1

Benedyktowicz – Portrety obcego Kategoria „swój – obcy” i rekonstrukcja obrazu „obcego” w kulturze ludowej.

Wierzenia i wyobrażenia o obcych charakteryzują się podobnymi właściwościami: małą zmiennością,
uniwersalizmem i powszechnością międzynarodową. Polega to na występowaniu tych samych, nieraz identycznych,
wierzeń w najbardziej odległych od siebie kulturowo środowiskach, terytoriach i epokach.

Rekonstrukcja obrazu obcego



Obcy jako nieludzie – działa na zasadzie opozycji ludzie – nieludzie, widoczne głównie w nazwach

plemiennych, gdzie członkowie danej grupy nazywają siebie ludźmi czy prawdziwymi ludźmi. Opozycja ludzie –
nieludzie posiada historyczne odpowiedniki: obywatele spoza Imperium Rzymskiego – określani jako
barbarzyńcy, mieszkający poza granicami Cesarstwa Chińskiego nazywani byli zamorskimi diabłami.



Obcy jako zwierzęta, zoomorfizm obcych – w starożytnych i średniowiecznych relacjach obcy przedstawiani
byli jako ludzie z elementami zwierzęcymi np. ludzie o psich głowach, ludzie mający koźle kopyta, ludzie bez
głów, z oczami na klatce piersiowej. Przedstawianie obcych jako ludzi z elem. zwierzęcymi podkreśla ich
jawność i bezwstyd życia seksualnego, a także ich demoniczny charakter.



Obcy jako niemówiący, głusi, niemowy lub mówiący innym językiem – ukazuje to etymologia nazw Słowian
= ludzi władający słowem i Niemców = tj, niemych.
Język obcych to nie zawsze milczenie, czasem język głośny, wrzask, hałas, bełkot. Obcy piszczą, gęgają, kwiczą,
krzyczą. Obcy kaleczą mowę, jest ona niezrozumiała.



„Czarność obcych”, związek obcych ze światem milczenia, ciemności, śmierci – łączy się to z motywem
diabelskości obcych, ich dzikością i zwierzęcością. Bystroń wraz z czarnością obcych wymienia ich ślepotę, inny
( nienaturalny) sposób urodzenia, defekty fizyczne, anomalie, przykry zapach, przekonanie o ludożerstwie
obcych. Czarność obcych nawiązuje do ich cech zwierzęcych. Istnieje przeganianie, że gdy rodzi się człowiek na
niebie pojawia się jego gwiazda, im mocniej świecie, tym mocniejsze jego życie. Wobec tych wierzeń obcy już
od chwili urodzenia umiejscowiony jest w porządku śmierci, jego gwiazda jest jak gwiazda zmarłego – czarna. W
kontekście tych wierzeń obcy = świat milczenia, ciszy, ciemności – brak życie – śmierć. Czarność akcentuje
brud, zaniedbanie, nieczystość obcych. Widać to w etymologii słowa Mazur wywodzącego się os mazać= smolić,
brudzić.



Obcy to nie istoty bez duszy, ale osoby ułomne fizycznie, zdeformowane, wynaturzone zmysłowo. Obcy

kojarzeni są ze śmiercią, jałowością życia, milczeniem i ciemnością.



Obcy jako ludożercy – żywią się także zwierzętami, padliną, pokarmami surowymi.



Obcy jako diabły, przedstawiciele świata podziemnego i krainy śmierci – kojarzono to np. ze strojem, w
polskim folklorze przedstawiano diabła w stroju niemieckim lub hiszpańskim. Obcy przedstawiany był w stroju
najeźdźcy.



Obcy jako bogowie, zwiastunowie bogów – obcy utożsamiani byli z istotami boskimi. Stosunek do obcych

przypomina stosunek do sacrum, przeplatanie się uczucia grozy, lęku z fascynacją i dążeniem do bliższego
poznania.



Numiosum (przedmiot religijnego doświadczenia) jest to tajemnica pociągająca i odpychająca zarazem, podobny
jest stosunek do obcego jako istoty boskiej.



Obcy jako kategoria sakralna, Bóg jako „obcy” – obcy wyrażani są jako bogowie, ale i sam Bóg objawia się
pod postacią obcych. Bóg jako obcy:



Bóg jako objawiający się Abrahamowi w 3 osobach aniołów – posłańców



Chrystus jako Obcy w Ewangelii, pochodzący z nieczystej Galilei pogan.



Chrystus jako obcy pojawia się na drodze do Emaus



Obcy przybywający podczas wesela lub innego święta uważani są jako znak błogosławieństwa bożego. Często
traktowani są jako sami bogowie zjawiający się pod postacią podróżnych, wędrowców.

I. Ambiwalencja stosunku do obcych.

2

Tremendum et fascinosum

1. „Obcy” to kategoria sakralna



skrajny przykład sakralności obcego – praktyka świętego nierządu (zyczaj obrzędowego cudzołóstwa w religii

Asyrii i Babilonu w kulcie bogini płodności – nakaz religijny który obowiązywał każdą kobietę, aby raz w
życiu udała się do świątyni bogini płodności i oddała się jakiemuś cudzoziemcowi)



w wielu społecznościach pierwotnych jest zwyczaj związany z prawe gościnności, gdzie kobiety oddaje się

obcym.

2. „obcy” to kategoria numinotyczna [numen – siła, potęga Bóstwa, istota boska] tu ważne nazwisko Otto



Pomieszanie grozy i fascynacji w stosunku do obcego.



Obcy przedstawiani jako diabły, zwierzęta barbarzyńcy – wyobrażeniom tym towarzyszy uczucie fascynacji i

podziwu.



Elementu wizerunku obcego – groza, zwierzęcość, czarność, demoniczność



Potem jest dużo o barbarzyńcach, którzy byli obcymi i też w stosunku do nich pomieszanie grozy i fascynacji.

3. „obcy” to heretycy (Le Goff o tym pisze)



Opozycja my – wy. Wasze herezje, zrodziły się u was, My ludzie zachodu je wytępiliśmy



I znowu tu jest niechęć do heretyków (w tym przypadku chodzi o Bizantyjczyków) ale i fascynacja ich

kulturą, miastem (Konstantynopolem)



Fascynacja tak zwanym światłem ze Wschodu - teologia, religia. Skarbce kościelne zapełniają egzotyczne

przedmioty, żebro, szczęka wieloryba – katedra w Arezzo, katedra św. Stefana w Wiedniu posiada kość
mamuta

Nadawanie szczególnego znaczenia obcym i egzotycznym przedmiotom.



W wyobraźni człowieka średniowiecza, szatan przybiera postać obcego, a często obcego – innowiercy, jak
Węgra, Saracena, Maura



Niewierny to muzułmanin – barwa jego opalonej skóry to w malarskie średniowiecznym kolor szatana



Saracenów przedstawiano w dziwacznych kostiumach, mieli kolorowe turbany



Czasem jedna obca myśl (filozofia) staje się synonimem mądrości, moda na naukę arabską w środowisku
intelektualnego średniowiecza, a obcy, egzotyczny, o czarnej twarzy król-mędrzec zaczyna pojawiać się w
przedstawieniach Pokłonu trzech Króli



I znowu wszystko sprowadza się do: z jednej strony niechęci, obrzydzenia wstrętu, z drugiej do podziwu i
fascynacji..



Postrzeganie obcych przez kategorie sakralne – umiejscawianie obcych w tych kategoriach – św. Grzegorz w

Złotej legendzie – opowiastka o tym jak zachwycił się urodą niewolnika i zapytał o jego narodowość okazało
się że to Anglik. Stwierdził, że słusznie nazywają ich ‘Anglici’ (Anglikami) – jakby ‘angelici’ (ludzie
anielscy) – czyli obcy jako kategoria sakralna w tym wypadku anioł.



Wygląd europejczyka sprawia, że w Indiach może być zaliczany do kategorii niedotykalnego półdemona(żółte
włosy w Indiach to atrybut ohydnych demonie i demonów), lub w innym wypadku półboga, uosobienie
idealnego piękna, mieszkańca sfer niebieskich



Fascynacja obcym typem urody dostarcza moda – czarne egzotyczne modelki na Europejskich wybiegach,

poza tym zainteresowanie egzotyczną twarzą, kolorem – moda na opalone ciała w kulturze europejskiej



Fascynacja obcą filozofia, wizjami świata, religią, mądrością wschodu w europie – moda na uprawiania
filozofii Zen, Tao, buddyzmu, mnożenie się sekt.

To zainteresowanie tym co obce wiąże się z rozwojem środków masowego komunikowani. Do fascynacji
przyczyniły się ruchy młodzieżowe lat 60 i 70, związana z tym rewolucja kulturalna. Nurt młodzieżowej
kontrkultury zorientowanej na wzory kulturowe spoczywające właśnie w kulturach odmiennych. – nurt
przyczynił się do otwarcia wobec innych kultur i poszerzenia tolerancji.



Dokonało się przesuniecie akcentu (w stosunku do obcych kultur i odmienności)

3

z tremendum na fascinosum.

Tak jak już pisałam postzreganie obcych odbywa się poprzez pryzmat struktur i kategorii sakralnych. Polega na
wchłanianiu ich w strukturę sacrum i umiejscowienie w niej. Ale z drugiej strony mamy liczne przykłady
ambiwalencji stosunku do obcych, postrzeganie ich jako diabłów, demonów, aniołów, bóstw.

II. Stereotyp etniczny i fenomen „obcego” w kulturze ludowej.
„Obcy” wewnątrz grupy

Moda – może zawierać charakter przeżycia numinotycznego. Jej zadaniem jest jeśli nie budzić grozę to szokować i
fascynować. Towarzyszyć jej może wywołany grozą gest religijny „żegnania się” lub „parskanie śmiechem”- trudno
ją jednak nazwać zjawiskiem religijnym w potocznym i powszechnym rozumieniu tego, co wiąże się ze słowem
religia. [wtf w ogóle? Ale napisałam to, bo miała to Serwatka podkreślone]

Różnica między stereotypem i symbolem
Strukturze doświadczenia numinotycznego o jakim mówi Otto, dominuje nastrój powagi. Bóstwo jest dziwne i
niepojęte i to określa istotę i granicę penetracji symbolu.
Stereotypy o obcych nie znają takich granic. Jedna z charakterystycznych cech jest podkreślanie durnowatości,
dziwaczności i nienormalności obcych. Używaniu stereotypów towarzyszy często nastrój śmiechu.

„Obcy” jako wariaci, nienormalnie, niespełna rozumu, głupi – charakterystyczny element wyobrażeń o obcych



anegdoty o głupich sąsiadach.



Anegdoty o głupcach siejących sól (Odyseusz udając szaleństwo siał sół, czyli nie dość że idioci to i
psychiczni)



Anegdoty o głupcach przesuwający kościół.

Nawiązując do śmiechu. Numinosum jest pełne powagi, śmiech jest obcy doświadczeniu religijnemu. Jeśli się pojawia
to jest to „śmiech na samym sobą”, lub śmiechem rozładowującym napięcie, jakie wywołuje sacrum. Jeśli pojawia się
w oposach sacrum, jest to zazwyczaj śmiech przerażający, śmiech demonów, śmiech szatański.

W kulturze ludowej obrona przed obcym, złym duchem jest śmiech(wariaci śmieją się sami do siebie). By wyratować
się z opresji złego ducha, błądzenia, błędu, obłędu należy się zaśmiać i uczynić znak krzyża.

Śmiech obrzędowy, wielkanocny risus paschalis, śmiech następujący po poważnym, milczącym okresie postu – pisze
o tym Bachtin. Uważa on, że satyra, parodia, jest takim wtórnym do powagi i surowości przeżyć religijnym,
towarzyszącym im zjawiskiem „śmiechu kompensacyjnego”.

Poza nastojem o różnicach symbolu i stereotypu świadczy zakłócenie proporcji i relacji pomiędzy elementami
racjonalnymi i irracjonalnymi. Stereotyp jest wtórnie zracjonalizowanym symbolem. T, co w pierwotnym symbolu
jest irracjonalne, tajemnicze, zostaje w stereotypie zracjonalizowane, wyjaśnione. W stereotypie pojawia się koncept,
wyjaśniająca anegdota.
 zwierzęcość, ślepota, milczenie, głuchota, przestają być symbolicznymi środkami wyrazu tajemnicy, stają się
zwykłym epitetem, cechą. Znika ich głębsze, mitologiczne tło, ich niejasny pierwotny sens ukazuje się w szacie
konceptu i anegdoty, historyjki, która stara się naśladować opowieść mitu.

W średniowieczu ośmieszano diabła, bo miało to oddalać poczucie lęku, grozy, tak samo ośmieszanie obcych jest
rozejm analogicznego śmiechu kompensacyjnego.
W kulturze ludowej istnieje cykl bajek o ośmieszonym, oszukanym przez chłopa diable, który jako obcy
przedstawiany jest jako durnowaty (pisał tak o nim M. Federowski)

4

Opozycja swoi – posiadają cech przynależące Bogu i świętym  wizja sacrum oswojonego
Obcy – cech diabelskie

Średniowieczny diabeł – by go pokonać, oszukać wystarczyło być dowcipnym.



Obraz „obcych” na zewnątrz grupy. Cechy czarności, ślepoty, głupoty – są „ruchome”, nie przywiązane do
jednej grupy, bo czarny może być Cygan, szlachcic, żyd, góral,.



Wybija się związek obcych z psem, świnią, wilkiem. ”czy Żyd, czy wilk to wszystko jedno, bo i u Żyda duszy
nima”



Cygan uważani za dziadów, nie potrafią żyć jak ludzie, ale „jest piękny jak czort”, „zęby na bielućkie”,
„cygan jest zwinny i gibki”

Obcy jest tajemniczy, niezbadany, niepojęty, mocny, dziwny.

Potem jest coś o stosunku do żydów – zawsze obecne było przekonanie o ich wyjątkowości „allosemityzm – polega
na wyróżnianiu tego pochodzenia, na przeświadczeniu o jego wyjątkowości, stanowi ogólną bazę z której można
wysnuć anty- i filosemickie wnioski”. Stosunek do chrześcijaństwa nie zawsze był jednoznacznie nienawistny, był
nabożny lęk, był respekt i przekonanie, że będąc Żydem jest się czego wstydzić, ale i jest z czego być dumnym.
fascynacja innością, egzotyką opisuje na gruncie zjawisk literackich Artur Sandauer O sytuacji pisarza pochodzenia
żydowskiego z XX wieku.

„Obcy” wewnątrz grupy.
Kobieta i dziecko – „nie mówiący”, „niewiasta - niemowlę”. Dopóki kobieta nie urodziła dziecka (syna) była obca w
rodzinie. Dopiero urodzenie syna oznaczało, że wstąpiły w nią duchy przodków danej rodziny.
Izolowana jest kobieta w ciąży, nie wolno jej dotykać drzew, kwiatów, owoców, bo by uschły.
Nieczysta i niebezpieczna jest kobieta menstruująca.
Nakaz milczenia kobiet w obecności mężczyzn.

Zasadą mowy sakralnej jest używanie obcych słów, słowa modlitwy i zaklęć są słowami obcymi. Obcy może być
zwiastunem szczęścia i nieszczęścia. Np. Żyd napotkany przynosi szczęście. Obcymi mogą być przedstawiciele
odmiennych zawodów (kowal, młynarz, szewc, krawiec), dziady, żebracy, nawiedzeni.

Obcy może być Bóg i święty – Obcy to kategoria mistyczna.