on władzę dziedzicznie, 
w Polsce coraz bardziej utwierdzało się przekonanie 
o elekcyjności tronu. Stąd złożony stosunek samego 
Jagiełły do zwiększania uprawnień bojarów, stąd walki, 
które rozgorzały między stronnikami różnych koncepcji 
w roku 1431. 

Konflikt dojrzewał już wcześniej. Kiedy Zygmunt 

Luksemburski, chcąc skłócić państwa unii i odciąć je 
od wpływu na skomplikowane stosunki ruskie, zapro-
ponował Witoldowi koronę, właśnie Polacy sprzeciwili 
się temu z obawy przed całkowitym rozpadem unii. 
W roku 1430 zmarł Witold. Jego następcą został naj-
młodszy brat króla ‒  Świdrygiełło, który nie uznawał 
swej zależności od korony. 

Możnowładztwo polskie zmusiło króla do wypra-

wy na Ruś w celu oderwania jej od Litwy, lecz nawet 
urzędnicy Jagiełły przechodzili na stronę Świdrygiełły. 
Ten ostatni otaczał się raczej bojarami ruskimi i repre-
zentował politykę równouprawnienia ziem ruskich. 
Broniąc swej niezależności, wszedł w przymierze 
z Krzyżakami, którzy w 1431 roku zorganizowali nisz-
czący najazd na Kujawy i ziemię dobrzyńską. Mimo 
zawieszenia broni, jakie Polacy zaproponowali Świdry-
gielle, jego sytuacja pogorszyła się w następnym roku. 
Bojarzy litewscy gwałtownie wystąpili przeciw równo-
uprawnieniu Rusi. Znów pojawił się problem bytu mo-
carstwowej Litwy, rządzącej olbrzymimi, obcymi et-
nicznie terytoriami. 

W ten sposób powstał nowy układ sił. Z jednej 

strony Świdrygiełło, opierający się na ruskich prowin-

cjach Wielkiego Księstwa, wspomagany czynnie przez 
Krzyżaków, z drugiej strony— Litwini, którzy szansę 
uratowania swojej pozycji upatrywali w związku z Pol-
ską. W porozumieniu z panami polskimi na tron wiel-
koksiążęcy wysunięty został brat Witolda ‒ Zygmunt 
Kiejstutowicz; po opanowaniu Wilna rozpoczął on 
walkę o władzę na całym obszarze państwa litewskie-
go. Do walki o kształt i istnienie unii wmieszały się siły 
odgrywające istotną rolę w polityce ogólnoeuropejskiej. 
Cesarz Zygmunt Luksemburski popierał Krzyżaków 
i Świdrygiełłę,  zaś  zrewolucjonizowane  przez  husy- 
tyzm Czechy występowały przeciw Krzyżakom. Do 
ostatecznej rozgrywki doszło już po śmierci Władysła-
wa Jagiełły. Nad rzeką  Świętą pod Wiłkomierzem ro-
zegrała się we wrześniu 1435 roku decydująca bitwa. 
Zygmunt Kiejstutowicz z Polakami odniósł zwycięstwo 
nad Świdrygiełłą i Zakonem. Krzyżacy musieli wy-
cofać się z wojny, a najmłodszy Olgierdowicz w ciągu 
paru lat utracił swe pozycje na Rusi. Nie bez znaczenia 
okazał się tu przywilej Zygmunta rozszerzający upraw-
nienia bojarów ruskich i praktycznie ‒ poza dostępem 
do wyższych urzędów ‒ zrównujący ich z katolickimi 
bojarami litewskimi. 

Zygmunt Kiejstutowicz, realizując politykę odręb-

ności, ale i współpracy Litwy z Polską, nie cieszył się 
długim panowaniem. Został zamordowany w 1440 ro-
ku, a pośród kilku pretendentów do stolca wielkoksią-
żęcego największe szanse miał młodszy syn Jagiełły, 
dwunastoletni Kazimierz. Panowie litewscy, wykorzy-
stując młodość nowego księcia, potrafili przejąć w du-

żym stopniu władzę i praktycznie oderwać się całkowi-
cie od unii z Polską. 

Pierwszy okres związku obu państw kończył się w 

warunkach, gdy pierwotne postulaty Litwinów zostały 
bądź zrealizowane, bądź zdezaktualizowały się. Bojar-
stwo litewskie rozszerzyło i umocniło swe prerogaty-
wy. Napór Zakonu skutecznie zahamowano. W stosun-
ku do Rusi nie udało się uzyskać pełnego sukcesu, ale 
Litwa była zbyt słaba, by w połowie XV wieku poważ-
nie zagrażać jednocześnie i Tatarom, i Moskwie. Okres 
ten cechowała pewna równowaga polityczna, którą 
wprędce naruszyć miała wzrastająca w siły i znaczenie 
Moskwa. Na razie wydawało się, że bojarstwo litew-
skie uzyskało wszystkie korzyści ze związku z Polską, 
że ustabilizowana sytuacja międzynarodowa  Litwy 
umożliwiła jej samodzielny, odrębny byt państwowy. 

Po śmierci starszego syna Jagiełły Władysława, 

króla Polaków i Węgrów, na polach Warny w 1444 ro-
ku Polacy byli stroną, która uporczywie dążyła do pod-
trzymania unii. Środowisko litewskie niechętnie patrzy-
ło na te plany i między innymi dlatego wielki książę 
Kazimierz Jagiellończyk zwlekał trzy lata z objęciem 
tronu polskiego. Tym też należy tłumaczyć silną po-
zycję młodego elekta w Krakowie. Mimo że obóz moż-
nowładczy ze Zbigniewem Oleśnickim na czele był 
bardzo mocny, Kazimierz ani nie ulegał biskupowi kra-
kowskiemu,  ani  nie  zatwierdził  dotychczasowych 
przywilejów szlacheckich, ani nie poczynił  żadnych 
obietnic. Dziedziczne stanowisko na Litwie wzmacnia-
ło jego pozycję w Koronie. 

Stan taki trwał z niewielkimi zmianami przez całe 

45 lat panowania Kazimierza Jagiellończyka. Formal-
nie rzecz biorąc, był on władcą dwóch nie związanych 
z sobą państw. Wtedy jednak wykształciły się te formy 
życia politycznego, które miały zjednoczyć w przyszło-
ści naród szlachecki. Wspólny władca zapobiegał wy-
buchom zbrojnych konfliktów między obu państwami. 
Szlachta polska, walcząca konsekwentnie o władzę, by-
ła wzorem dla jej odpowiednika na Litwie. Upodabnia-
ła się działalność magnaterii polskiej i litewskiej, po-
wstawały wspólne  doświadczenia,  ujednolicała się 
praktyka dyplomatyczna, kompetencje instytucji (sej-
miki) i urzędów państwowych ‒ starosty, hetmana. 
Miasta Wielkiego Księstwa rozwijały się na analogicz-
nych podstawach prawnych, co miasta Korony. Kra-
kowska wersja prawa magdeburskiego pojawiła się aż 
nad Drują i Dzisną. Co więcej, niektóre miasta, i to po 
obu stronach granicy, utrzymywały z sobą  ścisłe kon-
takty gospodarcze: Mińsk, Pińsk, Brześć, Grodno, Wil-
no z Lublinem, Warszawą z Krakowem, Poznaniem 
i Gnieznem. Formalne istnienie dwóch państwowości 
pozwalało uniknąć większych zadrażnień i konfliktów. 

Polsko-litewska  wspólnota  kulturalna  wyrastała 

z analogicznej sytuacji społecznej i z analogicznych 
form działania. 

Szlachcic polski na Podolu działał tak jak litewski 

na Wołyniu. Wspólnie toczone wojny z Moskwą, Tata-
rami czy Krzyżakami wpływały na ujednolicenie 
uzbrojenia i taktyki, upodabniały się też mentalność, 
formy gospodarowania, rządzenia. Jeśli za czasów Ja-

giełły unia złączyła dwa całkowicie różne kraje, to 
w XVI wieku, kiedy problem prawnego związku stał 
się ponownie aktualny, chodziło już o podobnie rozwi-
jające się i podobnie ukształtowane społeczeństwa. 

Wbrew pozorom istniały także obiektywne prze-

słanki unii. Wiązały się one z położeniem geograficz-
nym obu państw i z gospodarczym znaczeniem Niżu 
Środkowoeuropejskiego i Wschodniobałtyckiego. Oba 
te obszary wyrzeźbił w liczne zagłębienia, kamieniste 
i żwirowe wzgórza oraz piaszczyste równiny lodowiec. 
Panowały tu warunki naturalne, które sprzyjały w śre-
dniowieczu podobnym formom gospodarki, przede 
wszystkim leśnej i rolniczej. 

Jeszcze jeden czynnik łączył oba kraje, różniące się 

przecież klimatem, florą i fauną ‒ Bałtyk. Warunki na 
Bałtyku (niskie fale, brak wahań poziomu wywoływa-
nych przypływami i odpływami) sprzyjały żegludze. 
Wpadające doń od południa i wschodu główne rzeki 
zapewniały komunikację z rozległymi obszarami zlewi-
ska. Równoleżnikowy układ pradolin ułatwiał komuni-
kację wodną. Przez Newę oraz jeziora Ładoga i Onega 
można było zbliżyć się do zlewiska Morza Białego, 
przez Wyżynę Waldajską dotrzeć do źródeł Dniepru 
i Wołgi, rzek wpadających do Morza Czarnego i Ka-
spijskiego. Ciągi wodne Biebrzy i Nami, Noteci i War-
ty,  Haweli  i  Szprewy  ‒  łączyły  Niemen,  Wisłę,  Odrę 
i Łabę. Na obszarach odgrywających podobną rolę w 
gospodarce europejskiej istniał zatem naturalny system 
komunikacji wodnej. A komunikacja w średniowieczu 
stanowiła newralgiczny punkt handlu. 

Jak wiemy, od schyłku XIV wieku dokonywały się 

w Europie przemiany wiodące do ściślejszych powią-
zań gospodarczych różnych j ej regionów. Na Zacho-
dzie rosło zapotrzebowanie na towary z krajów nadbał-
tyckich, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania 
gospodarki Niemiec, Niderlandów czy Anglii, a więc 
futra stanowiące masowy ubiór, smołę, popiół, dziegieć 
‒ konieczne do działalności przemysłowej, drewno ‒ 
głównie potrzebne dla stoczni, wreszcie zboże i bydło. 
Wszystkie te towary mógł dostarczyć wielki obszar, 
znajdujący się u schyłku XIV wieku pod rządami Ja-
giełły i składający się z Polski, Litwy i Rusi. 

Długi proces upodabniania się obu narodów, trwa-

jący zresztą aż do rozbiorów, rozpoczął się wraz ze sta-
bilizacją wewnętrzną. W 1449 roku został zawarty 
układ z Moskwą który na 30 lat uspokoił wschodnią 
granicę Litwy. W tymże roku opozycja skupiona wokół 
syna wielkiego księcia Zygmunta, Michała, została 
rozbita, sam Michał zbiegł do Moskwy, gdzie wprędce 
został otruty. Wraz ze wzrostem władzy książęcej na 
Litwie postępowało w Polsce ograniczanie roli oligar-
chii magnackiej z wszechpotężnym kardynałem Zbi-
gniewem Oleśnickim na czele. 

Ustabilizowała się także granica polsko-litewska. 

Na podstawie faktów dokonanych zgodzono się na pe-
wien kompromis. Wołyń i Podole bracławskie zostało 
w rękach litewskich, Podole kamienieckie zaś ‒ w pol-
skich. Kompromis likwidował zadrażnienia i ułatwiał 
kontakty gospodarcze. Na tym ostatnim polu stosunki 
polsko-litewskie rozwijały się szczególnie pomyślnie. 

Było to niewątpliwie wynikiem ogólnej sytuacji w Eu-
ropie XV wieku. 

W stuleciu tym nastąpiły zmiany układu szlaków 

przebiegających przez ziemie polskie. W miejsce tra-
dycyjnych, ciągnących się równoleżnikowo wzdłuż 
Karpat albo łączących Pomorze ze Śląskiem czy Wę-
grami, wysunęły się na plan pierwszy te, które łączyły 
Wilno, Troki, Mohylew, Witebsk, Połock z Krakowem, 
Poznaniem, Pragą czeską i Wrocławiem. Na tej właśnie 
litewskiej koniunkturze wyrósł Lublin, gdzie nieprzy-
padkowo unia polsko-litewska przybrała kształt osta-
teczny. Na tych powiązaniach wzrosło znaczenie Ma-
zowsza, ziemi dotychczas peryferyjnej w stosunku do 
głównych ośrodków życia gospodarczego i polityczne-
go. Genezę stołeczności Warszawy należy zapewne 
między innymi odnieść do jej położenia dogodnego dla 
mieszkańców obu krajów. Na Litwie rozwijały się rów-
nież Brześć, Nowogródek i Grodno, a w Polsce między 
innymi Poznań i Gniezno, przez które wywożono na 
zachód futra znad Dźwiny i Niemna. 

Rozwój kontaktów, coraz większe podobieństwo 

instytucji i form życia sprzyjały ukształtowaniu się 
pewnego typu psychicznego, szczególnie wśród szlach-
ty obu krajów. Litwini przejęli formy życia polskiego 
z czasów Kazimierza Wielkiego, dostosowali je do ro-
dzimych stosunków, które następnie reeksportowali na 
zachód. Jest rzeczą ciekawą, że szlachta małopolska, do 
XVI wieku włącznie różniąca się znacznie od litew-
skiej, chętnie przejmowała wzory powstałe na stepach 
Wołynia lub w lasach Nowogródczyzny. 

Zjawisko to dostrzegali też cudzoziemcy, którzy 

przejeżdżali przez władztwo Kazimierza Jagiellończy-
ka. Spisali oni dość jednolite wrażenia z podróży na 
szlaku Międzyrzecz ‒ Kijów czy Troki ‒ Kraków. 
W oczach cudzoziemców z Europy Zachodniej Polska 
‒ aż do XIV wieku ‒ była prowincjonalną i ubogą pery-
ferią, podobną jednak do pierwowzorów znad Renu czy 
Wełtawy. W XV wieku sytuacja się zmieniła. Polska 
zaczęła się przekształcać w silne i bogate państwo. Jeśli 
panowie polscy ‒ posłowie czy podróżnicy ‒ chcieli za-
imponować Zachodowi, silili się na przepych i bogac-
two, wzorem stosunków panujących na Wschodzie. 
Ten proces orientalizacji, widoczny od soboru w Kon-
stancji, obserwował w połowie stulecia m.in. Eneasz 
Sylwiusz Piccolomini, późniejszy papież Pius II. 
W czasach  nowożytnych  sarmacki  typ  szlachcica 
z Rzeczypospolitej występował w sztuce i literaturze 
Zachodu jako przykład umysłowości, stylu życia, ubio-
ru i bogactwa Wschodu. 

Podobnie jak w latach osiemdziesiątych XIV wie-

ku, tak w sto lat później aktualna stała się sprawa for-
malnej unii polsko-litewskiej. Chodziło znów o byt Li-
twy, zagrożony przez Moskwę, na której tronie od 1462 
roku zasiadał Iwan III Srogi. Wielki książę moskiewski 
pokonał i wcielił do Moskwy Nowogród Wielki. Roz-
kład Złotej Ordy umożliwił Iwanowi zwycięstwa nad 
Tatarami. W 1480 roku, po 240 latach, Ruś moskiew-
ska zrzuciła z siebie jarzmo mongolskie, stając się 
groźnym wschodnim sąsiadem Litwy. Od południa za-
grażali Litwie Tatarzy krymscy, wyemancypowani ze 

Złotej Ordy i uznający od roku 1475 zwierzchnictwo 
sułtana tureckiego. Turcy, kontynuując swe największe 
sukcesy, zajęli w tymże roku kolonię genueńską Kaffę, 
a w 1484 roku dwa ważne porty czarnomorskie: Kilię 
i Białogród. W ten sposób powstało poważne zagroże-
nie południowych ziem Litwy i polsko-litewskich inte-
resów w Mołdawii. 

W 1485 roku Iwan podbił ostatnie niezależne księ-

stwo dzielnicowe ‒ Twer. Władca ten zmierzał wyraź-
nie do odzyskania historycznych ziem Rusi Kijowskiej. 
Jeszcze za życia Kazimierza Jagiellończyka na granicy 
obu państw istniało stałe napięcie, wybuchały lokalne 
konflikty między stronnikami Litwy i Moskwy, przy 
czym ci ostatni z reguły wychodzili z tych starć zwy-
cięsko. Perswazją lub siłą zmuszano ruskich książąt 
z pogranicza  litewsko-ruskiego  do  przechodzenia  na 
stronę cara. Wojska rosyjskie dokonywały zajazdów na 
dobra znajdujące się po stronie litewskiej. Wielu moż-
nych w obawie przed ich utraceniem lub z przekonania 
spieszyło do Moskwy złożyć hołd carowi. 

Natychmiast  po  śmierci  Kazimierza  wybuchł 

otwarty zatarg, który doprowadził do utraty Wiaźmy 
przez Litwę. W 1492 roku przerwany został nawet dy-
nastyczny związek z Koroną. Polacy wybrali na tron 
Jana Olbrachta, Litwini ‒ Aleksandra, którego małżeń-
stwo z córką Iwana III Heleną miało zabezpieczyć Li-
twę. Ponieważ bojarzy litewscy stali się osiadłą szlach-
tą, niechętnie biorącą udział w wyprawach wojennych, 
Aleksander zawarł w 1499 roku w Wilnie przymierze 
polityczne z Polską mające zapewnić mu posiłki w roz-

prawie z Moskwą. Nie przyniosło to spodziewanych re-
zultatów. W 1500 roku wybuchła nowa wojna, w której 
Litwa poniosła druzgocącą klęskę nad Wiedroszą. Wie-
lu znamienitych możnych, z wodzem armii litewskiej 
Konstantym Ostrogskim, dostało się do niewoli. Ro-
zejm 1503 roku przyznawał Moskwie olbrzymie obsza-
ry Smoleńszczyzny (bez Smoleńska) i ziemi czerni-
chowsko-siewierskiej, co jeszcze bardziej osłabiło Li-
twę, ale nie zlikwidowało źródeł konfliktu. Wprawdzie 
w 1501 roku na tron polski powołano Aleksandra, który 
pod naciskiem możnowładztwa zgodził się w Mielniku 
na zasadę, że oba kraje będą miały wspólnego władcę, 
wybieranego przez panów polskich przy współudziale 
litewskich. Jednakże akty mielnickie bardzo ostro zaat-
akowała szlachta polska, rozpoczynająca właśnie walkę 
o ograniczenie roli magnaterii. Postanowienia egzeku-
cyjne z 1504 roku oraz konstytucja radomska z roku 
1505 praktycznie przekreśliły akty mielnickie. Inna 
sprawa, że w rok później Zygmunt Jagiellończyk został 
dziedzicznym wielkim księciem Litwy i królem Polski. 
Oba państwa miały więc znów wspólnego władcę i taki 
stan rzeczy przetrwał do rozbiorów. 

Zygmuntowskie czasy stanowiły dalszy, jeszcze in-

tensywniejszy etap zrastania się polsko-litewskiego or-
ganizmu społecznego. Walki z Tatarami, którzy zagra-
żali stanowi posiadania obu krajów, wspólne próby 
ekspansji na Mołdawię i Inflanty, coraz ściślejsze 
związki rodzinne, kulturalne i gospodarcze splatały się 
z permanentnym stanem zagrożenia kresów Litwy. 
W wojnach 1507‒1508 i 1512‒1522 poniosła ona dal-

sze straty. Wojnę 1534‒1537 prowadzili Litwini już 
przy wydatnej pomocy Polaków. Granice obu państw 
przesądzały o konfliktach politycznych z Rosją, Turcją 
i Szwecją. W granicach tych wytwarzała się jednolita 
podstawa gospodarcza Rzeczypospolitej, a ściślej rzecz 
biorąc ‒ tego stanu, który władał w kraju, czyli szlach-
ty. 
 

 

ROZDZIAŁ CZWARTY 

O URZĄDZENIU RZECZYPOSPOLITEJ 

O kształcie państwa polskiego u schyłku średnio-

wiecza zadecydowały między innymi dwa zjawiska: 
uformowanie się stanu szlacheckiego (w innych niż na 
Zachodzie warunkach) i przemiany gospodarcze w ca-
łej Europie, prowadzące do rozwoju gospodarki towa-
rowo-pieniężnej. Te ostatnie stwarzały sytuację nie-
korzystną dla rycerstwa średniowiecznego. Jego do-
chody, oparte na rencie feudalnej wykształconej w po-
przedniej epoce szybko spadały, rosły natomiast po-
trzeby związane z powstającym nowożytnym stylem 
życia. Rycerstwo, by uratować swoją pozycję społeczną 
musiało przejść do aktywnej działalności gospodarczej. 
Średniowiecznego rycerza zastąpił nowożytny szlach-
cic. 

Rycerz był i jest synonimem wojownika. Jeszcze 

w XIV wieku zarówno w Polsce, jak i w całej Europie 
rycerskie majętności wzrastały w wyniku walki, zdo-
bywania ziemi, łupów, uzyskiwania dobrodziejstw od 
króla. Po wojskowych reformach Kazimierza Wielkie-
go każdy „szlachetnie urodzony” musiał na wezwanie 
przybyć ze swym pocztem do chorągwi. Wyprawiał się 
więc z królem Kazimierzem kilka razy na Śląsk, wielo-
krotnie na Ruś Halicką a przedtem jeszcze walczył 
z Krzyżakami i Brandenburczykami. Ideałem rycerza 
był Zawisza Czarny, którego sława sięgała daleko poza 
granice ojczystej ziemi. Pod tym względem zapewne 
rycerze polscy nie różnili się znacznie od za-

chodnioeuropejskich. Znamy kilkunastu rycerzy wiel-
ko- i małopolskich, którzy w drugiej połowie XIV wie-
ku pielgrzymowali do grobu Św. Jakuba w Compostel-
li, znamy też innych, przebywających na dworach 
władców Francji, Burgundii, wielkiego mistrza Krzy-
żaków czy na dworze cesarskim. Wielu, ze Spytkiem 
z Melsztyna na czele, szukało majątku i sławy w służ-
bie wielkiego księcia Litwy. Większość jednak siedzia-
ła w domach, pilnowała majątku, a niekiedy prowadziła 
własne gospodarstwo. 

O militarnych umiejętnościach rycerzy polskich 

świadczy wielka wojna z Krzyżakami w latach 1409‒
1411. Kraj zdolny był do wystawienia około 50 chorą-
gwi rycerskich w liczbie kilkunastu tysięcy dobrze wy-
szkolonej jazdy. To właśnie polska jazda przede 
wszystkim przyczyniła się do pokonania najlepszych 
rycerzy z całej Europy, walczących pod sztandarami 
Zakonu. 

Szlachcic ‒ to zarówno w Polsce, jak i w krajach 

sąsiednich synonim właściciela dóbr. Wiek XV był 
okresem, w którym flandryjscy i holenderscy panowie 
wraz z kupcami zaczęli stosować nakład w rozproszo-
nej manufakturze sukiennicze), we Włoszech rozpoczę-
li działalność przedsiębiorcy i bankierzy ze słynnymi 
Medyceuszami na czele, w Anglii nastąpiło pod koniec 
stulecia zjawisko ogradzania uprawnych pól gminnych 
na rzecz pastwisk dla owiec. W Portugalii, a później 
w Hiszpanii, szlachta podjęła wielkie wyprawy od-
krywcze w celu zdobycia poza Europą złota, korzeni 

i niewolników. W Niemczech i we Francji także próbo-
wano z różnym powodzeniem nowych form działania. 

Kryzys dawnego rycerstwa przejawiał się także 

w bardzo zmniejszonej jego przydatności do prowadze-
nia skutecznych działań wojennych. Wśród wielu waż-
niejszych konsekwencji tego stanu rzeczy można by 
wymienić narodziny wojsk zaciężnych. Nie chodzi o to, 
że żołnierz najemny pobierał wynagrodzenie pieniężne 
‒ rycerz średniowieczny też liczył na korzyści ma-
terialne. Ważniejsza była specjalizacja wojskowa, opie-
rająca się m.in. na coraz doskonalszej broni. Wprowa-
dzona od XIV wieku broń palna zaczęła w następnym 
stuleciu robić europejską karierę. 

Jeśli dla sposobu walki polskiego rycerza z prze-

łomu XIV i XV wieku charakterystyczna była bitwa 
pod Grunwaldem, to dla jego wnuka z połowy XV stu-
lecia dość typowa wydaje się bitwa pod Chojnicami. 
O Grunwaldzie pisał Jan Długosz: „Obadwa wojska 
[...] zwarły się ze sobą w nizinie, która je przedzielała 
[...]. W tym zamieszaniu i zgiełku trudno było odróżnić 
dzielniejszych od słabszych, odważnych od niewieściu-
chów, wszyscy bowiem jakby w jednym zawiśli tłumie. 
I nie cofali się wcale z miejsca, ani jeden drugiemu nie 
ustępował pola, aż gdy nieprzyjaciel zwalony z konia 
albo zabity sam otwierał zwycięzcy [...]. Jeźdźcy, ści-
skani w natłoku, mieczem tylko nacierali na siebie 
i sama już wtedy siła, sama dzielność osobista przewa-
żała”. 

Inaczej zachowywało się w 1454 roku pospolite 

ruszenie pod Chojnicami. Prawda, że pierwszy impet 

Polaków o mało nie spowodował klęski zaciężnych 
wojsk Zakonu, ale zręczny manewr krzyżacki, polega-
jący na zagrożeniu taboru polskiego, doprowadził do 
zamieszania, paniki, a w rezultacie ‒ sromotnej i do-
tkliwej klęski. Pod Grunwaldem pospolite ruszenie do-
znało niepowodzenia na początku, a część wojsk litew-
skich wycofała się. Pod Chojnicami pierwsze godziny 
bitwy przyniosły zdecydowany sukces. Skutek obu 
starć był zgoła inny. 

Przyczyn tego stanu rzeczy należałoby szukać 

w szerszych przemianach ‒ również tych, które doty-
czyły samej szlachty. Wiązały się one z czynnikami 
zmieniającymi  strukturę  społeczną  Europy.  Coraz 
większą rolę odgrywało zjawisko niesłusznie chyba 
przez większość historyków datowane dopiero na czasy 
nowożytne: przyspieszenie rozwoju nowych możliwo-
ści pracy i nowych możliwości zarobku, będące konse-
kwencją gwałtownego zachwiania systemu własno-
ściowego w mieście i na wsi w dobie „czarnej śmierci”. 

Stopniowo wzrastało znaczenie pracy najemnej. 

Od drugiej połowy XIV wieku najemnicy przenosili się 
z miejsca na miejsce, w zależności od popytu na ich 
pracę. Po pracach letnich na wsi ‒ jak to opiewa jeden 
z czternastowiecznych trubadurów ‒ ludzie luźni naj-
mowali się do połowu śledzi, by wraz z zimą zawitać 
do miasta. Tam bowiem przez cały rok trwały prace 
przy remoncie statków, wozów, a także przy budowie 
i reperacji murów. Na wiosnę mogli się najmować do 
pracy na folwarku. Ten stan rzeczy miał różnorakie 
skutki, między innymi wywoływał przyspieszenie cyr-

kulacji pieniądza. Zamiast niewielkich ilości kruszców, 
odkładanych na czarną godzinę, zamiast małego wy-
kraczania poza sferę gospodarki naturalnej, większość 
zarobionych pieniędzy przeznaczano na konsumpcję. 
Zwiększało się w związku z tym zapotrzebowanie na 
towary spożywcze, na ubranie, na pomieszczenia sy-
pialne i na środki transportu. Fakt oddzielenia się dużej 
grupy ludzi od produkcji rolniczej stanowił jednocze-
śnie siłę napędową gospodarki wiejskiej. Nie tylko sto-
sunkowo coraz mniej ludzi produkowało zboże, ale co-
raz większa ich liczba musiała je nabywać od produ-
centów. Ponadto strukturę wsi zmieniały jeszcze nowe 
formy organizacyjne wprowadzane przez właścicieli 
ziemskich, którzy zmierzali do utrzymania i polepsze-
nia poziomu życia. 

Zapotrzebowanie na różne produkty masowe po-

głębiało podział Europy na strefy specjalizujące się 
w wywozie określonych produktów. Przedmioty przy-
wożone zwłaszcza z dalekich krajów nabywali już nie 
tylko możni; od schyłku średniowiecza stały się one 
niezbędne całemu społeczeństwu. Rynek towarowy na 
tanie produkty masowe rozszerzył się, i to w stopniu 
nie spotykanym we  wcześniejszym średniowieczu. 
Pierwsze dziesiątki lat XV wieku przyniosły więc 
zwiększony popyt na towary masowe, przede wszyst-
kim na produkty gospodarki wiejskiej mające za-
spokoić zapotrzebowanie powstającego przemysłu. By-
ła to rzadka koniunktura dla krajów, których rolnictwo 
się rozwijało. 

Koniunktura europejska stworzyła polskiemu sta-

nowi szlacheckiemu możliwości w pełni przezeń wyko-
rzystane między Grunwaldem a Chojnicami, kiedy to 
rozpoczęły się zasadnicze przemiany stanu rycerskiego 
w Polsce. W miejsce rycerzy-wojowników pojawiła się 
szlachta gospodarująca w swych majątkach, specjalizu-
jąca się w hodowli owiec, uprawach rolnych i eksplo-
atacji lasów. Folwarki, i to nawet pańszczyźniane, ist-
niały wcześniej . Ale w ciągu XV wieku zmienił się za-
sadniczo cel ich zakładania i wykorzystywania. Przed-
tem nastawione były na zaspokojenie potrzeb dworu, 
ewentualnie okolicy, od XV stulecia natomiast stały się 
ośrodkami produkującymi na zbyt, przede wszystkim 
zboże. 

Andrzej Wyczański obliczył dla połowy XVI wie-

ku, że około 12% produkcji żyta, i to głównie produkcji 
folwarcznej, przeznaczono na eksport przez Gdańsk. 
Zwrócił on uwagę na wzrastające potrzeby miast, które 
‒ jak sądził ‒ pochłaniały około 19% produkcji. W ten 
sposób aż ponad 30% produkcji folwarcznej i chłop-
skiej, czyli około 250 000 ton rocznie, sprzedawano. 
Poważnym bodźcem do wytwarzania na zbyt był 
wzrost cen na produkty rolne widoczny w całej Europie 
od schyłku XV wieku. Przemiana zatem rycerza 
w szlachcica i przedsiębiorcę produkującego towar wy-
nikała z bodźców gospodarczych. Folwark, który po-
chłaniał czas i zainteresowania właściciela, był efektem 
przemian, jakie przeżywała ówczesna Europa. 

W początkach XVI stulecia rozmiary gospodarstw 

szlacheckich wbrew rozpowszechnionym mniemaniom 

nie uległy zwiększeniu w sposób zasadniczy. Przecięt-
ny obszar ich uprawy ‒ jeśli nie liczyć majątków 
szlachty niefolwarcznej, zagrodowej ‒ wynosił około 
60‒80 ha, do czego dochodziły lasy, łąki i nieużytki. 
Inwentarz też nie powiększył się zbytnio. Natomiast 
zmieniły się zasadniczo dwie cechy okresu wcześniej-
szego: stan prawny posiadaczy ziemi (chłopów, rycer-
stwa) i cele gospodarki folwarcznej. Na wsi polskiej 
tylko  stan  szlachecki  miał  możliwość  czerpania 
wszechstronnych  korzyści  z  użytkowania  ziemi. 
Szlachta ‒ suwerenna, stanowiąca prawa, dysponująca 
ponadto pełnią władzy wykonawczej i sądowniczej ‒ 
nie miała już w Polsce konkurentów, którzy mogli za-
grażać jej monopolowi władzy. Stan szlachecki ‒ jak 
wiemy ‒ nie był jednolity pod względem ekonomicz-
nym. Różnice między magnatem a drobnym posiada-
czem ziemi były ogromne, i właśnie w łonie samej 
szlachty miały się toczyć walki o władzę w kraju. 
W tym układzie sił politycznych leżała różnica między 
stosunkami polskimi i obcymi. 

W Polsce walki między średnią szlachtą a magna-

terią rozpoczęły się na dobre dopiero wówczas, gdy już 
wszyscy domniemani czy rzeczywiści konkurenci do 
władzy, jak miasta i sołtysi, zostali wyeliminowani. 
Rzutowało to na formę rządów w przyszłości, na kształt 
nowożytnego państwa polskiego. 

Skąd wzięła się szlachta dominująca w życiu go-

spodarczym i politycznym Polski późnego średniowie-
cza? Zapewne, jak chciał Karol Buczek, jej początków 
należałoby upatrywać w organizacji służebnej powsta-

łej przed połową XIII wieku. Ludność Polski, podzie-
lona na grupy społeczne posiadające odrębne prawa 
i przywileje, pociągana była do różnych świadczeń na 
rzecz księcia czy właściciela ziemi. System ten nie miał 
nic wspólnego z tzw. społeczeństwem stanowym, po-
nieważ w definicji stanu (jako odrębnej grupy prawnej) 
mieści się także wyłanianie własnej reprezentacji, któ-
rej zadaniem jest czuwanie nad interesami tej prawnej 
wspólnoty. Nie ulega wątpliwości, że wśród grup tzw. 
prawa książęcego wojowie, powołani do służby woj-
skowej, cieszyli się specjalnymi względami. Na pewno 
grupa ta nie była jednolita, a fakt przynależności do niej 
nie likwidował różnic między szeregowymi wojami 
i możnymi, także zdolnymi do działań zbrojnych. Po-
nadto ‒ i to jest zjawisko istotne dla całego, w szcze-
gólności polskiego średniowiecza ‒ nie była to grupa 
zamknięta. Można się było do niej dostać, ale także 
z niej wypaść i przejść do innej wspólnoty prawnej. Jak 
się wydaje, było to uzależnione głównie od dwóch 
czynników, ściśle ze sobą związanych: stanu majątko-
wego i udziału we władzach regionalnych czy pań-
stwowych. W połowie XIII wieku książę kujawski Ka-
zimierz określił wysokość główszczyzny (opłaty za za-
bicie lub zranienie) dla trzech grup ludności uprzywile-
jowanej, co zostało po stuleciu powtórzone w statutach 
Kazimierza Wielkiego: „Za głowę szlachcicowi (należy 
się) 60 grzywien, skartabellowi (tłumaczonemu na pol-
ski jako włodyce, panoszy) 30 grzywien, uszlachcone-
mu kmieciowi 15 grzywien”. Ta ostatnia grupa sta-
nowiła zapewne kategorię przejściową, acz nie wiemy, 

jaka główszczyzna należała się synowi uszlachconego 
chłopa. Ci ubożsi rycerze, pełniąc służbę wojskową, 
czepiając się pańskiej klamki, niekiedy prowadząc han-
del, mogli się wzbogacić. W niesprzyjających okolicz-
nościach mogli jednak zubożeć i wejść w szeregi lud-
ności chłopskiej lub utrzymać prawo rycerskie jako ry-
cerze bez ziemi, należący do tzw. gołoty. 

Rozwarstwiona była także ludność wiejska. Inne 

prawa i obowiązki posiadali osadnicy na prawie nie-
mieckim, mający własny samorząd, dziedziczne użyt-
kowanie na ogół sporego gospodarstwa oraz prawo wy-
chodu ze wsi, a inne rataje, nadal stanowiący grupę słu-
żebną, jeszcze inną „wardężyni”, czyli zagrodnicy, ko-
mornicy, niekiedy bez własnego gospodarstwa. Od-
mienne prawa i obowiązki posiadali wiejscy karczma-
rze i młynarze wydzieleni czasami w osobne klasy po-
datkowe. Wyjątkową pozycję w hierarchii społecznej 
Polski zajmowali sołtysi. Stanowili oni bardzo zamożną 
grupę przedsiębiorców prowadzących interesy finanso-
we, posiadali też młyny i karczmy wraz z licznymi gru-
pami rzemieślników pracujących na ich konto. Równo-
cześnie byli dziedzicznymi użytkownikami najlep-
szych, wybranych przez siebie gruntów rolnych. Ponad-
to przewodniczący sądów miejskich prawa niemieckie-
go mieli możliwość pobierania opłat od prowadzonych 
przed ławą wiejską spraw. Według niektórych history-
ków stanowili oni konkurencję dla właścicieli wsi, któ-
rzy postarali się o możliwość ich usuwania i przejmo-
wania ich majątku na własność. Według innych bada-
czy sołtysi stanowili gwarancję samorządności wiej-

skiej i dlatego w dobie walki szlachty o pełną władzę 
nad ludnością chłopską byli ograniczani w swych 
uprawnieniach. Wydaje się jednak, że ani jedna, ani 
druga hipoteza nie jest prawdziwa. Rozwój osadnictwa 
na prawie niemieckim oparty był na założeniu, że soł-
tysi zorganizują gospodarkę rolną i zapewnią właścicie-
lowi stały, pokaźny dochód pieniężny. Rzeczywistość 
prawdopodobnie nie okazywała się tak różowa. Sołtysi 
zakładali swoje gospodarstwa, troszczyli się o swoje 
dochody, a zaniedbywali sprowadzanie nowych osad-
ników. Uszczuplali tym samym dochody właścicieli 
ziemi, którzy szczególnie silnie zaczęli to odczuwać 
w pierwszym ćwierćwieczu XV stulecia. To najpewniej 
stało się przyczyną restrykcji prawnych przeciwko soł-
tysom. Nie chodziło o zakładanie nowych gospo- 
darstw-folwarków, to miało nastąpić dopiero w ostat-
niej ćwierci XV wieku. W początkach stulecia szlachta 
zabiegała jedynie o lepszą niż dotychczas organizację 
wsi czynszowej. 

Jeśli już mowa o różnych grupach społecznych, to 

warto parę słów poświęcić mieszkańcom miast. Pozor-
nie było ich w Koronie Polskiej wielu. W blisko sied-
miuset ośrodkach cieszących się prawem miejskim pod 
koniec XV stulecia mieszkało ponad pół miliona ludzi, 
około 17‒20% całego zaludnienia kraju. Te dane mogą 
jednak wprowadzić w błąd z kilku przyczyn. Ponad po-
łowę miast stanowiły bardzo małe osady, w których 
mieszkało zaledwie kilkuset mieszkańców zajmujących 
się głównie rolnictwem. Oczywiście i te ośrodki od-
grywały znaczącą rolę w rozwoju handlu, w życiu spo-

łecznym parafii czy włości terytorialnej. W rozwoju 
przemysłu, usług czy dalekiego handlu liczyły się jed-
nak przede wszystkim miasta większe. Po inkorporacji 
Prus w 1454 roku było ich nieco ponad dziewięćdzie-
siąt, z czego zaledwie sześć (Gdańsk, Kraków, Toruń, 
Lwów, Elbląg i Poznań) określano jako „miasta pierw-
szej kategorii”. Wszystkie te ośrodki były zamieszkałe 
przez przedstawicieli bardzo różnych grup społecznych. 
Obok bogatych przedsiębiorców, członków władz miej-
skich, mieszkali w nich ludzie najróżniejszych zawo-
dów, najczęściej bez prawa miejskiego, liczna szlachta, 
duchowni, przybysze z obcych krajów — Niemcy, Ży-
dzi, Włosi, Ormianie, a także chłopi przybywający w 
poszukiwaniu kariery finansowej. Często też udawało 
im się odnieść sukces i dostać w szeregi mieszczan 
bądź nawet niekiedy szlachty. 

Innymi słowy, mozaika społeczna i prawna w Pol-

sce była bardzo urozmaicona. Na pewno w hierarchii 
majątku i prestiżu najwyżej znajdowali się przedstawi-
ciele możnych rodów, niekiedy bardzo starych, sięgają-
cych swymi początkami wczesnej monarchii piastow-
skiej (Starżowie, Gryfici, Awdańcy), a niekiedy wy-
rosłych w służbie już zjednoczonej monarchii (Tęczyń-
scy, Melsztyńscy). Niżej znajdowała się szlachta pia-
stująca lokalne czy regionalne urzędy. Kolejny szczebel 
w hierarchii zajmowała szlachta jedno wioskowa, za-
pewne licząca się w elitach parafialnych, niekiedy jed-
nak już mniej zamożna od bogatych mieszczan gdań-
skich czy krakowskich. Aż do połowy XVI wieku licz-
ni byli włodycy, panosze, „ścierciałkowie”, szczególnie 

gromadnie występujący na Mazowszu. Ich los w sensie 
prawnym został przesądzony ‒ i to przesądzony prze-
ważnie pozytywnie ‒ kiedy po ostatecznym ukształto-
waniu praw przynależnych szlachcie zaliczono ich do 
tej właśnie grupy. Dalsze miejsca zajmowali przedsta-
wiciele różnych zawodów, różnych wspólnot, niekiedy 
wyznaniowych (Żydzi, Ormianie) niekiedy etniczno-
prawnych (Wołosi). Szczególne miejsce, w poprzek 
grup prawnych, zajmowali duchowni, dzielący się na 
wyższych dostojników kościelnych i kler niższy, czę-
stokroć rekrutujący się z mieszczan i chłopów. 

Generalnie rzecz biorąc ‒ mieszkańcy późnośre-

dniowiecznej Polski stanowili jeszcze zbiór otwarty, 
różnorodny, z którego miał z czasem powstać kształt 
ustrojowy Polski nowożytnej. Jednak wydarzenia za-
chodzące między śmiercią ostatniego Piasta a uchwale-
niem w 1505 roku konstytucji w Radomiu, wieńczącej 
dzieło budowy parlamentaryzmu polskiego, bardzo 
konsekwentnie prowadziły do jedynowładztwa jednej 
grupy prawnej ‒ szlachty. Od przynależności do niej 
zależała wartość człowieka. Powstała sytuacja, w której 
przedstawiciele jednego stanu mieli w praktyce głos 
decydujący w parlamencie. 

Zaczęło się to już w czasie nadania pierwszych 

przywilejów, a dotyczyło relacji dwustronnych ‒ króla 
z tymi, którzy mieli prawo (czy możliwość) decydowa-
nia o niektórych postulatach monarchy. Nie jest sprawą 
łatwą odpowiedź na pytanie, jakie były mechanizmy 
wykształcające właściwe instytucje samorządu szla-
checkiego. Być może rada królewska składająca się 

z zaufanych  monarchy,  najczęściej  możnych  panów 
królestwa, sięgała swymi początkami głębokiego śre-
dniowiecza. Wydaje się jednak, że większe znaczenie 
w wykształceniu form  polskiego parlamentaryzmu 
odegrały lokalne (regionalne, dzielnicowe) zjazdy szla-
checkie, które miały wydawać zgodę na podniesienie 
podatków. Można sądzić, że jedynym i chyba najważ-
niejszym forum, na którym takie decyzje dyskutowano 
i podejmowano, były zjazdy sądowe (roki, roczki). 
Grupowały one ‒ z racji najczęściej prowadzonych 
spraw ‒ także wielmożów, zasiadających także w in-
nym charakterze przy monarsze. Na takich zjazdach, 
odbywanych mniej lub bardziej regularnie, można było 
omawiać wszelkie sprawy publiczne interesujące miej-
scową społeczność. Zgromadzenia takie mogły prze-
kształcić się w dobrze znane już w XV wieku sejmiki. 
Pierwotnie ‒ a wskazują na to zachowane księgi sądo-
we ‒ brali w nich udział ludzie liczący się w danej zie-
mi: dostojnicy duchowni i świeccy, urzędnicy ziemscy, 
bogaci urzędnicy miejscy, bogaci kupcy i sołtysi ‒ sło-
wem ci wszyscy, którzy posiadali dobra ziemskie. 
Z czasem coraz wyraźniej zaznaczała się konieczność 
określania przynależności do stanu uprawnionego do 
podejmowania decyzji, tego, który miał największe 
przywileje. Statuty, wydane zapewne w końcu lat pięć-
dziesiątych XIV wieku, głosiły: „Pokolenia szlachty 
z swych przodków wiodą zawsze swój początek, któ-
rych następstwo pochodzący z pewnego rodu zwykli 
potwierdzać pewnym świadectwem”. Jeśli czyjeś szla-
chectwo podawano w wątpliwość, wówczas musiał on 

„przywieść sześciu mężów szlachetnych, z jego rodu 
pochodzących, którzy zeznają pod przysięgą, że jest ich 
bratem i że urodzony jest z ich domu i z pokolenia oj-
czystego”. 

Rycerstwo w Koronie Królestwa Polskiego ‒ 

w przeciwieństwie do epoki rozbicia dzielnicowego ‒ 
miało zbliżone lub takie same cele gospodarcze 
i wspólne interesy, jeśli chodzi o politykę wewnętrzną. 
Silniejsze od chłopów i sołtysów, bardziej zjednoczone 
od skłóconego mieszczaństwa, potrafiło zdobyć prawne 
zabezpieczenie swej pozycji gospodarczej i wywalczyć 
bardzo istotne przywileje polityczne. 

Przedstawiciele rycerstwa już wcześniej uzyskiwali 

najrozmaitsze ulgi finansowe, ale dopiero w 1355 roku 
wyznaczony na następcę Kazimierza Wielkiego jego 
siostrzeniec, król Węgierski Ludwik, wydał w Budzie 
przywilej, który objął nie imiennie wyliczonych ryce-
rzy, ale ogół stanu szlacheckiego. Ludwik obiecywał, 
że po wstąpieniu na tron nie będzie ściągał nadzwy-
czajnych  podatków  od  szlachty,  duchowieństwa, 
mieszczan i chłopów, przyrzekał nie korzystać z tzw. 
stacji w dobrach rycerskich, lecz utrzymywać się pod-
czas podróży z własnych środków, a także zwracać 
szlachcie wszelkie koszty poniesione podczas wypraw 
wojennych poza granice kraju. Przywilej w Budzie od-
woływał się też do różnych swobód, które prawnie lub 
zwyczajowo przysługiwały już poprzednio mieszkań-
com Polski. Był to pierwszy akt ograniczający władzę 
monarchy na rzecz stanu szlacheckiego. 

Potwierdzenie tych obietnic nastąpiło w Koszycach 

w 1374 roku. Ludwik, podówczas już król Polski, wy-
dał tym razem tylko dla szlachty wielki przywilej ‒ 
podstawę wszystkich przyszłych uprawnień. W trosce o 
zapewnienie następstwa tronu jednej ze swych córek, 
czym niejako akceptował zasadę elekcyjności tronu, 
zwolnił szlachtę od podatków ziemskich z wyjątkiem 
poradlnego, wynoszącego 2 grosze od łana chłopskie-
go. Sztywne określenie wysokości tego podatku, wobec 
spadku nominalnej wartości pieniądza, miało w przy-
szłości uzależnić poczynania monarchy od zgody ogółu 
szlachty na jakąkolwiek nadzwyczajną daninę. Ponadto 
przywilej koszycki zobowiązywał monarchę do wyku-
pu szlachcica z niewoli, do której dostał się podczas 
wyprawy poza granice kraju. Szlachta miała też decy-
dować o podatkach na budowę zamków przez monar-
chę. Artykuły mówiące o obowiązkach króla odnoszą-
cych się do utrzymania jedności państwa wskazywały, 
że polski stan szlachecki współdecyduje o losach kraju. 
Rzecz prosta, najistotniejsze było ograniczenie możli-
wości króla w nakładaniu podatków na szlachtę. Po-
dobny przywilej w 1381 roku wywalczyło duchowień-
stwo. 

Przywilej koszycki nie wprowadzał zróżnicowania 

na wyższą i niższą szlachtę, jak to miało miejsce na Za-
chodzie. Mimo że przez następne lata barones  byli 
w dokumentach odróżniani od zwykłej szlachty, praw-
ne stanowisko całego stanu szlacheckiego zostało 
w Polsce jednolite. 

Zmiana dynastii umożliwiła szlachcie uzyskanie 

dalszych przywilejów. W 1388 roku Władysław Jagieł-
ło wydał w Piotrkowie nowe postanowienie. Potwier-
dzało ono dotychczasowe prawa oraz rozszerzało je. 
Szlachcic miał być wykupiony z niewoli, nawet jeśli 
dostał się do niej w kraju. Król zobowiązał się też do 
płacenia żołdu szlachcie udającej się na wyprawę wo-
jenną za granicę, co zwyczajowo stosowano już wcze-
śniej. Coraz wyraźniej zaczynało się kształtować poję-
cie praw obywatelskich szlachty i duchowieństwa. 

Dalsze dwa przywileje miały zapewnić szlachcie 

przodujące stanowisko w życiu gospodarczym kraju. 
Ich genezę należy upatrywać tak w stosunkach we-
wnętrznych, jak i zagranicznych. Z jednej strony ‒
Jagiełło nigdy nie czuł się na tronie polskim zbyt moc-
ny, z drugiej ‒ w trzecim dziesiątku lat XV wieku po-
zycja możnych zachwiała się wskutek wpływów hu-
syckich. Wtedy, w 1422 roku, w warunkach przygoto-
wywania wyprawy na Krzyżaków, doszło pod Czer-
wińskiem do istotnego wydarzenia. Jagiełło, wzorem 
dawniejszych wypraw, postanowił tam właśnie prze-
prawić się przez Wisłę i najeżdżając ziemie zakonne 
szukać zbrojnego rozstrzygnięcia konfliktu. Licznie 
przybyłe na wyprawę rycerstwo, po przeprawieniu się 
przez Wisłę, rozbiło obóz i postanowiło wykorzystać 
go do odbycia narady, co wówczas już stawało się czę-
stym zwyczajem. Okoliczności, w jakich odbywał się 
ów sejm obozowy, sprzyjały stawianiu warunków kró-
lowi. Tłum zbrojnych stojący naprzeciw swego wodza 
podczas wyprawy wojennej, niezbyt pewna pozycja Ja-

giełły, ciągle obcego na polskim tronie, gra polityczna 
Witolda, który popierał  żądania zebranych ‒ wszystko 
to doprowadziło do wydania na polu obozowym przy-
wileju zapewniającego nietykalność majątku szlachci-
ca. 

Konfiskata dóbr szlacheckich mogła odtąd nastąpić 

tylko jako konsekwencja wyroku sądowego. Ponadto, 
i tu szlachta polska wykazała zrozumienie mechanizmu 
władzy, po raz pierwszy została sprecyzowana zasada 
rozdzielności władzy wykonawczej i sądowniczej. Król 
zapewnił, iż stanowisko sędziego ziemskiego nie bę-
dzie łączone ze stanowiskiem starosty, który był pod-
ówczas urzędnikiem królewskim. 

Przywilej czerwiński miał bardzo istotne znacze-

nie. Nie tylko sądy zyskiwały niezależność, ale odwo-
ływanie się do prawa pisanego obiektywizowało ich 
działalność. Wyrok przestawał być efektem mniej lub 
bardziej dowolnie interpretowanego prawa zwyczajo-
wego. Postępowanie procesowe musiało się opierać na 
dowodach, w których podstawowe znaczenie miały ze-
znania świadków. Oczywiście do postępowania do-
puszczane były dokumenty, acz, rzecz ciekawa, zbiór 
praw spisany za Kazimierza Wielkiego był stosunkowo 
rzadko przywoływany. Sędzia ziemski nie był podów-
czas zawodowym prawnikiem. Pochodził spośród miej-
scowego rycerstwa, znał dobrze tradycję, potrzeby i od-
rębności swej ziemi. Starosta bywał przybyszem nie 
związanym z miejscową szlachtą, dzięki czemu stano-
wił sprawniejsze narzędzie w rękach króla. Rozdziele-

nie obu urzędów zapewniało wybór miejscowego 
szlachcica przynajmniej na jeden z nich. 

Przywilej czerwiński był z punktu widzenia prze-

obrażeń politycznych najważniejszym skutkiem wy-
prawy na Krzyżaków w 1422 roku. Otworzył on okres 
wydawania wielkich przywilejów, przypadający na 
schyłek panowania Jagiełły. Już w następnym roku na 
zjeździe w Warcie szlachta uzyskała nowe uprawnie-
nia. Nie jest całkiem jasne, dlaczego możnowładcy po-
parli postulaty rycerstwa. Czy bali się przejścia masy 
drobnego rycerstwa na stronę husyckiej opozycji, czy 
sądzili, że łatwiej osiągną korzyści polityczne i gospo-
darcze, działając z całym stanem? Faktem jest, że statut 
warcki, zawijający istotne postanowienia dotyczące 
działalności gospodarczej posiadaczy ziemskich, wy-
raźnie podkreślał równość całego stanu. Tym właśnie 
model ustroju polskiego miał się różnić od wzorów za-
chodnich. Przysłowie: „szlachcic na zagrodzie równy 
wojewodzie”, wyrażające w rzeczywistości jedynie po-
stulat, genezą swoją sięga właśnie pierwszej połowy 
XV wieku. 

Od 1423 roku stan szlachecki zyskiwał nowe 

przywileje, o które walczył w obawie przed obniżenie 
się dochodów płynących z renty płaconej przez chło-
pów. Atrakcyjność nowo zasiedlonych obszarów pro-
wadziła widocznie do wędrówek ludności wiejskiej, 
opuszczającej swoje dotychćzasowe siedziby. Szlachta 
domagała się więc i uzyskała zgodę na kontrolowanie 
migracji swoich poddanych. W ten sposób zapobiegała 
spadkowi swych dochodów. Statut warcki godził rów-

nież i mieszczan, ruchliwość chłopów bowiem była 
czynnikiem wzmacniającym miasta. One właśnie w XV 
wieku przeżywały okres pomyślnego rozwoju, przy 
czym ceny układały się w sposób faworyzujący miasto 
kosztem wsi. Szlachta żądała obniżenia cen na towary 
miejskie, a więc przede wszystkim na wyroby rze-
mieślnicze. Miała o to zadbać władza państwowa re-
prezentowana przez wojewodów. Od roku 1423 dostoj-
nicy ci mieli prawo wydawać taksy cen maksymalnych 
na towary miejskie, tzw. taksy wojewodzińskie. Stano-
wiły one ochronę kieszeni szlacheckiej przed „wyzy-
skiem” ze strony mieszczanina. 

W Warcie został wydany słynny przepis o sołtysie 

„nieużytecznym lub buntowniczym”. Stwierdzał on, że 
gdy dalsza działalność sołtysa wsi okaże się niepo-
trzebna lub szkodliwa dla interesów właściciela, ten 
ostatni może przymusowo wykupić sołectwo. Jak 
stwierdził Adam Vetulani, a jego wywody są aktualne 
i dla późniejszych czasów, sołtys ‒ przedsiębiorca jako 
feudalny urzędnik był wielokrotnie istnym dopustem 
bożym dla ludności wiejskiej, tym bardziej, że część 
jego uposażeń miała pochodzić ze świadczeń chłop-
skich. Szlachta natomiast ‒ w warunkach konkurencji 
miejskiej ‒ chciała zapewnić poddanym znośne warun-
ki życia, a sobie wyższe dochody. 

W przyszłości przepisy statutu warckiego staną się 

podstawą prawną zajmowania folwarków sołtysich, 
usuwania przedstawicieli samorządu wiejskiego, z któ-
rymi trzeba było się liczyć oraz dzielić znaczeniem 
i dochodem z ziemi. W XV stuleciu, a zapewne i do po-

łowy XVI wieku, służyły one tylko do większej kontro-
li sprawowanej przez stan szlachecki nad życiem wsi. 
I w przypadku taks wojewodzińskich, i skupu sołectw 
decyzje o stosunkach między szlachtą a innymi stanami 
podejmować miał zapewne przedstawiciel szlachty. 
Rozpoczął się proces, który w przyszłości doprowadzi 
do utożsamienia państwa i jego interesów z interesami 
jednego, wszechwładnego stanu. 

Okazją do nowych żądań, jakie wysunęła szlachta 

w owych niespokojnych latach dwudziestych XV wie-
ku, stała się sprawa następstwa tronu. Dotychczasowe 
przywileje szły w parze ze wzrastającym przekonaniem 
o roli szlachty będącej pełnoprawnym i suwerennym 
czynnikiem decydującym o elekcji króla. Już na zjeź-
dzie lubelskim w 1386 roku licznie przybyli możni 
i rycerze wybrali Jagiełłę królem. Władza królewska 
przekształcała się we władzę publiczną, przestawała 
wynikać z prawa rodu do swojej własności. Narodziny 
królewicza  Władysława  stworzyły  problem  jego 
uprawnień do tronu. 

W roku 1425 na zjeździe w Brześciu Kujawskim 

stary Jagiełło zobowiązał się udzielić szlachcie dal-
szych uprawnień w zamian za wybór syna na swego 
następcę. Ograniczenie dziedziczności tronu na rzecz 
zasady elekcyjności występowało tu bardzo wyraźnie. 
Zebrani na sejmie przyrzekli uznać młodego Włady-
sława królem, pod warunkiem wszakże, że on uzna ich 
przywileje i że Jagiełło zrealizuje swe dodatkowe 
obietnice. Elekcja zatem stała się przywilejem rycer-
stwa, które dysponowało tronem w zamian za konkret-

ne korzyści. Jak dalece świadomość tego zakorzeniła 
się w umysłowości szlachty, świadczą wydarzenia roku 
następnego. 

W 1426 roku odbył się w Łęczycy zjazd szlachty. 

Jagiełło, pewniejszy swojej pozycji, nie tylko nie uległ 
naciskom zebranych, ale odmówił potwierdzenia brze-
skich obietnic. Doszło wówczas do gwałtownej manife-
stacji antykrólewskiej. Szlachta publicznie posiekała 
szablami akt erekcyjny wystawiony w poprzednim ro-
ku. Niezależnie od częściowo udanych prób Jagiełły 
odwołania się wówczas do miast, możnym i rycerstwu 
udało się zmusić króla do wydania przywileju w 1430 
roku w Jedlni, rozszerzonego w Krakowie w roku 
1433

54

. Poza potwierdzeniem dotychczasowych swo-

bód i zagwarantowaniem prawa do elekcji król przy-
rzekał  przestrzegać  zasady nietykalności  osobistej 
szlachty. Głosiła ona, że bez wyroku sądowego nie 
można ani uwięzić, ani inaczej ukarać szlachcica. Po-
nadto wysokie stanowiska kościelne zastrzeżono tylko 
dla przedstawicieli szlachty. 

Dalszy krok w kierunku gospodarczego uprzywile-

jowania szlachty został zrobiony w 1447 roku. Kazi-
mierz Jagiellończyk, wstępując na tron, starał się zjed-
nać szlachtę i w oparciu o nią wystąpić przeciw poli-
tycznej przewadze możnowładztwa. Wydał więc w Ra-
domiu przywilej dla całego stanu szlacheckiego ogła-
szający otwarcie dla spławu wszystkich ważniejszych 
rzek królestwa uznanych za drogi publiczne. 

W 1454 roku wybuchła wojna z Krzyżakami o od-

zyskanie Pomorza. Pospolite ruszenie szlachty wielko-

polskiej wymogło na królu pod Cerekwicą nowe wiel-
kie przywileje, o które też później wystąpiła w Opo-
kach szlachta małopolska. Sytuacja króla nie była ła-
twa. Z jednej strony potrzeby wojny uzależniały go od 
szlachty, z drugiej treść  żądań szlacheckich godziła 
także, jeśli nie przede wszystkim, w dominującą w poli-
tyce państwa magnaterię. Zainteresowany w stworzeniu 
przeciwwagi dla możnowładztwa i zmuszony okolicz-
nościami wojennymi, wydał Kazimierz w listopadzie 
1454 roku przywileje w Nieszawie, różnej zresztą treści 
dla poszczególnych prowincji. 

Do najistotniejszych postanowień należało zobo-

wiązanie króla do niewydawania nowych praw i nie-
zwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmików 
ziemskich. Owe lokalne zjazdy szlachty, jak wspo-
mniano wcześniej, odbywały się już od dłuższego cza-
su. Roztrząsano na nich najróżniejsze sprawy dotyczące 
danej ziemi, wspólnych wystąpień publicznych itp. 
Obecnie zjazdy te stawały się niezbędną instytucją ży-
cia państwowego, od której zależeć miały wszystkie 
nowe posunięcia ustawodawcze. Szlachta stawała się 
współrządcą państwa, już nie tylko siłą faktu, ale i mo-
cą prawa. Przekazanie decyzji o najważniejszych spra-
wach państwowych sejmikom ziemskim stwarzało pod-
stawę wzrostu znaczenia średniej szlachty, która na 
tych zjazdach dominowała liczebnie. 

Przywileje nieszawskie, zwłaszcza dla Małopolski, 

zawierały też inne postanowienia. Sformułowano pra-
wo powoływania mieszczanina przed sąd szlachecki 
w przypadku niektórych przestępstw, zwiększone zo-

stały uprawnienia panów gruntowych w stosunku do 
chłopów i Żydów, ustalono też zasady organizacji 
władz terenowych, sądów i sejmików. Postanowienia te 
godziły głównie w możnowładców, sejmiki ziemskie 
bowiem umożliwiał działalność wszystkim herbowym. 
Magnateria niemal natychmiast podjęła kroki w kierun-
ku utrzymania swej monopolistycznej pozycji. Wydane 
w 1456 roku w Korczynie przywileje rozszerzały po-
stanowienia nieszawskie na inne dzielnice Polski, 
sformułowane były jednak w sposób, który zapewniał 
magnatom głos decydujący. Nie wspominały o odwo-
ływaniu się do sejmików, lecz do osobistości (consilia-
rii) reprezentujących różne ziemie, siłą rzeczy rekrutu-
jących się spośród dygnitarzy. Ale mimo tych prób 
długoletnie  panowanie  Kazimierza  Jagiellończyka, 
sprawnie manewrującego między poszczególnymi gru-
pami społecznymi, doprowadziło do zdecydowanego 
wzrostu znaczenia ogółu średniej szlachty na nieko-
rzyść starej magnaterii. 

Dalsze przywileje wiązały się z nowymi sukcesami 

szlachty. Działalność ustawodawcza zmierzała przede 
wszystkim do zapewnienia folwarkom rąk do pracy. 
Już w 1477 roku sejmiki ziemskie zajmowały się spra-
wą obciążenia chłopów pańszczyzną a uchwalona 
w 1496 roku konstytucja w Piotrkowie ograniczyła im 
prawo opuszczania ziemi. Odtąd tylko jeden mieszka-
niec wsi rocznie mógł się przenosić do miasta. Ponadto 
tylko jeden członek rodziny chłopskiej mógł przenieść 
się do rzemiosła czy na służbę, pozostali byli przywią-
zani do ziemi. Ludzie luźni mieli być przymusowo kie-

rowani do pracy, co świadczy o zapotrzebowaniu na si-
łę roboczą. Trudno odpowiedzieć na pytanie, czy wią-
zało się to z kolejnymi trudnościami gospodarki szla-
checkiej, czy też z rosnącą koniunkturą gospodarczą. 
Następne konstytucje w ogóle pozbawiły chłopów pra-
wa do opuszczania ziemi bez zezwolenia pana, niekie-
dy prawo to rozciągano i na zamążpójście poddanki do 
innej wsi. 

Statut piotrkowski wprowadzał nowe ulgi dla han-

dlu szlacheckiego. Był on już wcześniej zwolniony od 
wszelkich niemal ceł i opłat w stosunku do własnych 
towarów przewożonych drogami Królestwa Polskiego. 
Teraz konstytucja dodatkowo zróżnicowała warunki 
prowadzenia w ogóle handlu przez szlachtę i miesz-
czan. Różne koszty dawały różną opłacalność, a więc 
różne zyski. Wobec bardzo szybkiego, wręcz gwałtow-
nego rozwoju handlu zbożem i spławu wiślanego, na-
bierało to szczególnego znaczenia, przywilej dotyczył 
bowiem bezpośrednich producentów towaru. Koszty 
handlu szlacheckiego były zatem o wiele niższe niż 
mieszczańskiego. Aby ograniczyć konkurencję, konsty-
tucja piotrkowska zakazywała mieszczanom nabywania 
dóbr ziemskich. 

Trudno orzec, czy przywileje piotrkowskie były 

wynikiem zmian, które nastąpiły wcześniej, czy ‒ co 
wydaje się bardziej prawdopodobne ‒ wpłynęły na 
przyspieszenie procesów podziału społecznego. W każ-
dym razie Jan Olbracht opierał się w swej polityce na 
masach szlachty, która rozpoczęła intensywną akcję 
zmierzającą do ograniczenia roli nowego możnowładz-

twa wyrosłego z kadry urzędników państwowych. 
Znaczna, może nawet większa część posiadaczy ziem-
skich przystosowała się do nowych warunków działania 
gospodarczego. Właściciele folwarków, reprezentujący 
średnią szlachtę decydującą o sprawach państwa i pro-
wadzącą intratny handel, byli na przełomie XV i XVI 
wieku siłą polityczną równoważącą znaczenie wielkiej 
magnaterii, zwłaszcza w Małopolsce. 

Aleksander, nowy elekt Polski, w chwili powoły-

wania go na tron związał się ze starą magnaterią. 
W 1501 roku wydał przywilej w Mielniku”, który prak-
tycznie zapewniał władzę państwową jedynie radzie 
królewskiej, złożonej z magnatów. Akt mielnicki dawał 
im prawo decydowania o podstawowych sprawach pań-
stwa, król zaś miał faktycznie pełnić funkcje raczej 
przewodniczącego rady niż jej suwerena. Radzie przy-
sługiwało prawo kontrolowania poczynań królewskich, 
a nawet ‒ w przypadkach występowania władcy prze-
ciw dotychczasowym przywilejom i zwyczajom ‒ wy-
powiadania mu posłuszeństwa. Magnaci obu krajów, 
Litwy i Polski, mieli w przyszłości wybierać wspólne-
go władcę. 

Silniejsza od magnaterii okazała się w tym czasie 

średnia szlachta; w jej łonie zresztą kształtowała się 
nowa magnateria. Rozdawnictwo dóbr i urzędów, za 
pomocą którego w końcu XV wieku król prowadził po-
litykę zjednywania magnatów, w dużym stopniu doty-
czyło obszarów nowo zasiedlanych, o gospodarce eks-
tensywnej. Średnia szlachta lepiej niż stara magnateria 
potrafiła przestawić swoje gospodarstwo na potrzeby 

wielkiego handlu. Już w 1504 roku w Piotrkowie sejm 
szlachecki, zwoływany od 1493 roku dość regularnie, 
uderzył w podstawy materialne starego możnowładz-
twa. Zakazał nadawania, zastawiania i sprzedawania 
dóbr królewskich bez zgody całego senatu. Jednocze-
śnie powtórzone zostały i znacznie rozszerzone posta-
nowienia o tzw. incompatibiliach, czyli o zakazie łą-
czenia w jednym ręku konkretnych urzędów, których 
kompetencje i zakres działania określono. Polityczną 
władzę szlachty i nowej magnaterii ugruntował sejm 
radomski w 1505 roku. Tam właśnie uchwalona została 
konstytucja  Nihil novi.  Nic nowego w zakresie obcią-
żeń podatkowych i praw nie mogło być podjęte i posta-
nowione bez wspólnej zgody rady, która przekształciła 
się w senat o ściśle określonym składzie, i posłów 
ziemskich. Raz jeszcze została określona zasada rów-
ności całej szlachty, reprezentowanej przez sejm, 
w którym istniały dwie równorzędne izby. Od 1505 ro-
ku przedstawiciele miast ‒ oprócz reprezentantów Kra-
kowa ‒ zostali wyeliminowani z izby poselskiej. 
Szlachta nie życzyła sobie dzielić z kimkolwiek wła-
dzy. 

Zygmunt Stary w pierwszych latach swego pano-

wania związany był raczej z magnaterią. Tęczyńscy, 
Tarnowscy, Szydłowieccy, Górkowie stanowili oparcie 
dla polityki królewskiej. Coraz większe znaczenie zdo-
bywali jednak nowi ludzie: Łaski, Sobocki, Wolski, 
a wraz z nimi przedstawiciele średniej szlachty. Ona 
właśnie w ciągu pierwszych dwudziestu lat XVI wieku 
umacniała swoją pozycję gospodarczą. W 1507 roku 

zapewniła sobie bezpośredni kontakt z obcymi kupca-
mi, którym zezwolono bez ograniczeń przyjeżdżać do 
Polski. W przyszłości ograniczenia miały objąć wyjeż-
dżających kupców polskich ‒ potencjalnych konkuren-
tów szlachty. W 1518 roku szlachta uzyskała pełne 
prawo sądzenia poddanych sobie chłopów. W 1520 ro-
ku statuty toruńsko-bydgoskie wprowadziły minimum 
obowiązującej pańszczyzny w całym królestwie. Wy-
nosiło ono 1 dzień w tygodniu z łana i ‒ jak pokazała 
praktyka ‒ bywało wielokrotnie przekraczane. 

Nadawanie szlachcie polskiej przywilejów dobrze 

ilustruje przemiany polityczne w kraju, walkę i kształ-
towanie się obozów politycznych. Rozwój ziem pol-
skich i wzrost świadomości społecznej szlachty przy-
niosły jej podstawowe przywileje stanowiące punkt 
wyjścia do dalszych akcji, podjętych w dobie rewolucji 
husyckiej i początków wielkiej gospodarki towarowej. 

Wraz z upadkiem husytyzmu i ograniczeniem wła-

dzy króla główną rolę zaczęło odgrywać małopolskie 
możnowładztwo, ograniczone dopiero przez Kazimie-
rza Jagiellończyka i stworzone przezeń stronnictwo 
królewskie. Ponowne wciągnięcie do rozgrywek śred-
niej szlachty oraz wojna o Pomorze spowodowały dal-
szy etap kształtowania się polskiego parlamentaryzmu. 
Po roku 1466 król uzyskał jednak zdecydowaną prze-
wagę wskutek lawirowania między ugrupowaniami i za 
sprawą osobistego autorytetu. Dopiero w ostatnich la-
tach jego panowania rozpoczął się nowy ferment, wy-
wołany przez średnią szlachtę folwarczną i nowe moż-
nowładztwo. 

Mimo  silnego  oporu  części  możnowładztwa 

i ostrych konfliktów, lata 1493‒1505 przyniosły zwy-
cięstwo demokracji szlacheckiej. Była ona oparta na 
szerokim samorządzie terytorialnym, złamaniu królew-
skiej administracji i osłabieniu roli innych, nieszla-
checkich stanów. Po blisko czterdziestoletniej przerwie 
parlamentaryzm polski wkroczył w okres swego naj-
większego rozwoju, wykształcając cechy charakteryzu-
jące go trwale przez kolejne 300 lat. Nie byłoby to 
możliwe bez przygotowania tego okresu w latach po-
przedzających, bez zainteresowania sprawami polityki 
państwowej mas szlacheckich.  

Czy Polska miała władzą wykonawczą już u schył-

ku średniowiecza? Czy już wówczas anarchia ogarniała 
państwo Jagiellonów? Czy kraj nasz przeszedł przez 
etap monarchii stanowej, a jeśli nie, to kiedy i jak wy-
kształcały się formy państwowe, które stanowić miały 
początek okresu demokracji szlacheckiej? 

W 1339 roku arcybiskup Janisław stwierdził pod-

czas procesu polsko-krzyżackiego: „Król polski jest 
panem wszystkich ziem składających się na Królestwo 
Polskie. Komu chce, je nadaje, i komu chce ‒ odbiera”. 
Nie wszyscy możni chcieli tę zasadę aprobować, ale 
silna indywidualność Kazimierza Wielkiego sprawiła, 
że pod koniec panowania był on rzeczywistym władcą 
całego kraju. Monarcha realizował swą władzę z jednej 
strony przez starostów, zwanych królewskim ramie-
niem, z drugiej ‒ przez licznych urzędników kancelarii, 
skarbu, ceł, żup solnych, którzy swą karierę zawdzię-
czali służbie scentralizowanej monarchii. Jednym z ta-

kich nowych ludzi w gronie przedstawicieli starych ro-
dów był podkanclerzy Janko z Czarnkowa. Ci nowi lu-
dzie zależeli tylko od króla, byli przezeń odwoływani 
i w miarę potrzeby przenoszeni, stanowiąc przeciwwa-
gę miejscowego możnowładztwa. Im to scentralizowa-
na monarchia dała możliwość życiowego awansu. Wraz 
z reformą wojskową i reformą skarbu nastąpiło 
wzmocnienie aparatu władzy królewskiej i wzrosło 
znaczenie Kazimierzowej monarchii. Nie do pomyśle-
nia jest jednak ‒ na dłuższą metę ‒ wzmacnianie wła-
dzy bez szerokiego zaplecza społecznego. 

Wczesny absolutyzm  występował w  XIV‒XV 

wieku na obszarze całej niemal Europy. Legiści królów 
francuskich ‒ Jean Petit i Pierre Dubois ‒ głosili tezy 
zmierzające niemal do utworzenia „religii królewskiej”. 
Podstawowym obowiązkiem poddanego miała być 
„święta obrona królestwa”, król uosabiał prawo, dlate-
go nikt nie mógł twierdzić, że przekroczył on swoje 
kompetencje. Monarcha, reprezentujący ciągłość dyna-
styczną, miał pełną władzę nad swymi poddanymi i ich 
majątkami, osoba króla stanowiła największą  świętość 
państwa, jego symbol i ucieleśnienie. 

Poglądy te szerzyły się i na naszych ziemiach, 

o czym świadczą późniejsze wypowiedzi Kazimierza 
Jagiellończyka. Nie tylko reprezentował on pogląd, że 
jest królem z wyroku boskiego, ale czynił ze służby dla 
siebie jedną z głównych cnót, które zapewnić miały 
wieczne zbawienie. „Za wytrwałość i dzielność w służ-
bie jego [króla] polegli w wojnie żołnierze słusznie bę-
dą się cieszyli oglądaniem Boga”. Król wyrastał na 

przedstawiciela bożego, przyrodzonego systemu świa-
ta; nikomu ze śmiertelnych nie zawdzięczał swego po-
mazania. Ideologia ta wywodziła się ‒ zarówno za gra-
nicą, jak i w Polsce ‒ z potrzeb monarchii, której roz-
wój gospodarczy przełamywał wcześniejsze bariery 
lennych zawisłości. Powstał tam, gdzie istniały różne 
stany, dla których monarcha, choć najbliżej związany 
z rycerstwem, był przecież arbitrem w sporach i wal-
kach między nimi. Arbitraż monarchy umożliwiał 
funkcjonowanie całego społeczeństwa stanowego, za-
pewniał mu także względną równowagę i stabilizację 
wewnętrzną. 

Mógłby z tego wynikać wniosek, iż już w czasach 

Kazimierza Wielkiego Polska wkroczyła na drogę mo-
narchii stanowej. Sprawa jednak nie jest tak oczywista. 
Perturbacje związane ze zmianą dynastii zahamowały 
proces formowania się wczesnego absolutyzmu, a cy-
towana wypowiedź kancelarii koronnej raczej wyrażała 
tendencję polityczną niż stan faktyczny. Poza pań-
stwową ideologią monarchiczną występowały bowiem, 
i to w coraz jaskrawszej formie, przynajmniej dwie in-
ne tendencje polityczne: jedna zmierzająca do oligar-
chii, druga wyrażająca interesy mas szlacheckich. Wal-
ka między ich reprezentantami, zmienne sojusze i wza-
jemne kompromisy stanowiły treść polityki wewnętrz-
nej państwa polskiego w XV wieku. 

Oligarchia działała już w czasach Andegawenów 

i Jagiellonów. Rzecz jasna, iż lokalne wpływy możno-
władztwa musiały być po dwustu latach rozbicia dziel-
nicowego bardzo silne. Partykularyzmy dzielnicowe 

wynikające z odmiennych zwyczajów i tradycji, nie-
kiedy różnych elementów kultury, wpływały także ha-
mująco na dokonujące się przemiany. Magnateria dąży-
ła do zapewnienia sobie szczególnie uprzywilejowane-
go stanowiska na terenie województwa, księstwa czy 
ziemi, co wyraźnie godziło w ideę centralizmu pań-
stwowego. Przeszkadzało to również rozwojowi szer-
szego patriotyzmu i nowych, skuteczniejszych form 
rządzenia. 

Ideologia ówczesna zakładała też wyjątkową rolę 

kleru posiadającego wielkie ambicje polityczne. Naj-
wybitniejszym  przedstawicielem duchowieństwa był 
pierwszy polski kardynał, biskup krakowski, Zbigniew 
z Oleśnicy, który nie tylko wywierał wpływ na polską 
politykę zagraniczną lecz także, jak się wydaje, próbo-
wał realizować swą koncepcję stosunków wewnętrz-
nych w kraju. Z jego inicjatywy powstawać zaczęły 
bractwa kościelne przy parafiach, głównie miejskich. 
Dzięki temu biskup uzyskał (lub chciał uzyskać) orga-
nizacje, przez które mógł wywierać wpływ na działal-
ność ludzi. Wyraźniejsza była jego koncepcja polityki 
zagranicznej. Ten zdecydowany przeciwnik husytów, 
zwolennik współpracy z cesarzem i ugody z Zakonem 
Krzyżackim odnosił się z niechęcią do kwestii samo-
dzielności Litwy. Był też ‒ prawda że do czasu ‒ wy-
znawcą koncyliaryzmu (przewagi soboru powszechne-
go nad papieżem) w konfliktach targających Kościół 
rzymski w pierwszej połowie XV wieku. Jego godnym 
przeciwnikiem okazał się Kazimierz Jagiellończyk, któ-
ry, podobnie jak kardynał, skupił wokół siebie grono 

zwolenników, nieco zmieniające się w czasie. Król był 
z natury autokratą, ale w ciągu blisko półwiecznego 
panowania potrafił prowadzić politykę na tyle pragma-
tyczną, że udało mu się część wielkich zamierzeń zrea-
lizować. Utrzymał władzę absolutną na Litwie jako jej 
Wielki Książę, dokonał inkorporacji Prus Królewskich, 
uzależniając (przynajmniej  teoretycznie)  ich  część 
krzyżacką, osadził na tronie czeskim swego syna (póź-
niej także króla Węgier), wreszcie wprowadził do swej 
rady nowych ludzi z różnych dzielnic kraju, ludzi za-
leżnych od niego i stanowiących przeciwwagę starsze-
go możnowładztwa krakowskiego. 

Trzecim kierunkiem politycznym, oddziaływają-

cym na kształtowanie się ustroju państwa w XIV i XV 
było odbicie europejskich teorii ludowładztwa, suwe-
renności ludu. Koncepcje te w rzeczywistości polskiej 
zaczęły stanowić broń szlachty występującej zarówno 
przeciwko absolutyzmowi, jak i oligarchii magnackiej. 
Trudno powiedzieć, czy teoria o zwierzchności ludu 
posiada jakieś bliższe powiązania z wpływami obcych 
ideologii. Już na początku XIV stulecia filozof i pisarz 
polityczny Marsyliusz z Padwy wystąpił przeciw przy-
wilejom feudalnym, głosząc pochwałę absolutystycznej 
władzy centralnej; absolutystycznej, lecz nie tyrańskiej, 
respektującej istniejące prawa. Te zaś miały być stano-
wione ‒ i w tym tkwi najważniejsza część nauki Marsy-
liusza ‒ przez cały lud państwa. Skuteczne, a więc war-
tościowe i słuszne są te prawa, które zostały ustano-
wione przez ogół ludności ‒ głosił. Suwerenny lud ma 
prawo decydować o formie rządu, powoływać rząd 

i kontrolować jego działanie. Nieśmiało wyrażał Mar-
syliusz tezę, że w przypadku złego rządu ludność może 
go naprawić lub zmienić. 

W warunkach polskich teoria ta rozpowszechniana 

w dobie walki o władzę w Niemczech, łączyć się mogła 
z tzw. prawem oporu. W połowie XV wieku znalazło 
ono nawet swoje uzasadnienie teoretyczne. Polski 
uczony Maciej z Raciąża dowodził, że poddani mają 
prawo występować przeciw tyrańskiej, niesprawiedli-
wej władzy. „Powszechność” poddanych ‒ zgodnie 
z praktyką ludów zaobserwowaną przez uczonego ‒ ma 
prawo wypowiedzieć posłuszeństwo władzy, ma prawo 
nie zgodzić się na złe, niesprawiedliwe rządy. Traktat 
ów pisał Maciej z Raciąża w konkretnej sytuacji poli-
tycznej, kiedy to poddani państwa krzyżackiego, zrze-
szeni w Związku Pruskim, domagali się teoretycznego 
uzasadnienia swej działalności zmierzającej do ode-
rwania się od Zakonu i przyłączenia do Polski. 

Teoria ludowładztwa dotarła do Polski już wcze-

śniej i to w swej najskrajniejszej postaci ‒ ideologii hu-
syckiej. Przeprowadzona przez Husa krytyka hierarchii 
kościelnej znajdowała zwolenników w Polsce rządzo-
nej przez biskupa krakowskiego. Podobnie, choć za-
pewne nie w tym stopniu, odpowiadała Polakom zasada 
głosząca, że grzech śmiertelny władcy zwalnia pod-
danych od posłuszeństwa. Rygorystyczne wcielenie tej 
zasady wżycie umożliwiłoby społeczeństwu kontrolę 
nad poczynaniami rządu. Rewolucyjne odłamy husytów 
domagały się  sekularyzacji  majątków  kościelnych 
i bardziej sprawiedliwego podziału dóbr materialnych. 

W latach dwudziestych XV wieku biedota miejska 

w Polsce chętnie przyjmowała nowinki husyckie (gmi-
na husycka w Zbąszyniu), a hasło sprawiedliwego po-
działu dóbr podnosiła też nowa magnateria. „Nowi lu-
dzie”, którzy doszli do znaczenia dzięki piastowaniu 
urzędów państwowych i dzięki umiejętności przysto-
sowania się do ówczesnych stosunków gospodarczych, 
za pomocą tego właśnie husyckiego hasła walczyli 
o miejsce  wśród  starego  możnowładztwa.  Wspierały 
ich tzw. idee koncyliaryzmu głoszone przez wielu wy-
bitnych pisarzy politycznych. Wiązały się one z pod-
kreślaniem znaczenia soborów powszechnych jako ko-
legialnych form rządów Kościołem. W Polsce kompli-
kował sprawę fakt popierania idei soborowych przez 
Zbigniewa Oleśnickiego. Ale i w skali europejskiej 
trudno mówić o konsekwentnych postawach politycz-
nych, reprezentujących trzy różne teorie ustroju pań-
stwowego: absolutyzm, oligarchię magnacką i ludo-
władztwo. To ostatnie na ziemiach polskich, wraz ze 
wzrostem znaczenia średniej szlachty, coraz bardziej 
przekształcało się w republikanizm szlachecki, zastrze-
żony tylko dla wspólnoty tego stanu. Z czasem ów re-
publikanizm przybrać miał formy tzw. demokracji szla-
checkiej. 

W polityce kraju dominowało stronnictwo królew-

skie, które wykształciło się w ciągu piętnastu lat pano-
wania Kazimierza Jagiellończyka, a które nadawało 
kierunek polityce polskiej od połowy XV stulecia. Nie 
było ono wyjątkiem w skali Europy, ale w naszym kra-

ju odznaczało się szczególnymi cechami, związanymi 
z całokształtem przemian społecznych XV wieku. 

W pierwszej połowie XV wieku wraz z powsta-

niem gospodarstw towarowych pojawiła się dość liczna 
grupa szlachty sytuowanej stosunkowo lepiej niż daw-
niejsze rycerstwo. Posiadacz folwarku, choćby z racji 
powiązań rynkowych, był zainteresowany ogólną poli-
tyką kraju. W swej masie szlachta stanowiła nie-
wątpliwie siłę, na której mógł się oprzeć monarcha dą-
żący do wzmocnienia swej władzy. Czynnikiem pobu-
dzającym samodzielność polityczną szlachty, jej ak-
tywność, antymagnackość był wzrost świadomości na-
rodowej. „Nie godzi się to żadną miarą, by Niemca na 
króla wybierać” ‒ argumentował w 1446 roku Jan 
z Czyżowa, kasztelan krakowski, podkreślając tym sa-
mym związki łączące wszystkich mieszkańców kraju. 
Odrębny język i obyczaje kształtowały patriotyzm, któ-
rego przeciwstawieniem bywała niekiedy postawa oli-
garchów, a ucieleśnieniem mogła stać się osoba króla. 

Silna władza królewska nie rozwinęła się jednak 

w Polsce tak, jak w państwach zachodnich. Dlaczego? 
Czy przesądziły o tym zbyt silne relikty starego ustroju, 
czy dynastyczna polityka Jagiellonów, czy wreszcie 
brak rozwiniętej teorii władzy absolutystycznej? Naj-
pewniej wszystkie te czynniki odegrały jakąś rolę. Ak-
tywizacja szlachty w dwudziestych latach XV wieku 
zrodziła ludzi politycznie czynnych, którzy zaczęli re-
prezentować interesy sejmików. Jan Pilecki, syn królo-
wej Elżbiety z pierwszego małżeństwa, i Piotr Kurow-
ski, cieszący się zaufaniem szlachty, przyłączyli się do 

grupy stanowiącej konsekwentną podporę tronu: Jana 
Gruszczyńskiego, Jana  Lutka z Brzezia, Łukasza 
z Górki czy Stanisława Ostroroga. Ten ostatni, możny 
wielkopolski, swoją solidarność z obozem królewskim 
opierał na niechęci do małopolskich Oleśnickich. Do 
regalistów na czas jakiś przystali też przedstawiciele 
bardziej radykalnego nurtu. 

Trudno z całą pewnością stwierdzić, w jakim stop-

niu konfederacja Spytka z Melsztyna była wyrazem 
tendencji prohusyckich. Z całą pewnością jednak za-
wiązana została w 1439 roku przez ludzi niechętnych 
biskupowi krakowskiemu oraz kierunkom reprezento-
wanej przezeń polityki tak wewnętrznej, jak za-
granicznej, zazdrosnych o jego dochody i władzę, na-
wołujących też do reformy państwa, do uwzględnienia 
postulatów średniej szlachty. Pod Grotnikami Oleśnicki 
rozbił konfederację, a Spytko zginął. Jego adherenci 
bądź przeszli na stronę biskupa krakowskiego, bądź zo-
stali wyeliminowani z życia politycznego. Wielu znala-
zło schronienie w otoczeniu królowej wdowy ‒ Zofii. 
Byli wśród nich między innymi Mikołaj Pieniążek, 
przyszły wykonawca woli królewskiej podczas walki 
z Jakubem z Sienna o tron biskupi, Jan Kuropatwa 
z Łańcuchowa, słynny z łupieżczego napadu na klasztor 
częstochowski, Rytwiańscy: Dziersław ‒ jeden z nie-
fortunnych wodzów spod Chojnic i Jan ‒ jego brat, 
Marcin z Garbowa syn Zawiszy oraz Jakub Przekora ‒ 
kasztelan czechowski, jedyny dygnitarz ziemski w kon-
federacji. 

Czy ludzie ci popierali politykę królewską z prze-

konania? Władza królewska stwarzała im szanse zdo-
bycia wielkiego majątku, ułatwiała wybicie się jednost-
kom energicznym, szukającym nowych możliwości 
awansu społecznego. Jeden z towarzyszy Spytka 
z Melsztyna, Hińcza z Rogowa, zdążył przed Grotni-
kami przejść do obozu Oleśnickiego i wziąć czynny 
udział w pogromie konfederatów, podobnie jak Dobie-
sław ze Szczekocin. Hińcza otrzymał za to starostwo 
radomskie i kasztelanię rozpierską. Po wstąpieniu Ka-
zimierza na tron natychmiast stanął przy królu. Objął 
urząd podskarbiego oraz zarząd wielkich dóbr koron-
nych, otrzymał też kasztelanię sieradzką i sandomier-
ską. Poparcie polityki królewskiej umożliwiło karierę 
Janowi z Mokrska, Bartoszowi z Góry czy Przecławowi 
z Dmoszyc. Ten ostatni udzielał koronie wielu poży-
czek, a także pełnił funkcję starosty na Spiszu, dobija-
jąc się znacznej fortuny na zastawach i urzędach. 

Król prowadził zresztą przemyślaną politykę na-

dań. Dobierając sobie zapewne zdolniejszych dorad-
ców, przekazywał im beneficja zabrane innym. Mikołaj 
Pieniążek stracił 3 starostwa na rzecz Jakuba z Dębna, 
który miał oddziaływać na losy polityki wewnętrznej 
i zagranicznej.  Mianowany  kolejnym  podskarbim 
w 1460 roku, Jakub  usiłował wzmocnić monarchię. 
Chcąc oprzeć skarb na trwalszych podstawach niż śre-
dniowieczne psucie monety, zreformował politykę po-
datkową. Nie zapomniał przy tym o sobie. Podobnie jak 
Kmitowie, Szydłowieccy, Żychlińscy czy Bnińscy do-
robił się fortuny liczonej nie tylko w dobrach ziem-

skich, ale również w majątku ruchomym, w udziałach 
w kopalniach kruszców, w obligacjach i wekslach. 

Jest rzeczą wątpliwą, czy tzw. traktat Jana z Ostro-

roga

 

w obecnej formie powstał w połowie XV wieku. 

Niektóre jego postulaty były jednak już wówczas aktu-
alne. Nowożytna monarchia nie mogła tolerować „pań-
stwa w państwie”, co wyrażało się w apelowaniu du-
chownych od wyroków krajowych do papieża, we 
wpływie na politykę wewnętrzną i zagraniczną, świad-
czeniach na rzecz Rzymu zubożających kraj i w nad-
miernych przywilejach gospodarczych kleru. Było to 
zresztą uciążliwe również dla magnatów. Spory o dzie-
sięciny z dóbr samego Ostroroga ‒ kasztelana, a z cza-
sem wojewody poznańskiego, stanowiły tego żywy 
przykład. Obóz reform pragnął niezawisłości państwa 
od Kościoła, a nawet podporządkowania przywilejów 
kościelnych racji stanu, reprezentowanej przez króla. 
Wydaje się też, że od końca XV wieku myśl działaczy 
szlacheckich ‒ Jana Łaskiego, Stanisława Zaborow-
skiego ‒ nawiązywał właśnie do racji stanu, związanej 
z interesami społeczeństwa szlacheckiego. 

Magnackie zabarwienie odmiennego programu nie 

mogło się podobać masom szlacheckim. Bardziej już 
odpowiadała im idea utrwalania istniejącego porządku 
społecznego: „Kto biedny, niech się nie uczy, niech 
idzie do roboty”. I król Kazimierz popierał zasadę, by 
każdy stan trzymał się własnych praw i jeden drugiemu 
nie szkodził. 

Królewski program reform przewidywał zerwanie 

zależności od oligarchii duchownej i w pewnym stop-

niu odpowiadał potrzebom mas szlacheckich. W dodat-
ku już podczas wojny trzynastoletniej zostały zrealizo-
wane najistotniejsze punkty programu reform: król wy-
grał „wojnę duchowną” o obsadę stolców biskupich, 
Prusy inkorporowano. Po śmierci Oleśnickiego nie sta-
ło przeciwnika jego formatu. Pełną władzę objął król, 
otoczony licznym gronem oddanych mu możnych. Su-
gestie z programu Ostroroga w sprawie sprecyzowania 
stanowiska prawnego chłopów i mieszczaństwa nie zo-
stały zrealizowane. Ideologia silnej władzy królewskiej, 
w praktyce sprowadzona do fiskalizmu centralnego i do 
karier wysokich urzędników państwowych, nie mogła 
przyświecać reformom. 

Po śmierci Kazimierza, którego autorytet osobisty 

powstrzymywał szlachtę od wyrażania niezadowolenia 
w okresie trudności gospodarczych, jakie towarzyszyły 
jej przestawianiu się na wielki eksport zboża, do głosu 
doszły nowe siły domagające się reformy. Reprezento-
wała je średnia szlachta występująca przeciwko magna-
tom, którzy w monarchii widzieli tylko instytucję za-
pewniającą bogactwa i znaczenie. Na czas jakiś król 
przestał być arbitrem w walkach międzystanowych. Jan 
Olbracht chciał się opierać na średniej szlachcie, nato-
miast Aleksander współdziałał z magnaterią wbrew 
i przeciwko tej pierwszej. Z jej kręgów wyjdą dalsze 
próby reform, z których największe znaczenie walka 
o egzekucję dóbr królewskich. 

Jak kształtowała się praktyka władzy na schyłku 

średniowiecza? Podstawą działania szlachty były po-
wszechne zjazdy prowincjonalne, a z biegiem czasu, 

wraz z wykształceniem się nowych fonii ogólnopań-
stwowego ustroju, również powszechne. Konstytucje 
z początków XVI wieku zamknęły okres formowania 
się parlamentaryzmu polskiego rozpoczęty aktywizacją 
polityczną szlachty w drugiej połowie XIV wieku. 
Wtedy właśnie coraz większą rolę zaczęły odgrywać 
prowincjonalne zjazdy rycerstwa, a w początkach XV 
wieku pojawił się zwyczaj zjazdów ogólnopaństwo-
wych. Podejmowano na nich najważniejsze uchwały 
dotyczące wewnętrznych spraw państwa, wymuszano 
na królu przywileje, decydowano między innymi o suk-
cesji tronu. Najdawniejszych śladów takich zjazdów 
ogólnych można by doszukać się już za czasów Kazi-
mierza Wielkiego, dostrzegając je choćby w obradach 
rycerstwa polskiego pod Brześciem w roku 1354. 

Kolejnym czynnikiem, który mógł jednoczyć daw-

ne księstwa dzielnicowe o sprzecznych interesach, były 
wyprawy na Ruś. Pogląd ten, wysuwany już dawniej, 
można by zapewne połączyć z sądami o unifikacji 
prawnej i ustrojowej naszego kraju w dobie Kazimierza 
Wielkiego. Zarówno statuty wiślickie, być może prze-
znaczone dla całego państwa, jak i wspólne podejmo-
wanie decyzji przez reprezentantów różnych dzielnic 
stworzyło wówczas przesłanki rozumowania w katego-
riach szerszych niż regionalne. Zapewne w czasach Lu-
dwika obawa szlachty przed uprzywilejowaniem przy-
byszów węgierskich wzmogła tendencje do wspólnego 
rozpatrywania niektórych spraw politycznych w szero-
kim  kontekście  całego,  zjednoczonego  państwa. 
W każdym razie czasy Jagiełły są już przykładem 

względnie częstego funkcjonowania ogólnopaństwo-
wych zjazdów, zwłaszcza w okresie natężenia sporów 
politycznych, w których oprócz możnowładców brali 
udział liczni przedstawiciele średniej szlachty. 

Znaczenie owych sejmów walnych w ich wcze-

snym okresie było niewątpliwie duże. Praktyka życia 
politycznego doprowadziła do kształtowania słynnej 
zasady głoszącej, że nic nowego bez zezwolenia ogółu 
szlachty nie może zostać w Polsce postanowione, zasa-
dy, która legła u podstaw demokracji szlacheckiej. 
Zjazdy stały się szkołą  życia politycznego, uczyły bo-
wiem odpowiedzialności za sprawy ogółu utożsamia-
nego jednak powszechnie ze szlachtą. Jak podkreśla li-
teratura przedmiotu ‒ na zjazdach reprezentowane były 
różne siły polityczne i społeczne; w XV wieku z zasady 
brali w nich udział urzędnicy ziemscy. Czy działali 
w interesie całej szlachty, czy tylko miejscowej oli-
garchii? Grupa ta, dysponująca największymi możliwo-
ściami gospodarczymi, przejęła wszystkie niemal urzę-
dy lokalne, które w Polsce już w XV wieku zmieniły 
swój charakter. 

Najwyższym urzędnikiem ziemskim był wojewo-

da, któremu z pierwotnych uprawnień pozostało do-
wództwo nad pospolitym ruszeniem rycerstwa. W mo-
narchii Kazimierza Wielkiego zbierał on pospolite ru-
szenie i kierował nim aż do zdania dowództwa w ręce 
króla lub jego przedstawiciela ‒ starosty. W ciągu XV 
wieku pojawiły się inne czynniki decydujące o sile mi-
litarnej państwa, przede wszystkim wojska zaciężne. 
Zwiększyły się wówczas uprawnienia wojewodów w 

stosunku do pospolitego mszenia, które nieco utraciło 
na znaczeniu. Wojewoda stał się z czasem symbolem 
szlacheckiego samorządu terytorialnego, posiadał także 
kompetencje sądowe, a ponadto mógł udzielić  ściga-
nemu przez organa państwowe azylu i pomocy. Drugim 
w hierarchii urzędem ziemskim był urząd kasztelański. 
Nie to jednak stanowiło o znaczeniu kasztelana, że stał 
na czele rycerstwa swej kasztelanii, w tym charakterze 
bowiem podlegał królowi, jego urzędnikom i wojewo-
dom. Istotny był fakt, że po zjednoczeniu państwa kasz-
telan brał udział w zjazdach dostojników ziemskich. 

Te dwa wyższe stanowiska, podobnie jak niższe: 

chorążego, stolnika, podczaszego, cześnika i mieczni-
ka, zmieniły w XIV wieku swój charakter. Stały się do-
żywotnie, co uniezależniało je od władzy centralnej 
oraz honorowe, a więc odzwierciedlające hierarchię 
społeczną w różnych ziemiach. Szczególnie dwa pierw-
sze urzędy zastrzeżone były praktycznie dla najmoż- 
niejszych miejscowych. Reprezentowały one nie wła-
dzę króla wobec poddanych, lecz stanowisko szlachty 
wobec monarchy. Rolę organów państwowych przejęli 
starostowie, a w skali ogólnopolskiej ‒ kierownicy róż-
nych dziedzin życia państwowego. Wśród nich naji-
stotniejszą rolę odgrywały: skarb ‒ dworski i państwo-
wy, wojsko i kancelaria królewska. Ten ostatni urząd 
był szczególnie zasłużonych w dziele budowy scentra-
lizowanej monarchii. 

Kanclerz i jego zastępca, podkanclerzy, w rzeczy-

wistości kierowali zagraniczną i wewnętrzną polityką 
państwową. W miarę wzrostu znaczenia pisma, prawa 

pisanego i przywilejów, kancelaria stawała się stop-
niowo czynnikiem regulującym najróżniejsze sprawy 
w kraju: gospodarcze, majątkowe i spadkowe. Jan Ko-
niecpolski, Jan Gruszczyński, Jakub z Dębna, Uriel 
z Górki ‒ oto kanclerze, którzy realizowali w aktywny 
sposób politykę Kazimierza Jagiellończyka. Znajdowali 
się wśród nich przedstawiciele nowych rodów, które 
dobijały się znaczenia i fortuny na służbie państwowej. 
Oni właśnie wraz z podskarbimi koronnymi i nadwor-
nymi, podkanclerzami, marszałkami koronnymi i nad-
wornymi stanowili tę grupę możnych, która w XV wie-
ku reprezentowała nie interesy ziemi, lecz rządu cen-
tralnego. Było ich ‒ rzecz prosta ‒ znacznie mniej niż 
dostojników ziemskich, ale zakres władzy pozwalał im 
na skuteczną działalność. Król mógł zresztą zwiększać 
liczbę urzędników centralnych, a od XIV wieku powo-
ływał niekiedy specjalnych doradców. 

 

Częścią składową sejmu był senat, wywodzący się 

z dawnej rady królewskiej. Ta ostatnia ‒ jako czynnik 
dominujący w polityce władców w XIII wieku ‒ nie re-
prezentowała interesów całego możnowładztwa, na 
ogół zazdrośnie pilnującego odrębności poszczegól-
nych ziem Polski. Wraz z narastaniem tendencji zjed-
noczeniowej, do rady królewskiej Łokietka, a później 
Kazimierza Wielkiego, coraz częściej wchodzili ci 
przedstawiciele arystokracji, którzy akceptowali i po-
pierali politykę unifikacyjną. Wśród nich wielu za-
wdzięczało swój awans, swoją karierę życiową właśnie 
rządom centralnym. W czasach Jagiełły, a już wyraźnie 
za panowania Kazimierza Jagiellończyka, najbliższe 
mu otoczenie reprezentowało idee władcy. Już w XV 
wieku dostęp do króla mieli także najwyżsi urzędnicy 
ziemscy, dbający o interesy lokalne. 

Zarówno w poselskiej izbie szlacheckiej, jak 

i w senacie  zasiadali  przedstawiciele  lokalnych  grup 
oligarchii. Mieli oni swych klientów w osobach drob-
niejszej szlachty, często należącej do tego samego rodu. 
Wiąże się z tym problem zasadniczy dla struktury spo-
łecznej Polski w późnym średniowieczu, a mianowicie 
kwestia istnienia i działania rodów heraldycznych. 

Ich początki nie są jasne. Na pewno herby jako 

wyznaczniki przynależności do rodu heraldycznego 
stanowiły ważny dowód tożsamości rycerza w XIV 
wieku. „Nasz brat... naszey krwiey... naszego znaku...” 
‒ tak brzmiały zeznania współrodowców w sądach po-
twierdzających przynależność do rodu. Istnieją silnie 
uzasadnione poglądy historyków dotyczące genealo-

gicznej, a więc rodzimej genezy tych więzi grupowych. 
Nie brakuje także głosów poddających w wątpliwość 
takie pochodzenie rodów. Tworzyły one bowiem sys-
tem klientarny, wiążąc wspólnymi interesami możnych 
z uboższymi współrodowcami. Upraszczając sprawę: 
możni mieli zapewnione poparcie na sejmikach i są-
dach, ubożsi mogli korzystać z opieki i wsparcia mate-
rialnego patronów. Oczywiście, pierwsza teza nie wy-
klucza drugiej i być może wyrosłe z powiązań „jednej 
krwi” rody z czasem obrosły liczną klientelą składającą 
się z lokalnych środowisk szlacheckich. Za znaczeniem 
genealogii w tworzeniu i funkcjonowaniu rodu mogły-
by też przemawiać określenie powinowactwa i pokre-
wieństwa istniejące w Polsce jeszcze długo w czasach 
nowożytnych. Egzotycznie dziś brzmiące określenia 
„jątrew”, „swak”, „dziewierz”, zadziwiają precyzją nie-
spotykaną w innych krajach (i językach) europejskich. 
Czy jest to pozostałość po rodach, czy wynik norm 
określających prawa do wspólnego majątku, pozosta-
łość dawniejszych form rodziny czy efekt właśnie po-
wstania rodów heraldycznych ‒ trudno na te pytania już 
dziś odpowiedzieć. Wiadomo tylko, że takie właśnie 
rody jako podmioty polityki wewnętrznej zapewne za-
częły odgrywać rolę dopiero po (czy w trakcie) zjedno-
czenia kraju, a ich znaczenie skończyło się w czasach 
nowożytnych, kiedy liczba współrodowców herbowych 
nadmiernie wzrosła. Coraz większą rolę zaczęły od-
grywać zjazdy, zapewne wyrosłe także z potrzeb społe-
czeństwa szlacheckiego, pragnącego poprzez swych 
urzędników ziemskich znaleźć wspólny język z innymi 

stanami, a zwłaszcza z królem. Tak było w dobie 
przedgrunwaldzkiej. Sytuacja uległa zmianie w ostat-
nich latach panowania Jagiełły, gdy do władzy w pań-
stwie doszła grupa oligarchii krakowskiej. Walka o in-
teresy lokalne zaczęła przekształcać się w walkę  śred-
niej szlachty z magnaterią. Drobniejsi urzędnicy ziem-
scy przeszli do opozycji wobec władzy centralnej, 
w czym popierali ich możni, którzy pod rządami bi-
skupa krakowskiego nie znajdowali upustu dla swych 
ambicji.  

Zatem w dwudziestych latach XV wieku zjazdy, 

przynajmniej niektóre, przybrały nieco inne oblicze. 
Nieraz na ich forum przeważały głosy średniej szlachty, 
sięgającej po decyzję w najistotniejszych kwestiach po-
litycznych: organizacji sądownictwa, nakładania ceł, 
akceptacji osoby panującego. Po statutach nieszaw-
skich, które uznały rolę sejmików, nastąpiła pewnego 
rodzaju stabilizacja: silna władza centralna okazała się 
możliwa dzięki wygrywaniu różnic i sprzeczności mię-
dzy oligarchią i średnią szlachtą. 

W 1493 roku po raz pierwszy po wstąpieniu na 

tron Jana Olbrachta uformował się ostatecznie sejm 
walny. Składał się z dwóch izb. Do senatu wchodzili 
z urzędu przedstawiciele władzy centralnej: kanclerze, 
dwóch podskarbich, dwóch marszałków oraz wojewo-
dowie i kasztelanowie. W senacie zasiadało także wyż-
sze duchowieństwo katolickie. Do izby poselskiej 
wchodzili przedstawiciele szlachty wybierani na sejmi-
kach. Król przewodniczył senatowi, ale już wówczas 
stanowił on trzeci człon sejmu. W XV wieku jeszcze 

przybywali na sejmy przedstawiciele dużych miast kró-
lewskich, choć liczba ich i rola nie były dokładnie usta-
lone. Różnice koncepcji władzy między królem, senac-
ką oligarchią czy sejmową demokracją szlachecką po-
wstały ponownie po ostatecznym ukształtowaniu się 
sejmu na przełomie XV i XVI wieku. Wystąpiły one 
już w następnym okresie w walce o egzekucję dóbr ko-
ronnych, o unię z Litwą o reformację. 

Jak funkcjonowała w państwie władza, o której 

formach decydował jednak król? On bowiem ostatecz-
nie wyznaczał kierunki polityki zagranicznej, on miał 
decydujący głos w sprawach wojskowych. Przyjrzyjmy 
się bliżej, z czego żyło państwo polskie i jakie były 
źródła jego dochodów. 

W ciągu XIV wieku nastąpiło ostateczne załamanie 

się systemu dawnych ciężarów książęcych. Już w XIII 
śmieciu przywileje immunitetowe powodowały stop-
niową likwidację różnych regaliów, praw zastrzeżo-
nych jedynie dla panującego. Świadczenia ludności 
wiejskiej przestały zaspokajać większość potrzeb pań-
stwa. W tym stanie rzeczy monarchia scentralizowana 
mu siała stworzyć nowy ustrój skarbowy. Jego podsta-
wą stały się dochody z dóbr królewskich. W warun-
kach, gdy skarb królewski był jednocześnie skarbem 
państwowym, z ziem należących bezpośrednio do ko-
rony finansowano poczynania państwa. 

Kazimierz  Wielki  zreorganizował  administrację 

królewszczyznami. Utrzymał urząd wielkorządcy kra-
kowskiego, który kierował gospodarką majątków mo-
narszych w południowych województwach, określił je-

go prawa i obowiązki, wysokość wpłat dochodów do 
skarbu, wydał ostre sankcje za złamanie przepisów. Po-
szczególnymi dobrami zarządzali starostowie, odpo-
wiedzialni przed podskarbim. Niektóre dobra ziemskie 
dzierżawiła szlachta. Dochody płynęły też z mennic bi-
jących monetę królewską, z kopalń oraz z ceł, nie li-
cząc źródeł nadzwyczajnych. Potrzeby fiskalne przesą-
dzały o kierunkach polityki gospodarczej, cła wiązały 
się z przymusem drogowym, a żupy solne czy olkuskie 
działały na zasadzie monopolu. Bicie monety, dość sys-
tematycznie psutej przez dodawanie nieszlachetnego 
kruszca, również wiązało się z polityką finansową. Na 
pierwszym miejscu stała sprawa rozdawnictwa dóbr 
królewskich. Monarcha nadaniami ziemi zjednywał so-
bie stronników. Zaciągane przezeń pożyczki zabezpie-
czane były zastawem użytkowym lub ‒ rzadziej ‒ wy-
puszczaniem w dzierżawę kompleksu dóbr. Za Ande-
gawenów i Jagiellonów domena królewska znacznie się 
skurczyła, przy czym do wyraźnego jej kryzysu doszło 
w czasach Aleksandra. 

W 1425 roku, a więc jeszcze za Jagiełły, problem 

ten stanął po raz pierwszy na porządku dziennym obrad 
szlachty. Ogół szlachecki nieustannie (w latach: 1440, 
1454, 1478, 1496), choć z nikłymi rezultatami, pona-
wiał  żądania nienaruszalności domeny, by wreszcie 
w 1504 roku doprowadzić do uchwały o zakazie zby-
wania i zastawiania królewszczyzn. Wiązały się z tym 
dwa zagadnienia. Król bez swych dóbr lub bez dodat-
kowego obciążenia szlachty czy przynajmniej jej zgody 
na nowe podatki nie mógł wywiązać się z najmu za-

ciężnych, prowadzenia wojen, akcji dyplomatycznych 
itp. Upadek znaczenia domeny prowadził bądź do osła-
bienia państwa, bądź na podatników przerzucał obo-
wiązek ponoszenia ciężarów jego utrzymania. Szafo-
wanie przez Jagiellonów dobrami korony umożliwiło 
powstanie kosztem państwa olbrzymich fortun Odro-
wążów, Koniecpolskich czy Kurozwęckich. Już w XV 
wieku na obszarze Rusi Halickiej niektóre starostwa, 
a więc  zarządy dóbr  królewskich,  były praktycznie 
w dziedzicznym użytkowaniu możnych rodów. Kazi-
mierz Jagiellończyk próbował  ‒ czasem z dobrym 
skutkiem ‒ wykupywać zastawione lub odbierać dzier-
żawione dobra, ale stałe potrzeby skarbu czy to na woj-
nę pruską czy na wyprawy do Czech nie pozwalały na 
zbyt konsekwentną politykę w tym względzie. 

Nowe formy gospodarki, przede wszystkim wywóz 

zboża, podnosiły wprawdzie wartość królewszczyzn, 
niemniej brak stałych podatków i słabość domeny czy-
niły niekiedy samodzielność królów polskich iluzo-
ryczną. W przypadkach rzeczywistej potrzeby, czyli 
uznanej za takową przez ogół szlachty, uchwalano nad-
zwyczajne podatki jednorazowe: pobór od chłopów 
z dóbr szlacheckich, szos od mieszczan i tzw. subsi-
dium charitativum od duchowieństwa. Polityka finan-
sowa zatem stała się jednym z głównych zworników, 
łączących całe społeczeństwo polskie. Wiązało się to 
dość wczesnym potraktowaniem własności królewskiej 
jako własności państwowej i z koniecznością zwoływa-
nia licznych narad w celu uchwalenia podatków nad-
zwyczajnych. 

Polityka gospodarcza państwa wiązała się też 

z funkcją jaką w XV wieku zaczął odgrywać wielki 
handel europejski, z którego dochodów znaczną część 
przejmowała rządząca klasa posiadaczy ziemskich. 
Handel zbożem, drewnem i wołami prowadzili dyspo-
nenci królewszczyzn ‒ wielcy magnaci i pomniejsza 
szlachta. Ta działalność wymagała bezpiecznych dróg, 
bezpiecznych warunków zawierania transakcji oraz ma-
terialnych warunków dla kupców: kwater mieszkal-
nych, gospód z wyżywieniem itp. Niewątpliwie w dru-
giej połowie XV wieku, a więc w czasie, kiedy kształ-
tował się rynek europejski, te właśnie warunki mogła 
zapewnić jedynie organizacja państwowa. Wynika to 
wyraźnie z obserwacji szlacheckiego handlu zbożem: 
zwolnień od cel, przestrzegania zakazów stawiania 
przeszkód na spławnych rzekach, przepisów regulują-
cych spław itd. Aparat szlacheckiego państwa służył 
ich egzekwowaniu. Szlachta bowiem była zaintereso-
wana zabezpieczeniem transportu, dobrym utrzyma-
niem dróg i mostów, wygodnym spławem rzecznym. 
Ponadto, przynajmniej do początków XVI wieku, fawo-
ryzowała ona obce kupiectwo, które przybywało na 
jarmarki, dostarczało gotówki i nie stanowiło politycz-
nej konkurencji. Instytucja jarmarków, podobnie jak 
i targów zakładających wolny, niereglamentowany ob-
rót, godziła w średniowieczne monopole miejskich 
korporacji kupieckich. Stąd częste wyjednywanie przez 
szlachtę przywilejów na jarmarki i w miastach prywat-
nych. Po raz pierwszy w tej skali rządząca państwem 
grupa  społeczna  zaczęła  czynnie  przystosowywać 

strukturę gospodarczą kraju do potrzeb wielkiej wy-
miany europejskiej. 

Inną dziedziną życia publicznego, która wytwarza-

ła nowożytne więzi państwowe, było wojsko. Wszyscy 
zaliczeni do stanu rycerskiego musieli z pocztem 2-, 4-
osobowym, zależnie od wielkości dóbr, stawić się 
w swojej  chorągwi  reprezentującej  ziemię.  Ale  już 
w pierwszej połowie XV wieku pojawiły się oddziały 
zaciężne, które opłacał najczęściej król z podatków 
uchwalonych i zaakceptowanych przez szlachecki ogół. 
Ilość wojsk zaciężnych rosła, zaciągnąć mogły je i mia-
sta, i wielcy panowie w różnych celach. Jednak aż do 
przełomu, jaki dokonał się w sztuce wojennej w drugiej 
połowie XV i na początku XVI wieku, znaczenie armii 
zaciężnej  nie  przewyższało  znaczenia  pospolitego 
mszenia zwoływanego przeważnie za zgodą sejmików. 

Przyjrzyjmy się z kolei kształtowi Polski. U schył-

ku średniowiecza Korona obejmowała dwie prowincje: 
Małopolskę z ziemiami ruskimi oraz Wielkopolskę 
z nabytkami Pras i Mazowsza. Jednostkami administra-
cyjnymi, posiadającymi pełną hierarchię urzędów, były 
województwa, nazywane tak od XV wieku i powstałe 
bądź na terytorialnej bazie dawnych dzielnic, bądź na 
ziemiach nabytych. Dzielnice, które nie wykształciły 
urzędu wojewody, nazywano dalej ziemiami. 

W Wielkopolsce ostatecznie wykształciły się wo-

jewództwa: poznańskie, kaliskie, inowrocławskie, brze-
sko-kujawskie, łęczyckie i sieradzkie. Ponadto w jej 
skład wchodziła ziemia dobrzyńska. W XV wieku po-
wstały jeszcze województwa rawskie i płockie, na które 

złożyły się ziemie inkorporowanego kawałkami Ma-
zowsza. Małopolska dzieliła się na województwa kra-
kowskie i sandomierskie, a od lat siedemdziesiątych 
XV wieku także lubelskie. Z ziem: halickiej, lwow-
skiej, przemyskiej i sanockiej utworzono województwo 
ruskie, które podobnie jak bełskie i podolskie z Ka-
mieńcem zaliczano do Małopolski. Po wojnie trzyna-
stoletniej powstały nowe województwa pruskie: po-
morskie, malborskie i chełmińskie oraz biskupie władz-
two Warmii. 

W każdym województwie istniały kasztelanie, tra-

cące wszakże już w XIV wieku na znaczeniu. W tym 
czasie wykształciły się okręgi sądowe, tzw. powiaty, 
odgrywające istotną rolę w administracji kraju. Nieza-
leżnie od nich istniały okręgi grodowe ze starostą na 
czele, który zarządzał kompleksami dóbr królewskich 
z zamkami  i  grodami.  Posiadał  też  kompetencje 
w sprawach  karno-sądowych  i  porządkowo-policyj-
nych. 

W XIV i XV wieku każdy stan miał sobie właści-

we sądownictwo. Szlachta poza sądem ziemskim 
i grodzkim podlegała sądom podkomorskim, zajmują-
cym się rozgraniczaniem posiadłości, i sądowi wieco-
wemu ‒ jednemu na województwo. Sądem najwyższym 
był sąd królewski, z zasady odprawiany na sejmikach. 
Odrębne sądownictwo  istniało dla duchowieństwa. 
Chłopów w pierwszej instancji sądziły sądy ławnicze, 
w wyższej ‒ odgrywającej coraz większą rolę  ‒
właściciele wsi. Mieszczanie mieli swoją radę i ławę. 
Istniał też sąd najwyższy, rozstrzygający sporne kwe-

stie dotyczące stosunków lennych na prawie magdebur-
skim, usytuowany na zamku krakowskim. 

Poza granicami Korony znajdowały się lenna: ma-

zowieckie, mołdawskie oraz księstwa oświęcimskie 
i Zatorskie, ściśle związane z władzą królewską. Do 
lenn zaliczały się także po roku 1466 Prusy krzyżackie. 
Zwierzchność nad Mołdawią nie była analogiczna do 
władzy nad Mazowszem, ale w świadomości współcze-
snych oba te kraje wiązały się ze sferą wpływów Ko-
rony. 
 

 

ROZDZIAŁ PIĄTY 

GOSPODARSTWO 

Nie może być mowy o rzeczywistym rozwoju spo-

łeczeństwa, jeśli nie opiera się on na silnej podstawie 
gospodarczej. Schyłek średniowiecza był w dziejach 
ekonomiki europejskiej okresem złożonym. Abstrahu-
jąc od kierunków i tendencji rozwoju gospodarczego 
różnych krajów, stwierdzić trzeba, że już w XV wieku 
wystąpiły na ziemiach polskich te wszystkie formy ży-
cia na wsi i w mieście, które miały dominować w na-
stępnej epoce. O pozaekonomicznej przewadze szlachty 
nad miastami była już mowa. Mimo to miasta, przy-
najmniej niektóre, rozwijały się w oparciu o ogólnopol-
ską czy europejską koniunkturę. Chłopi, choć coraz 
bardziej uzależniani od właścicieli folwarków, w sprzy-
jających okolicznościach mogli się jeszcze bogacić. Już 
w XV wieku rozpoczęło się działanie tzw. nożyc cen, 
rozwinął się kredyt, wzrosła także masa towarowa han-
dlu zagranicznego i wewnętrznego. 

Warto prześledzić losy wsi i miasta w Polsce w ich 

wzajemnych powiązaniach i współzależnościach. Po-
łowa XIV wieku to okres nasilenia kolonizacji napra-
wie niemieckim. Przemiany gospodarcze i społeczne, 
zapoczątkowane w XIII stuleciu, wiązały się z wielką 
reformą agrarną na ziemiach polskich. Rozwój nowych 
narzędzi rolniczych, wprowadzenie trójpolówki, zwięk-
szenie hodowli ‒ wszystko to umożliwiło produkowa-
nie większej ilości płodów rolnych. A produkowano 
ponad ilość potrzebną do utrzymania członków gospo-

darstwa i do ponownego zasiewu. Nadwyżka była tak 
duża, że mogła być rzucona na rynek i zaspokoić po-
trzeby grup ludności, które nie żyły z rolnictwa, głów-
nie mieszkańców miasta. Chłopi z kolei, jako odbiorcy 
miejskich produktów przemysłowych, przyczyniali się 
do wzrostu dobrobytu miast i mieszczaństwa. 

Czynnikiem który przyspieszał i ułatwiał te proce-

sy, był pieniądz, a troska o jego upowszechnienie legła 
u podstaw reformy gospodarczej wsi. W okresie mo-
narchii kazimierzowskiej, w warunkach stabilizacji po-
litycznej i gospodarczej, zachodzące przemiany upo-
wszechniały się i dokonywały szybciej. Właściciele 
ziemscy, poczynając od króla i biskupów, a kończąc na 
kilkuwioskowych posiadaczach (rycerz jednowioskowy 
sam przeprowadzał zapewne taką reformę), postępowa-
li podobnie. Szukali przedsiębiorcy, który za określone 
wynagrodzenie podjąłby się zainwestować swój kapitał 
w przebudowę wsi. Przedsiębiorca taki najczęściej po-
chodził z miasta, niekiedy z niższych grup rycerstwa 
lub spośród bogatych chłopów. Pierwszą jego czynno-
ścią było spisanie kontraktu z właścicielem ziemi. Do-
kument lokacyjny XIV śmiecia był umową między 
dwoma kontrahentami: panem ziemi i zasadźcą sołty-
sem ‒ jak nazywają przedsiębiorcę źródła. Rozpatrzmy 
dla przykładu jeden taki dokument, spośród znanych 
kilku tysięcy analogicznych. 

W dniu 8 maja 1368 roku biskup włocławski Zby-

lut wraz ze swą kapitułą zawarł umowę z Wilczkiem 
synem Witelona, „pragnąc polepszenia dóbr [...] aby za 
sprawą Pana obfitsze dochody mogły z nich przybywać 

[...] wieś naszą [...] Zbyszowice, położoną w ziemi san-
domierskiej, przekazaliśmy wymienionemu Wilczkowi 
dla lokacji na prawie średzkim [...]” Nazwa prawa nie 
jest tu wskazówką precyzyjną. Normy postępowania 
nie były jeszcze w XIV wieku określone wyraźnie. Do-
piero w drugiej połowie stulecia spisywanie wyroków 
stwarzało precedensy i podstawy do ścisłego trzymania 
się litery przepisu. W okresie nasilenia kolonizacji 
określenia, na jakim prawie wieś miała być założona, 
wskazywało ogólnie na przyjęte zwyczaje i zalecało 
wzorce  postępowania  w  przypadkach  wątpliwych. 
Ważniejsze ‒ jak sądzę ‒ jest zakończenie cytowanego 
zlecenia z dokumentu lokacyjnego, powiadamiające 
o granicach wsi. Nawiązuje ono do dalszych części do-
kumentu, mówiących o wymierzaniu gruntów przez 
sołtysa. Jeszcze stulecie wcześniej obszary ziemi 
uprawnej określano mało precyzyjnie „parą wołów”, 
którą można było uprawić ów kawałek gruntu, lub 
„wielkim pługiem”. 

Kolonizacja na prawie niemieckim zmieniła ten 

stan rzeczy w sposób bardzo istotny. Pierwszą czynno-
ścią przedsiębiorcy przy organizowaniu wsi było wy-
mierzenie gruntów na łany czy włóki za pomocą jed-
nostki miary ‒ znanego wszystkim zainteresowanym 
pręta. Do dziś na ratuszu w Chełmnie wisi pręt żelazny, 
już nie średniowieczny, ale podobnie jak tamten służą-
cy ongiś za wzorzec przy pomiarach długości i po-
wierzchni. Nie była to miara wszędzie jednolita. Nawet 
w sąsiednich wsiach, lokowanych na tym samym pra-
wie, zasadźcy stosowali różne miary i wymierzali nie-

równe łany. Ale były to przynajmniej wielkości porów-
nywalne w obrębie włości czy ziemi, a ponadto dawały 
pojęcie o przybliżonych wymiarach. Przyjmuje się, że 
istniały dwa zasadnicze typy łanów: mały, flamandzki 
(ok. 16 ha), i wielki, frankoński (ok. 24 ha). Określenie 
łan w umysłach ludzi średniowiecza i w ich praktyce 
gospodarczej nie kojarzyło się z miarą powierzchni. 
Sama nazwa, wywodząca się od tego samego źródło-
słowu co lenno, oznaczała posiadłość oddaną w dzie-
dziczne użytkowanie na warunkach określonych przez 
prawo feudalne. 

Nasz dokument lokacyjny warunki te wymienia. 

Po upływie dziesięciu lat wolnych od opłat, tzw. wolni-
zny, „[...] każdy z mieszkańców z każdego łanu [...] ja-
ko czynsz 12 groszy pospolitej monety i po dwie kury 
w dzień św. Marcina corocznie wiecznie opłacać będzie 
[...] sołtys oraz mieszkańcy tejże wsi będą przyjmować 
[...] posłannika naszego specjalnego dla czynienia sądu 
generalnego, któremu  tenże sołtys jeden posiłek, 
a mieszkańcy dwa posiłki płacić będą. Ponadto wspo-
mniany sołtys oraz mieszkańcy tejże wsi honory, prace, 
petycje i służby wedle zwyczaju ziemi i prawa średz-
kiego nam i naszym następcą będą wykonywali.” To 
ostatnie zobowiązanie miało charakter dość ogólniko-
wy, a w dokumentach czternastowiecznych powtarzało 
się często i dotyczyło niekiedy dziesięcin, niekiedy 
pańszczyzny w ilości 4‒6 dni pracy na roli w ciągu ro-
ku. Zawarowanie ogólnikowo „powinności zwyczaj-
nych” stało się groźne dla chłopów dopiero później, 
przy zmianie systemu gospodarczego wsi. W XIV wie-

ku istotne było położenie głównego nacisku na rentę 
pieniężną. 

Z postanowień układu lokacyjnego jeszcze jedno 

wydaje się szczególnie ważne: „Poza tym wymieniony 
sołtys i jego następcy wszystkie sprawy wielkie i małe, 
cywilne i kryminalne w granicach rzeczonego dziedzic-
twa naszego wedle wymienionego prawa średzkiego 
w obecności naszego wysłannika [...] będą sądzili; od 
osądzonych zaś spraw i przysiąg my i nasi następcy 
dwa denary, a tenże sołtys [...] trzeci denar będziemy 
odbierać.” Z nowych zasad gospodarczych wynikały 
nowe formy życia, te zaś regulowane były przez nowe 
zwyczaje zawodowe, stosunki rodzinne związane z ty-
tułami własności itp. Wieś otrzymała zatem bardziej 
lub mniej ograniczony samorząd, a jego kierownikiem 
i gwarantem występującym w umowie z właścicielem 
wsi był sołtys. 

Przywileje lokacyjne zapewniały mu niemałe źró-

dła dochodu. W cytowanym dokumencie poza opłatami 
sądowymi sołtys otrzymać miał 1/6 wszystkich wymie-
rzonych łanów (zasadę taką często stosowano, w rezul-
tacie uzyskiwał on gospodarstwo na najlepszej ziemi, 
o przeciętnej wielkości 4‒10 łanów), a łany te wolne 
były od wszelkich czynszów na rzecz właściciela grun-
tów. Ponadto zasadźca dostawał karczmę, młyn i wraz 
z innymi chłopami prawo korzystania z lasu. Niektórzy 
sołtysi otrzymywali prawo osadzenia na swoim folwar-
ku uboższym chłopów, a jeszcze częściej ‒
rzemieślników wiejskich. Sołtys zatem miał duże moż-
liwości działania, a od jego przedsiębiorczości zależał 

stopień przystosowania się wsi do nowe gospodarki. 
W tym świetle statuty warckie z 1423 roku bardziej są 
zrozumiałe jako akty wymierzone przeciwko złym soł-
tysom, którzy nie wywiązali się ze swych zobowiązań 
wobec szlachty. 

Wraz z rozwojem kolonizacji dokonywały się 

istotne przemiany w gospodarce rolnej. Traktowanie 
łanu jako jednostki nie wyłączało tworzenia kilkułano-
wych gospodarstw chłopskich. Chłop mógł uprawiać 
większy obszar, wydzierżawiony czy też uzyskany jako 
zastaw, wskutek rozpowszechnienia się ulepszonych 
narzędzi pracy, a przede wszystkim nowych metod 
uprawy. Lokacja z zasady wiązała się z wprowadze-
niem regularnej trój- polówki. Gospodarstwa dzieliły 
się na trzy niwy, na których następowała coroczna 
zmiana kolejności upraw: zboża ozime, zboża jare 
i ugór — wykorzystywany jako pastwisko. Rozpo-
wszechniło się też stosowanie nawozu. Już samo 
wprowadzenie trójpolówki powiększyło areał upraw 
gruntów w porównaniu z dwupolówką o 1/6 w skali 
rocznej. System czynszów stwarzał dodatkowe bodźce 
produkcyjne. 

Niechętny chłopom kanonik niemiecki na Śląsku 

pisze, a zapewne jego obserwacje odnosić się mogą i do 
terenu Polski, że „chłop daje swemu panu [...] należny 
co rok czynsz i szarwark, a poza tym robi co chce; 
dzień i noc siedzi przy winie i krzyczy, śpiewa, tańczy, 
gra w karty i kości”. Opinia ta jest oczywiście ten-
dencyjna. Po to, by móc oddać ów czynsz, trzeba było 
wyprodukować towar do sprzedania. Wytworzenie do-

datkowej ilości towaru pozwalało chłopu przeznaczyć 
nadwyżkę pieniędzy już tylko na potrzeby własne. Tym 
też należy tłumaczyć znaczną poprawę materialnego 
położenia ludności wiejskiej zarówno w Polsce, jak 
i w krajach sąsiednich. Wzrost zamożności wsi prowa-
dził niejako automatycznie do rozwoju miast. 

Jak przedstawiały się stosunki własnościowe na 

wsi polskiej w XIV wieku? Ziemia uprawna dzieliła się 
na dwie części: dziedzicznie użytkowaną, chłopską 
i obszar własnej gospodarki pańskiej. W XIV wieku 
gospodarstwa chłopskie w większym stopniu niż fol-
warki rycerskie zaopatrywały miasto w niezbędne pro-
dukty rolne. Pańszczyzna co prawda istniała, lecz nie 
miała dużego znaczenia. Większość prac na folwarkach 
wykonywali najemnicy, których właściciel ziemski mu-
siał także wyżywić. W przedstawionym schemacie 
włości: ziemia chłopska ‒ ziemia pańska, brak bardzo 
istotnego członu; ziemi sołtysiej. 

Sołtys był urzędnikiem właściciela ziemi, działał w 

jego imieniu, dla niego zbierał daniny i czynsze. Model 
gospodarczy wsi, powstający w dobie lokacji na prawie 
niemieckim, zakładał jego istnienie jako ogniwa, które 
ma ułatwić nową organizację włości. Nie sposób przy 
tym wszystkim negować faktu, że jego pozycja na wsi 
była wyjątkowa. Dzierżył on swoją ziemię na tej samej 
co i chłop zasadzie ‒ „własności podzielonej” między 
użytkownika i właściciela. Ale stanowisko na wsi, ma-
jątek, służba wojskowa, posiadanie poddanych chłopów 
i rzemieślników czyniło zeń przedstawiciela odrębnej 
grupy i w sensie ekonomicznym, i w sensie prawnym. 

Już od momentu lokacji przedsiębiorca-sołtys musiał 
mieć spory kapitał zakładowy. Jeśli lokacja się udała, 
pomnażał on swój majątek. W pełnym obrazie wsi pol-
skiej z drugiej połowy XIV wieku mieści się więc zie-
mia pańska, folwark sołtysi i gospodarstwa chłopskie. 
Wydaje się, że te ostatnie były żywotnie zainteresowa-
ne w dostarczaniu towaru przede wszystkim na rynek 
lokalny, do miast. 

Już na początku XV wieku, w związku z coraz 

większym zapotrzebowaniem na towary, bez których 
nie mógł się rozwijać wielki przemysł europejski, kapi-
tały zachodnie jęły szukać tanich i masowych surow-
ców. Zarysował się wówczas przyszły układ stosunków 
w Europie. Przy wzajemnych współzależnościach za-
czął się kształtować podział pracy na rolniczy Wschód 
i przemysłowy Zachód, podział, który miał zaważyć na 
przyszłości naszego kraju. 

Ziemie polskie mogły w masowych ilościach do-

starczać na rynki europejskie drewno i jego produkty 
pochodne: budulec okrętowy, materiał budowlany dla 
miast, gdzie wznoszono coraz więcej domów, spi-
chrzów i składów, drewno bezpośrednio na opał i do 
wyrobu węgla drzewnego, popiół konieczny do bielenia 
płótna czy folowania sukna, smołę, dziegieć, korę dę-
bową, z której wytwarzano szewski garbnik. 

Drewno okazywało się zatem niezbędne, ale jego 

uzyskanie przez kraje zachodnie oraz transport były 
kłopotliwe i kosztowne. Las porastający ongiś wyspy 
dalmatyńskie został już przed XIV wiekiem rabunkowo 
wycięty przez Wenecjan. Las był też pierwszym czyn-

nikiem, który zachęcił Portugalczyków do kolonizacji 
wyspy Madery (po portugalsku nazwa jej znaczy ‒ le-
sista), która z czasem dopiero stała się wielkim ośrod-
kiem produkującym trzcinę cukrową. Od XV wieku la-
sów już tam nie ma. 

Wielkie połacie Polski i krajów sąsiednich pokry-

wały puszcze; znajdowały się w dorzeczach spławnych 
rzek uchodzących do Bałtyku, a Bałtyk był międzyna-
rodowym szlakiem kupieckim. Miasta nadbałtyckie: 
Gdańsk, Elbląg, Królewiec, Ryga, Rewel (obecnie Tal-
lin), zaczęły więc wywozić drewno. Rozwijały się też 
miasta leżące w rejonach leśnych, nadnarwiańskie czy 
nadbużańskie: Pułtusk, Różan, Ostrołęka, Wyszków 
itp. Handel drewnem spoczywał głównie w rękach 
mieszczan. Ale „gają się” do lasu i chłopi, i coraz czę-
ściej rycerze. Oni właśnie dysponowali tym towarem, 
którego produkcja nic nie kosztowała, a wyrąb i spław 
‒ stosunkowo niewiele. 

Zapotrzebowanie wewnętrzne na drewno także 

wzrastało ‒ pochłaniał je rozbudowujący się kraj. Cen-
ny drewna wzrosły w ciągu XV wieku ponad dwudzie-
stokrotnie. Przy okazji stałych transportów drewna, 
ciągnących przez cały kraj, przewożono też inne towa-
ry. Już w końcu XIV wieku pojawił się problem handlu 
zbożem, nienowy zresztą, ale inaczej się przedstawiają-
cy niż w dobie przedkryzysowej. U schyłku XII 
i w pierwszej  połowie  XIII  stulecia  dzięki  handlowi 
zbożem rozwinęły się miasta południowo-zachodniego 
wybrzeża Bałtyku: Lubeka, Wismar, Rostock i inne. 
Żyta dostarczały: Holsztyn, Meklemburgia i Pomorze 

Zachodnie, które zostały dotknięte kryzysem na prze-
łomie XIII i XIV wieku. 

Zboże pojawiło się na szlakach bałtyckich w końcu 

XIV śmiecia. Stanowiło ono jednak towar specyficzny: 
potrzeba go było dużo i małe transporty, przewożące 
inne towary, w tym przypadku nie wystarczały. Wywóz 
zboża w przeciwieństwie do eksportu innych towarów 
nie leżał w interesie większości mieszkańców eksportu-
jących rejonów. Niejednokrotnie wywóz oznaczał głód! 
Ponadto ‒ rzecz dla średniowiecza typowa ‒ nie było 
na kontynencie zbyt wielu obszarów stale eksportują-
cych lub stale importujących. W zasadzie każdy rejon 
północnej Europy znajdował się na krawędzi samowy-
starczalności w zakresie produkcji zbóż. Wystarczył 
rok lub dwa nieurodzaju, by gwałtownie wzrosło za-
potrzebowanie, ale też wystarczył rok lub dwa bardziej 
pomyślnych zbiorów, by w sprzedaży rynkowej poja-
wiła się nadwyżka towarowa. 

Kolonizacja przeprowadzona na ziemiach polskich 

zapewniła stałą nadwyżkę w produkcji ziarna. W przy-
padkach koniecznych i szlachta, i chłopi, i mieszczanie 
już od dziewięćdziesiątych lat XIV wieku mogli sprze-
dawać zboże. Polska nie stanowiła jeszcze spichrza Eu-
ropy, raczej skład z towarami budowlanymi, ale już 
wówczas stała się opłacalna produkcja zboża na zbyt. 
I szlachta, i chłopi nastawili się na tę produkcję. Nad-
wyżkę towarową wykazywały także folwarki sołtysie. 
W walce o jak najwyższe plony posługiwano się głów-
nie pracą najemną, co podnosiło wartość siły roboczej. 
I właśnie wtedy nastąpiła ofensywa szlachty zmierzają-

ca do zdobycia przywilejów, które zapewniły jej mak-
symalny zysk z posiadanych folwarków. Z tym też wią-
załbym próby ulepszenia mechanizmu działania wsi, 
między innymi uzyskanie dzięki statutowi warckiemu 
egzekutywy w stosunku do niedbałego sołtysa. 

Zainteresowanie rycerstwa produkcją towarową nie 

zawsze bezpośrednio wiązało się z popytem na nią za 
granicą. Właściciel ziemski znajdował zbyt na swoje 
towary i w pobliskim mieście, tam też mógł wydać pie-
niądze uzyskane z czynszów. W każdym razie dwór 
szlachecki ‒ jak sądzę ‒ wówczas włączał się w obręb 
gospodarki towarowo-pieniężnej. Zjawisko to nie wy-
stępowało z jednakowym natężeniem we wszystkich 
dzielnicach. Niewątpliwie przodowało pod tym wzglę-
dem Pomorze Gdańskie, które pozostawało wówczas 
pod władzą krzyżacką i Śląsk, podległy koronie cze-
skiej. Ale i w samym państwie polskim można zaob-
serwować analogiczne zjawiska: rozwój hodowli, han-
del płodami leśnymi, a nawet rozwój zbożowej produk-
cji towarowej. 

Następny etap dziejów wsi polskiej trwał od poło-

wy XV wieku aż po próg czasów nowoczesnych 
w XVIII wieku i wiązał się z rozszerzonym popytem 
właśnie na produkty rolne i ze zmniejszającą się warto-
ścią realną pieniądza. Pierwsze zjawisko miało swe 
przyczyny w nadganianiu strat demograficznych XIV 
wieku i w coraz większej specjalizacji produkcji. Zboże 
decydowało zarówno o życiu i rozwoju miast w kraju, 
jak i o życiu i gospodarce Holandii czy Anglii, połą-
czonych węzłami ekonomicznymi z Polską. Widoczny 

od schyłku XV stulecia napływ pozaeuropejskich towa-
rów, zmiana struktury rynku pracy, a w XVI wieku 
przywóz kruszców z Nowego Świata, wszystko to 
spowodowało wahania wartości pieniądza, w końcu zaś 
doprowadziło do rewolucji cen. W jej wyniku pojawiły 
się dodatkowe bodźce do zwiększania produkcji towa-
rowej, w przypadku Polski ‒ zbożowej. 

Po to, by produkcja ta była nie tylko opłacalna, ale 

w maksymalnym stopniu zyskowna, należało zapewnić 
sobie ziemię i tanią robociznę. Szlachta dysponowała 
własną ziemią, ponadto ustawodawstwo zapewniało jej 
dodatkowe  możliwości  powiększania  folwarków 
w drodze zabranych czy wykupionych sołectw, zajęcia 
pustych łanów kmiecych czy wyrugowania kmieci lub 
przeniesienia ich na inne miejsce. Tanią robociznę za-
pewniała wówczas bardziej pańszczyzna niż renta niż 
z dewaluujących się pieniędzy. Skutki gospodarki fol-
warczno-pańszczyźnianej

 

są dobrze znane: zubożenie 

wsi, kurczenie się rynku na produkty rzemieślnicze, 
spadek stopy życiowej na wsi i w mieście. Nie należy 
jednak sądzić, że te ujemne zjawiska spowodowane 
wzrostem ciężarów nakładanych na ludność chłopską 
były widoczne od samych początków folwarku. 

Zarówno drugi, jak i trzeci omówiony tu okres 

sprzyjał wytworzeniu nadwyżki produkcyjnej także 
i przez gospodarstwa chłopskie. Wielki wzrost pańsz-
czyzny i spadek możliwości produkcyjnych gospo-
darstw chłopskich nastąpił dopiero w XVI wieku. 
W końcu XV stulecia skutki zaostrzenia pańszczyzny 
odczuwali przede wszystkim biedniejsi kmiecie, nie 

posiadający własnego sprzężaju. Aby utrzymać się 
wraz z rodziną, nierzadko najmowali się do pracy na 
folwarkach pańskich i w bogatszych gospodarstwach 
chłopskich. 

Nie ulega więc wątpliwości, że schyłek średnio-

wiecza w Polsce stanowił okres względnego rozwoju 
wsi. Jeśli można mówić o korzystnym położeniu chło-
pów w okresie feudalizmu, to właśnie wówczas, w do-
bie kolonizacji na prawie niemieckim i rozwoju gospo-
darki towarowo-pieniężnej. Pozostaje, oczywiście, pro-
blemem otwartym, czy cała ludność wiejska korzystała 
z pomyślnej koniunktury. W porównaniu z okresem 
wcześniejszym nastąpiło ‒ jak sądzę  ‒ zjawisko dość 
złożone: ujednolicenie pozycji prawnej i większe aniże-
li w XII, XIII wieku zróżnicowanie majątkowe. Okres 
rozwoju stanów przyniósł z sobą likwidację najróżniej-
szych grup społecznych. Ludzie wolni, drobni posiada-
cze, ludzie zależni osobiście, ludzie zmuszani do po-
sług służebnych, jeńcy wojenni, włodycy, panosze ‒ 
wszystkie te pośrednie grupy stopniowo zanikały. Jesz-
cze w XIV, a nawet w XV wieku istnieli co prawda 
mieszkańcy wsi, którzy nie podlegali normom prawa 
niemieckiego, ale znaczną większość stanowili chłopi 
obciążeni powinnościami feudalnymi. Te ostatnie wy-
mierzano różnie. Natomiast dla wszystkich chłopów 
jednakowe były przepisy prawa karnego i w coraz 
większym stopniu ‒ cywilnego. W tym samym czasie 
energiczni chłopi, gospodarujący na lepszej ziemi i bli-
żej rynków zbytu, stosunkowo łatwo mogli się wybić 
ponad przeciętność pod względem majątkowym. Umie-

jętność włączenia się do obrotów kredytowych, wyko-
rzystywania różnych metod pracy, nieograniczanie się 
jedynie do uprawy zbóż, ale podjęcie hodowli, uprawy 
lnu czy konopi ‒ wszystko to pozwalało jednostkom 
czy nawet całym gromadom na wybicie się. 

Było to możliwe także dzięki zwiększonej wydaj-

ności rolnictwa. Upowszechnienie pługa, lepsze nawo-
żenie związane z prowadzeniem większej hodowli, da-
wały wymierne efekty. Jeszcze w pierwszej połowie 
XIV wieku zapewne z jednego ziarna zboża otrzymy-
wano zaledwie trzy. (Jerzy Topolski obliczył, że z jed-
nego hektara pól uprawnych zbierano około trzech 
kwintali zboża). Pod koniec XV wieku, w sto pięćdzie-
siąt lat później, na ziemiach polskich wydajność wzro-
sła przeciętnie do około czterech ziaren z jednego. Po-
nadto zwiększał się uprawny areał w różnych stronach 
Polski. Liczba lokacji wsi nie odbywała się wprawdzie 
z taką intensywnością jak w czasach Kazimierza Wiel-
kiego, kiedy to trzykrotnie wzrosła liczba osad, to jed-
nak w pierwszej połowie XV wieku przybyło 30% no-
wych wsi. Liczba lokacji miast przez ostatnie 150 lat 
wieków średnich wzrosła o około 200 nowych ośrod-
ków. Nie zawsze powstawały one w efekcie rozwoju 
gospodarczego. Niejednokrotnie stanowiły inwestycję, 
której finansowanie wiązało się z oczekiwaniem na zy-
ski z handlu i rzemiosła w czasie korzystnej koniunktu-
ry. Czasem też ich lokacja wynikała z powodów presti-
żowych, z ambicji właściciela dóbr, który chciał mieć 
własne miasto. 

Działania te były wynikiem zmian w strukturze 

dochodów właścicieli ziemskich. Znaczna ich część 
utrzymywała się od połowy XV wieku przede wszyst-
kim ze świadczeń płynących z dóbr własnych, uzupeł-
nianych niekiedy uposażeniami urzędników (wyższych 
starostów i niższych ‒ np. żupców) i dzierżawą kró-
lewszczyzn. W XV wieku posiadanie gospodarstwa 
rolnego (dotyczyło to nie tylko szlachty, lecz także za-
możniejszych mieszczan, a nawet chłopów) stwarzało 
różnorakie możliwości powiększenia dochodów po-
przez handel, przemysł, niekiedy lichwę. Ten stan rze-
czy powodował coraz większy rozziew między szlachtą 
bogatszą a uboższą niejednokrotnie szukającą miejsca 
dla siebie w miastach czy urzędach. Być może, jak ob-
liczył Jacek Wiesiołowski, pod koniec stulecia do gru-
py najniższej należało (w Wielkopolsce) około 30% 
szlachty, do najmożniejszych ‒ około 7%. Rozpiętości 
wewnątrz stanu przekraczały skalę 1:200. W Małopol-
sce i na Mazowszu było nieco inaczej. W Małopolsce 
rozpiętości majątkowe były wyższe, na Mazowszu ‒ 
niższe. 

Wewnątrz stanu chłopskiego powstawały także 

skomplikowane stosunki wzajemne, oparte na gospo-
darczej zależności. Bogatsi kmiecie udzielali uboższym 
pożyczek za odrobek, najmowali ich także do prac rol-
nych w swoim gospodarstwie. Nie darmo chłopów z te-
renu Prus Królewskich nazywano „bogatymi”. Rzecz 
charakterystyczna: piętnasto- i szesnastowieczne po-
stanowienia sądów wielokrotnie zakazywały chłopom 
noszenia zbytkownej odzieży i ozdób jako nielicują-

cych ich stanem. Ale sam fakt wydania zakazu nosze-
nia złotych łańcuchów każe ze sceptycyzmem patrzeć 
na chłopów polskich późnego średniowiecza jako na 
nędzarzy znanych z późniejszych płócien Norblina 
i osiemnastowiecznych opisów. Wśród bogatych chło-
pów stałym zjawiskiem było posiadanie kilkułanowego 
gospodarstwa, stada krów, stada owiec, pary lub kilku 
par koni czy wołów, licznego drobiu i pasieki. W 1450 
roku chłop Mikołaj Serwatka wydzierżawił 8 łanów po-
la (ok. 120 ha) z trzema ogrodami, stadem 251 owiec, 
trzodą, krowami, końmi, kobyłami. Przypuszczenia 
o zamożności części chłopów w XV wieku potwierdza-
łyby dwa dodatkowe typy źródeł: kontrakty między 
chłopem i mieszczaninem, dotyczące dostaw towaru 
(zboża, mięsa, nabiału), oraz inwentarze majętności 
chłopskich. 

Rozwój wsi polskiej u schyłku średniowiecza uwi-

dacznia się również w zmianach krajobrazu. Jeszcze za 
Kazimierza Wielkiego lasy pokrywały ‒ zresztą w spo-
sób nierównomierny ‒ przeszło połowę ogólnej po-
wierzchni Królestwa Polskiego, w końcu XV wieku zaś 
obszary zalesione nie przekraczały 40% w skali całego 
kraju. Nie tylko osuszanie pozwoliło na wyrąb olszyny 
i założenie łąk czy pól. W większe kompleksy leśne 
„wgryzano się” na obszarach zaludnionych, przyłącza-
jąc do areału wsi i folwarku nowe łany uprawne, ale 
także organizowano nowe osady. Wzdłuż Bugu, Narwi 
i jej prawobrzeżnych dopływów rozwijało się osadnic-
two mazowieckie, kolonizowano obszary Podlasia, 
Kurpiowszczyzny i Prus. Na południu kraju fala osad-

ników z ziemi krakowskiej zetknęła się z pasterskimi 
przybyszami ze wschodnich i południowych Karpat na 
obszarze Beskidów. 

Dane  liczbowe  należy,  oczywiście,  traktować 

z największą ostrożnością a brak odpowiedniej liczby 
źródeł nie pozwala na kategoryczne stwierdzenia. Nie 
budzi jednak wątpliwości wzrost zaludnienia. Według 
najróżniejszych badań demografów ‒ przyrost ludności 
na obszarze Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza wy-
niósł w okresie 1340‒1580 około 148%, a liczba mie-
szkańców tych dzielnic zwiększyła się z 1 250000 do 
3 100 000. Rocznie zatem przyrost ów wynosił około 
0,38%. Wskaźnik ten przekroczony został dopiero 
w XVIII wieku. 

Pomyślny rozwój wsi polskiej wiązał się z rozwo-

jem polskich miast. Targi, podgrodzia, całe zespoły 
osadnicze wytwarzające nadwyżkę przemysłową funk-
cjonowały w Polsce od dawna. Stare formy życia wcze-
snego miasta osiągnęły swoje apogeum zapewne w XII 
wieku, wprędce też okazały się niewystarczające. No-
wy kształt nadała miastu kolonizacja na prawie nie-
mieckim, rozwijająca się w Polsce od początków XIII 
stulecia. Jeśli pojęcie średniowiecznego miasta kojarzy 
się z gęstą zabudową, z murami, z wyraźną granicą 
dzielącą je od środowiska wiejskiego, jest to zasługa 
epoki kolonizacji. Wyobrażenia dzisiejsze o śred-
niowiecznym mieście, ukształtowane na podstawie re-
konstrukcji starówek Warszawy, Poznania czy Krako-
wa, nie dotyczą ich stanu z XIII czy nawet XIV wieku. 
Kształt miasta, jaki gdzieniegdzie przetrwał do naszych 

czasów, został mu nadany w późnym średniowieczu 
i na początku czasów nowożytnych. 

Kolonizacja założyła dwa fundamenty życia miej-

skiego: prawo i działkę miejską. Ten był mieszczani-
nem, a więc korzystał z dobrodziejstw prawa miejskie-
go, kto posiadał w mieście działkę. I odwrotnie. Komu 
nadano prawo miejskie, ten musiał uzyskać także par-
celę. Nie każdy więc mieszkaniec miasta był jego oby-
watelem, nie każdy bogaty kupiec czy rzemieślnik był 
mieszczaninem. W rzeczywistości każdy dobrze usytu-
owany członek gminy miejskiej posiadał na obszarze 
miasta ziemię. Dla bogatego mieszkańca miasta, nie 
mówiąc już o szlachcie, zakup parceli nic przedstawiał 
większych trudności. 

Wraz z gwałtownym rozwojem gospodarki towa-

rowo-pieniężnej, wraz ze wzrostem znaczenia między-
narodowej wymiany, zmieniała się sytuacja wewnątrz 
miast. Majątki zdobywali różni ludzie: i spekulanci, 
i tacy, którzy potrafili przystosować się do nowych 
wymagań rynkowych, i specjaliści działający za po-
mocą kredytu, weksla, listu zastawnego, spółek finan-
sowych i handlowych. Ludzie ci, będący czasem pierw-
szym pokoleniem przybyszów do miasta, ani nie mieli 
udziału w jego władzach, ani wpływu na politykę. Po-
wstała istotna sprzeczność wewnątrz miejskiego społe-
czeństwa: prawo miejskie, mające ułatwiać działalność 
zawodową, spełniało swe zadanie tylko w stosunku do 
starych rodów patrycjuszowskich. Konflikty wywołane 
przez tę właśnie sprzeczność wstrząsały w XIV wieku 
Florencją i Paryżem, Lubeką, Gdańskiem, Krakowem 

i Wrocławiem. Przeważnie kończyły się one kompro-
misem ‒ do władz miasta wchodzili nowi ludzie, którzy 
najczęściej zamykali szybko wrota do rady przed na-
stępnymi pretendentami. 

Wzorem dla wszystkich niemal miast polskich było 

prawo magdeburskie. Pomijając kilka portów z Elblą-
giem i Braniewem lokowanych na prawie lubeckim, 
wszystkie inne miasta ‒ formalnie rzecz biorąc ‒ korzy-
stały z magdeburskiego. Myliłby się jednak z ten, kto 
by sądził, że istniał jednolity model władzy. Zwyczaj 
magdeburski obejmował przede wszystkim normy pra-
wa cywilnego, najbardziej bowiem interesowały miesz-
czan sprawy własności rodzinnej i kwestie spadkowe. 
Zawierał też przepisy prawa karnego głównie zresztą 
dotyczące działalności zawodowej,  między innymi 
sankcji za niezwrócenie długu, wystawienie weksla bez 
pokrycia czy niedostarczenie w terminie należności lub 
towaru. 

Rada miejska z burmistrzami, ława miejska ‒ to 

były właśnie instytucje samorządowe, które miały się 
zajmować przede wszystkim tymi sprawami. Gminy 
miejskie, zwłaszcza w większych miastach, wykupiły 
już w XIV wieku wójtostwa i same przejęły ich upraw-
nienia procesowe oraz notarialne. Wraz z nimi nabywa-
ły możliwości regulowania mnożących się z każdym 
rokiem najróżniejszych spraw związanych z wewnętrz-
ną i zewnętrzną działalnością miasta. Powstawała wte-
dy sytuacja dość dziwna. Porządkiem w mieście, ścią-
ganiem podatków, prowadzeniem polityki zagranicznej, 
w tym polityki handlowej, kierowały organa miasta 

mocą zwyczaju, nieopartego na żadnym prawie pisa-
nym. 

Prawo miejskie, określające precyzyjnie formy 

i organa władzy, zostało spisane w Polsce dopiero 
w 

wyniku  burzliwych  wydarzeń  reformacyjnych 

w dwudziestych  i  trzydziestych  latach  XVI  wieku. 
W każdym mieście inaczej został zorganizowany „trze-
ci porządek” (ordynek) obok rady i ławy współdziała-
jący w zarządzaniu miastem, bo też w każdym niemal 
mieście obowiązywały inne obyczaje w powoływaniu 
i funkcjonowaniu władz. W Gdańsku ławników koop-
towali sami koledzy, dożywotni rajcy uzupełniali swe 
szeregi, wybierając spośród ławników. Burmistrzów 
wybierano spośród rajców. W Toruniu wszyscy człon-
kowie władz miejskich byli wybieralni, i to na określo-
ny czas, przy czym wybór następował tylko spośród 
określonej grupy ludzi. W Krakowie do władz miasta 
mieli w konkretnej liczbie wchodzić „z urzędu” starsi 
cechu zmieniani co rok lub co dwa lata. W mniejszych 
miastach, jak Malbork czy Chojnice, radę miejską nie-
kiedy już w XVI wieku powoływał na określany czas 
król. 

Wszystkie miasta wywodziły swój ustrój z Magde-

burga. Miało to zresztą praktyczne znaczenie przy sto-
sowaniu apelacji i odwoływaniu się do tego miasta 
w wyjątkowo  trudnych,  precedensowych  sprawach. 
Apelacja do sądu wyższego nie była przedstawicielom 
władzy na rękę. Dlatego utworzono różne odmiany pra-
wa, uwzględniające i miejscową specyfikę, i dotych-
czasowy obyczaj, i interesy władcy. Prawo magdebur-

skie na Śląsku przetworzono w Środzie Śląskiej (prawo 
średzkie), Krzyżacy stworzyli swój wzorzec w Chełm-
nie, przystosowując prawo magdeburskie do potrzeb 
państwa zakonnego. Kraków wziął swoje prawo także 
z Magdeburga, ale już w XIV wieku Kazimierz Wielki 
utworzył krakowski sąd najwyższy prawa niemieckie-
go. Oznaczało to po prostu, że od połowy tego stulecia 
istniało prawo krakowskie, a więc apelację od wyroków 
rad miejskich w Królestwie Polskim można było wno-
sić do Krakowa, a wyroki rady tego miasta stawały się 
obowiązującą wykładnią prawa. 

Warto podkreślać rolę miast w kształtowaniu Ko-

rony Królestwa Polskiego. Już Leszek Czarny opierał 
się w swojej polityce wewnętrznej na mieszczanach, ale 
dopiero od czasów Kazimierzą Wielkiego miasta 
i mieszczaństwo stały się rzeczywiście ważnym czyn-
nikiem polityki królewskiej. Znane powiedzenie, że 
„Kazimierz zastał Polskę drewnianą, a zostawił muro-
waną”, jest prawdziwe w odniesieniu do zamków, które 
zastępowały drewniano-ziemne obwarowania grodów, 
i do miast stanowiących umocnione i ludne ośrodki 
obronne  uzupełniające  strategiczne  linie  zamków. 
Zamki i obwarowania miasta broniły od połowy XIV 
wieku  pasma  krakowsko-częstochowskiego,  granic 
Polski od północy i od wschodu. Ale stworzenie 
z miast ośrodków wojskowych, otoczenie murami Wie-
liczki, Sandomierza, Szydłowca, Radomia, Lublina, 
Wielunia, Piotrkowa, Łęczycy, Płocka, Lwowa, Prze-
myśla, Krosna i wielu innych, zmieniło dość istotnie 
także stosunki wewnętrzne w państwie. 

To już nie tylko zamki i ogrody feudalne stanowiły 

o sile ziemi. Milicje mieszczańskie były stałą i liczną 
załogą miasta-twierdzy, o wiele liczniejszą niż załogi 
twierdz rycerskich. Nie ulega też wątpliwości, że to 
właśnie było jedną z głównych przyczyn polityki kró-
lewskiej popierającej żywioł mieszczański. Miasta mia-
ły stanowić przeciwwagę miejscowego możnowładz-
twa, postawę silnej władzy królewskiej. Wydaje się, że 
w XIV wieku Kazimierz Wielki realizował ten zamysł 
z powodzeniem, dopiero za Jagiellonów sytuacja zmie-
niała się stopniowo na korzyść szlachty. 

W wieku XIV, konkretnie w czasach Kazimierza 

Wielkiego, powstała sieć wydzielonych prawnie miast, 
której kontury przetrwały w zasadzie do dziś. Szcze-
gólnie dotyczy to Wielkopolski, ziemi sieradzkiej i Ma-
łopolski. Śląsk już wcześniej ukształtował swoją sieć 
miejską podobnie Pomorze Gdańskie i Szczecińskie. 
W XV i na początku XVI wieku proces ten zakończył 
się lokacjami miejskimi na obszarach Mazowsza 
(Ostrów, Kolno), Podlasia (Drohiczyn, Łuków, Ra-
dzyń, Suraż), Lubelszczyzny (Parczew, Bełżyce) i Rusi 
Halickiej. Lokacje nie zawsze przesądzały o pomyśl-
nym rozwoju ośrodka. Znamy kilkadziesiąt przykładów 
podwójnych lokacji, co świadczyć może o niepowo-
dzeniu imprezy za pierwszym razem, znamy też przy-
kłady wegetacji miasteczek przypominających raczej 
ubogie wsie. Jednak w skali państwa polskiego nastąpi-
ło zjawisko bardzo istotne: ukształtowanie się spo-
łecznej warstwy mieszczan, złożonej z najróżniejszych 

grup majątkowych, zawodowych, ale odrębnej, posia-
dającej swoją specyfikę prawną. 

Co stanowiło podstawę rozwoju wszystkich tych 

ośrodków: rynek lokalny czy dalekie kontakty handlo-
we? Wydaje się, że dla późnego średniowiecza nie 
można tego problemu rozstrzygnąć w sposób jedno-
znaczny. Nie ulega wątpliwości, że wymiana lokalna 
decydowała o rozwoju przeważającej liczby ośrodków 
miejskich. W skali całego kraju istniało w XV wieku 
około 500 miasteczek, których znaczenie polegało na 
prowadzeniu wymiany z najbliższym otoczeniem. Po-
nadto rezydowali tam rzemieślnicy obsługujący okoli-
cę. Mieszkali oni w mieście, ale działali ‒ podobnie jak 
w późniejszych czasach ‒ na wsi, wzywani do szycia 
uprzęży, przygotowania paradnego stroju itp. 

W XIV wieku Polska włączyła się do wielkiego 

handlu europejskiego. Do tego czasu powiązania han-
dlu lokalnego z wymianą międzynarodową były sto-
sunkowo słabe. Podstawę wymiany lokalnej stanowiły 
produkty i przedmioty codziennego użytku: kilka jajek, 
faska słoniny, buty, futro, sierp, czyli towary, które naj-
częściej na tygodniowym targu przechodziły bezpo-
średnio od producenta do konsumenta. W handlu dale-
kosiężnym natomiast wartość towarów była o wiele 
wyższa i dlatego (poza solą) nabyć je mogli jedynie 
nieliczni mieszkańcy kraju. W tym wypadku w grę 
wchodziły: zbroja i paradne stroje, wina, klejnoty, zna-
komite i mniej znakomite wyroby obcego rzemiosła, re-
likwie, broń, konie, niekiedy także ludzie Zanim towar 

taki trafiał do rąk konsumenta, przechodził przez długi 
łańcuch pośredników. 

Dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki kra-

jowej niezbędne było sprawne działanie handlu lokal-
nego. Wymiana dalekosiężna, wyróżniając możnych od 
pospolitego gminu, miała raczej znaczenie społeczne, 
przyspieszała bowiem zróżnicowanie majątkowe lud-
ności. Wraz ze zmianami stosunków w Europie zmie-
niały się też wzajemne relacje między tymi dwoma za-
kresami handlu. Coraz częściej produkty zbytu lokal-
nego były skupowane w dużych ilościach i eksporto-
wane do dalekich krajów. Rozwój rolnictwa z jednej 
strony związał masy chłopów z produkcją towarową 
z drugiej zaś  ‒ czynił z nich potencjalnych odbiorców 
towarów importowanych. W XIV wieku na dobrobyt 
kraju zaczęła wpływać  ‒ początkowo w niewielkim 
stopniu ‒ możliwość eksportu rodzimych towarów. 
Stwarzała ona najróżniejsze bodźce, wpływając na spo-
sób życia i specjalizację zawodową coraz liczniejszej 
grupy ludności. 

Położenie Polski na ważnych szlakach komunika-

cyjnych łączących Bałtyk z Morzem Czarnym oraz 
Niemcy z Rusią podniosło znaczenie handlu tranzyto-
wego. I ta forma wymiany wpływała na poziom życia 
w naszym kraju. Coraz liczniejsze rzesze mieszkańców 
Polski interesowały się możliwościami zarobku przy 
transporcie, w gospodach i zajazdach, a także przy zao-
patrywaniu w żywność karawan kupieckich. Korzystali 
na tym również kupcy z miast polskich, którzy aktyw-
nie włączali się do łańcucha pośredników. W tym wła-

śnie czasie przez ziemie polskie przewożono duże 
transporty miedzi z Węgier, futer z Litwy i Rusi, ko-
rzeni, kosztowności, kruszców z miast czarnomorskich, 
sukna z Florencji i Anglii, soli z Bretanii, Niemiec 
i Rusi oraz wyrobów metalowych z Nadrenii. Trzeba 
przyznać, że i nasz kraj potrafił się aktywnie włączyć 
do tej wymiany. Wywożono skóry i wyroby skórzane 
z Krakowa, produktu leśne z miast mazowieckich, wy-
roby garncarskie, które z Iłży wędrowały aż za Bałtyk, 
sól z Wieliczki i Bochni, wreszcie ‒ sukno z Brzezin, 
Szadka czy Kościana. Sukno to ‒ produkt świadczący 
w średniowieczu o uprzemysłowieniu kraju ‒ w XIV 
wieku było bardzo liche, grube, szare, nadające się 
głównie na derki końskie. Ale może właśnie dlatego 
stanowiło poszukiwany, tani towar, z którym nie mogły 
konkurować znakomite wyroby włoskie czy flandryj-
skie. Stąd też „polskie sukno” pojawiło się w Czechach, 
południowych Niemczech, Szwajcarii, Francji, a nawet 
w Hiszpanii! 

Rozwój dalekosiężnego handlu prowadził do roz-

woju kredytu, zaś kredyt sprzyjał wzrostowi znaczenia 
specjalistów, którzy mogli działać w oparciu o niego. 
Kredyt, a także zmiany w produkcji rzemieślniczej 
sprzyjały rozkwitowi miast. Polska doganiała bardziej 
rozwinięte kraje, w których system cechowy chylił się 
już do upadku. Odbiorców na produkty rzemieślnicze 
nie było na wsi polskiej w XIII i XIV wieku zbyt wielu. 
Znaczną część swych potrzeb chłopi zaspokajali we 
własnym gospodarstwie. Stąd też brała się konieczność 
ograniczenia wyspecjalizowanej produkcji w mieście. 

Ideałem gospodarki średniowiecza było dążenie do 

reglamentacji działań zawodowych w mieście. Czy to 
jednak leżało u podstaw organizacji cechowej stano-
wiącej typową formę korporacji zawodowej średnio-
wiecza? Rzeczywiście, takie zrzeszenia występowały 
we wszystkich niemal dziedzinach życia gospodarcze-
go, poczynając od rzemiosła, poprzez handel, transport, 
aż do wojska. Reglamentacja mogła zapewnić większe 
możliwości zysku, opanowanie rynku, kontrolę jakości 
i ilości produktów. Organizacja cechowa zaspokajać 
miała także potrzeby kulturalne środowiska. 

Ale sprawa, tak jak wiele innych dotyczących dzie-

jów średniowiecznych, nie jest prosta. Przede wszyst-
kim, wbrew niektórym rozpowszechnionym sądom, 
w Polsce większość rzemiosł nie była zrzeszona w ce-
chy. Pod koniec XV wieku w Krakowie znanych było 
około stu różnych zawodów rzemieślniczych, z których 
tylko czterdzieści zrzeszonych było w korporacje. 
W mniejszych miastach zdarzało się, że istniał tylko je-
den cech, co ciekawe ‒ obejmujący niekiedy kilka od-
miennych specjalności. Istniały też cechy rolników ‒ 
w Ciechanowie i Przasnyszu, na pewno nie stworzone 
w celu reglamentacji swej produkcji! Aby lepiej zro-
zumieć genezę tych organizacji, trzeba zwrócić uwagę 
na fakt, że powstawały one w miastach, w środowi-
skach, w których rozkładowi uległy stare, wiejskie, ro-
dzinne więzy środowiskowe. Szczególnie przybysze 
musieli czuć się zagubieni w nowo powstających mia-
stach i stąd brała się potrzeba tworzenia wspólnot naj-
częściej skupiających ludzi prowadzących tę samą dzia-

łalność zawodową. Organizacja cechowa miała rozwią-
zywać sprawy związane z opieką społeczną organizo-
wała produkcję i zbyt, spełniała też ważne funkcje 
w życiu kulturalnym swych członków. Wspólne nabo-
żeństwa, udział w procesjach i uroczystościach lokal-
nych, zabawy i „schadzki” cechowe (spotkania towa-
rzyskie) stanowiły stały element życia tych korporacji. 
Były one także formami samorządu. Starsi cechowi 
rozstrzygali wewnętrzne spory między członkami ce-
chu, tworzyli „komisje egzaminacyjne” badające umie-
jętności nowych adeptów, wybierali swe władze i ‒ co 
bardzo istotne ‒ reprezentowali korporację na zewnątrz. 
Oni pertraktowali przyznanie przywilejów, terenów 
działania, ustalali powinności względem miasta i wła-
ściciela osady. W tym też kryje się pozorny paradoks 
widoczny w ciągu XV i XVI wieku. Szlachta domagała 
się zniesienia cechów jako organizacji śrubującej ceny 
i dyktującej warunki sprzedaży swych produktów. Ale 
te żądania dotyczyły cechów w ogóle. Korporacje były 
tworzone we własnych miastach króla, biskupa czy 
możnowładcy. Były potrzebne jako instytucje przyno-
szące dochód, świadczące różne usługi, przede wszyst-
kim militarne i stanowiące także transmisję przekazują-
cą polecenia władzy dominialnej. Oczywiście ‒ jeśli 
cech już istniał  ‒ jego działalność coraz częściej sku-
piała się na problemach gospodarczych. 

Różne zrzeszenia toczyły z sobą ostrą walkę kon-

kurencyjną korporacje kupieckie zdecydowanie zwal-
czały zrzeszenia rzemieślnicze. Niekiedy cech nie mógł 
opanować niezrzeszonych rzemieślników,  zwłaszcza 

dużej ich liczby na wsi. Tak na przykład aż do XIV stu-
lecia, mimo dużego zapotrzebowania na budownictwo 
drewniane, nie mógł się w Polsce wykształcić odrębny 
cech cieśli. Zbyt wielu chłopów znało i stosowało cie-
siołkę, zbyt trudno było upilnować tych, którzy sami 
sobie stawiali domy czy szopy lub najmowali się do ta-
kiej roboty. Niekiedy przeciwko powstaniu cechu wy-
stępowali i konkurenci, i odbiorcy, konsekwentnie lęka-
jący się zbyt wysokich cen na produkty wyrabiane 
przez monopolistyczną korporację, a wreszcie ‒ kupcy 
‒ ci dążyli do obniżenia ceny towarów, które mieli roz-
prowadzać dalej, a ponadto popadali w konflikty z ce-
chami na tle warunków dostarczania surowca. 

Główne zadanie organizacji cechowej polegało na 

zapewnieniu swym członkom dogodnych warunków 
produkcji i sprzedaży. Chodziło więc o zdobycie moż-
liwie taniego surowca i o sprzedaż gotowych wyrobów 
po jak najwyższej cenie. Dlatego cechy były niepopu-
larne w innych środowiskach zawodowych i społecz-
nych na wsi i w mieście. Ujawniło się to w XIV wieku, 
między innymi kiedy pod osłoną praw królewskich mi-
strzowie cechowi próbowali ‒ z niewielkim skutkiem ‒ 
dochodzić swego monopolu produkcji. Cechy starały 
się zresztą utrzymać wysoką jakość produkowanych 
wyrobów. Kontrola cechowa, rozwijany w warsztacie 
i cechu podział pracy, długa i surowo przestrzegana 
praktyczna nauka zawodu zapewniały dużo lepszą ja-
kość wyrobom cechowym niż pozacechowym, wytwa-
rzanym przez tzw. partaczy. Od XIII do XIV wieku ro-
sła liczba cechów i pogłębiała się ich specjalizacja. 

W Krakowie w ciągu XV śmiecia ilość cechów wzrosła 
od kilkunastu do blisko 40. Skupiali się w nich pieka-
rze, szewcy, złotnicy, kowale, sukiennicy oraz bardziej 
wyspecjalizowani rzemieślnicy: barchannicy, iglarze, 
paśnicy, białoskórnicy, czerwoni garbarze, łaziebnicy, 
sadelnicy i inni. Podobną sytuację można zaobserwo-
wać w Gdańsku, Lwowie, Wrocławiu, Poznaniu, Toru-
niu czy Lublinie. 

W drugiej połowie XIV wieku rozpoczął się w Pol-

sce proces zamykania się cechów. Na zachodzie Euro-
py wystąpił on już w schyłkowym okresie krucjat. Ce-
chy nie składały się z równoprawnych członków. Peł-
noprawnym członkiem cechu był mistrz ‒ właściciel 
warsztatu, posiadający teoretycznie najwyższe umiejęt-
ności zawodowe. On organizował zakup surowca, pro-
wadził handel wyrobami swego warsztatu oraz przyj-
mował zamówienia na określoną robotę, którą też nad-
zorował. Wykonawcami wyrobów byli czeladnicy, 
a najprostsze czynności spełniali uczniowie. Niejedno-
krotnie byli to synowie chłopscy, przybyli do miasta za 
chlebem i dla kariery. Młodego adepta rzemiosła 
przyjmowano do warsztatu na ucznia, by w zamian za 
pobieraną naukę spełniał różne posługi. Praca była 
ciężka, a nauka trwała długo, zależnie od rzemiosła ‒ 
od dwóch do kilku lat. Dzień pracy trwał dlań od 10 do 
16 godzin na dobę. Jeśli uczeń wytrwał, wykazał się 
pracowitością nauczył podstawowych czynności, nie-
zbędnych do wykonywania zawodu, bywał wyzwalany 
na czeladnika i stawał się w ten sposób wykwalifiko-
wanym rzemieślnikiem. 

Czeladnicy pracowali w zasadzie na rachunek mi-

strza, który zapewniał im utrzymanie i płacił im tylko 
niewielkie  wynagrodzenie  tygodniowe.  Przeważnie 
jednak dorabiali sobie, najmując się do drobniejszych 
robót poza godzinami pracy w warsztacie. Usiłowali 
uzbierać kwotę, potrzebną do uzyskania stanowiska mi-
strza. Niektóre cechy wymagały odbycia wędrówki, 
podczas której czeladnik, obchodząc różne kraje i mia-
sta, poznawał tajniki różnych szkół i warsztatów. Po-
nadto przepisy regulujące życie wewnętrzne korporacji 
szczegółowo określały warunki zdobycia stanowiska 
mistrza. Wprowadzono egzamin mistrzowski, poważne 
sumy na wkup do cechu, różne opłaty, przekraczające z 
zasady możliwości czeladnika. Teoretycznie rzecz bio-
rąc, po dłuższej lub krótszej praktyce można było zo-
stać mistrzem. Praktycznie jednak coraz mniejsza ilość 
czeladników zyskiwała samodzielność. 

Już w XIV wieku cechy zazdrośnie pilnowały zy-

sków swych pełnoprawnych członków. Zbyt duża licz-
ba warsztatów i walka o klientów doprowadzała do ob-
niżki cen produktów rzemieślniczych, a co za tym idzie 
‒ do zmniejszenia dochodu mistrzów. Stąd wyraźna 
tendencja do ustawowego określenia ilości warsztatów 
w cechu. Realne szanse na awans mieli synowie mist-
rzów ich krewni lub czeladnicy, którym udało się po-
ślubić wdowę po właścicielu warsztatu. Pojawił się 
więc typ wiecznego czeladnika, który nie mając szans 
na awans życiowy, imał się wszelkich robót poza ce-
chem. 

Podobnie rzecz się miała w korporacjach kupiec-

kich. Tam uczniowie i czeladnicy, mniej skrępowani 
przepisami prawnymi, jeszcze trudniej zdobywali od-
powiednio duży majątek. 

U schyłku średniowiecza patriarchalny warsztat 

cechowy czy kantor kupiecki nie stanowiły typowego 
zjawiska w mieście polskim. Na średniowiecznej ulicy 
najbardziej charakterystyczni byli nie bogaci patrycju-
sze i posiadacze barwnych kramów, lecz ubogo ubrani 
domokrążcy, przekupnie noszący cały swój majątek w 
worku na grzbiecie, chłopi ze wsi oferujący swoją pra-
cę przedsiębiorcom, tragarze i robotnicy budowlani. 
Elementem koniecznym w społecznym krajobrazie był 
też tłum żebraków, włóczęgów, pielgrzymów i prosty-
tutek świetnie przedstawiony w rzeźbach Wita Stosza 
lub malarstwie krakowskiego tryptyku augustianów. 
W Krakowie byli też żacy, niekiedy w podeszłym wie-
ku, we wszystkich miastach zaś „niebieskie ptaki”, ży-
jące z kradzieży czy rabunku, i cała masa najróżniej-
szych nieszczęśników cierpiących na nieuleczalne cho-
roby i szukający pomocy właśnie w miejskich schroni-
skach. 

Biedota miejska stanowiła zjawisko typowe dla 

rozwijających się w XV wieku miast. Posesjonatów, 
przedsiębiorców i drobnych rzemieślników, którzy po-
siadali swój warsztat pracy i zagwarantowane zwycza-
jowo czy prawem feudalnym względnie stałe miejsce w 
społeczeństwie, znano i w okresie wcześniejszym. 
Przełom XIII i XIV wieku zrodził miejską biedotę. Dla 
niej budowano szpitale, będące raczej schroniskami, 

w Krakowie, Poznaniu, Toruniu i Gdańsku. Przytułki 
pod wezwaniem Św. Ducha istniały niemal we wszyst-
kich większych i średnich miastach Polski i krajów są-
siednich. 

Jakie były cechy charakterystyczne owej biedoty 

nie mieszczącej się w dotychczasowej konwencji życia 
średniowiecznego? Przede wszystkim jej ruchliwość. 
U schyłku średniowiecza wielu spośród biedoty pro-
dukcyjnej i nieprodukcyjnej wędrowało z miasta do 
miasta i z kraju do kraju, ubodzy chłopi przenosili się 
do miast. „Gdy przez uchodźstwo poddanych dobra pa-
nów często pustoszeją bez podania żadnej uzasadnionej 
przyczyny, zdało się naszym baronom nieleniwie się 
przeciwstawiać”

 

‒ głosiły już statuty wiślickie Kazi-

mierza Wielkiego. Czeladnicy wędrowali w poszuki-
waniu wiedzy, możliwości pracy, przekupnie ciągnęli 
na jarmarki i większe targi, żebracy i przestępcy szukali 
bogatych i ruchliwych ośrodków życia gospodarczego 
lub religijnego. Wytwarzały się pewne wspólnoty, 
obejmujące najniższe warstwy społeczne. Wędrowcy 
ścigani i prześladowani przez władze, nie zawsze 
mieszczący się w oficjalnych normach prawnych, wy-
twarzali swój własny zakres pojęć, ocen i kwalifikacji. 
Organizacje rozbójnicze, jak słynne bandy braci Mater-
nów działających na Pomorzu w końcu XV wieku, 
znajdowały licznych uczestników i naśladowców. Są-
dząc ze wzmianek sądowych i „listy płacy”, kat ‒ na 
przykład w Krakowie ‒ zatrudniany był często. 

Stałym  zjawiskiem w mieście byli żebracy. 

Uczestniczyli oni w codziennym życiu miasta i w każ-

dej uroczystości. Jałmużny ofiarowane przez bogatych 
mieszczan pozwalają przypuszczać, że w piętnasto-
wiecznym Gdańsku przynajmniej 500 osób żyło z dat-
ków, zapewne tyle samo w Krakowie. W społeczeń-
stwie miejskim późnego średniowiecza bardzo łatwo 
było zostać  żebrakiem. Nieszczęśliwe wypadki, ban-
kructwo czy choroby zwiększały rokrocznie liczbę osób 
niezdolnych do pracy i nieposiadających majątku. Po-
zbawieni warsztatu pracy mieszkańcy miast tworzyli 
skrajną biedotę. Ucieczką przed śmiercią głodową by-
wał najem, rozbój i złodziejstwo, czasem życie żebra-
cze. Zapewne raz na kilka tysięcy przypadków los po-
zwalał się dorobić na jałmużnie, rabunku, drobnym 
handlu czy pracy rzemieślniczej i ponownie awansować 
w hierarchii społecznej. Żebractwo zresztą nie hańbiło. 
Było wielu nawet stosunkowo nieźle sytuowanych 
mieszkańców miast, którzy w ten sposób sobie dorabia-
li. Całą biedotę miejską przyjęło się w historiografii 
określać mianem plebsu. 

W tym samym okresie nastąpiły zmiany w składzie 

najwyższych warstw społeczeństwa miejskiego, czyli 
patrycjatu. Nowi ludzie zdobyli majątek na handlu, na 
inwestycjach górniczych, często też na rzemiośle. 
W miastach polskich przez dwa stulecia ‒ XIV i XV ‒ 
we władzach miejskich Gdańska, Krakowa, Lublina po-
jawiały się coraz to nowe nazwiska, ludzie reprezentu-
jący najróżniejszą działalność gospodarczą. 

Grupa ludności zwana przez starą historiografię 

pospólstwem, a więc posiadająca prawo miejskie, ale 
odsunięta od udziału w rządach miastem, przedostawa-

ła się dość często do ławy czy rady miejskiej, co świad-
czy o stałych tendencjach rozwojowych mieszczaństwa 
polskiego. Wniosek ten dla XV wieku potwierdzałyby 
dwa zjawiska: rozkwit życia gospodarczego w wielu 
miastach, które potrafiły dostosować się do wymogów 
ówczesnej gospodarki europejskiej, oraz nowe formy 
pojawiające się zarówno w organizacji wymiany, jak 
i w rzemiośle. Obie sfery działalności rozwijały się pod 
wpływem coraz to ściślejszych kontaktów Polski z in-
nymi krajami. 

Rozwój produkcji rolnej szedł w parze, szczególnie 

w XV wieku, z dogodnymi warunkami wytwórczości 
rzemieślniczej czy górnictwa, produkujących na eks-
port. Co prawda, w drugiej połowie XIV i w pierwszej 
połowie XV wieku nastąpił kryzys kopalnictwa srebra, 
ołowiu i złota (Złotoryja, Bytom, Olkusz, Sławków, 
Trzebinia), polegający na tym, że nie umiano sobie po-
radzić z dotarciem do złóż leżących poniżej poziomu 
wody. Najdłużej cieszył się rozkwitem „srebrny” 
i „ołowiany” Olkusz. 

Dopiero mniej więcej od połowy XV wieku sytua-

cja się zmieniła, i to w sposób wróżący nadejście nowej 
epoki: epoki finansowania inwestycji przez kapitał 
handlowy. Przedsiębiorstwami górniczymi zaintereso-
wali się kupcy z Krakowa, Poznania i Gdańska. Ponad-
to właśnie na inwestycjach górniczych rozpoczęli swą 
zawrotną karierę finansową właściciele firm zachod-
nich: Fuggerowie, Thurzonowie, Welserowie, Krópeli-
nowie. W wyniku powiązania kapitałów handlowych 
Fuggerów i Thurzonów powstało także w Krakowie 

przedsiębiorstwo inwestujące w kopalnie srebra. Po-
dobnie gdańscy Feldstedte'owie i Niderhoffowie ze 
sztokholmskimi Kröpelinami za pomocą sztolni od-
wadniali stare kopalnie, docierając do bogatych złóż 
kruszców leżących głębiej. Związki gwareckie (organi-
zacje górnicze) zmieniały swój charakter. Jako udzia-
łowcy wchodzili do nich wielcy finansiści z polskich 
i obcych miast. Rzecz jasna, sami w kopalniach nie pra-
cowali, lecz wynajmowali do tego celu robotników 
i prowadzili handel uzyskanym kruszcem. Ryzykując 
wiele w przypadku nie- znalezienia odpowiednio boga-
tych złóż, od drugiej połowy XV wieku decydowali 
niekiedy, w krajach rozwijających się, o losach polityki 
europejskiej. To właśnie Fuggerowie, najwięksi z tych 
przedsiębiorców, przechylili szalę na rzecz Karola V 
podczas wyborów cesarza rzymskiego w 1519 roku. 
W Polsce rodzimi przedsiębiorcy nie zyskali tak wiel-
kiego znaczenia. Złoża małopolskie zasilały majątki 
zagranicznych przedsiębiorców, w o wiele mniejszym 
wyrastały z nich fortuny miejscowych kupców, jak na 
przykład Bonerów. 

Do wzrostu zamożności polskiego skarbu bardziej 

przyczyniła się eksploatacja soli, gałąź górnictwa pozo-
stająca całkowicie w rękach królewskich. Organizacja 
żup solnych, wprowadzona

w 1368 roku przez Kazimierza Wielkiego, przetrwała 
czasy nowożytne, uległ natomiast modernizacji sposób 
wydobywania soli. O nowych zjawiskach w zakresie 
produkcji decydowały jednak inne gałęzie wytwórczo-
ści, z których na pierwszy plan wysuwają się: okrętow-
nictwo i budownictwo, sukiennictwo i piwowarstwo. 
Pierwsze dwa, w miarę rozwoju gospodarczego kraju, 
miały zatrudniać coraz większe rzesze pracowników, 
nie zawsze mieszczących się w sztywnych ramach ce-
chów. Obok mistrzów działali liczni niewykwalifiko-
wani lub częściowo wykwalifikowani pracownicy. Po-
nadto, i to jest bodajże ważniejsze, mistrz nie był 
w stanie  wypuszczać ze swego warsztatu  gotowego 
produktu. W stoczniach miejskich odpowiadał jedynie 
za jakąś część statku: maszt, liny, żagle itp. Nie był za-
tem przedsiębiorcą regulującym ceny rynkowe, decydu-
jącym o czasie i formie gotowego dzieła, lecz raczej ‒
jak budowniczy w mieście ‒ najemnikiem przeważnie 
podporządkowanym spółkom kupieckim lub radom 
miejskim. W ten sposób średniowieczni rzemieślnicy 
zmieniali się w nowożytnych robotników. 

Kooperacja  produkcji  występowała  również 

w rzemiośle sukienniczym. Droga, jaką przeszło owcze 
runo, zanim stało się sztuką sukna, była dość skompli-
kowana: czesanie, przędzenie wełny, tkanie, folowanie, 
farbowanie, postrzyganie ‒ wszystkie te etapy przy du-
żej produkcji wymagały licznych, odrębnych spe-
cjalistów. Zależeli oni od tzw. „wykańczalników”, któ-
rzy często stawali się kierownikami całego procesu 
produkcji. Oni wprowadzali towar na rynek i określali 

jego cenę. W Brzezinach, w Szadku, Kościanie, 
Wschowie  i  innych  wielkopolskich  ośrodkach, 
w Gdańsku i w Bieczu ‒ wszędzie wytwarzała się za-
leżność ekonomiczna między przedsiębiorcą a produ-
centem. Przedsiębiorca reprezentował z reguły ostatni 
etap produkcji, producent ‒ właściwy wyrób sukna. 
Polska nie była pod tym względem wyjątkiem. 

W XV wieku pojawiły się właśnie w sukiennictwie 

zwiastuny nowej, kapitalistycznej epoki na zachodzie 
Europy. W Holandii kupcy zainteresowani uzyskaniem 
taniego i masowego towaru pożyczali chłopom narzę-
dzia i wełnę, zabierając gotowy produkt, gorszy zresztą 
i tańszy niż wyroby cechowe. Te najstarsze manu-
faktury rozproszone współistniały z wcześniejszymi 
przedsiębiorstwami w północnych Włoszech, zatrud-
niającymi najemnych robotników Florencji czy Medio-
lanu. W Polsce nie stosowano tak rozwiniętych form 
organizacji pracy. Zalążki późniejszego, szesnasto-
wiecznego przemysłu dopiero się kształtowały. Ale 
u schyłku średniowiecza i w naszym kraju pojawiły się 
pierwsze jaskółki nowych stosunków produkcyjnych 
opierających się na zależności gospodarczej, a nie na 
„naturalnym” prawie feudalnym. 

Przy opisywaniu nowych form pracy rzemieślni-

czej kilka słów należy poświęcić piwowarstwu. Różniło 
się w Polsce od innych gałęzi produkcji szczególnie 
szerokim zasięgiem społecznym. W XIV wieku piwo 
warzyło wielu mieszkańców kraju: chłopi ‒ na swoje 
potrzeby — warzyli napój ciemny, gęsty, przypomina-
jący zapewne oczyszczony bimber. Lepszy napój pro-

dukowali karczmarze po wsiach i cechy piwowarów 
w miastach. W XV wieku sytuacja się zmieniła o tyle, 
że do warzenia piwa wzięli się dosłownie wszyscy: soł-
tysi, zatrudniający własnych piwowarów, szlachta, któ-
ra rozpoczęła skupianie w swych dobrych coraz licz-
niejszych specjalistów, duchowieństwo ‒ zarówno za-
konne w klasztorach, jak plebani na swych folwarcz-
kach; pojawili się piwowarzy wiejscy, warzący na miej-
scowy rynek, w dużych miastach bogaci kupcy zapew-
niali opiekę i zarobek różnym specjalistom tej branży 
ku oburzeniu cechów piwowarskich, które także się 
rozwijały pod względem ilościowym. I co najważniej-
sze ‒ piwowarstwo mimo tej konkurencji było zajęciem 
bardzo dochodowym”. 

Mistrzowie tego cechu należeli do najbogatszych 

rzemieślników, kupcy robili na piwie majątek, ponadto 
bowiem stanowiło ono jeden z głównych produktów 
importu. Piwo ze Świdnicy zalewało Śląsk, docierało 
do Krakowa i Wielkopolski, gdzie spotykało się z gor-
szym ‒ bydgoskim i gdańskim; te ostatnie gatunki ry-
walizowały na Pomorzu, Kujawach i Mazowszu z pi-
wem miejscowym, holenderskim, hamburskim, rostoc-
kim i wismarskim. Opłacało się finansować specjali-
stów pozacechowych, którzy produkowali tak chodliwy 
towar. Zastępował on dzisiejsze wino, herbatę, kawę, 
kakao i wódkę. 

Nowe formy pracy rodziły się także w handlu 

w mieście i na wsi. Typowymi czynnikami w wymianie 
wcześniejszego średniowiecza był przymus drogowy, 
prawo składu oraz najróżniejsze cła i myta, które trapi-

ły kupców co kilkanaście czy nawet co kilka mil. Ku-
piec, przewożący towar z Węgier nad Bałtyk, napotykał 
różnorakie przeszkody. Przede wszystkim musiał ko-
rzystać z ustalonych dróg, nie wolno mu było zboczyć z 
wyznaczonych szlaków. Ułatwiało to co prawda znale-
zienie zajazdu, gospody, a niekiedy uzyskanie pomocy 
w razie napaści czy nieszczęśliwego wypadku. 

Poruszanie się kupców po określonym szlaku 

umożliwiało kontrolę przewożonych towarów i ściąga-
nie opłat z handlu i transportu. A trzeba przyznać, że 
pomysłowość w tym względzie była duża. Między No-
wym Sączem a Gdańskiem trzeba było zapłacić kilka 
opłat celnych czy mytniczych, wyznaczanych przeważ-
nie od jednostek transportu. Nie wolno było „gościom” 
‒ jak nazywano obcych przybyszów ‒ handlować mię-
dzy sobą, dzięki czemu wzrastały zyski miejscowych 
kupców, którzy mogli dyktować korzystniejsze dla sie-
bie ceny. Kupcy węgierscy musieli wyłożyć na sprze-
daż swoje towary w Nowym Sączu, w Krakowie, w To-
runiu i przez określoną ilość dni czekać, czy nie znaj-
dzie się nabywca na miejscu. Uniknąć mogli tego tylko 
w zamian za odpowiednią sumę, co pozwalało im na 
udanie się w dalszą drogę. Prawo składu nadawał król, 
oczywiście nie za darmo, w interesie miejscowego ku-
piectwa. Ale kontrolę wymiany i zyski z niej miało 
niewiele osób, reprezentujących władze miejskie. Od 
XV wieku było to praktycznie coraz trudniejsze, ze 
względu na handel masowymi towarami: zbożem, 
drewnem, futrami, wołami (wywożonymi z Polski) oraz 

rybami, solą i suknem (przywożonymi do naszego kra-
ju). 

Wymiana tych produktów, w skali masowej dopie-

ro w późnym średniowieczu, wymagała stworzenia 
nowych instytucji i form. Jedną z nich, znaną od XIII 
wieku, ale przetworzoną i rozwiniętą w Polsce znacznie 
później, były jarmarki. W skali całego kontynentu eu-
ropejskiego odbywały się one głównie na styku stref 
gospodarczych. Jarmarki szampańskie wiązały uprze-
mysłowioną Flandrię z jeszcze bardziej rozwiniętymi 
gospodarczo Włochami. Podobnie rzecz się miała 
z jarmarkami w Genewie, czy później w Lyonie, sta-
nowiącymi forpocztę Włochów w ich handlu francu-
skim. Na jarmarki w Medina del Campo przywożono 
towary z Włoch i Hiszpanii, Bergen op Zoom oferowa-
ło Niemcom, Anglikom, Francuzom towary Holandii, 
Frankfurt nad Menem zaś ‒ wyroby Nadrenii oraz po-
łudniowych i północnych Niemiec. W grę zatem wcho-
dziły wszędzie obszary gospodarczo silne, które bilans 
wymiany opierały na rozwiniętej ekonomice towarowo-
pieniężnej. 

Sieć wielkiego handlu europejskiego sięgała jed-

nak także na obszary dostarczające surowców. Stąd 
brało się znaczenie kantorów hanzeatyckich w Skanii 
i norweskim Bergen, dostarczających na rynki europej-
skie ryb, czy w Nowogrodzie Wielkim, który or-
ganizował ściąganie renty feudalnej od chłopów w po-
staci futer przeznaczonych na eksport. Krańcowymi 
przystankami wielkich finansistów Europy były także 

porty bałtyckie, które wywoziły zboże ściągane z ob-
szernego zaplecza. 

Zdanie, jakoby w Polsce XV‒XVI wieku nie było 

jarmarków na skalę Lyonu czy Lanciano, nie w pełni 
odpowiada prawdzie w świetle struktury handlu gdań-
skiego. Dwukrotny w ciągu roku wzrost obrotów ‒ po 
pierwszym spływie lodów na Wiśle i po żniwach ‒ 
stwarzał od połowy XV wieku w największym porcie 
Rzeczypospolitej  warunki  analogiczne  do  sytuacji 
w Antwerpii. Gdańszczanie zawierali transakcje głów-
nie z Holendrami i Anglikami. Jarmarki w Polsce roz-
wijały się, i to od początku XV wieku, w tych miastach, 
na których obszarze krzyżowały się zainteresowania 
przedstawicieli lesistej Litwy, stepowej Ukrainy i rolni-
czej Polski, a więc: w Lublinie, w Warszawie, Gnieź-
nie, Poznaniu, Jarosławiu i Kazimierzu. Na szlakach łą-
czących różne strefy gospodarcze spotykali się kupcy 
z całej Europy Wschodniej. 

Wymiana międzystrefowa musiała się opierać na 

rozwiniętym systemie skupu i handlu lokalnego, co 
powodowało wieloetapowość handlu. Istniały stare tar-
gi, które skupiały towar przejmowany następnie przez 
hurtowników, i nowe. Już w XV wieku znano zaliczki, 
jakie wielcy kupcy dawali producentom, uzależniając 
ich od kapitału handlowego. Tak czy owak na targach 
spotykali się już także producenci z hurtownikami. Ci 
ostatni dokonywali dalszych obrotów, często na zasa-
dzie kredytowej, co wiązało się ze stosowaniem no-
wych form i narzędzi wymiany. 

Prowadzenie  hurtowych  transakcji,  operowanie 

wielkimi sumami pieniędzy ‒ to tylko najbardziej wi-
doczne w źródłach różnice między XIV i XV stule-
ciem. Na formy pracy oddziaływały równie istotnie 
odmienności wywodzące się ze strukturalnych cech 
handlu. Drobny kupiec, stanowiący obok bezpośred-
nich producentów i konsumentów charakterystyczną 
postać targów lokalnych, mógł się naocznie przekonać 
o sytuacji rynkowej i samodzielnie sprawdzić wielkość 
zapotrzebowania na określone towary. Stosunkowo 
nieduże straty ‒ wobec małej ilości towaru ‒ poniesione 
na jednym produkcie powetować sobie szczęśliwszą 
transakcją związaną z innym produktem. Operacji do-
konywano z ręki do ręki, a rozliczenie następowało na-
tychmiast w innym towarze lub pieniądzu. 

Na wielkich jarmarkach ‒ rzecz prosta ‒ istniała 

zupełnie odmienna sytuacja. Tylko dobra znajomość 
rynku zapewniała odpowiednie zyski. Kupcy musieli 
posługiwać się rozbudowaną informacją handlową. 
Operowanie produktami charakterystycznymi dla okre-
ślonej strefy gospodarczej wiązało się ze specjalizacją 
handlową. Stąd zresztą brało się i dużo większe ryzyko, 
które wraz z koniecznością obracania wielkimi kwota-
mi doprowadziło do rozwoju kredytu, jego form i na-
rzędzi. Wielki kupiec nie mógł działać sam. Był przed-
siębiorcą kierującym ze swego kantoru pracą wielu fak-
torów, agentów i pracowników transportu. Rzecz pro-
sta, poziom wiedzy praktycznej i teoretycznej przed-
stawicieli firm handlowych biorących udział w jarmar-

kach musiał być niewspółmiernie wyższy niż drobnych 
przekupniów. 

Przedsiębiorca, działający na obszarze obejmują-

cym pół kontynentu, musiał opanować geografię go-
spodarczą wiedzę o stosunkach politycznych w różnych 
krajach, a obok tego posiąść znajomość różnych syste-
mów monetarnych oraz różnych miar i wielkości, w grę 
bowiem wchodziła konieczność dokonywania skompli-
kowanych przeliczeń. Bez znalezienia wspólnego języ-
ka w dziedzinie miar, wag i monet nie do pomyślenia 
była działalność wielkich kupców; stąd wynikała po-
trzeba używania wielkości łatwych do przełożenia na 
język międzynarodowy. Obok więc drobnych monet 
miedzianych czy wybitych z małą domieszką kruszcu: 
denarów, fenigów, pensów, występowały duże grosze, 
guldeny, floreny, mające wartość zawartego w nich zło-
ta lub srebra. Właśnie wielki handel upowszechnił mo-
nety obrachunkowe, funty i grzywny, które służyły do 
obliczania wielkich kwot i ich wzajemnego przeliczania 
stosunkowo małym wysiłkiem. Wprowadził on też 
„grubą” złotą lub srebrną monetę realną. Konieczność 
zabezpieczania ryzykownych interesów doprowadziła 
do używania pisma w transakcjach: list handlowy, zle-
cenie transakcji, weksel prosty lub trasowany. Pojawiły 
się one na jarmarkach przy operacjach prowadzonych 
w Krakowie czy Poznaniu przez zachodnioeuropejskie 
kantory kupieckie. 

Jarmarki w Polsce były zatem izbami obrachunko-

wymi, w których dokonywano wymiany podstawo-
wych produktów wywożonych i przywożonych do kra-

ju. Wtedy też, w XV wieku, wielki handel zaczęły ha-
mować owe liczne przepisy: prawo składu, przymus 
drożny, które działały w interesie średniowiecznych 
korporacji kupieckich. Sytuacja zmieniła się, ziemie 
wchodzące w skład monarchii jagiellońskiej stały się 
same ośrodkami wielkiej produkcji towarowej. Wy-
miana rozwijała się dzięki przywilejom dotyczącym 
wolnego przewozu towarów, prawa do zakładania jar-
marków oraz ulgom celnym. 

Były trzy główne towary, które zmieniły strukturę 

polskiego handlu zagranicznego, poczynając od połowy 
XV wieku: zboże, w coraz większym stopniu wywożo-
ne z Polski, futra dostarczane z puszcz litewsko-
ruskich, wreszcie woły ‒ hodowane na stepach Ukrai-
ny. Nie można negować znaczenia innych produktów 
dla rozwoju gospodarczego dawnej Rzeczpospolitej, 
między innymi drewna, czerwca, lnu i wosku. Ale trzy 
wymienione towary stały się reprezentatywne dla Pol-
ski w nowym układzie stosunków gospodarczych 
w Europie. Przestawienie się na specjalizację w handlu 
stanowiło szansę dla niektórych miast, bądź silnych 
(jak Gdańsk), bądź słabszych, ale korzystających z no-
wej koniunktury, jak Lublin. Ciekawe jest porównanie 
działalności handlowej Lublina i Krakowa, niewątpli-
wie górującego nad Lublinem wielkością i znaczeniem. 
Życie  Lublina  było  podporządkowane  jarmarkom, 
w Krakowie dominowała bardziej wyrównana w ciągu 
roku, tradycyjna wymiana handlowa. Schyłek średnio-
wiecza okazał się jednak pomyślniejszy dla rozwoju 
lubelskiego ośrodka,  Kraków natomiast  przeżywał 

w tym czasie regres. Rozwijały się wówczas Warsza-
wa, Poznań i Gniezno, traciły zaś na znaczeniu ośrodki 
tradycyjne: Chełmno, Elbląg, a nawet Sandomierz. 

Z czasem wspomniana specjalizacja w wywozie 

surowców i przywozie wyrobów przemysłowych miała 
się źle skończyć dla naszego kraju. Jego rolniczy cha-
rakter i niedorozwój rodzimego przemysłu wiązały się 
właśnie z pozycją Polski w piętnastowiecznej gospo-
darce europejskiej. Ale w początkowej fazie ujemne 
skutki tego procesu dla naszej gospodarki jeszcze nie 
występowały. 
 

 

ROZDZIAŁ SZÓSTY 

UMYSŁOWOŚĆ SPOŁECZEŃSTWA 

Zbadanie  poglądów  społeczeństwa  polskiego 

i wzorców kształtujących jego postawy u schyłku wie-
ków średnich należy do przedsięwzięć bardzo trudnych, 
i to z rozlicznych względów. Podobnie jak przy 
wszystkich zagadnieniach dotyczących tej epoki, tak 
i w tej kwestii daje się odczuć dotkliwy niedostatek 
źródeł. Ale główna trudność leży gdzie indziej. Umy-
słowość dzisiejszą w dość jednolity sposób kształtują 
środki masowej propagandy, wzorce postępowania są 
w zasadzie takie same lub podobne dla wszystkich krę-
gów społeczeństwa. W XIV‒XV wieku natomiast każ-
dy stan, każda grupa społeczna miała różne, nierzadko 
odmienne kryteria postępowania. Inaczej kształtował 
się sposób myślenia zbiorowości szlacheckiej, inaczej 
zakonnej, jeszcze inaczej mieszczańskiej. O poglądach 
chłopów, ludzi luźnych, miejskich najemników w ogóle 
trudno coś bliższego powiedzieć. 

Podstawowe kategorie kultury to, jak uważa A. 

Guriewicz, czas i przestrzeń, ściślej zaś ‒ stosunek lu-
dzi do tych dwóch fonu bytu świata. Wydaje się, że 
zmieniał się on w sposób zasadniczy stopniowo w cią-
gu XIV i XV wieku. Przestrzeń lepiej zagospodarowa-
na, niejako ciaśniejsza, stawała się bardziej wymierna. 
W miejsce ogólnych określeń, nadal w części funkcjo-
nujących (imam partem agri ‒ czyli część pola ‒ alias 
„od miedzy do miedzy”, jak określano sporny kawałek 
ziemi podczas rozprawy sądowej) wraz z podziałami 

własnościowymi, tworzeniem osad na podstawie do-
kładnego pomiaru gruntu pojawiały się miary ściślej-
sze. Oczywiście, dalekie były od precyzji czasów 
współczesnych, ale w skali miasta stanowiły wymierne 
wielkości, porównywalne i w miarę łatwo sprawdzalne. 
Powstawały nowe określenia miejsc przestrzennych, 
a wraz z rozwojem znaczenia politycznego i gospodar-
czego Polski wzrastała też wiedza na temat krajów bliż-
szych i dalszych. 

W jeszcze większym chyba stopniu zmieniało się 

poczucie czasu, na co wpłynęły różne czynniki. Po-
życzki udzielane były na tygodnie, na dłuższe okresy, 
czasem lata. Wolnizny przy przebudowie wsi rozkłada-
no nieraz nawet na dziesięciolecia. Dokładne terminy 
roków (sądów), targów, jarmarków, świąt kościelnych 
‒ wszystkich dat wyznaczających rytm życia ludzkiego 
‒ wprowadzały konieczność lepszego operowania cza-
sem przyszłym. Uczeni stwierdzają  że gorzej było 
z wiedzą o przeszłości i rzeczywiście pamięć wydarzeń 
tylko wyjątkowo przekraczała okres trzech ‒ czterech 
lat. Wyjątek stanowiły zapisy rocznikarskie (wykorzy-
stywane przez kronikarzy-historyków, którzy aż do 
dzieła Jana Długosza traktowali przeszłość do prezen-
towania współczesnych sobie spraw). I tu jednak w XV 
wieku zaczęły zachodzić widoczne zmiany. Pojawiły 
się genealogie rodowe ‒ nie tylko wśród możnych ryce-
rzy, lecz również w środowisku bogatych mieszczan ‒ 
a także, co może było znacznie istotniejszą nowością 
zapiski mające upamiętnić wydarzenia publiczne doty-
czące miast, rodzin, majętności, a nawet (jak w przy-

padku „pamiętnika” Ambrożego Pampowskiego) wła-
snych działań autora. Dodać trzeba, że o pamięci rzeczy 
minionych świadczą też działania kancelarii różnych 
urzędów i powstawanie archiwów ‒ królewskich, miej-
skich, prywatnych. 

Trudnością, z jaką styka się badacz, są wielkie 

przemiany, które dokonywały się w kulturze umysło-
wej tego czasu. Wiadomo, że zespół norm i ocen wyra-
sta na rusztowaniu stosunków gospodarczych i spo-
łecznych. We wcześniejszym średniowieczu umysło-
wość rycerstwa w Polsce kształtowało uznawane prawo 
rodowe, niekiedy wspólne interesy z dynastią budującą 
organizację państwową, zawsze zaś tradycje lokalne. 
Od XIII wieku nasz kraj w coraz większym stopniu 
włączał się w zachodnioeuropejską wspólnotę kultural-
ną. Upowszechnienie i rozwój kultury kościelnej, kon-
takty naukowe z głównymi ośrodkami wiedzy uniwer-
syteckiej, przejęcie wraz z prawem miejskim wzorów 
życia miejskiego, wreszcie wykształcenie się stanów ‒ 
wszystko to sprzyjało procesowi unifikacji kultury 
warstw wyższych. 

Jeśli porównalibyśmy wzorce ideowe na Zachodzie 

z wzorcami kształtującymi życie szlachty polskiej, oka-
załoby się że wśród elity dworskiej Krakowa i Wrocła-
wia zdobywał sobie coraz pocześniejsze miejsce ideał 
dobrego rycerza. Powstały w warunkach systemu len-
nego, był zapewne dla Polaków pierwotnie mało zro-
zumiały. Kojarzył się jednak z modą przychodzącą 
z przodujących krajów i coraz szerzej przyjmowało go 
polskie rycerstwo wraz z rycerstwem środkowej Euro-

py. Już Henryk Probus stał się przykładem dobrego ry-
cerza. Brał udział w turniejach, pisał wiersze i, w prze-
ciwieństwie do przedstawicieli innych stanów, cenił 
wyższe racje postępowania ludzkiego: miłość idealną, 
honor rycerski, wierność lennej przysiędze, bezintere-
sowne poświęcenie, opiekę nad słabymi. 

Wiek XIV, wraz ze zbliżeniem się Polski do Za-

chodu, upowszechnił te ideały. Już nie tylko książęta, 
ale i szeregowi wojowie Jagiełłowi uznawali konwen-
cję rycerską za obowiązującą. Kontakty z Krzyżakami 
i licznie przybywającymi do nich gośćmi niewątpliwie 
ułatwiały szerzenie się jej. W XV stuleciu natomiast 
zmieniły się w Polsce, podobnie jak na Zachodzie, idee, 
którymi kierować się chcieli przedstawiciele panujące-
go stanu w Polsce. O ile pojęcie rycerskości było 
względnie uniwersalne, przekraczające granice pań-
stwowe i językowe, o tyle ideał szlachcica XV wieku 
był wytworem swoistych stosunków w poszczególnych 
krajach. 

Na czym polegał ów nowy wzorzec czy raczej ‒jak 

przedstawiał się w porównaniu z „pozytywnym bohate-
rem” czasów rycerskich? Należy się zastrzec, że mowa 
będzie na razie tylko o elicie feudalnej, o polskim ryce-
rzu, o obowiązujących go normach postępowania, o je-
go stosunku do świata. 

Jeszcze XIII wieku ideał dobrego człowieka koja-

rzył się zapewne z jego stosunkiem do Boga, jego głę-
boką religijnością. Świadczą o tym przydomki książąt: 
Pobożny, Wstydliwy, Sprawiedliwy (w stosunku do 
Kościoła). Ideały ascezy były trudne do realizacji na co 

dzień, toteż na przełomie XIII i XIV wieku większy 
wpływ na rycerstwo wywarły inne cechy dodatnie, 
podkreślane zarówno w przydomkach pozytywnych 
bohaterów, jak i wychwalane przez kronikarzy: dobroć 
(dla współrycerzy), prawość (w sensie cenienia słowa 
rycerskiego), opieranie się na wspólnym dla całego sta-
nu prawie, męstwo, odwaga i siła ‒ związane z zawo-
dową działalnością rycerstwa. 

Jeśli dobroć i sprawiedliwość jest w kronice zaw-

sze komentowana, to ‒ rzecz ciekawa ‒ odpowiedzial-
ność za słowo rycerskie traktuje się jako zjawisko zro-
zumiałe. Łamanie obietnic i odmawianie posłuszeństwa 
księciu było na porządku dziennym aż do czasów Ka-
zimierza Wielkiego, ale ogólnie rzecz biorąc ‒ słowo 
rycerskie stanowić miało podstawę działania nawet 
wbrew własnym interesom. Rycerze zachodni, którzy 
podczas wyprawy krzyżowej do Prus popadli w niewo-
lę, wiele lat poświęcali, by — po zwolnieniu na rycer-
skie słowo — zebrać sumę potrzebną na wykup. Rycerz 
musiał być pobożny, co jednak nie wiązało się z ascezą, 
i odważny. Część duchowieństwa potępiała jurność 
króla Kazimierza, ale nie budziła ona zdziwienia czy 
zgorszenia możnych, rycerzy i poniektórych biskupów. 
Natomiast krzyżackie kroniki ze złośliwą radością roz-
powszechniały wiadomość o tym, że młody królewicz 
w 1331 roku zbiegł z pola bitwy pod Płowcami. Strona 
polska z oburzeniem odpierała ten oszczerczy dla ry-
cerskiej sławy króla zarzut. 

Czy polskie rycerstwo w pełni odpowiadało ko-

smopolitycznym ideałom rycerstwa zachodniego? Wy-

daje się, że w praktyce nie, choć i w Polsce, szczegól-
nie na przełomie XIV i XV wieku, kontakty z zachod-
nim rycerstwem doprowadziły do zakorzenienia się 
obyczajów panujących na wielkich dworach. Zawisza 
Czarny dostąpił niemal Rolandowej chwały wśród swo-
ich. Jeździł po świecie w poszukiwaniu sławy i walczył 
na turniejach o miano najlepszego. Powiadano o nim, 
że mógł ujść Turkom, bo sam cesarz Zygmunt przysłał 
po niego łódź, ale wolał dochować wierności towarzy-
szom i nie opuszczać ich w potrzebie. Zginął w walce 
z poganami, urastając do symbolu cnót rycerskich. 

Dobrze wychowany, ogładzony człowiek manife-

stował  swoje zainteresowania wyższymi  ideałami. 
Słynny Wiersz Słoty o chlebowym stole poucza, jak na-
leży się zachować przy jedzeniu, stanowiąc wskazów-
kę, iż uczta nie służy tylko zaspokojeniu przyziemnego 
głodu. Towarzyszyć jej powinny: wykwint zachowania, 
czystość fizyczna, umiar w jedzeniu i galanteria w sto-
sunku do niewiast: „Czo masz na stole lepszego przed 
sobą czci ją iżby żyła z tobą [...]”. Ów rymowany trak-
tacik dydaktyczny uzasadnia konieczność szacunku dla 
kobiet, co kontrastuje ze starszymi opisami na ten te-
mat. W XII, a zapewne jeszcze i w XIII wieku kobiety 
musiały wykonywać najcięższe prace domowe. 

Włodyka ze Śląska, który pomagał swej żonie mleć 

na żarnach, dorobił się przezwiska ‒ Brukał (bruczący 
na żarnach) od tego niezwykłego upodobania. 

W początkach XV wieku usługiwanie niewiastom 

należało do dobrego tonu wyrastającego niewątpliwie 
z kanonów rycerskich. Dzięki dworskiemu obyczajowi 

zaczęto traktować kobiety jako uosobienie delikatności, 
słabości, wymagające opieki ze strony rycerza. Dziewi-
ca stała się synonimem czystości, a wszelkie cnoty, 
łącznie z pięknem fizycznym, składały się na ideał ko-
biety, której rycerz miał służyć. Czy wiele było w tym 
pierwiastka erotycznego? Zapewne tak. I w Polsce, i na 
Zachodzie dominował on w igraszkach dworskich. 
Dowodem na to mogą być figlarne opowiadania Boc-
caccia, przygody miłosne króla Kazimierza Wielkiego, 
a także zachodnie poematy rycerskie przenoszone już 
w XII wieku na grunt polski w podaniu o Walgierzu 
Wdałym. 

Ideologia  rycerska  przypisywała  kobiecie  te 

wszystkie cechy, które ceniła. W Wierszu Słoty czyta-
my: „jest koroną cna pani, przepaść by mu kto ją gani 
[...]. Ot Matki Bożej tą moc [kobiety] mają, iż przeciw 
im książęta wstają i wielką im chwałę dają.” Porównu-
jąc cześć oddawaną kobietom z czcią oddawaną Matce 
Boskiej, autor stwierdza: „paniami stoi wiesiele”, dzię-
ki kobietom jest na świecie radość, „od nich wszytką 
dobroć mamy”. 

Trudno przypuścić, by te idee wpływały na po-

wszechne złagodzenie obyczajów.  Lekka literatura 
owego czasu, ploteczki dworskie zanotowane przez 
Długosza, a zwłaszcza paszkwile polityczne, podobnie 
jak naturalistyczne sceny rycerskich eposów, zdają się 
temu zaprzeczać. Stanisław Ciołek, obrotny polityk, 
późniejszy biskup poznański, nie zawahał się w utwo-
rze „oceniającym małżeństwo zawarte przez Włady-
sława z Elżbietą Granowską” porównać tę ostatnią do 

„sprośnej i bezpłodnej świni”. Forma bajki, w której 
występują orlica i lew, nie łagodzi ostrości utworu. Cio-
łek, najpewniej gorący zwolennik ostatniej żony Jagieł-
ły, Zofii, napisał też  żartobliwą korespondencję Zofii 
z cesarzową Barbarą. Obie niewiasty proponują sobie 
wymienienie się mężami. Wątpliwości w sprawie ota-
czania niewiast czcią potwierdza opis perypetii towa-
rzyszących zrywaniu zaręczyn Jadwigi z Wilhelmem 
czy afery z królową Zofią, publicznie pomówioną 
o niedochowywanie  wierności  staremu  mężowi,  ba, 
o uprawianie na dworze rozpusty. 

Nie świadczy też o szacunku dla wszystkich kobiet 

stosunek do służby żeńskiej, niekiedy wręcz okrutny, 
ani kantylena żakowska, wzywająca ojca-dusigrosza, 
by pomógł zdobyć piękną pannę, ani frywolne pieśni 
waganckie: O pannie, co nie chciała dać koniowi owsa 
lub Mam ja męża puchacza. Utwory te, mówiące o co-
dziennym, niewyidealizowanym życiu, ukazują na-
turalny stosunek do kobiet i przypominają niektóre 
strofy Wielkiego Testamentu François Villona. 

W umysłowości rycerstwa XV wieku widać wy-

raźnie częściowo przyswajaną z Zachodu skłonność do 
porównań i wyciągania daleko idących wniosków 
z cech  czysto  zewnętrznych.  Rozmowa  Mistrza  ze 
Śmiercią (utwór będący wersją malarskiego  Tańca 
Śmierci, ukazującego równość wszystkich ludzi wobec 
nieuchronnego końca) dostarcza wielu takich przykła-
dów. Tak więc śmierć jest potwornym widziadłem, 
ohydnym szkieletem; kojarzy się z trupem, rozkładem i 
obrzydliwością. Źli plebani mają tłuste szyje, źli opaci 

są nadmiernie wystrojeni. Wiersze Mocne boskie ta- 
jemności przyrównują Pannę Marię białością do lilii, 
pięknem ‒ do róży, cennością ‒ do zamorskiego kwia-
tu. Obecnie porównania te są stereotypowe, nie zwraca 
się już na nie uwagi, ale właśnie w XV wieku stanowiły 
nowość. 

Imię  św. Jacka pochodzi od hiacynta ‒ kwiatu 

i szlachetnego kamienia. Miało ono symbolizować cno-
ty, piękno oraz stałość. Doszukiwanie się analogii treści 
w podobieństwie formy wypływało zapewne z chęci 
znalezienia klucza do zrozumienia skomplikowanych 
zjawisk. Brak teoretycznej wiedzy prowadził do teorii, 
które miały jakoby wyjaśniać harmonię  świata, tłuma-
czyć cechy zjawisk przez ich podobieństwo, przy czym 
powszechne zrozumienie owych analogii stworzyło za-
pewne jednolity krąg kultury rozwijającej się w Polsce 
XV wieku. Oczywiście, nie tylko zachodnioeuropejskie 
elementy kultury dworskiej kształtowały obyczajowość 
Polaków owego czasu. W grę wchodzić musiały 
i wzorce postępowania bojarów Rusi Halickiej i wła-
sne, rodzime tradycje przechowywane skrzętnie wśród 
ludności wiejskiej, wreszcie ‒ w bardzo silnym stopniu 
późnośredniowieczna kultura religijna. 

Wiara chrześcijańska przestała już być własnością 

wybranego kręgu duchownych. Wraz z przyjęciem jej 
zasad przez szlachtę, a przede wszystkim przez chło-
pów, zmieniła ona nieco swój charakter. Wcześniejsze 
symbole nabrały innego sensu już w XIII wieku. Bóg 
urealnił się, podobnie jak jego święci. Żywoty św. Sta-
nisława z XIII wieku zawierają wiadomości o uczynio-

nych przezeń cudach świadczących, że zmieniał on 
prawa  natury:  wskrzeszał,  powodował  zrośnięcie 
członków, umożliwiał przejście cało przez ogień. 
Czternasto- i piętnastowieczne cuda św. Brygidy 
szwedzkiej, jej córki św. Katarzyny czy błogosławione-
go Prandoty z Krakowa mają już inny charakter. Są 
opisami udanych posunięć  życiowych lub naturalnego 
uśmiechu losu. Udana ucieczka przed zbójcami, po-
myślna transakcja, szczęśliwe pokonanie trudnej drogi, 
wyzdrowienie z ciężkiej choroby ‒ wszystko to niewąt-
pliwie się wydarzyło, tyle że owe zdarzenia tłumaczono 
sojuszem z mocami niebieskimi, patronem osoby, za-
wodu lub kraju. 

Religia zaczęła towarzyszyć wszystkim poczyna-

niom życiowym rycerstwa i chłopów. Z niej czerpano 
recepty na wszystkie dolegliwości, ona też wskazywała 
drogi wyjścia z jak najbardziej przyziemnych kłopo-
tów. Popularność myśli husyckiej w trzecim i czwartym 
dziesiątku lat XV śmiecia wskazuje na powszechne za-
interesowanie się sprawami religijnymi, zwłaszcza że 
dopuszczała do grona wtajemniczonych w arkana reli-
gii wszystkich wierzących. Od XIII wieku rozpo-
wszechniały się też polskie modlitwy i pieśni religijne, 
a więc powszechnie zrozumiałe dla słuchaczy, jak np. 
popularna Bogurodzica. 

Z tym zjawiskiem wiążą się początki prywatnych 

księgozbiorów rycerskich czy raczej dworskich. Jan 
Olbracht i Aleksander posiadali w swych niezbyt licz-
nych zbiorach (około 40 woluminów) głównie modli-
tewniki i literaturę religijną. Za pośrednictwem szeroko 

znanych historii biblijnych i żywotów świętych kształ-
towała ona umysły, unifikując poglądy, opinie i sfor-
mułowania. Warto podkreślić, że rola książki rękopi-
śmiennej (a od schyłku XV wieku także drukowanej) 
rosła wśród elit społecznych wyraźnie. 

Co zmieniło się w umysłowości szlachty w ciągu 

XV wieku? Wydaje się, że przeobrażenia gospodarcze 
i społeczne, jakim ulegała Polska w owym śmieciu, 
wpłynęły w sposób istotny na zmianę norm i wzorców 
postępowania. Wcześniej ideał rycerza wiązał się w ja-
kiś sposób z jego działalnością zawodową. Walcząc, 
rycerz wykonywał swoją podstawową pracę, dzięki 
której miał szansę polepszyć warunki życia. W XII 
wieku zagon Krzywoustego nie zdobył grodu kołobrze-
skiego, bo wojowie polscy zaczęli rabować bogate 
podgrodzie. W XV wieku udział polskiego rycerstwa 
w rejzach krzyżackich na Prusów dawał okazję nie tyl-
ko do zbawienia duszy, ale i zdobycia łupów. W na-
stępnych śmieciach sytuacja się zmieniła. Mała sku-
teczność pospolitego ruszenia, procesy wytoczone tym, 
którzy nie stawili się na wyprawę wołoską Jana Ol-
brachta, świadczą  że wojaczka przestała się polskiej 
szlachcie opłacać. 

Jak pisze francuski badacz George Duby ‒ stosunki 

lenne przestały być rusztowaniem kultury. Można pójść 
dalej i powiedzieć, że owo rusztowanie się zmieniło 
czy też zawaliło. Kierunek rozwoju wskazuje literatura 
powstała w XVI stuleciu, wiodąca od znamienitego ry-
cerza Zawiszy do Żywota człowieka poczciwego Miko-
łaja Reja i dobrego gospodarza ukazanego w dziele An-

zelma Gostomskiego. Ideał szlachcica wiązał się 
w XVI wieku niewątpliwie z jego troską o interesy 
państwa, rozumiane wszakże jako interesy stanu szla-
checkiego. Można to zaobserwować już w XV wieku. 
Pospolite ruszenie, zebrane przeciwko Krzyżakom pod 
Czerwińskiem w 1422 roku czy zwołane w roku 1454 
podkreśla w swych żądaniach, że o sprawach ziemi de-
cydować mogą tylko jej mieszkańcy. Szlachta już 
w 1423 roku zdobyła sobie uprawnienia gospodarcze 
rozszerzone w latach 1447 i 1497. Posiadanie ziemi 
i jej uprawianie stało się z czasem podstawą nobilitacji. 
Obok pojęcia sprawiedliwości rycerskiej kształtowało 
się pojęcie sprawiedliwości ziemiańskiej czy szerzej ‒ 
państwowej. 

Nie należy jednak negować znaczenia starego ry-

cerskiego kodeksu. Jeszcze w 1444 roku powszechną 
wzgardę okazywano rycerzom, którzy wrócili do kraju 
po klęsce warneńskiej. Ale już nie słychać, by hańbą 
okryci byli uciekinierzy spod Chojnic w 10 lat później. 
Pozostało poczucie tego, że rycerz-szlachcic, posiadacz 
ziemski, jest lepszy od innych, a więc i lepiej walczy. 
Szabla u boku, łuk, kusza, wierzchowiec stanowiące 
część rynsztunku bojowego były oznakami szlachectwa 
i rycerskiego pochodzenia. Z tym też należałoby wiązać 
rozwój teorii o lepszym pochodzeniu szlachty niż 
przedstawicieli innych stanów w Polsce. Rozwinąć się 
one miały w XVI wieku przed wszystkim w różnych 
koncepcjach sarmatyzmu. Ale już sam Długosz wywo-
dził Leliwitów i Zarębów z Nadrenii, Rogalów z Miśni, 
Dryjów z Burgundii, Bończów z Włoch, Łabędziów 

z Danii,  Kuszalów  z  Czech.  Poszczególne  rody ‒ 
Wczelów, Wieruszów ‒ wywodziły swój rodowód od 
Rzymian, Greków, a nawet Etiopów. 

Czy pojęcie czci szlacheckiej było w XV wieku 

równoważne z dawniejszym pojęciem czci rycerskiej? 
Chyba nie. Szlachectwa bowiem się dowodziło, by 
uzyskać większe odszkodowanie za zniewagę. Wartość 
człowieka stała się bardzo wymierna. Najwyższą miał 
posiadacz ziemi, urodzony ze szlachty, w państwie 
uprzywilejowany; za znieważenie go płacono najwięk-
sze odszkodowanie. Za panowania Kazimierza Jagiel-
lończyka ten praktycy- styczny ideał przesłonił chyba 
dawniejsze wyższe ideały, a nie wytworzył jeszcze 
tych, które obowiązywały w czasach nowożytnych. 
Przy werbunku do wojska król, kierując pochwały pod 
adresem szlachty, odwoływał się do przywiązania do 
swojej osoby i do korzyści materialnych. Nawet dla za-
gorzałych zwolenników monarchy pierwszy argument 
wiązał się  ściśle z drugim. A czasy umożliwiały uzy-
skiwanie  korzyści  materialnych  przede wszystkim 
w drodze gospodarzenia na własnej ziemi. To z kolei 
wiązało się ze sprawą zasadniczą: kosmopolityczny ry-
cerz zmieniał się w polskiego szlachcica, odczuwające-
go wyraźnie swą przynależność do ojczyzny i więź łą-
czącą go z nią. 

W obrazie tym jednak brak innych wzorców postę-

powania, przede wszystkim mieszczańskiego. W mia-
stach również ceniono sukces, żywiono kult dla ko-
rzystnego, udanego działania. Ale szlachcic mógł zało-
żyć hodowlę owiec, mógł ewentualnie rozwinąć pro-

dukcję zbożową, mieszczanin natomiast stał przed wy-
borem o wiele bardziej skomplikowanym. Księgi i za-
piski kupieckie gdańszczan ‒ Jana Pisza i Tomasza 
Krusego, podobnie jak dane o pracy mieszczan Krako-
wa, Lublina czy Poznania — wskazują na rozległe 
możliwości działania i wiążąca się z tym konieczność 
dokonywania skutecznego wyboru. Kiedy kupić i kiedy 
sprzedać, jaki towar komu lub od kogo pożyczyć, na ja-
kich warunkach, skąd zdobyć surowce potrzebne do 
warsztatu rzemieślniczego ‒ oto tylko część problemów 
stających o wiele częściej przed mieszczaninem niż 
szlachcicem. 

Trzeba jednak wspomnieć o najistotniejszej w XV 

wieku  różnicy  między  stanowiskiem  szlachcica 
i mieszczanina. Sytuacja właściciela ziemskiego była 
o wiele lepsza niż mieszczanina. 

Fałszywy krok tego ostatniego (a wyboru dokony-

wał on codziennie w toku swej zawodowej działalno-
ści), pociągał za sobą groźne konsekwencje: bankruc-
two, proces, niekiedy śmierć. Kupiec czy rzemieślnik 
stawał nadto w obliczu większej ilości niewiadomych 
przy planowaniu swojej działalności. Stan i potrzeby 
rynku, relacje monetarne, klęski żywiołowe, niepokoje 
polityczne ‒ od wszystkich tych czynników zależały 
zyski lub straty mieszczanina w stopniu większym niż 
efekty pracy gospodarstwa szlacheckiego. Stąd też wy-
nikała złożona psychika mieszczanina: z jednej strony 
aktywna postawa wobec otaczającego świata pro-
wadząca do znajdowania coraz to nowych form działa-

nia i nowych metod zdobywania pieniędzy, z drugiej ‒ 
pewien fatalizm i niepewność. 

Wśród owych sposobów zdobywania pieniędzy 

znalazł się jeden, który w sposób istotny zmienił normy 
postępowania mieszczan ‒ wiedza. Nie wyrosła ona 
w celach klasztornych ani na średniowiecznych uniwer-
sytetach. Była sumą praktycznych doświadczeń, powta-
rzanych, udoskonalanych, efektem osiągnięć całego 
środowiska zawodowego. Praktyczna korzyść z umie-
jętności pisania i czytania upowszechniła się, w mieście 
znajdowała się zapewne stosunkowo spora grupa umie-
jących pisać. Sądząc z zachowanych listów, w kore-
spondencji urzędowej z władzami Gdańska brało udział 
w XV wieku kilkuset mieszczan różnych zawodów. Już 
wtedy nawet w mniejszych miastach ‒ Chojnicach, Lu-
blinie, Pucku ‒ zapisywano w księgach miejskich wia-
domości o transakcjach. 

Umiejętność pisania stanowiła warunek sprawnego 

wykonywania zawodu  czy, ściślej rzecz ujmując, 
wszelkich działań. Oczywiście, dla kupców prowadzą-
cych wielkie międzynarodowe transakcje, piszących 
dziesiątki listów, zleceń, wystawiających weksle była 
to działalność codzienna. Pisać musieli także rzemieśl-
nicy posługujący się listami polecającymi i korzystają-
cy z pisanych statutów. Rzecz ciekawa: w małej pod-
ówczas Łodzi, liczącej zapewne kilkuset mieszkańców, 
nieliczne wpisy do księgi miejskiej prowadzone były 
rozmaitym charakterem pisma. Czyżby w ubogiej gmi-
nie miejskiej dokonywali ich urzędujący ławnicy? Pi-
smo towarzyszyło, oczywiście, wykształconym ma-

gnatom oraz szlachcie piszącej w interesach do Gdań-
ska. Listy Jana Długosza, który zlecał pisemnie doko-
nanie różnych działań w Sandomierzu, wskazują, że 
stanowiły one normalny sposób komunikowania się. 
Potwierdzają to liczne, coraz liczniejsze wpisy do ksiąg 
sądowych różnych instancji ‒ sądów grodzkich, ziem-
skich, miejskich, a nawet wiejskich. 

Rozpowszechnienie znajomości pisania dało ważne 

efekty: pojawiały się teksty w języku polskim. W po-
równaniu z piśmiennictwem naszych sąsiadów ‒ Niem-
ców, Czechów, Rusinów ‒ jak pisał Aleksander Brück-
ner ‒ byliśmy ogromnie zapóźnieni. Od połowy XIV 
wieku Polacy zaczęli szybko nadrabiać tę zaległość. 
Coraz liczniejsze stawały się wpisy rot sądowych (ze-
znań  świadków) oczywiście składanych po polsku, 
a w XV stuleciu, na Mazowszu przełożono na język 
polski statuty Kazimierza Wielkiego i statuty mazo-
wieckie. W końcu stulecia rozwój literatury religijnej, 
przede wszystkim kazań i poezji bernardyńskiej (Wła-
dysława z Gielniowa), dały podstawę rozkwitu literac-
kiej polszczyzny w czasach Odrodzenia. 

Podobnie jak umiejętność pisania, także sztuka ra-

chowania była warunkiem sprawnego wykonywania 
zawodu. Chodziło nie o sumowanie i podejmowanie 
jednostek, lecz o skomplikowane przeliczanie różnych 
wartości. Ponadto mieszczanie musieli znakomicie 
orientować się w stosunkach rynkowych. Przewóz 
drewna do Gdańska przez łomżanina Pietruszkę nie 
zawsze był opłacalny, podobnie jak transport przędzy 
przez gdańszczanina Krusego do Londynu. Zapiski 

mieszczan Gdańska i Krakowa mówią o zobowiąza-
niach dłużnych, bieżących przeliczeniach monet, o ce-
nach i wierzytelnościach. Czasem znajdujemy w nich 
pobożną inwokację lub westchnienie do patrona o po-
myślne zakończenie transakcji. 

Poczucie niepewności jutra kazało z kolei miesz-

czanom szukać oparcia poza swoim zawodem i stanem. 
Nie wszystkim ‒ rzecz jasna ‒ to się udawało. W XV 
i XVI wieku zakup dóbr ziemskich przez mieszczan ‒ 
wbrew prawu i interesom szlachty ‒ był na porządku 
dziennym. Nobilitacje natomiast nie zdarzały się zbyt 
często. Ale przejście na wieś ‒ tak jak zrobili to potom-
kowie ryskiego i krakowskiego mieszczanina Hanula 
w XV wieku ‒ podyktowane było niewątpliwie dąże-
niem do ustabilizowania zdobytej pozycji i majątku. 
Właściciele mniejszych fortun, którzy nie mogli wyjść 
z miasta, wycofywali się z obiegu swe kapitały i loko-
wali je w kosztownościach i nieruchomościach, starając 
się w ten sposób zabezpieczyć majątek. O tym, że po-
czucie niepewności było jednym z czynników kształtu-
jących mentalność mieszczanina świadczą między in-
nymi pobożne legaty, testamenty oraz niektóre formy 
działalności zawodowej, jak choćby rozwój spółek. 
Wspólne ponoszenie ryzyka w handlu czy lichwie, 
a także coraz szersze stosowanie weksli pozwalających 
na dokonywanie obrotów bezgotówkowych zmierzało 
do zabezpieczenia się przed niespodziankami losu. 

Z XV wiekiem łączą się testamenty mieszczańskie, 

spisywane co kilka lat nawet przez ludzi młodych. 
Wśród owych testamentów wiele było pobożnych lega-

tów, które miały zapewnić spadkobiercom miejsce 
w raju. Warto nadmienić, że praktyczny mieszczanin 
XV wieku traktował bardzo realnie swoje kontakty 
z Opatrznością. Fundowanie ołtarzy, kaplic, szat i na-
czyń liturgicznych, wyposażenie wnętrza kościelnego 
stanowiło bardzo często transakcję wiązaną. Kupiec 
w zamian za fundację oczekiwał od Pana Boga pomocy 
przy transakcji, ratunku z opresji, wyzdrowienia z cięż-
kiej choroby. 

Ideałem dla mieszczanina był człowiek bogaty, 

któremu się w życiu powiodło. Bogactwo można było 
uzyskać dzięki wiedzy, pracowitości i dobrym stosun-
kom z Opatrznością. Stąd też szacunek i uznanie dla 
tych, którym się udał, ale i bezlitosne okrucieństwo dla 
nieszczęśników, którym powinęła się noga. Licytowa-
nie skonfiskowanych dóbr było na porządku dziennym. 
W Gdańsku w XV wieku przynajmniej kilkanaście razy 
do roku dochodziło do takich egzekucji. Spychały one 
zlicytowanego na margines życia, robiły zeń wyrzutka 
społeczeństwa, który ‒ jak znany Grzegorz Materna ‒ 
zasilał szeregi rozbójników czy piratów. 

Zarówno w środowisku szlacheckim, jak i miesz-

czańskim konieczna stała się edukacja młodzieży, 
przyczyniająca się do unifikacji postaw, poglądów 
i obyczajów. Podstawą wykształcenia była nauka prak-
tyczna. Adeptów sztuk rzemieślniczych wysyłano do 
warsztatów, by tam, przyjrzawszy się technice i me-
todzie działania, terminując u mistrza, wciągnęli się do 
zawody. Podobnie działo się w zawodzie kupieckim. 
Młodych synów wysyłano na naukę do odległych nie-

kiedy placówek handlowych, gdzie jako faktorzy sta-
wiali pierwsze kroki pod okiem doświadczonych kup-
ców. 

I wśród szlachty wiek XV rozpowszechnił zwyczaj 

wysyłania dzieci na dwory wysokich urzędników ziem-
skich, dwór królewski, a nawet w sprzyjających warun-
kach na dwory zagraniczne. Poza ogładą zdobywali tam 
ogólne rozeznanie w sprawach publicznych, wojsko-
wych, a nierzadko poznawali nowe metody gospoda-
rowania. Ten system praktycznej nauki musiał być bez-
pośrednio związany z organizacją oświaty w państwie. 
Studia praktyczne wymagały znajomości pisania i czy-
tania oraz podstawowych działań matematycznych, 
a także  katechizmu  jako  najbardziej  powszechnego 
wprowadzenia do obowiązujących obyczajów. 

Dwa ostatnie stulecia polskiego średniowiecza 

odegrały wielką rolę w dziedzinie oświaty. Pod koniec 
panowania Kazimierza Jagiellończyka zaledwie co pią-
ta parafia nie posiadała szkoły. Oblicza się, że w archi-
diecezji gnieźnieńskiej liczba parafii dochodziła wów-
czas do 4000. Uwzględniając też inne szkoły ‒ przy ka-
tedrach i klasztorach ‒ należy przyjąć, że liczba szkół 
na wsi i w mieście sięgała zapewne blisko 3500. Nieza-
leżne od różnych efektów ich pracy jest to liczba impo-
nująca. Dzięki tym szkołom powstała w późnym śre-
dniowieczu wspólna dla szerokich mas społeczeństwa 
kultura. Jedna szkoła przypadała na około 800 mieszka-
ńców, co wyjaśnia przyswojenie sobie przez wszystkie 
warstwy i grupy społeczne form kultury późnośrednio-
wiecznej. 

Czego uczono w tych szkołach? Czytania, by 

umożliwić korzystanie z modlitewników, śpiewu ko-
ścielnego, katechizmu, służenia do mszy oraz liczenia, 
by umożliwić obliczanie oktawy świąt i okresów ko-
ścielnych. Potrzeby jednak znacznie przekroczyły ten 
minimalny program: rachunki okazały się niezbędne 
dla wszystkich uczących się, przyszły pisarczyk czy no-
tariusz w mieście musiał przecież dobrze pisać i racho-
wać. 

Nie jest rzeczą przypadku, że właśnie w XIV wie-

ku pojawiły się pierwsze podręczniki do nauczania ła-
ciny, napisane przez Frowina ze Starego Sącza. W na-
stępnym stuleciu kontynuował tę tradycję Marek 
z Opatowa, a Jakub Parkoszowic, profesor uniwersytetu 
krakowskiego, pierwszy wyłożył zasady pisowni pol-
skiej. Już wtedy istniało powszechne zapotrzebowanie 
na takie dzieło, a mistrz Jakub nie adresował go do 
konkretnego odbiorcy, lecz zwracał się do ogółu w te 
słowa: 

Kto chce pisać doskonale język polski i też prawie 
umiej abecadło moje, którem tak napisał tobie  
[Kto chce pisać dobrze i prawidłowo po polsku,  
powinien znać abecadło ‒ litery] 

Prawnik Stanisław Zaborowski kontynuował dzieło 

Jakuba, wprowadzając w 1513 roku literę ł do polskie-
go alfabetu. 

Pierwszy polski podręcznik rachunków ks. Toma-

sza Kłosa pt. Algoritmus to jest nauka liczby, polską 
rzeczą wydana ukazał się co prawda dopiero w 1538 

roku, ale ludzie umieli liczyć już dawniej. Skompliko-
wane rachunki miejskie z XV wieku, prowadzone naj-
częściej cyframi rzymskimi, nawet w brudnopisach za-
wierają minimalną ilość błędów. Arytmetyka, stano-
wiąca podstawę astronomii i ściśle w owych czasach 
z nią spleciona, musiała mieć wielu adeptów, skoro jej 
rozkwit w XV i XVI wieku przyniósł chlubę kulturze 
polskiej. Prace Wojciecha z Brudzewa, Macieja Króla 
z Żurawicy, Stanisława i Macieja Byliców oraz Marci-
na Bierna poprzedziły dzieło Kopernika. Nie jest rzeczą 
przypadku, że w XV wieku właśnie dopisano na ko-
ścielnym kalendarzu w Płocku polskie nazwy miesięcy 
obok łacińskich: luty, strąpacz, marzec, łżykwiat lub 
kwiecień, maj, ugornik lub zok, lipiec, sierpień lub 
czerwień, wrzesień, listopad, grudzień, prosień. Pomija-
jąc różnice w stosunku do dzisiejszych nazw, świad-
czące o zmianach klimatu, kalendarz ten stanowi próbę 
‒ chyba udaną ‒ połączenia tradycji polskiej z europej-
ską nauką o podziale roku. 

Już w XIV wieku ambicje lokalne w dziedzinie 

oświaty były duże. W Legnicy w roku 1309 zapowia-
dano, że w szkole będzie się wykładać wszelkie gałęzie 
wiedzy „dostępne zrozumieniu słuchaczów”. Rozsze-
rzanie wiedzy nie szło jednak w parze z jej pogłębia-
niem. W początkach XV wieku problem ten był przed-
miotem dyskusji na synodach prowincjonalnych. Pod-
kreślano ‒ na przykład w Krakowie w 1408 roku ‒ brak 
uzdolnionych nauczycieli, gorszono się nieuctwem ple-
banów, którzy nie zawsze znali liturgię. Poziom kształ-
conych też nie był budujący. Żądano, by ostrzej egza-

minować kandydatów na rektorów szkółek para-
fialnych. 

Sytuacja zmieniła się dość radykalnie w ciągu XV 

wieku. Pomijając wszelkie inne przyczyny, należy pod-
nieść tu zasługi Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wszech-
nicę krakowską ufundował w 1364 roku Kazimierz 
Wielki. Profil jej określił akt fundacyjny. Uniwersytet 
miał podlegać kanclerzowi koronnemu, toteż najwięk-
szy nacisk położono na organizację wydziału prawa. 
Zamierzano utworzyć 5 katedr prawa rzymskiego, któ-
rych absolwenci stanowiliby podporę monarchii stano-
wej. W późnym średniowieczu znano pogląd o istnieniu 
trojakiego prawa, podzielany jeszcze w początkach 
czasów nowożytnych. Pierwsze ‒ to prawo boskie, za-
warte w Piśmie Świętym, którego komentatorem i egze-
kutorem jest Kościół rozwijający ponadto przepisy we-
dług Bożego nakazu. Drugie ‒ to prawo wszczepione 
przez Boga w dusze ludzkie, prawo przyrodzone, 
uznawane i potwierdzane powszechnie. Wreszcie trze-
cie ‒ to prawo stanowione przez władzę. Nie ulega 
wątpliwości, że właśnie rozwój tego ostatniego prawa 
wiązał się z umocnieniem władzy centralnej. Tym bar-
dziej że ten rodzaj prawa był spisany, zawierał względ-
nie jasno wyłożone normy postępowania, układane 
i objaśniane przez ludzi dworskiego kręgu. 

Nowa wszechnica, która nawiązywała zapewne 

poprzez wpływy biegnące z andegaweńskich Węgier do 
uniwersytetów włoskich ze słynną Bolonią na czele, 
była republiką studencką. Scholarzy sami wybierali 
rektora i rządzili się swoimi prawami poddanymi ogól-

nej kurateli państwa. Ponadto Akademia miała oddzia-
ływać na Wschód ‒ na Litwę i Ruś, propagując kulturę 
łacińską i wzmacniając w ten sposób wpływy Korony 
Polskiej. Po śmierci Kazimierza Wielkiego Akademia 
podupadła zapewne z braku odpowiednich podstaw ma-
terialnych. 

 

Dopiero w 30 lat później potrzeby Jagiełłowej mo-

narchii doprowadziły do odnowienia uczelni. Król, 
związany ze sprawami wschodnimi, chciał realizować 
swe cele „z pomocą i współdziałaniem tych, których 
umysły mądrości i nauki pełność ozdobiła, to jest łudzi 
w podstawach i tajnikach pisma biegłych, których radą 
tron królewski się umacnia, a cnotliwymi czynami Rze-
czypospolita w zdrowie i siły wzrasta”. Dyplom erek-
cyjny z okazji odnowienia uniwersytetu w 1400 roku 
zawiera również refleksję, że każde rozwijające się 
państwo ma swoją wszechnicę, której istnienie wiąże 
się ze znaczeniem królestwa. „Paryż powołaniem 
i zgromadzeniem  uczonych  biegłych  i  rozumnych 
Francją opromienia i szanowną czyni [...]. Bolonia 
i Padwa Włochy wzmacnia i zdobi [...]. Praga Czechy 
oświeca i wynosi [...]. Oxford całe Niemcy [sic!] obja-
śnia i użyźnia”. Niezależnie od nieścisłości w ostatnim 
zdaniu ‒ dziwnej w uczonym piśmie ‒ służebna rola 
wszechnicy w stosunku do państwa i społeczeństwa ry-
suje się bardzo wyraźnie. 

W czasie od 22 do 26 lipca 1400 roku odbywały 

się uroczystości inauguracyjne uczelni. Dokonano wte-
dy pierwszych wpisów do „albumu studiosów”. Listę 
wpisów otworzył sam król, za nim kilku wysokich dy-
gnitarzy, wielu dostojnych kanoników, księży i wresz-
cie 205 uczniów. Wykład inauguracyjny nieprzypad-
kowo wygłosił biskup krakowski Piotr Wysz, Studium 
Generalne zostało bowiem zreformowane według wzo-
ru uniwersytetu w Paryżu. Otwarto nowy wydział  ‒ 
teologiczny, a jego opiekunem został biskup krakowski. 

Uczelnię podporządkowano władzom kościelnym. O jej 
polityce decydować mieli nie scholarzy, lecz profeso-
rowie żyjący ‒ podobnie jak studenci ‒ w rygorach nie-
mal zakonnych. Obowiązywały wspólne mieszkania 
i wspólne modlitwy. Każdym wydziałem: teologią, fi-
lozofią, prawem, medycyną i sztukami wyzwolonymi 
z różnymi katedrami, kierował dziekan z dwoma kon-
syliarzami. Władze te wybierano co pół roku, podobnie 
jak najwyższego przełożonego uczelni ‒ rektora. 
Mieszkano i uczono się w kolegiach zarządzanych 
przez prepozytów. Każdy profesor miał w kolegium 
swoją izbę i ubogiego studenta do posług. Scholarzy 
mieszkali w bursach pozostających pod nadzorem 
uczelni. 

Uniwersytet odrodził się z zapisu Jadwigi i hoj-

nych dotacji królewskich. W ciągu XV wieku obok 
pierwotnych dochodów, między innymi z cła krakow-
skiego, uzyskał on liczne nadania prywatne, dzięki któ-
rym mógł się rozwijać nawet organizacyjnie. Od po-
czątku XV wieku do roku 1509/1510 zapisało się na 
uczelnię 21 517 słuchaczy, z których ponad 12 900 re-
krutowało się z poddanych króla polskiego. Pozostali to 
przybysze z Węgier, Śląska, Czech, Moraw, Austrii 
i

 

Szwajcarii, a nawet ze Szwecji, Danii, Włoch oraz 

Hiszpanii. Czas nauki nie był określony. Wykłady 
trwały przez cały rok, podobnie ćwiczenia. Uczono bo-
wiem viva voce (ustnie) wykładając przedmiot, oma-
wiając go podczas ćwiczeń, wreszcie ‒ przez dysputy 
dialektyczne. Podręczniki akademickie nie istniały, po-
sługiwano się natomiast tekstami klasycznymi, które 

komentowano, analizowano krytycznie, opierając na 
nich dalsze rozumowanie. 

Po dwóch latach, pod warunkiem uczestniczenia 

w odpowiedniej ilości zajęć, można było stawać do 
pierwszego egzaminu ‒ na bakałarza. Po dalszych stu-
diach bakałarze mogli zdawać na mistrza, magistra. 
Zdobycie tytułu magistra sztuk wyzwolonych umożli-
wiało ukończenie innych wydziałów i pozwalało uzy-
skać tytuł doktora. By otrzymać tytuł doktora teologii, 
trzeba było studiować przynajmniej 12 lat. Koszty 
promocji niejednokrotnie przekraczały możliwości słu-
chacza. Dlatego tylko niewielu studentów kończyło 
uniwersytet zdobyciem tytułów naukowych. Na pod-
stawie danych z pierwszych trzydziestu lat działalności 
uczelni można sądzić, że zaledwie 1/5 słuchaczy zdo-
była pierwszy, a mniej niż 1/20 drugi stopień naukowy 
sztuk wyzwolonych. 

Nie na tym jednak polegało znaczenie uniwersyte-

tu. Stworzył on kadrę  żyjącą z nauczania, rekrutującą 
się nawet spośród słuchaczy, którzy nie ukończyli stu-
diów. Kierownikami szkół parafialnych zostawali coraz 
częściej ludzie, którzy co najmniej „liznęli” naukę uni-
wersytecką. Wyższe wykształcenie stanowiło niemal 
warunek uzyskania stanowiska pisarza w większych 
ośrodkach. Zapewne u schyłku XV wieku kilka tysięcy 
ludzi w Polsce żyło z wiedzy zdobytej na uniwersyte-
cie. Nie jest sprawą istotną, że znajomość  łacińskich 
dzieł, przypisywanych słusznie lub niesłusznie Arysto-
telesowi, ograniczała się do formalnego, prymitywnego 
ich rozbioru, że poezję poznawano w miernych przekła-

dach, że logikę wykładano w sposób mało przydatny 
dla zrozumienia rzeczywistości. 

Znaczenie Uniwersytetu Jagiellońskiego polega nie 

tylko na wielkich jego osiągnięciach w zakresie nauk 
przyrodniczych czy prawnych. Ważniejsze wydaje się 
oddziaływanie uczelni na ogólnonarodowe formy kul-
tury. Dokonywanie na wykładach rozbioru gramatycz-
nego kroniki mistrza Wincentego (Kadłubka) dawało 
przenoszoną później do szkół parafialnych, a więc po-
wszechną niemal, znajomość dziejów ojczystych. Nau-
ka konstrukcji wykładu, jednolite operowanie ogólnie 
dostępnymi argumentami przyczyniło się do rozwoju 
kazań w języku ojczystym, przenoszonych na szczebel 
parafialny. Tysiące żaków z całej jagiellońskiej mo-
narchii przybywało do Krakowa. Po powrocie w ro-
dzinne strony upowszechniali jednolity model kultury, 
poglądy i wzorce wartości. Kraków oddziaływał jedno-
cząco nie tylko w sferze polityki, ale ‒ kto wie, czy nie 
przede wszystkim ‒ w dziedzinie kultury na kształtują-
cą się Polskę nowożytną.  

Uniwersytet odgrywał jeszcze jedną istotną rolę. 

Tu skupiały się wszelkie nowe prądy nurtujące Europę. 
Już na początku XV wieku mistrz Jan Jelitko głosił teo-
rie wywodzące się z nauk Husa. W 1424 roku otrzymał 
promocję Andrzej Gałka z Dobczyna, „heretyk jak naj-
gorszy”, który propagował nauki Wicleffa wymierzone 
przeciw hierarchii kościelnej. Ów radykalny nurt jed-
nak nie znalazł w Krakowie oparcia, natomiast wielkie 
znaczenie w skali międzynarodowej zdobyli sobie pol-
ski ruch koncyliarystyczny. Delegacja polska na sobór 

w Bazylei zyskała szacunek całego zjazdu dzięki wy-
stąpieniu wybitnych teologów i kanonistów: Jakuba 
z Szadka, Tomasza  Strzępińskiego, Dersława z Bo- 
rzymowa i innych uczonych mężów. W ciągu XV wie-
ku rozwinęła się też filozofia spekulatywna, będąca 
prądem scholastycznym. Michał Twaróg, Jan Leopolita 
i Jakub z Kleparza, sławni nawet wśród swoich prze-
ciwników, nie odegrali jednak takiej roli jak ci, którzy 
zaszczepiali w Polsce nowe, humanistyczne prądy sta-
nowiące zapowiedź dalszych przemian. 

Humaniści włoscy zaczęli interesować się wielkim 

państwem Jagiellonów już w pierwszej połowie śmie-
cia. Sam Francesco Filelfo bawił na dworze Władysła-
wa Jagiełły. Czy kształcony za granicą Ostroróg nie 
przesiąkł ideami renesansu? Czy sylwetki biskupów 
polskich, takich jak Zawisza z Kurozwęk lub Wojciech 
Jastrzębiec, nie świadczą o takim samym kryzysie do-
tychczas uznawanych wartości, co na zachodzie Euro-
py? Zainteresowaniem otaczającym światem, pogoń za 
pieniędzmi (biskup Jastrzębiec miał legendarne skarby, 
o które walczyli jego synowcy), bujne przygody ero-
tyczne (tylko przez przypadek „gamratka” wywodzi się 
od imienia biskupa z początków XVI wieku, równie 
dobrze ten sens oddawałoby słowo „zawiszanka”, od 
biskupa Zawiszy z Kurozwęk), udział w intrygach poli-
tycznych ‒ wszystko upodabnia ich do włoskich książąt 
Kościoła. 

Zewnętrzne formy kultury Odrodzenia przejmowa-

ne były w Polsce już w pierwszej połowie XV wieku. 
Znakomity orator, profesor wszechnicy krakowskiej, 

Jan z Ludziska, świadomie naśladował wielkich rzym-
skich mówców starożytności, wprowadzał do swych 
zajęć rozbiór nie tylko uznanych autorów śred-
niowiecza, ale też różnych pisarzy antyku. Przedstawi-
ciel zachowawczych prądów w polityce, Zbigniew Ole-
śnicki, korespondował z wybitnym humanistą Enea-
szem Sylwiuszem Piccolominim, który po wstąpieniu 
na tron papieski stał się reprezentantem polityki za-
chowawczej, podobnie jak Zbigniew w Polsce. Czy 
znaczy to, że nie znali nowego spojrzenia na świat? 

Nasz największy historyk tego okresu, Jan Dłu-

gosz, sekretarz i zwolennik Oleśnickiego, pisał o „sub-
telnych wieku naszego humanistach, które darzą uzna-
niem to tylko, co odznacza się wdziękiem cyceroń-
skim”. A zatem już wtedy istniała w Polsce grupa ludzi 
poszukujących piękna, odwołujących się do skarbów 
wiedzy i myśli antyku. Tu działał Włoch, Filippo Buo-
nacorsi,  zwany Kallimachem, towarzysz  Długosza 
w wychowaniu synów Kazimierza Jagiellończyka. Jego 
największe dzieło, jeśli nie liczyć Rad Kallimachowych 
(autorstwo wątpliwe), to  Życie i obyczaje Grzegorza 
z Sanoka.  Trudno powiedzieć, o ile wizerunek nakre-
ślony przez Kallimacha odpowiadał lwowskiemu arcy-
biskupowi. Ważne wszakże jest, iż w Polsce pojawił się 
utwór ukazujący ideał męża stanu, wysokiego dostojni-
ka kościelnego, mędrca ‒ humanisty. Wzorzec ten się 
nie rozpowszechnił i nie znalazł uznania w kraju, ale 
niewątpliwie był wyrazem nowych idei zrywających ze 
schematami średniowiecza, wzbudzał też zaintereso-
wanie człowiekiem oraz tym wszystkim, co go doty-

czyło. Grzegorz z Sanoka w ujęciu Kallimacha jest 
żądny wiedzy o otaczającym go świecie. 

Ciekawość humanistyczna sprzyjała podróżom Po-

laków. Spotkać ich można było w Maroku, Portugalii, 
Turcji, a przede wszystkim w państwach Zachodu. Bo-
lonia, Padwa, Paryż oraz miasta niemieckie gościły 
wielu przybyszów z Polski. Z drugiej strony chętnie 
przyjmowano u nas różnych uczonych humanistów stu-
diujących w Krakowie. Z Włoch przybywali między in-
nymi Jan Amatus, Konstanty Claretti, Piotr Rozjusz, 
z Niemiec ‒ słynny Konrad Celtes, Wawrzyniec Corvi-
nus, Rudolf Agricola, z Anglii Leonard Coxe. Dzięki 
nim poznawano u nas nowe prądy filozoficzne i este-
tyczne, poprawiał się też stan znajomości łaciny. 
Wprowadzono do wykształcenia retorykę, epistologra-
fię, a nieco później grekę i hebrajski, pozwalające na 
studiowanie różnych dzieł w oryginale. Prądy płynące 
w XV wieku z zachodniej Europy trafiały na polski 
grunt, do rozwijającego się nowego społeczeństwa. 

Pierwsza połowa stulecia stanowiła okres rozbu-

dzonego patriotyzmu. „Szczególna chwała należy Oj-
czyźnie Polaków ‒ mówił przy powitaniu w 1447 roku 
Kazimierza Jagiellończyka Jan z Ludziska ‒ gdy inne 
są wspaniale, ta jedna dla mnie podziwu godna. Jacyż 
w niej ludzie wojenni, wspaniali [...]. Ojczyzna hojna 
jest i żyzna, przenosi inne urodzajności pól, rozmai-
tością plonów, mnóstwem zwierząt”. Miłość do Ojczy-
zny w tonacji niemal współczesnej pobrzmiewa u Jana 
Długosza, kiedy pisze o swej radości z racji odzyskania 
przez Polskę Pomorza, dodając, że „szczęśliwszy by 

umarł, gdyby dożył także powrotu Śląska”. W drugiej 
połowie XV wieku biskup Jan Strzempiński napisał 
pięknie:, jestem dumny, że jestem Polakiem”. 

Czy masy szlacheckie podzielały te uczucia? Trud-

no na to pytanie odpowiedzieć w sposób definitywny. 
Rycerze polscy, ci najbardziej znamienici, należeli do 
międzynarodowej elity Europy łacińskiej. Ścibor ze 
Ściborzyc wiernie służył królowi Węgier, w służbie 
którego poległ też Zawisza Czarny, skądinąd także 
wierny rycerz Jagiełłowy. Nie wiemy, jakie motywy ‒ 
czy chęć ulepszenia państwa, czy raczej chęć uzyskania 
korzyści dla ludzi własnej kondycji ‒ kierowały poczy-
naniami pospolitego ruszenia w czasach wojen z Krzy-
żakami. Sądzić można, że w dobie powstawania sejmu 
idea polskiej racji stanu mniej czy bardziej istniała 
w umysłach posłów, a na pewno tych polityków, któ-
rzy, jak Jan Łaski chcieli tworzyć jednolite prawa dla 
całej Korony Polskiej. Nie ma wątpliwości, że dla wie-
lu ludzi patriotyzm był bardziej ograniczony. Miesz-
kańcy Mazowsza nie poddawali się zbyt łatwo władzy 
króla Polski i prawna odrębność tej dzielnicy ‒ mozol-
nie, kawałkami inkorporowanej do Królestwa ‒ trwała 
jeszcze dłuższy czas. Dla mieszkańców wsi i miast 
własna gmina była tą najważniejszą ojczyzną. Na pro-
cesie polsko-krzyżackim już w XV wieku mieszczanin 
z Poznania „zapytany czyim jest poddanym odpowie-
dział, że jest poddanym Poznania”. Łatwiej było rozu-
mieć interesy całego kraju tym, którzy posiadali swe 
dobra w wielu dzielnicach, i tym, którzy widzieli szan-
sę kariery w służbie króla. Oczywiście, także ludziom 

wykształconym, pochodzącym z różnych warstw spo-
łecznych. Patriotyzm wyczulał ich na panujące zło, wy-
czulał w sposób humanistyczny. Jan z Ludziska pragnął 
powitać w młodym królu tego, „który obali obłudę 
możnych [...] zburzy chłopską niewolę, która ze 
wszystkich nieszczęść jest najgorszym złem [...]”. 

Elita intelektualna związana z uniwersytetem kra-

kowskim była zapewne w tych swoich poglądach dość 
odosobniona i niezbyt jednolita. Trudno jednak nie do-
strzegać tych dążeń, które rzucają  światło na emancy-
pację intelektualną Polaków u schyłku średniowiecza. 
Świadczy o niej również teza rektora jagiellońskiej 
wszechnicy Pawła Włodkowica. On to właśnie, wycho-
dząc z analizy stosunków polsko-krzyżackich, wypo-
wiedział z okazji soboru w Konstancji (1414‒1418) 
pogląd o dwóch wojnach: zbrodniczej, zaborczej 
i sprawiedliwej, obronnej. W XV wieku kształtował się 
też w naszym kraju ‒ czyż nie pod wpływem do-
świadczeń stuleci ‒ pogląd o niechęci Polaków do na-
jeżdżania sąsiadów i o gotowości do walki w słusznej 
sprawie, w obronie własnej lub przyjaciół. Na wagę za-
sługuje jeszcze jedna kwestia. Poglądy prawnika Stani-
sława za Skarbimierza, cytowane opinie Pawła Włod-
kowica czy inne tegoż autora, kwestionujące władzę 
papieża i cesarza nad poganami, służyły w pierwszej 
połowie stulecia państwowej polityce zagranicznej. 
W drugiej połowie stulecia współdziałanie nauki z mo-
narchią niestety osłabło. 

Wszystko, co powiedzieliśmy o wzorcach obycza-

jowych i moralnych, nie dotyczyło lub dotyczyło 

w stopniu niewielkim najliczniejszej grupy społecznej, 
skupiającej przynajmniej 80% mieszkańców kraju ‒ 
chłopów. Niewiele wiemy o ich sposobach postępowa-
nia. Długosz pisał o sile chłopa polskiego, o jego pra-
cowitości, zręczności, wytrzymałości na głód i zimno. 
Chłopi mieli być wówczas śmiali, bystrego umysłu, 
żądni nowości i trudni do ujarzmienia. W dwa wieki 
później ukazywano już ich lenistwo, tradycjonalizm 
i tchórzostwo. W wieku XV uczony historyk wymieniał 
wśród przywar ludu wiejskiego skłonność do pijaństwa, 
potwierdzoną zresztą przez obcych. Nie wydaje się jed-
nak, by skłonność ta charakteryzowała tylko chłopów, 
szlachta równie często się upijała. Awantury musiały 
być na porządku dziennym, skoro sądy nie karały 
ostrzej chłopa za bójkę ze szlachcicem w karczmie 
i skoro szlachta domagała się specjalnych kar dla chło-
pów bijących w karczmie swych panów. 

Dalsze spostrzeżenia Długosza dotyczą obyczajów 

i obrzędów wiejskich, które ze zgorszeniem określał ja-
ko pogańskie. Chodziło mu m.in. o topienie marzanny, 
huczne zabawy i zawołania, które w 1423 roku Jan 
z Miechocina tak opisywał: „[...] nasi, starki, dziewki 
nie oddają się modlitwie [...] lecz [...] zbierają się nie 
do kościoła, nie by się modlić, lecz na tańce, nie by 
wspominać Boga, lecz diabła, mianowicie isaja, łado, 
ileli, ja, ja [...] jeśli nie będą pokutować pójdą wraz 
z jassa, łado na potępienie wieczne”. 

Nie ulega wątpliwości, że w życiu chłopa polskie-

go XV wieku istotną rolę odgrywały stare przesądy, 
zabobony i obyczaje stanowiące splot tradycji plemien-

nych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie, zwy-
czajów przynoszonych przez obcych osadników (m.in. 
dyngus) i prób przystosowania się do na rzuconych 
przez Kościół norm. Wydaje się, że właśnie u schyłku 
średniowiecza kazania i pieśni maryjne stały się zro-
zumiałe powszechnie, operowały bowiem bliskimi lu-
dowi porównaniami: „A ja pełna i żałości, sprochniało 
we mnie ciało i moje wszytki kości” ‒ skarżyła się 
Panna Maria. O popularności pieśni świadczy ich ży-
wotność. Chodzi między innymi o takie pieśni, jak 
Przez Twe Święte zmartwychwstanie lub  Chrystus 
z martwych wstał je, ludu przykład dal je. 

Bernardyn Jan z Szamotuł, zwany Paterkiem 

(zmarł w 1519 roku), w kazaniach swych wykorzystał 
zewnętrzne walory Marii, której „głowa była niejako 
podługowata, czoło nie szerokie, ale gładkie, na cztery 
grani [czworograniaste], miernie wielkie, słuszne, po-
korne, a zawsze na dół je spuszczała, taka bowiem 
głowa a czoło ukazują człowieka opatrznego, mądrego 
a sromieżliwego [...] Usta naświętsze miłe, rozkoszne, 
wesołe [...] zęby jej były białe, proste, równe a czyste”. 
Taki opis zalet Dziewicy Marii, podobnie jak krytyka 
złego dominikanina, „który przeciw poczęciu Jej czy-
stemu kazał, w pół kazania padł i zdechł”, trafiały za-
pewne do słuchacza dzięki swej prostocie, podobnie jak 
Kazania gnieźnieńskie z XV wieku. Jeśli dziś mówimy 
o tradycji kultury ludowej, to mamy na myśli przede 
wszystkim te formy, który zostały przyjęte i rozpo-
wszechnione w środowisku chłopskim przez późny go-
tyk właśnie w XV wieku. 

Pogłębiające się kontrasty społeczne prowadziły 

w ciągu XV stulecia do wzrostu samowiedzy stanowej. 
Jednocześnie narastały konflikty społeczne. Z nimi ‒ 
być może ‒ należy wiązać wiadomość z 1497 roku 
o tym, że chłopi wyjawiali Tatarom kryjówki szlachty. 
Szlachta pogardzała kulturą chłopską, a chłopi niena-
widzili obyczajów szlacheckich. Powstawały stosunki, 
które rzutować miały na dzieje Polski w dobie nowo-
żytnej. 

 

ROZDZIAŁ SIÓDMY 

KOŚCIÓŁ I ŻYCIE RELIGIJNE 

Wszystkie zmiany, jakie zachodziły w umysłowo-

ści społeczeństwa polskiego, wiązały się ściśle z chrze-
ścijaństwem stanowiącym podstawę ówczesnego świa-
topoglądu. Nie było ono identyczne z tym, które wpro-
wadził Mieszko I, ale różniło się też od trzynasto-
wiecznego. Na czym polegały owe różnice? Uprasz-
czając, można by następująco przedstawić schemat 
rozwoju Kościoła w Polsce średniowiecznej: zaszcze-
piony na terenie grodów i przyjęty przez nieliczną dru-
żynę pierwszych Piastów, był już w XII wieku Kościo-
łem możnowładztwa polskiego. W następnym stuleciu 
ogarnął mieszczaństwo, a w XIV i XV wieku ‒ wieś. 
Jeśli budynkiem charakterystycznym dla pierwszego 
okresu dziejów Kościoła była kaplica grodowa, dla 
drugiego ‒ fundacja możnowładcza, klasztor i kościół 
z emporą dla fundatora, a dla trzeciego ‒ kościoły miej-
skie budowane z przepychem, to kościołem parafial-
nym charakteryzował się wiek XV. Istoty przemian 
wszakże szukać należy w społecznym układzie sił. Dla 
XII wieku symbolem Kościoła możnowładczego był 
opat lub biskup biorący czynny udział w polityce pań-
stwa, w sto lat później ‒  żebracze zakony franciszka-
nów i dominikanów, które opierały swój byt materialny 
na jałmużnie bogatych mieszczan, wreszcie dla ostat-
niego okresu ‒ wiejski pleban, typowy na wsi polskiej 
aż po wiek XX. 

Mimo swego uniwersalistycznego znaczenia chrze-

ścijaństwo w Polsce u schyłku średniowiecza stanowiło 
szczególną jego formę. Polska leżała na granicy świata 
katolickiego sąsiadując z prawosławiem, ze społeczeń-
stwami pogańskimi (Litwini, Tatarzy), a od XV wieku 
mając bezpośredni kontakt z wyznawcami islamu. Jej 
mieszkańcy często stykali się z ludźmi innej wiary, in-
nego wyznania. Już od czasów Kazimierza Wielkiego 
na ziemiach Korony mieszkali lub pojawiali się prawo-
sławni, animiści, wyznawcy judaizmu, islamu, człon-
kowie Kościoła ormiańskiego i Kienesy karaimskiej. 
Ten stan rzeczy związany z oddaleniem od głównych 
ośrodków katolicyzmu powodował daleko idące skutki. 
Codzienna znajomość ludzi innego wyznania czy in-
nych religii, utrzymywanie z nimi stosunków gospo-
darczych, współżycie na obszarze jednej ziemi czy po-
wiatu było możliwe tylko w warunkach tolerancji 
i względnie otwartego stosunku do ludzi różniących się 
w wierze. Ponadto ‒ jeśli awans polityczny i gos-
podarczy Polska zawdzięczała inkorporacji Rusi, kraju 
prawosławnego, to pomyślny rozwój mógł być zapew-
niony tylko przy niekonfrontacyjnym ułożeniu stosun-
ków z wyznawcami Kościoła Wschodniego. Czy moż-
na zarzucać tu Polakom indyferentyzm religijny? Być 
może, skarży się na to jeszcze Długosz, ich wiara była 
rzeczywiście świeższej daty niż ta, która cechowała 
Włochów czy Francuzów. Niemniej ‒ wysokiej miary 
refleksja teoretyczna elit towarzysząca polskiej toleran-
cji i widoczna we wspomnianych pracach Pawła Włod-

kowica, wskazuje na przemyślany stosunek do zasadni-
czych problemów współżycia ludzi. 

Nie ulega wątpliwości, że w ciągu omawianej epo-

ki zmieniła się rola chrześcijaństwa w życiu naszego 
kraju. Widoczne to było w kilku zasadniczych dziedzi-
nach życia. Sprawą najważniejszą wydaje się przyjęcie 
norm kościelnych przez ogół mieszkańców Polski, 
w tym przez znakomitą większość ludności chłopskiej. 

Do początku XVI śmiecia zastała zakończona bu-

dowa organizacji parafialnych. Powstały struktury nie 
tylko organizacji kościelnej, lecz także podstawowe 
komórki życia społecznego, politycznego i kulturalne-
go. To w kościołach parafialnych podczas nabożeństw, 
odpustów i świąt spotykali się mieszkańcy różnej kon-
dycji prawnej i majątkowej, tam ogłaszane były infor-
macje władz państwowych i ziemskich. Według po-
działów parafialnych zestawiano spisy pogłównego, 
pobierano podatki, a w późniejszych czasach sporzą-
dzano lustracje królewszczyzn. W kościołach parafial-
nych udzielano coraz bardziej powszechnie sakramen-
tów i to nie tylko chrztu, eucharystii, lecz także mał-
żeństwa. Przy świątyniach tych znajdowały się też 
szkoły parafialne. Przyjęcie chrześcijaństwa dało też 
skutki w ocenie działań ludzkich, innym nieco widze-
niu dobra i zła, a także podporządkowaniu rytmu 
dziennego, tygodniowego i rocznego życia kalenda-
rzowi kościelnemu. 

Można również od innej strony patrzeć na prze-

miany życia religijnego. Jerzy Dowiat w swojej Historii 
Kościoła katolickiego w Polsce pisze o rozwoju organi-

zacji kościelnej, ojej miejscu w mechanizmie władzy. 
Po okresie służebności w stosunku do państwa i okresie 
zależności od papiestwa widzi autor w XIV i XV stule-
ciu okres przechodzenia Kościoła pod wpływy świeckie 
‒ szlachty, króla, oligarchii. Kiedy w drugiej połowie 
XIV wieku dominikanin krakowski Stanisław pisał Ży-
wot świętego Jacka,  ukazał swego bohatera w otocze-
niu ludu. Według Żywota święty spędzał cały swój czas 
wolny na studiach, na głoszeniu kazań, modlitwie, na 
przewodnictwie duchowym i działalności spowiedni-
czej. Ta ostatnia miała znaczenie dla upowszechnienia 
życia religijnego. W konsekwencji rozszerzenia się 
wiary uległa ona niewątpliwie spłyceniu. Kościół stał 
się mniej elitarny, bliższy ludziom, bardziej zrozumia-
ły, a jednocześnie jego niektóre działania zaczęły być 
poddawane krytyce. 

W Polsce w XV wieku kryzys przeżywały zakony. 

Dotknął on przede wszystkim klasztory oparte na wiel-
kiej własności ziemskiej. Nie trzeba było fundować 
nowych zgromadzeń cystersów czy benedyktynów ‒ 
ważniejsze, bliższe i łatwiejsze do kontroli okazały się 
fundacje kościołów świeckich. Synowie szlacheccy, 
pragnący się poświęcić Kościołowi, mieli możliwość 
zdobycia bogatych prebend, stanowisk w świeckiej or-
ganizacji kleru. 

W XIII wieku Kościół był jednolitą siłą zmierzają-

cą nie bez powodzenia do politycznego podporządko-
wania sobie wszystkich państw. Kryzys w wieku XIV 
i związane z nim procesy społeczne, przede wszystkim 
rozwój scentralizowanych monarchii, przekreślił kon-

cepcje uniwersalizmu papieskiego. Dodatkowy efekt 
tych przemian stanowiła tzw. wielka schizma zachod-
nia. Próby italianizacji kurii rzymskiej przez papieża 
Urbana VI w 1378 roku doprowadziły do zerwania 
z nim kardynałów francuskich, odgrywających od 1305 
roku pierwszorzędną rolę w awiniońskiej stolicy chrze-
ścijaństwa. Wybrali oni Francuza, który pod imieniem 
Klemensa VII rozpoczął pontyfikat, otwierający blisko 
czterdziestoletni okres podziału Kościoła. Od 1409 ro-
ku, czyli od soboru w Pizie, gdzie wybrano jeszcze pa-
pieża, aż do soboru w Konstancji, gdzie ten stan rzeczy 
został zlikwidowany, działały nawet trzy ośrodki wła-
dzy kościelnej. Likwidacja schizmy nie zamknęła okre-
su sporów o kształt władzy kościelnej. Walka koncylia-
rystów ze zwolennikami władzy papieża trwała aż do 
roku 1449. 

Wszystkie te wydarzenia doprowadziły do zdecy-

dowanego spadku politycznego znaczenia Kościoła, 
a to wiązało się z innymi jeszcze zjawiskiem ‒ wyraź-
nym upadkiem prestiżu duchowieństwa. Pleban i za-
konnik stawali się niekiedy synonimami nie ascezy, 
pokory oraz ubóstwa, ale sknerstwa, chciwości, rozpu-
sty i wygodnictwa. Z konkubinatu tłumaczył się pleban 
słowami ‒ „i jam człowiekiem”; pijaństwa nie unikał, 
skoro warzył piwo i przepijał do odwiedzających go pa-
rafian, by wzrosła liczba stawianych kolejek; nie pod-
porządkowywał się władzom kościelnym. Spotkać 
można było nawet księdza, który publicznie lżył bisku-
pa. 

Na tle tego kryzysu znaczenia Kościoła katolickie-

go wydarzenia związane z unią polsko-litewską stano-
wiły zjawisko wyjątkowe. Najrozleglejsze państwo eu-
ropejskie zostało (niezależnie od wyznania większości 
jego mieszkańców) związane z Zachodem, schrystiani-
zowano ostatnie ludy pogańskie żyjące obok zakonnych 
państw kościelnych. Oczywiście, niekiedy, jak w przy-
padku paszkwilu Jana Falkenberga, intencje nowych 
chrześcijan i wiarygodność nawrócenia poddawane by-
ły w wątpliwość. Nie zmieniło to faktu, że dwór jagiel-
loński stał się pożądanym sprzymierzeńcem Kościoła 
w skomplikowanych  rozgrywkach  polityki  europej-
skiej. Nie jest rzeczą przypadku, że w marszu narodów 
do krzyża, przedstawianych na freskach i opisywanych 
w rozprawach, jako „jedynej nadziei” w walce z nie-
bezpieczeństwem tureckim obecna jest też  ‒ obok in-
nych krajów Europy ‒ Polska. Być może ojej znaczeniu 
też  świadczyć fakt nominacji kardynalskiej Zbigniewa 
Oleśnickiego. Jako zwolennik koncyliaryzmu po raz 
pierwszy otrzymał kapelusz kardynalski z rąk papieża 
soborowego, po raz drugi już z nadania kurii rzymskiej. 

Specyficzne cechy Kościoła w Polsce nie różniły 

go pod każdym względem od Kościołów Europy Za-
chodniej. Wiele elementów je łączyło, np. kryzys po-
staw części duchowieństwa, które, być może ze wzglę-
du na szybko wzrastające potrzeby duszpasterstwa, 
powiększało się o ludzi przypadkowych. 

Do powszechnych przywar należała prywata. Ka-

zania składano tak, by dowodziły, że „Chrystus zmar-
twychwstał jest, a pan Strzelecki zdrajca jest” lub też 

rozprawiano się w nich z innym przeciwnym plebanowi 
dziedzicem. W ogóle spełnianie obowiązków duszpa-
sterskich daleko odbiegało od ideału. 

Zdarzało się wykorzystywanie „dla żartu” tajemni-

cy spowiedzi i natrząsanie się publicznie ze zdradzone-
go męża, odprawianie nabożeństw po całonocnym pi-
jaństwie, tak że wierni odsyłali plebana do domu, spóź-
nianie się do kościoła z powodu gry w kości z okolicz-
ną szlachtą. Co prawda gra o pieniądze była zakazana, 
ale mimo to klerycy wiedli prym w oszukiwaniu. Znane 
są sprawy sądowe o grę fałszywymi kośćmi. Toczone 
przed konsystorzem postępowania także często kończy-
ły się wręcz uwięzieniem plebana, niekiedy zaś karnym 
przeniesieniem go do innej parafii. Przepisy o ubiorze 
duchownych, zwłaszcza zakazy noszenia ozdobnych 
szat ze zwisającymi rękawami, spiczastego obuwia, 
wieńców na głowie ‒ ukazują też pogoń kleru za modą, 
przywiązywanie dużego znaczenia do zewnętrznej ele-
gancji. Wśród wad ówczesnego kleru wymienić warto 
zawadiackość, skłonność do bijatyk, ba ‒ nawet do 
morderstw. Nie bez przyczyny przecież wśród zakazów 
synodalnych uwzględniono zakaz noszenia miecza. 

Niżsi przedstawiciele Kościoła niejednokrotnie re-

prezentowali mierny poziom umysłowy. Wizytatorzy 
skarżyli się, że plebani nie rozumieją łaciny, że odpra-
wiają nabożeństwa niezgodnie z obowiązującymi prze-
pisami liturgicznymi, nie najlepiej też czytają. Zapewne 
ciemnota niektórych przedstawicieli Kościoła w Polsce 
była widoczna i wcześniej, podobne bowiem zarzuty 
padały i w XII wieku, ale wówczas ogólny stan wiedzy 

i zakres zainteresowań intelektualnych kleru był nie-
wątpliwie wyższy niż w środowisku świeckim. Ponadto 
propagowanie ideałów religijnych korzystnie wyróżnia-
ło kleryków od świeckich. W XIV i XV wieku stosunki 
uległy zmianie. Wiedza przestała być domeną ducho-
wieństwa. Nawet pobieżna znajomość katechizmu, 
umiejętność czytania i obserwowanie upadku auto-
rytetu kościelnego, wszystko to prowadziło do odrzu-
cania obowiązujących poglądów, do prób samodzielne-
go poszukiwania dróg naprawy. 

Ujawniły to procesy o herezję. Podczas przesłu-

chiwania oskarżonych jako jedno z pierwszych padało 
pytanie o posiadanie książki. Mimo że nie znano jesz-
cze druku, już wówczas uważano, że słowo pisane nosi 
w sobie ładunek wybuchowy niebezpieczny dla ustalo-
nego porządku. W obradach synodalnych wiele miejsca 
zajmowały sprawy dotyczące wykroczeń przeciwko 
oficjalnym doktrynom. 

Na czym polegały owe podejrzane poglądy? Głosi-

ły one odrodzenie Kościoła przez nawiązanie do trady-
cji pierwotnego chrześcijaństwa, które nie znało boga-
tych prebend i beneficjów, lecz reprezentowało naj-
szczytniejsze ideały sprawiedliwości. Główną prze-
szkodę na drodze reform upatrywano w hierarchii ko-
ścielnej. Dlatego tak w Czechach, jak i w Polsce husyci 
występowali przede wszystkim przeciwko bogactwu 
duchowieństwa, jego przywilejom i wyzyskiwaniu 
wiernych.  Wielką  popularnością  w  trzydziestych 
i czterdziestych latach XV wieku musiały się cieszyć 
postulaty odebrania duchowieństwu władzy świeckiej, 

majątków, przywilejów, przywrócenia cnót ewange-
licznych i zbliżenia do potrzeb prostego ludu. Dążenia 
te znajdowały poparcie mieszczan i bogatszych chło-
pów, a także były mile widziane przez szlachtę. I ona 
niechętnie patrzyła na wielkie dobra kościelne, a także 
na sądy, którym podlegała w przypadku konfliktu z du-
chownym, wreszcie ‒ na dziesięcinę ściąganą na rzecz 
Kościoła. 

W Polsce do walki z hierarchią kościelną skłaniali 

się niektórzy możnowładcy, przeciwni Zbigniewowi 
Oleśnickiemu i polityce prowadzonej przez oligarchię 
duchowną. Walka o reformę Kościoła łączyła się przez 
jakiś czas z walką o reformę państwa, o przywileje 
szlacheckie, wreszcie z walką przeciwko Luksembur-
gom w Czechach. O upadku tych tendencji zadecydo-
wała nie tyle klęska konfederatów pod Grotnikami i re-
presje w stosunku do nich, ile narastająca radykalizacja 
tego ruchu. Dążenia do generalnej reformy Kościoła 
reprezentowały radykalne środowiska społeczne, które 
generalnie krytykowały istniejący stan rzeczy. To uspo-
sabiało szlachtę i możnowładztwo niechętnie czy wręcz 
wrogo do nowinek religijnych. Polskie skupiska husyc-
kie w Zbąszyniu i Pakości zostały zdobyte przez woj-
ska biskupa poznańskiego Andrzeja z Bnina w 1422 
roku. Wcześniej jeszcze przywódca opozycji Abraham 
ze Zbąszynia wydał swych zwolenników, a sam wyco-
fał się z głoszenia doktryn husyckich. 

Kryzys nurtujący organizację kościelną oraz cały 

system społeczny wytworzony we wcześniejszym śre-
dniowieczu wywoływał również w łonie samego Ko-

ścioła próby reformy. Kataklizmy trapiące Europę (epi-
demie, wojny, głody) z jednej strony pogłębiały roz-
przężenie, z drugiej ‒ rozumiane jako przejawy kary 
bożej za grzechy ‒ pobudzały do wzmożonej ascezy. 
Nieumiejętność tłumaczenia zjawisk popychała w kie-
runku mistycyzmu. U schyłku średniowiecza właśnie 
zrodziła się doktryna głosząca przezwyciężanie istnie-
jącego zła w drodze doskonalenia osobowości. Sprzy-
jać temu miały: kontemplacja, rozpamiętywania historii 
świętej, rozmyślanie o rzeczach pobożnych, szukania 
własnych wad. Tzw. devotio moderna (pobożność no-
woczesna) miała wyprowadzać społeczeństwo chrześci-
jańskie z trapiącego je kryzysu. Mistycyzm zdobył 
w XIV i XV wieku dużą popularność. Katarzyna ze 
Sieny uchodziła za prorokinię, podobnie jak współcze-
sna jej wizjonerka św. Brygida. Wielką poczytność zy-
skało też dzieło Tomasza a Kempis O naśladowaniu 
Chrystusa. 

Próby reformy podejmowano wewnątrz starych 

zakonów. Rozłam u franciszkanów na zwolenników 
złagodzonej reguły i obserwantów doprowadził do wy-
odrębnienia się w 1443 roku autonomicznych kongre-
gacji bernardynów, zwanych tak od imienia przywódcy 
— Bernardyna ze Sieny. Inny wybitny działacz obser-
wantów Jan Kapistran wygłaszał w Krakowie płomien-
ne kazania do licznych przedstawicieli zakonnego kle-
ru. Już w drugiej połowie stulecia i na początku XVI 
wieku wielkie znaczenie w życiu zakonnym odgrywały 
wzory  świątobliwych  bernardynów:  Władysława 
z Gielniowa, Jana z Dukli czy Szymona z Lipnicy. 

Władysław, mazowiecki bernardyn, znany jest jako au-
tor popularnych pieśni religijnych. Rozpowszechnianie 
ich wiązało się z postulatem czynnego uczestniczenia 
wszystkich, nie tylko wybranych, w nabożeństwie. 
O reformatorskich  dążeniach  świadczą  także  dzieła 
uczonych mistrzów scholastyki. Jakub z Paradyża ‒ cy-
sters, a następnie kartuz, zasłynął w pierwszej połowie 
XV wieku jako pisarz i reformator. Elita intelektualna 
grupowała się chyba przede wszystkim w klasztorach 
kanonicznych, gdzie rozwijało się piśmiennictwo (Sę-
dziwój z Czechła); zapewne w tym środowisku powstał 
Psałterz floriański. 

Kryzys w skali Europy dotknął przede wszystkim 

klasztory starszego typu, mnisze czy kanonickie, które 
w XIV i XV wieku przeżywały trudności gospodarcze. 
Kończyły się wielkie, wielowioskowe fundacje. Trady-
cyjne zakony, m.in. benedyktyni, utworzyły wtedy na 
terenie monarchii jagiellońskiej tylko jedno nowe opac-
two ‒ w Trokach. Jedynym zakonem mniszym, który 
wykazał tendencje rozwojowe, byli kartuzi. Choć zwią-
zani wspólnotą opartą na regule benedyktyńskiej, pra-
gnęli przezwyciężyć zło w drodze odseparowania się 
od spraw światowych. Przy poparciu mieszczaństwa 
powstało kilka niewielkich zgromadzeń. Cystersi i be-
nedyktyni tracili na znaczeniu, a ich liczba zdecydo-
wanie malała. Jeszcze w XIII wieku w Tyńcu rezydo-
wało stale 60 mnichów, w 1418 roku zaś  ‒ mniej niż 
20. W kilkanaście lat później było ich nieco więcej, 
wzrosły jednak skargi zakonników na niedostatek. 
W Kamieńcu Ząbkowickim w roku 1359 rezydowało 

80 cystersów, w 1426 roku ‒ 40, a w 1463 ‒ 14. We-
dług Jerzego Kłoczowskiego liczba mnichów w XIV 
i XV wieku zmniejszyła się zapewne ponad dwukrot-
nie. Lepiej zniosły kryzys zakonny kanoników regular-
nych, być może wskutek działalności duszpasterskiej. 
Wśród nich właśnie rozwinęła się devotio moderna. 
Odmianę kanoników regularnych stanowił nowo osiad-
ły w Polsce zakon paulinów, specjalizujący się m.in. 
w kaznodziejstwie dla ludności przybywającej do jego 
ośrodków. 

Rozwijały się natomiast zakony żebracze. Widać to 

na przykładzie dominikanów, franciszkanów i karmeli-
tów. Według obliczeń Jerzego Kłoczowskiego, liczba 
klasztorów żebraczych w Polsce wzrosła w ciągu XIV 
i XV wieku z 78 do 163. Na uwagę zasługuje także 
rozwój zakonów żeńskich. Niezależnie od brygidek czy 
klarysek, nastąpił przede wszystkim w miastach rozwój 
życia zbiorowego, opartego o reguły przyjęte dla ludzi 
świeckich, czyli tzw. Trzeciego Zakonu. Różne grupy 
beginek, begudek, klepek, spotkać można było we 
wszystkich dużych i średnich miastach ówczesnej Pol-
ski. Przestrzegając reguły zatwierdzonej przez Kościół 
i władze miejskie, zajmowały się one chorymi i wy-
chowywały dziewczęta. Żyły zaś z kwesty. 

Ogólnie rzecz biorąc, wzrosło znaczenie życia 

klasztornego. Około 1300 roku na ziemiach polskich 
istniało 167 klasztorów, w których żyło ponad 5000 za-
konników. W dwieście lat później było już blisko 300 
klasztorów i 6‒8000 zakonników. Do tego należy doli-
czyć istniejące już wcześniej małe prepozytury mni-

chów, kanoników, komandorii zakonów rycerskich 
oraz małe zgromadzenia beginek i niewielkie, ale bar-
dzo liczne bractwa religijne. Te ostatnie nie były oczy-
wiście zakonami, ale zakładały wspólną działalność re-
ligijną wspólne rozmyślania, rekolekcje, nabożeństwa. 
Bractwa religijne, najczęściej związane z kościołem pa-
rafialnym, miały własne statuty, zatwierdzane przez ra-
dę miejską i biskupa, posiadały wspólny majątek, 
uprawiały też działalność charytatywną. Bractwo alta-
rystów kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu 
zajmowało się organizowaniem nabożeństw na okre-
ślone intencje, często w zamian za legaty w testamen-
tach. Bractwo św. Jerzego z kolei organizowało 
w Gdańsku wspominki za dusze zmarłych, podobnie 
jak Bractwo NMP. 

Zgromadzenie te zaspokajały ‒ jak można sądzić ‒ 

rozliczne potrzeby społeczne. Religia wyjaśniała sens 
życia i świata, ułatwiała wybór w przypadkach wątpli-
wych i stawiała zrozumiałe cele i działania. Bractwa 
wychodziły naprzeciw naturalnym dążeniom do kon-
taktów z ludźmi podobnie myślącymi. Zorganizowane, 
ustalone regułami i przepisami formy działania dawały 
‒ zapewne ‒ poczucie względnej pewności w warun-
kach zagrożenia bytu, pozycji, stanowiska. Przepisy 
zgromadzeń religijnych, dotyczące na przykład zacho-
wania się przy stole, dodawały pewności siebie ich 
członkom, ułatwiały samo wychowanie, wzmacniały 
dyscyplinę. Przepisy, zwłaszcza w zakonach żebrzą-
cych, drobiazgowo regulowały działalność w zakresie 
służby bożej, a także postępowanie w codziennych sy-

tuacjach życiowych. Wiadomo, było, jak należy kłaść 
się do snu, jak zasiadać do stołu, co i jak robić w każdej 
niemal sytuacji. Dla ludzi owego czasu stanowiło to 
podręcznik dobrego życia. 

Nad religijną formą bractw wszakże w coraz więk-

szym stopniu zaczęła dominować  świecka treść. Siłą 
rzeczy łączyły one ludzi podobnej profesji i stanowiska 
społecznego. Z czasem przekształciły się w instytucje 
prowadzące określoną działalność zawodową. Bractwo 
św. Jerzego skupiało największych kupców gdańskich, 
bractwo altarystów św. Marii Magdaleny ‒ rentierów 
wrocławskich, zgromadzenie św. św. Kryspina i Kry-
spiniana ‒ szewców w Kazimierzu Dolnym. Te prak-
tyczne cele bractw miały poważne konsekwencje. Nie-
zależnie od poglądów, religijność mas różniła się od 
oficjalnych wykładni przede wszystkim praktyką. Boga 
uważano za osobę, z którą można zawrzeć ‒ z obopólną 
korzyścią  ‒ umowę. Kupiec wyruszający z towarem, 
rycerz wybierający się na wojnę, pielgrzym, chłop 
przed siewami ‒ wszyscy oni umawiali się z Opatrzno-
ścią. W zamian za konkretne zyski zobowiązywali się 
do zapłaty w formie modlitwy, fundacji świec czy ob-
razów, pielgrzymek itp. Złamanie umowy przez Boga 
powodowało niedotrzymanie jej przez kontrahenta. 
Temu stosunkowi do wiary towarzyszyły czynności 
magiczne mające na celu ‒ może na wzór pradawnych 
fonu zjednywania życzliwości sił natury ‒ ułożenie się 
z Bogiem i jego świętymi. Popularność tych ostatnich 
niewątpliwie wzrosła, ale historie świętych znano nie 

tyle od strony ich cnót chrześcijańskich, ile od wpływu 
na losy zwykłych śmiertelników. 

Patronów wybierano niejako wedle specjalności. 

Kryspin i Kryspinian byli ponoć za życia szewcami, 
stąd ich kult w tym zawodzie; św. Jakub starszy, apo-
stoł, krewny Chrystusa, po śmierci miał przepłynąć całe 
Morze Śródziemne aż do Hiszpanii i dlatego stał się pa-
tronem żeglujących kupców. Szczególnym kultem da-
rzono Matkę Boską. Jej cierpienia, liczne interwencje 
u Syna na rzecz ludzi, zrozumiałość jej działania, naj-
wyższe miejsce w hierarchii świętych ‒ wszystko to 
poparte propagandą franciszkańską zjednało jej maso-
wą popularność w XV wieku. Na 50 zachowanych pie-
śni religijnych 19 było poświęconych Marii Pannie, 22 
‒ świętom: Bożemu Narodzeniu, Wielkanocy itp., a za-
ledwie 4 ‒ różnym świętym. 

Uczłowieczenie Boga i wprowadzenie go do co-

dziennego życia znalazło swój wyraz także w sztukach 
pięknych. Późne średniowiecze zerwało z przedstawie-
niami, które symbolizowały boże panowanie nad świa-
tem i sądzenie grzeszników. Pojawiły się w to miejsce 
sceny obrazujące cierpienia: Chrystus umęczony, uko-
ronowany cierniem, frasobliwy ‒ jako utrudzony ży-
ciem człowiek, Matka bolejąca, słowem ‒ postacie od-
dające uczucia dobrze znane ludziom na co dzień. Roz-
powszechniające się zasady katechizmu społeczeństwo 
przyjmowało w uproszczonej wersji. 

Popularne wykłady prawd wiary i umoralniających 

żywotów świętych przedstawiały w sposób przejrzysty 
i nieskomplikowany różne wydarzenia. Odwoływały 

się przy tym nie do hermetycznej symboliki, lecz do 
powszechnie znanych realiów codziennych. Na tym po-
legała popularność biblii dla ubogich (biblia paupe-
rum),  że wszyscy rozumieli treść jej rysunków przed-
stawiających sceny Starego  i Nowego Testamentu. 
W XIV‒XV wieku rozpowszechniano też ilustrowane 
żywoty świętych. Zapewne trafiały one do wyobraźni 
licznych wiernych, kreowały bohaterów,  ułatwiały 
przyswojenie niektórych najogólniejszych zasad wiary, 
ocen moralnych itp. Znamy te obrazy z licznych scen 
namalowanych w kościołach parafialnych czy też z ilu-
strowanych żywotów św. Jadwigi Śląskiej. 

Jakie miejsce zajmował Kościół w późnośrednio-

wiecznym państwie? Organizacja kościelna od XIV 
wieku ponownie związała się z życiem politycznym 
kraju. Arcybiskupstwo gnieźnieńskie odegrało istotną 
rolę w odbudowie zjednoczonej monarchii na przeło-
mie XIII i XIV wieku. Już arcybiskup Jakub Świnka 
wszedł zaraz po 1306 roku w sojusz z Łokietkiem. Nie 
reprezentował on jednak całego kleru polskiego. Różne 
koncepcje polityczne prowadziły do rozłamu wśród bi-
skupów. Zwyciężyła idea, która stawiała na rodzimą 
dynastię piastowską i na rozwój organizacji kościelnej, 
umożliwiającej polskim możnowładcom zajmowanie 
wysokich stanowisk w hierarchii duchownej. I arcybi-
skup Borzysław, i jego następca Janisław stali się fila-
rami tronu piastowskiego. Oni właśnie umożliwili ko-
ronację  Łokietka w 1320 roku. Obaj należeli także do 
bliskich współpracowników korony. 

Kolejny arcybiskup, Jarosław Bogoria ze Skotnik, 

był jednym ze współtwórców polityki Kazimierza 
Wielkiego. Dzięki temu król mógł obsadzić stanowiska 
kościelne swoimi ludźmi. Skutki tego ujawniły się 
w sporze, jaki rozgorzał między Kazimierzem a bisku-
pem krakowskim Janem Grotem w latach czter-
dziestych XIV wieku, kiedy to za nałożenie dodatko-
wych podatków biskup wyklął króla i rzucił interdykt 
na diecezję krakowską. Zdecydowana postawa Kazi-
mierza i poparcie ze strony części dostojników kościel-
nych umożliwiły królowi zwycięstwo. Dla opornych 
wobec władzy państwowej groźnym memento stała się 
sprawa wikariusza katedry krakowskiej, Marcina Ba-
ryczki. Za ostre wystąpienie przeciwko obyczajowości 
króla został on utopiony w Wiśle. Mimo pokuty za ten 
czyn, król w dalszym ciągu wywierał przemożny 
wpływ na Kościół. Biskup Bodzenta próbował jeszcze 
walczyć z monarchą, krytykując ostro postanowienia 
królewskie, ale Kazimierz Wielki zmusił go do 
ustępstw. Osadzenie na stolicy krakowskiej zdecydo-
wanego stronnika króla, Floriana Mokrskiego, zakoń-
czyło pierwszy etap walki o centralizację władzy pań-
stwowej w sojuszu z Kościołem. 

Poparcie, jakiego duchowieństwo udzielało Kazi-

mierzowi, wynikało z niechętnego stosunku polskiego 
episkopatu do obcych przybyszów oraz z uświadamia-
nia sobie przezeń groźby krzyżackiej wiszącej nad Pol-
ską. Cały Kościół polski stanął zdecydowanie za kró-
lem w jego walce o niedopuszczenie do objęcia diecezji 
płockiej przez biskupa Bernarda, stronnika Krzyżaków. 

Polityka królewska, popierająca interesy miejscowych 
duchownych, stanowiła zapewne odpowiednik tych na-
rodowych tendencji, które rozsadziły uniwersalizm pa-
pieski w zachodniej Europie na początku XIV wieku. 
Istotnym posunięciem monarchy już u schyłku XIV 
stulecia było włączenie wszystkich biskupów do rady 
królewskiej. Reprezentowali tam interesy stanu du-
chownego i uzyskiwali korzystne przywileje, szczegól-
nie w roku 1381. 

Rozwój organizacji kościelnej na Rusi (utworzenie 

arcybiskupstwa halickiego), a potem na Litwie, umoc-
nił jeszcze pozycją polskiego duchowieństwa przez 
stworzenie dlań wielu stanowisk. Arcybiskup gnieź-
nieński Mikołaj Trąba i biskup krakowski Piotr Wysz 
działali jako dostojnicy krystalizującego sią państwa 
stanowego. Zbigniew Oleśnicki sprawował rządy w 
kraju, tworzył silne stronnictwo polityczne, wzbudzając 
tym sprzeciw szlachty. Próbował też podporządkować 
polską polityką zagraniczną Kościołowi, co mu sią jed-
nak nie udało, ponieważ było zbyt niepopularne; uła-
twiło natomiast Kazimierzowi Jagiellończykowi uzy-
skanie tak mocnej pozycji, jaką nie cieszył żaden z jego 
poprzedników. Coraz powszechniej głoszono, że zostać 
biskupem może „ten tylko, kto jest miły królowi i oj-
czyźnie, pożyteczny Kościołowi i Rzeczypospolitej”. 

Próbą sił między papiestwem i państwem stał sią 

ostry konflikt Kazimierza Jagiellończyka z papieżem 
Piusem II o nominacją biskupów w latach 1459‒1463. 
Przeciw królowi zmobilizowano całą opozycją i papież 
rzucił klątwą na zwolenników kandydata królewskiego. 

Dopóki trwał spór o to, czy biskupem krakowskim ma 
zostać kandydat króla ‒ Jan Gruszczyński, czy kapituły 
‒ Jan Lutek z Brzezia, szale zwycięstwa jeszcze się wa-
żyły. Kiedy jednak papież wyznaczył swego kandydata, 
bratanka Zbigniewa Oleśnickiego Jakuba z Sienna, 
znakomita większość kleru i dostojników świeckich 
opowiedziała się po stronie króla. Obawy papieża przed 
pchnięciem Polski ku husytyzmowi oraz nieugięta po-
stawa króla doprowadziły do załagodzenia sporu 
w sposób korzystny dla państwa. Biskupem został Jan 
Gruszczyński. Od tej pory król zdobył faktyczne prawo 
nominowania biskupów. Formalnie zostało to potwier-
dzone w latach 1512‒1513. 

Nominacje biskupów, członków rady królewskiej, 

były aktami polityki wewnętrznej i od tej strony należa-
łoby na nie patrzeć już od schyłku XV wieku. W poli-
tyce zagranicznej na plan pierwszy wysuwała się spra-
wa krzyżacka, która w dalszym ciągu cementowała 
jedność działania korony i polskiego duchowieństwa. 
Charakterystyczny przykład stanowią dzieje klątwy, 
rzuconej przez papieża w roku 1455 na Związek Pruski 
i wszystkich, którzy popierali jego walkę przeciwko 
Krzyżakom. Efekt tego posunięcia okazał się wręcz 
odwrotny od zamierzonego, nastąpiła bowiem pełna 
konsolidacja wokół programu przyłączenia Pomorza. 
Duchowieństwo szło tu ręka w rękę z królem, nastroje 
antypapieskie objęły szlachtę, możnowładztwo i miesz-
czaństwo. Sytuacja ogólnoeuropejska, między innymi 
problem turecki i odnawiająca się groźba husytyzmu, 
spowodowała zawieszenie klątwy przez nowego papie-

ża, Piusa II, w 1459 roku. Zaznaczał on jednak w wy-
danej bulli, że dotyczyła ona króla polskiego i Polski 
jako popierających buntowniczy Związek Pruski. Ka-
zimierz Jagiellończyk nie pozwolił ogłosić bulli w Pol-
sce, w sposób bardzo zdecydowany odrzucił wysuwane 
wówczas próby mediacji z Krzyżakami i nie wpuścił do 
Polski legata papieskiego. Kiedy w trakcie narastania 
sporu o obsadę biskupstwa krakowskiego legat, kardy-
nał Lando, próbował ogłosić bullę, solidarność kleru 
z królem pozwoliła udaremnić ten zamiar. Stan rzeczy, 
w którym Polska nie przyjmowała do wiadomości po-
stanowień papieskich, trwał aż do roku 1467. Wówczas 
dopiero, wobec skomplikowanej sytuacji międzynaro-
dowej, papiestwo zdecydowało się zdjąć klątwę ze 
Związku Pruskiego. Satysfakcją papieża było nieza-
twierdzenie przezeń pokoju toruńskiego, co przewidy-
wały warunki traktatu. 

Pokój toruński nie zakończył sporów kurii rzym-

skiej z Koroną podobnie jak nie rozwiązał problemu 
krzyżackiego. Krzyżacy dążyli do odzyskania ziem 
odebranych im po wojnie trzynastoletniej, a popierało 
ich cesarstwo i książęta Rzeszy. Jednocześnie stany 
pruskie zazdrośnie broniły swego samorządu, niechęt-
nie spoglądając na przybyszów obejmujących urzędy 
zastrzeżone dla miejscowych. Wszystko to stało się 
przyczyną tzw. wojny popiej w latach 1478‒1479, to-
czonej o obsadę biskupstwa warmińskiego. Wbrew wo-
li Kazimierza, który w 1467 roku zalecał na tron war-
miński biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasę, 
kapituła warmińska wybrała ze swego grona Mikołaja 

Tungena. Uznany przez papieża, zyskał poparcie Krzy-
żaków, a wykorzystując konflikt króla polskiego z kró-
lem węgierskim Maciejem Korwinem oddał się pod je-
go opiekę. 

Napięcie na północy doprowadziło do otwartego 

konfliktu w 1478 roku, kiedy to wielki mistrz krzyżacki 
Marcin Truchsess zajął nawet Chełmno. Wojska pol-
skie odpowiedziały atakiem na Warmię i wyrzuceniem 
z niej Tungena. Pokój zawarty w następnym roku do-
prowadził do ugody. Tungen i Truchsess ukorzyli się 
przed królem, który zgodził się potwierdzić dotychcza-
sowy stan rzeczy. Kompromis przetrwał do śmierci 
Tungena. W 1489 roku kapituła warmińska wybrała bi-
skupa Łukasza Watzenrode. Kazimierz, który chciał tu 
osadzić syna, Fryderyka, wystąpił przeciw Watzenro-
demu, ale ten utrzymał się na stolcu biskupim aż do 
śmierci Kazimierza i został uznany przez Jana Olbrach-
ta. Ostateczne uregulowanie stosunków z Warmią na-
stąpiło już za Zygmunta Starego w 1512 roku. Nowy 
biskup Fabian Luzjański zgodził się na zasadę, w myśl 
której kapituła miała w przyszłości wybierać biskupa 
jedynie spośród czterech kandydatów zaakceptowanych 
przez króla lub z osób należących do rodziny królew-
skiej. I na tym więc polu Korona odniosła ostatecznie 
sukces. 
 

 

ROZDZIAŁ ÓSMY 

WARUNKI BYTU MATERIALNEGO 

Nie wydaje się możliwe zrozumienie przemian 

dziejowych bez uwzględnienia materialnych warunków 
bytu: ile ludzie zarabiali, jak mieszkali, co jedli, jak 
dzielili swój czas między pracę, rozrywkę i wypoczy-
nek. Życie naszych przodków możemy poznać wów-
czas, gdy potrafimy odtworzyć ich dzień powszedni 
i, przede wszystkim, zastanowić się, czy schyłek śre-
dniowiecza zmieniał warunki egzystencji Polaków. 

Sądzić można, że w kilku dziedzinach życia co-

dziennego zmieniło się wiele. W XIII wieku panowała 
gospodarka niemal samowystarczalna. Pod koniec wie-
ków średnich dwory i miasta korzystały z dóbr szero-
kiej wymiany, a i na wsi, sądząc z zachowanych inwen-
tarzy, nierzadko trafiały się produkty pochodzące z im-
portu ‒ bądź z pobliskiego, bądź z zagranicy. Wycho-
dzenie z samowystarczalności ekonomicznej powodo-
wało najróżniejsze skutki społeczne. W codziennym 
bytowaniu ważne były produkty wzbogacające jadło-
spis, a także te towary, które umożliwiły szybsze nadą-
żanie za modą. Ubiory stawały się bardziej zróżnico-
wane, barwne, włączające elity społeczne do sposobu 
noszenia się w innych krajach. Oczywiście moda nie 
zmieniała się w tak szybkim tempie jak to było i jest 
w czasach nowożytnych. Ale podlegała różnym tenden-
cjom, które można obserwować nie tylko w zmianach 
stroju, lecz także fryzury i zarostu. Brody mężczyzn, 
niezbędny atrybut ich wyglądu w XIV wieku (przy-

najmniej w możliwej do zaobserwowania modzie 
dworskiej), znikają na początku następnego stulecia, by 
powrócić do łask dopiero po stu pięćdziesięciu latach. 

Długie włosy utrzymywane są u mężczyzn przez 

cały okres, z krótką przerwą na przełomie XIV i XV 
wieku. Kobiety nosiły je zawsze, na ogół chowając pod 
czepcem (rozpuszczone włosy u białogłowy dawały jej 
złą sławę). Jednak pod koniec XV wieku zaczęły je po-
kazywać, a jeśli wierzyć zachowanym kazaniom mó-
wiącym o pięknie niewiasty, włosy zaczęły pełnić waż-
ną funkcję w jej wizerunku fizycznym. 

Zmieniały się jednak przede wszystkim warunki 

pracy. Krajobraz Polski nasycił się młynami, których 
koła wodne poruszały od XIV wieku nie tylko żarna, 
lecz także miechy kowalskie, stępy foluszów sukienni-
czych i papierni. Pojawiły się wiatraki, które z czasem 
miały stać się ‒ w wersji polskiej „koźlaka” lub później 
holenderskiej ‒ powszechnym elementem widoku wsi. 
Inaczej też zaczęły wyglądać pola, od schyłku XIII 
wieku coraz częściej orane pługiem z odkładnicą two-
rzącym równo odwalone skiby ziemi. Generalnie rzecz 
biorąc, nastąpiła ekspansja dwóch tworzyw: cegły i że-
laza. Polska zaczęła stawać się murowana (acz jeszcze 
dominowało drewno). Jagiełłowe „mieczów ci u nas 
dostatek” oddaje zaś coraz większe znaczenie kuźnic 
i produkcji metalowej. Zmienił się też budżet domowy 
mieszkańców naszego kraju. 

Nieliczne wzmianki wskazują na znaczne rozpięto-

ści cen między produktami żywnościowymi a przemy-
słowymi we wczesnym średniowieczu. Taksy komór 

celnych aż do schyłku XIII stulecia wymieniały jako 
najcenniejszy towar rynkowy sukno i inne tkaniny, 
broń oraz odzież. W wymianie targowej wartość pro-
duktów żywnościowych: drobiu, jajek, mleka, zboża 
i mąki, była wielokrotnie niższa od wartości produktów 
przemysłowych. Ten stan rzeczy miał swoje uzasadnie-
nie w strukturze gospodarczej kraju, zdecydowana bo-
wiem większość mieszkańców produkowała żywność ‒ 
niekiedy w pewnym nadmiarze, natomiast wysokiej ja-
kości wyroby przemysłowe stanowiły na rynku drogą 
rzadkość. 

Taki układ cen był w zasadzie korzystny dla miast. 

Wydaje się, że kryzys dochodów grupy właścicieli 
ziemskich w całej Europie wiązał się z tym stanem rze-
czy. Ilość produktów rolnych musiała być bardzo po-
kaźna, by równoważyła wartość rynkową wyrobów 
rzemieślniczych. W tym też należy widzieć jedną 
z przyczyn kumulacji znacznych majątków w rękach 
mieszczan kontrolujących na przykład produkcję tek-
stylną, a także przyczynę różnorodnego działania ryce-
rzy. Właścicielom ziemi bardziej opłacało się  ściągać 
rentę i mieczem pomnażać stan posiadania niż inwe-
stować w produkcję płodów rolnych. Ponadto stosun-
kowo niewielu ludzi utrzymywało się z pracy poza rol-
nictwem, a jeszcze mniej sprzedawało swą siłę roboczą. 
Cechowa organizacja rzemiosła opierała się  ‒
przynajmniej w teorii ‒ na wykonywaniu pracy w za-
mian za naukę pobieraną w warsztacie mistrza; najem 
odgrywał znikomą rolę. 

Druga połowa XIV wieku, a przede wszystkim 

wiek XV, przyniosły z sobą bardzo istotne zmiany. 
Między czasami Kazimierza Wielkiego a śmiercią Ka-
zimierza Jagiellończyka ceny na budowle spadły o kil-
kanaście procent, a na kożuchy o ponad 30%. Podobnie 
rzecz się miała z przywożonymi z Zachodu produktami 
rzemieślniczymi (sukno) i spożywczymi (towary kolo-
nialne). Rozpiętość między cenami wyrobów wiejskich 
i miejskich zmniejszała się na niekorzyść miasta. Tym 
należy tłumaczyć najróżniejsze przepisy uchwalane 
przez rady miejskie i protesty szlachty, która od lat 
dwudziestych XV wieku przez wprowadzanie taks wo-
jewodzińskich starała się ograniczać podnoszenie cen 
na wyroby miejskie. Tendencje te szczególnie ujawniły 
się w rejonach najwcześniejszej włączonych w obręb 
wielkiej gospodarki eksportowej. 

W Gdańsku ceny na produkty zbożowe: mąkę, 

chleb i piwo, wzrosły w ciągu XV wieku blisko trzy-
krotnie. W miejscowościach oddalonych od głównych 
szlaków proces ten postępował znacznie wolniej. Były 
to, oczywiście, zmiany stosunkowo niewielkie w po-
równaniu z tymi, jakie nastąpiły w wieku XVI. Chodzi 
o zjawisko gwałtownego spadku wartości pieniędzy, 
znane pod nazwą rewolucji cen. Brak kruszców oraz 
dominacja starych, reglamentowanych form działania 
w rzemiośle i handlu hamowały proces przewartościo-
wania produktów rynkowych. Niemniej początki tego 
zjawiska stały się widoczne już w XV wieku. 

Trudno przecenić społeczne konsekwencje tego 

stanu rzeczy. Przede wszystkim należy podkreślić 

wzrost produkcji towarowej na wsi i związany z tym 
wzrost stopy życiowej mieszkańców wsi. Zmianom 
ulegało też położenie mieszczan. Cechy rzemieślnicze 
w walce o utrzymanie swych dochodów zaczęły ogra-
niczać przyjmowanie nowych członków i otwieranie 
nowych warsztatów. Coraz większą rolę natomiast za-
częli odgrywać pracownicy najemni, sprzedający swoją 
siłę roboczą w zamian za płacę dzienną akordową lub 
zryczałtowaną. Na ich przykładzie można odtworzyć 
ogólne tendencje kształtujące poziom życia w mieście. 

Pomyślna koniunktura budowlana, rolna i handlo-

wa oraz rosnące potrzeby w zakresie transportu uła-
twiały robotnikom względnie częste podwyżki płac. Je-
śli płace realne obliczylibyśmy w cenach produktów 
pierwszej potrzeby (zboża, mięsa, lnu), okazałoby się, 
że draga połowa XIV śmiecia była okresem zdecy-
dowanego wzrostu płac realnych. W wieku XV stop-
niowo pogarszało się położenie pracowników najem-
nych, po czym pod koniec stulecia nastąpiło z pewnym 
opóźnieniem „doganianie” wzrostu cen przez płace. 
Ogólnie biorąc jednak, aż do drugiego dziesiątka lat 
wieku XVI płace realne wykazały pewną stałość, co 
wiązało się zapewne z koniunkturą gospodarczą i od-
czuwanym brakiem siły roboczej. Czy można wobec 
tego stwierdzić, że schyłek średniowiecza był okresem 
stabilizacji? Na pewno nie. Była to epoka początków 
gwałtownej polaryzacji społecznej: wzrostu majątków 
jednych i ubożenia innych. 

Bardzo trudne ‒ jeśli w ogóle możliwe ‒ jest obli-

czenie różnic majątkowych. Za majątek przedstawicieli 

handlu gdańskiego z drugiej połowy XV wieku można 
było nabyć 7‒10 000 ha urodzajnej ziemi na Żuławach 
lub ponad 100 000 korców żyta eksportowanego do 
Niderlandów.  Dziesięcioletni  zarobek  najemników 
w mieście  starczyłby  na  zakup  czterdziestokrotnie 
mniej cennych dóbr. Ale nie na tym polegała istotna 
różnica. Ważny był cel, na jaki przeznaczano zarobione 
pieniądze. Jak się okazuje, utrzymanie własne i rodziny 
pochłaniało 80‒90% dochodu pracownika najemnego. 
Sam koszt racji dziennej wynosił 1/4 dniówki, wielką 
część zarobków poświęcano na zakup ubrań, najem 
mieszkań i podatki. Wśród patrycjatu, żyjącego znacz-
nie lepiej, na rozszerzoną konsumpcję przeznaczano za-
ledwie 1/5‒1/3 dochodu. Pozostałe kwoty mogły być 
obracane na inwestycje lub wycofywane z obiegu. Sta-
nowiły wówczas zabezpieczenie majątku. Najemnika 
nie stać było na gromadzenie pieniędzy. W przypad-
kach koniecznych uzależniał się od bogatszych miesz-
czan, zaciągając pożyczki. 

Trudniejsza do ustalenia jest sytuacja majątkowa 

na wsi. W zasadzie stulecia XIV i XV stanowiły okres 
pomyślny dla chłopów, ale i wśród nich wyraźnie do-
konywał się podział na bogatszych posiadaczy i lud-
ność mało- lub bezrolną. Rozkwit folwarków wiązał się 
także ze wzrostem znaczenia najemnej czeladzi, nale-
żącej do uboższych warstw ludności. Wzrost zapotrze-
bowania na zboże i produkty rolne doprowadził do 
klęsk głodu, i to zarówno w mieście, jak i na wsi. We-
dług Długosza ‒ w 1439 roku ubodzy chłopi, mrąc z 

głodu, ratowali się przed śmiercią głodową, spożywając 
owoce jemioły i korzonki. 

Na czym ‒ ogólnie rzecz biorąc ‒ polegały różnice 

w poziomie życia różnych grup społecznych? 

Właśnie w późnym średniowieczu wystąpiła nieco 

wyraźniejsza różnica w jadłospisach mieszkańców Pol-
ski. Ubogi pracownik najemny, czeladnik czy uczeń ja-
dał przede wszystkim potrawy mączne: przaśny chleb, 
raczej podpłomyk niż pieczywo znane dzisiaj, mączną 
polewkę, krupy jaglane czy jęczmienne. Potrawy te 
stanowiły główną część jego codziennego posiłku. Jako 
napój królowało piwo, różniące się znacznie od dzisiej-
szego, a konsumowane w olbrzymich ilościach. W mie-
ście wydawano na nie połowę pieniędzy przeznaczo-
nych na żywność. Piwo pito podczas posiłków, wzno-
szono nim toasty, spotykano się przy piwie w karcz-
mach i gaszono nim pragnienie. Na Pomorzu przypada-
ło rocznie na głowę mieszkańca 50 litrów piwa impor-
towanego . 

Wbrew powszechnemu mniemaniu, mięso w jadło-

spisie ówczesnych ludzi odgrywało stosunkowo nie-
wielką rolę. Wyobrażenia wielu historyków dotyczyły 
wcześniejszego okresu i głównie środowiska dworskie-
go. We wsi i w mieście dominowały w codziennych 
posiłkach potrawy mączne, na drugim miejscu znajdo-
wał się nabiał: jajka i sery, dopiero na trzecim ‒ mięso 
i ryby oraz tłuszcze i łój. Im bogatsze środowisko, tym 
obficiej i tłuściej jadało się na co dzień, stosowano też 
przyprawy korzenne oraz cukry. Zamiast przaśnych 
placków pojawiał się na stołach chleb drożdżowy lub 

wypiekany na zakwasie. Na uroczystości rodzinne 
i święta bogatsi sprowadzili wina z Nadrenii, Węgier, 
niekiedy z Francji lub Włoch. Na wsi jadano więcej 
owoców (jabłek, śliwek), w zamożnych domach szla-
checkich kosztowano suszonych fig i rodzynek. Na wy-
stawnych ucztach spożywano różne gatunki mięsiwa: 
pieczeń wieprzowa poprzedzała smażoną cielęcinę, po 
której następował drób pieczony i gotowany. Jadłospisy 
uroczystych przyjęć, na przykład fundowany przez ma-
gistrat krakowski profesorom uniwersytetu, przypra-
wiają dziś o przerażenie: wykwint szedł tu w zawody 
z obżarstwem. Nic dziwnego, że taki sposób odżywia-
nia się nie sprzyjał higienie. 

Ciekawe jest zestawienie przepisów cechowych 

wskazujących na potrawy, które czeladnicy miast po-
morskich mieli uwzględnić w kolacji stawianej star-
szym cechu podczas wyzwolin. W XV wieku podsta-
wowym daniem była pieczeń cielęca lub wołowa i wie-
przowa, obok niej ryby smażone i gotowane, dostatek 
masła, sera, chleba i piwa, wreszcie na deser cukry. 
W XVI stuleciu przepisy cechowe zmieniły dwa dania 
kolacji: obowiązkowo wprowadzono drób, a zamiast 
cukrów, które podobnie jak korzenie przestały być 
wówczas produktem luksusowym, owoce. 

Raz jeszcze trzeba podkreślić, że tego rodzaju po-

siłków nie spożywano codziennie. Niejednokrotnie 
dłuższy czas ciułano, by raz najeść się do syta. Z punk-
tu widzenia zdrowia było to zabójcze. Najubożsi, jeśli 
nie mogli sobie pozwolić na zakup mięsa, stawiali na 
szczególne okazje beczułkę piwa. Bogatsi jadali do syta