1

Marek Świdziński

Elementy gramatyki opisowej języka polskiego

Uniwersytet Warszawski * Wydział Polonistyki

Seria szósta, T. XXXIII

Warszawa 1997

SPIS TREŚCI

WSTĘP............................................................................................................................... 1

WYKŁAD 1: WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA

STRUKTURALNEGO ................................................................................................. 3

1. Językoznawstwo jako nauka empiryczna ................................................................ 3

2. Język naturalny — definicja .................................................................................... 3

3. Pojęcie znaku ........................................................................................................... 4

4. System znaków ........................................................................................................ 4

5. Dwuklasowość: słownik i gramatyka ...................................................................... 5

6. Uniwersalność języka .............................................................................................. 6

7. Opis języka naturalnego .......................................................................................... 6

8. Model a rzeczywistość ............................................................................................. 8

9. Poziomy opisu języka .............................................................................................. 9

10 ♦ Języki formalne ................................................................................................... 10

WYKŁAD 2: PODSTAWY FONOLOGII ....................................................................... 13

1. Fonetyka a fonologia .............................................................................................. 13

2. Pojęcie cechy dystynktywnej .................................................................................. 13

3. Fonem ..................................................................................................................... 15

4. Neutralizacja ........................................................................................................... 16

5. Inwentarz fonemów współczesnego języka polskiego ........................................... 18

6. Pojęcie reprezentacji fonologicznej ........................................................................ 20

7 ♦ Opis Barbary Klebanowskiej ................................................................................ 21

WYKŁAD 3: APARAT POJĘCIOWY MORFOLOGII .................................................. 22

1. Jednostka słownika: morfem czy słowo? ............................................................... 22

2. Wieloznaczność pojęcia słowo ............................................................................... 23

3. Słownik a leksykon: problem słowotwórstwa ........................................................ 25

4. Fleksja ..................................................................................................................... 25

5. Kategorie fleksyjne ................................................................................................. 27

6. Klasyfikacja części mowy ...................................................................................... 27

WYKŁAD 4: FLEKSJA WERBALNA ........................................................................... 31

1. Leksemy werbalne i ich kategorie fleksyjne .......................................................... 31

2. Osoba ...................................................................................................................... 32

2

3. Liczba...................................................................................................................... 32

4. Rodzaj ..................................................................................................................... 33

5. Wtórne funkcje osoby, liczby i rodzaju .................................................................. 33

6. Tryb ......................................................................................................................... 34

7. Czas ......................................................................................................................... 35

8. ♦ Czas względny .................................................................................................... 36

9. Paradygmat ............................................................................................................. 37

WYKŁAD 5: FLEKSJA IMIENNA ................................................................................. 44

1. Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne ................................................................... 44

2. Liczba...................................................................................................................... 44

3. Przypadek ............................................................................................................... 45

4. ♦ Inne kategorie fleksyjne ...................................................................................... 46

5. Paradygmat ............................................................................................................. 46

6. Rodzaj ..................................................................................................................... 47

7. Przymiotnik i jego kategorie fleksyjne ................................................................... 48

8. Paradygmat ............................................................................................................. 49

9. ♦ Liczebniki ........................................................................................................... 50

WYKŁAD 6: PARADYGMATYKA ............................................................................... 54

1. Fleksja powierzchniowa — idea ............................................................................. 54

2. ♦ Leksemy defektywne .......................................................................................... 54

3. Budowa formy fleksyjnej ....................................................................................... 55

4. Przedmiot fleksji powierzchniowej ........................................................................ 55

5. Czasowniki ............................................................................................................. 57

6. Rzeczowniki ........................................................................................................... 60

7. ♦ Przymiotniki ....................................................................................................... 63

WYKŁAD 7: WSTĘP DO SKŁADNI DYSTRYBUCYJNEJ ........................................ 66

1. Co to jest składnia? ................................................................................................. 66

2. Wypowiedzenie, zdanie, oznajmienie .................................................................... 66

3. Struktura składnikowa ............................................................................................ 67

4. Mechanizmy zdaniotwórcze ................................................................................... 71

5. ♦ Ograniczenia szyku w polszczyźnie ................................................................... 74

6. Definicja zdania ...................................................................................................... 75

WYKŁAD 8: ZDANIE POJEDYNCZE — STRUKTURA, UZGODNIENIA,

SZYK ........................................................................................................................... 78

1. Definicja.................................................................................................................. 78

2. Struktura ................................................................................................................. 78

3. Składniki zdania pojedynczego .............................................................................. 79

4. Schemat zdaniowy .................................................................................................. 82

5. Klasyfikacja schematów zdaniowych ..................................................................... 83

6. Uzgodnienia ............................................................................................................ 87

7. ♦ Słownik syntaktyczny ......................................................................................... 90

8. ♦ Porządek linearny ............................................................................................... 92

3

WYKŁAD 9: ZDANIE POJEDYNCZE (II) — FRAZY ................................................. 95

1. Pojęcie frazy ........................................................................................................... 95

2. Typy strukturalne fraz ............................................................................................. 95

3. Budowa frazy pojedynczej ..................................................................................... 96

4. Fraza werbalna ........................................................................................................ 97

5. Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa .................... 98

6. Fraza nominalna ...................................................................................................... 99

7. Fraza przymiotnikowa ........................................................................................... 102

8. Fraza przysłówkowa .............................................................................................. 103

9. ♦ Fraza zdaniowa .................................................................................................. 104

WYKŁAD 10: ZDANIE ZŁOŻONE .............................................................................. 109

1. Definicja................................................................................................................. 109

2. Typy spójników współrzędnych ............................................................................ 109

3. Zdania dwuczłonowe ............................................................................................. 111

4. Zdania wieloczłonowe ........................................................................................... 111

5. ♦ Informacja ilościowa ......................................................................................... 112

6. Konstrukcje współrzędne z różnymi spójnikami................................................... 112

7. ♦ Uzgodnienia ....................................................................................................... 114

4

WSTĘP

Niniejszy podręcznik obejmuje materiał wykładu gramatyki opisowej języka

polskiego, który prowadzę od lat dla słuchaczy Studium Zaocznego Filologii Polskiej
Uniwersytetu Warszawskiego. Wykład skorelowano dość starannie z ćwiczeniami, ale w
książce tej problematyka ćwiczeń nie jest w zasadzie obecna. Materiał ćwiczeń można
uzyskać z listy lektury oraz książki Gramatyka opisowa języka polskiego pod redakcją
Doroty Kopcińskiej (Gramatyka (1996)).

Ramy czasowe wykładu — 10 jednostek dwugodzinnych — ograniczają w sposób

oczywisty zakres treściowy prezentacji i wyznaczają jej porządek. Przedmiotem opisu w
niniejszej książce będą tylko niektóre działy nauki o języku polskim: fonologia, fleksja i
składnia. Zakładam, że podstawy fonetyki polskiej słuchacz opanuje przed rozpoczęciem
studium fonologii — na przykład na podstawie książki Bożeny Wierzchowskiej
Wymowa polska

(Wierzchowska (1971)). Nie będzie w tym podręczniku mowy o

słowotwórstwie; odsyłam czytelnika do podręcznika Renaty Grzegorczykowej Zarys
słowotwórstwa polskiego

(Grzegorczykowa (1979)) oraz, być może, do Gramatyki

języka polskiego PAN

(Gramatyka PAN (1984)). Podobnie poza tokiem wykładu

pozostanie tradycyjny szkolny opis składniowy, wyłożony w klasycznym podręczniku
Zenona Klemensiewicza Zarys składni polskiej (Klemensiewicz (1963)).

Wykład ukierunkowany jest metodologicznie. Zmierza on do dostarczenia

słuchaczowi spójnej, strukturalnej wizji opisu języka naturalnego jako takiego — rzecz
oczywista, na materiale języka polskiego. Celem wywodu jest raczej pokazanie metody
analizy lingwistycznej tekstu polskiego niż wyczerpujący wykład danych empirycznych:
nie chodzi o to, jaki język jest, tylko jak go skutecznie opisać. Rewolucja naukowa, jaką
przyniosło drugie półwiecze naszego stulecia, nie ominęła i językoznawstwa. Nowe
dziedziny „ery komputerów”: zapisywanie i przechowywanie tekstów w postaci
elektronicznej, automatyczne przetwarzanie napisów, automatyczna analiza i synteza
mowy, systemy wyszukiwania informacji, systemy ekspertowe itp. — wymuszają wręcz
inne, bardziej techniczne spojrzenie na język niż to, które praktykuje się w dydaktyce
szkolnej, nie tylko zresztą polonistycznej. Warto też zachęcić czytelnika do skorzystania
z innych podręczników gramatyki polskiej — Gramatyki współczesnego języka
polskiego

(Gramatyka PAN (1984)), Wykładów ze składni polskiej Renaty

Grzegorczykowej (Grzegorczykowa (1996)) lub Zarysu gramatyki polskiej Alicji
Nagórko (Nagórko (1996)).

5

Książka składa się z dziesięciu rozdziałów. Po pierwszym, który przedstawia główne

założenia językoznawstwa strukturalnego, następuje rozdział poświęcony opisowi
fonologicznemu polszczyzny. Cała reszta podręcznika dotyczy polszczyzny pisanej.
Kolejne cztery rozdziały podają opis fleksyjny języka polskiego. Szkic dystrybucyjnego
opisu składniowego zawarty jest w czterech ostatnich rozdziałach. Partie książki
rozszerzające problematykę sygnalizowane są znakiem ♦, który albo poprzedza tytuł
punktu (np. 10 ♦

♦

♦

♦ Języki formalne), albo otwiera i zamyka odpowiedni fragment (np.

♦ Osobliwie wiąże się z orzeczeniem podmiot będący frazą nominalną z centrum
liczebnikowym.... ♦). Podobnie zaznaczamy w spisie literatury wykaz pozycji
nadobowiązkowych (♦

♦

♦

♦ Literatura zalecana).

* *

*

Za wnikliwą lekturę tekstu i uwagi krytyczne dziękuję moim koleżankom:

Magdalenie Derwojedowej i Dorocie Kopcińskiej, które na ćwiczeniach z gramatyki
opisowej języka polskiego realizowały w sposób twórczy założenia opisu
lingwistycznego wykładane w tej pracy. Ich doświadczenie dydaktyczne bardzo się
przydały. Dziękuję również mojej żonie Bożenie za pomoc w projektowaniu układu
typograficznego i cierpliwe znoszenie mojej słabej aktywności w życiu rodzinnym
podczas pisania niniejszego podręcznika.