plik

TEMAT I

„ABC wiedzy o nietoperzach”

PODSTAWOWE INFORMACJE

Większość informacji pochodzi z książki „Nietoperze Polski” autorstwa Konrada Sachanowicza

i Mateusza Ciechanowskiego (MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2005) /patrz: Część V.
Wykaz materiałów źródłowych/

Gatunki nietoperzy, zamieszczone na tytułowym slajdzie, przedstawia poniższa tabela.

Mroczek pozłocisty

Mopek

Nocek orzęsiony

Nocek duży

Gacek szary

Mroczek posrebrzany

Nocek Natterera

Podkowiec duży

Gacek brunatny

Nocek Bechsteina

Karlik malutki

Podkowiec mały

I. Budowa ciała nietoperzy

/Slajdy nr 5-10/

Gatunki nietoperzy, zamieszczone na slajdach: 4 – sierść mroczka pozłocistego, 4 – samica borowca

wielkiego z młodym, 8 – podkowiec mały, 9 – gacek szary (góra) i borowiec wielki (dół).

Nietoperze są jedynymi ssakami zdolnymi do aktywnego lotu. Błoniaste skrzydła

nietoperzy to zrośnięte z sobą dwie warstwy skóry, rozpiętej na kościach śródręcza i czterech
(II-V)  palców.  Skóra  ta  jest  unaczyniona  i  unerwiona.  Jedynym  wolnym  palcem  jest  kciuk,
zakończony  pazurem,  który  wykorzystywany  jest  m.in.  podczas  poruszania  się  po  ścianach
kryjówki.  Pozostałe  palce  są  wydłużone  i  pozbawione  pazurów.  Nietoperze,  które  polują
wśród przeszkód (roślinności, skał itp.) mają skrzydła przystosowane do wolnego i zwrotnego
lotu  –  krótkie  i  szerokie  (np.  gacki).  Te,  które  polują  z  dala  od  przeszkód  (na  otwartej
przestrzeni) i zwykle na dużej wysokości, mają skrzydła długie i wąskie (np. borowce). Błona
ogonowa pełni funkcję steru podczas lotu oraz ułatwia chwytanie zdobyczy. Wzdłuż krawędzi
błony  ogonowej  przebiega  chrzęstne  zgrubienie  zwane  ostrogą.  U  niektórych  gatunków
na  zewnątrz  od  ostrogi  odchodzi  niewielki,  skórny  płatek.  Zrosty  kręgów,  żeber  i  mostka
w obrębie kręgosłupa usztywniają przód ciała podczas lotu. Silnie rozwinięta jest łopatka.

Kończyny tylne odchodzą na boki; panewka miednicy, skierowana jest ku górze, a nie

ku dołowi jak u innych ssaków. Stopy odwrócone są do tyłu o 180º, a palce zakończone
pazurami. Wyjątkową cechą w ich budowie jest tzw. system bloczkowy, czyli specjalny układ
ścięgien (ścięgno mięśnia zginającego pazura), który powoduje samoistne zaciskanie się
palców stóp pod obciążeniem (ciężarem ciała wiszącego nietoperza). Dzięki niemu nietoperze
nie męczą się wisząc głową w dół, bowiem nie wykorzystują do tego mięśni.

U większości krajowych gatunków nietoperzy uszy są małe, ale dobrze widoczne.

Wyjątkowo duże uszy posiadają gacki, u których sięgają one ¾ długości ich ciała. Osobliwym
tworem w uchu nietoperzy jest skórny wyrostek zwany „koziołkiem”, który może mieć różny
kształt, zależnie od gatunku nietoperza. Prawdopodobnie odgrywa on ważną rolę podczas
echolokacji, ale jego funkcja jest bardzo słabo poznana.

Kształt nozdrzy jest bardzo zróżnicowany. Oczy są małe i ciemne. W uzębieniu

zwracają uwagę duże kły, które umożliwiają nietoperzom wbicie się w twarde, chitynowe

powłoki ciała ich ofiar. Liczba zębów jest różna u poszczególnych gatunków i zawiera się
w granicach 23-38.

Brak wyraźnego dymorfizmu płciowego; samice są zwykle nieco większe od samców.

II. Nietoperze owocożerne i owadożerne

Wspólną cechą wszystkich nietoperzy jest podobna, ogólna budowa ciała oraz przeważnie

nocny tryb życia. Nietoperze zasiedlają wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy;
brak ich również na niektórych wyspach. Dzielą się na dwa podrzędy:

(1) Megachiroptera, zwane „Nietoperzami owocożernymi”. Wyróżniamy tu tylko jedną

rodzinę  –  rudawkowate  (Pteropodidae).  Zasiedlają  one  strefę  tropikalną  Starego
Świata  (Afryka  z  Madagaskarem,  Azja,  Wyspy  Południowego  Pacyfiku,  Australia).
Odżywiają  się  owocami,  nektarem  i  pyłkiem  kwiatów.  Bardzo  dobrze  widzą
w  ciemności  (mają  duże  oczy)  i  mają  bardzo  dobry  węch.  Dzięki  tym  zmysłom
orientują się w przestrzeni i wyszukują pokarm. Nie posługują się echolokacją, ale są
wyjątki.  Należy  do  nich  największy  nietoperz  świata  –  rudawka  olbrzymia
Pteropus vampyrus, o rozpiętości skrzydeł 1,7 m i masie do 1 kg. Rudawka olbrzymia
występuje w południowo-wschodniej Azji.

(2) Microchiroptera, zwane „Nietoperzami owadożernymi”. Wyróżniamy tu 18 rodzin,

w  tym  dwie,  do  których  należą  nietoperze  występujące  w  Polsce  –  mroczkowate
(Vespertilionidae)  i  podkowcowate  (Rhinolophidae)  Zasiedlają  one  wszystkie
kontynenty  z  wyjątkiem  Antarktydy;  brak  ich  również  na  niektórych  wyspach.
Należące do tej grupy nietoperze znacznie różnią się pod względem pokarmu, którym
mogą być: stawonogi (owady, pajęczaki i in.), drobne kręgowce (mniejsze nietoperze,
gryzonie,  żaby,  jaszczurki,  ptaki,  ryby),  owoce,  nektar  i  pyłek  kwiatów,  czy  też  –
w przypadku wampirów – krew ptaków i ssaków. Trzy gatunki wampirów występują
tylko  w  Ameryce  Środkowej  i  Południowej.  Orientują  się  w  przestrzeni  dzięki
zdolności  do  echolokacji,  a  więc  z  wykorzystaniem  zmysłu  słuchu.  Należy  do  nich
najmniejszy  nietoperz  świata  –  ryjkonos  malutki  Craseonycteris  thonglongyai,
o rozpiętości skrzydeł 15 cm i  masie 2 g, który występuje w Tajlandii i Mianmarze.
Ryjkonos malutki został odkryty dopiero w 1973 roku. Nie ma ogona, a jego nozdrza
otacza narośl w kształcie świńskiego ryjka. Żywi się owadami.

III. Pokarm krajowych gatunków nietoperzy

Pokarm wszystkich krajowych gatunków nietoperzy to stawonogi, głównie owady

i pajęczaki. Jedynie borowiec olbrzymi, który zalatuje do nas wyjątkowo, poluje także (dane
z Włoch i Hiszpanii) na drobne ptaki wróblowe, np. modraszki i rudziki. Informacje na temat
ofiar nietoperzy pochodzą m.in. z analizy ich resztek zawartych w odchodach tych ssaków.

Nietoperze spożywają duże ilości pokarmu, z powodu niekorzystnych energetycznie

proporcji  ciała  (mała  masa  w  stosunku  do  dużej  powierzchni);  muszą  zaspokoić  potrzeby
energetyczne  związane  z  szybkim  tempem  metabolizmu  oraz  dużą  aktywnością.  Jeden
nietoperz w ciągu nocy zjada nawet kilkaset owadów; średnio zjada pokarm o masie równej
połowie swojej  masy  ciała (karmiące  samice więcej  –  nawet ¾ masy ciała). Z tego samego
powodu  nietoperze  nie  są  „wybredne”,  ale  ich  dieta  zmienia  się  zależnie  od  dostępnego
pokarmu (sezonowo, pory nocy itp.).

Nietoperze, które chwytają ofiary w powietrzu, rzadko łapią je bezpośrednio

pyszczkiem. Najczęściej ofiara jest zagarniana błoną lotną lub ogonową, po czym nietoperz
sięga po nią zębami.

IV. Echolokacja

Definicja echolokacji wg Encyklopedii biologicznej: „Echolokacja – sposób orientacji

niektórych  zwierząt,  które  mają  zdolność  do  wydawania  ultradźwięków  i  odbierania  echa
powstałego z ich odbicia od różnych obiektów w otoczeniu. Zdolność e. cechuje nietoperze,
niektóre  ptaki  (tłuszczaki  i  jerzyki)  oraz  delfiny.  Proste  sposoby  e.  wykazują  też  żyjące  na
Madagaskarze  tenreki  (Tenrecidae)  oraz  ryjówki  (Sorex),  które  potrafią  wykrywać  echo
odbite od różnych obiektów. Nietoperze wydają ultradźwięki w postaci serii bardzo krótkich
pisków (...), co pozwala im bardzo dokładnie określać odległość do latających w nocy ciem,
na które głównie polują. Ultradźwięki u nietoperzy powstają w wyspecjalizowanej krtani (...).
Do  wykrywania  echa  służą  nietoperzom  bardzo  duże  uszy  umożliwiające  dokładną  ocenę
kierunku  fali  ultradźwiękowej.  Dzięki  skurczom  specjalnych  mięśni  wewnątrz  ucha
środkowego  podczas  wydawania  każdego  pisku  nietoperz  może  obniżyć  czułość  ucha  tak,
że wrażliwy aparat słuchowy nie jest zagłuszany emitowanymi przez zwierzę ultradźwiękami.
Nietoperze w locie potrafią odróżnić dwa obiekty oddalone od siebie o 0,1 mm. Potrafią także
rozpoznawać obiekty na podstawie drobnych różnic kształtu, dzięki czemu nie chwytają tych
owadów,  które  wydzielają  substancje  toksyczne.  Precyzja  e.  u  nietoperzy  jest  tak  duża,
że zwierzęta te „widzą” w ciemności”.

Dźwięki wytwarzane w trakcie echolokacji w krtani nietoperza są następnie wysyłane

przez  pyszczek  (u  wszystkich  mroczkowatych)  lub  nos  (u  podkowcowatych,  a  spośród
mroczkowatych  –  częściowo  u  gacka  brunatnego  i  mopka).  Wysyłanie  dźwięków  przez  nos
pozwala  na  ich  skupianie  i  bardziej  precyzyjne  kierowanie,  a  także  umożliwia  echolokację
w  czasie  spożywania  ofiary.  W  taki  sposób  echolokują  nietoperze,  które  polują  bliżej
przeszkód,  a  nawet  są  zdolne  do  zbierania  ofiar  z  powierzchni.  Nietoperze  polujące
na  otwartej  przestrzeni,  wysoko  ponad  przeszkodami,  mogą  sobie  pozwolić  na  echolokację
przez pyszczek i czasowe „wyłączanie” sonaru.

Ultradźwięki emitowane przez nietoperze (około 12-200 kHz) najczęściej nie są przez

nas  słyszane  (górna  granica  dla  ludzkiego  ucha  to  20  kHz;  największa  wrażliwość
na  częstotliwość  2-5  kHz).  Urządzenia  zwane  detektorami  ultradźwięków  przetwarzają  je
na dźwięki dla nas słyszalne. Niektóre nietoperze (np. borowiec wielki), latające na otwartej
przestrzeni,  można  obecnie  wykrywać  z  odległości  nawet  około  200  m.  W  przypadku
najprostszych detektorów, głosy nietoperzy są znacznie przekształcone i, z wyjątkiem kilku,
nie  umożliwiają  rozpoznawania  poszczególnych  gatunków  nietoperzy.  Bardziej
zaawansowane  technicznie  detektory  dają  możliwość  nagrania  niemal  niezniekształconych
głosów,  które  można  następnie  poddać  analizie  komputerowej,  pozwalającej  na  oznaczenie
gatunku. Nietoperze znacznie szybciej niż my analizują dźwięki. To, co w detektorze brzmi
jak  piski,  lub  trzaski,  w  rzeczywistości  jest  gęsto  upakowaną  informacją  dźwiękową.
Odsłuchiwane w zwolnionym tempie brzmią porównywalnie do śpiewu ptaków.

Dla gatunków chwytających latające ofiary na otwartej przestrzeni (np. borowiec

wielki)  najważniejsze  jest  wczesne  dostrzeganie  małych  obiektów  z  dużej  odległości.
Wysyłają, zatem z  niewielką częstością  sygnały  o dużym  natężeniu (może ono przekraczać
120  dB,  co  odpowiada  najgłośniejszym  dźwiękom,  jakie  człowiek  może  znieść  w  paśmie
słyszalnym)  i  niskiej  częstotliwości  (ok.  20  kHz).  Sygnały  takie  docierają  dalej,  ale  dają
nieprecyzyjny  obraz,  który  jednak  nie  jest  w  tym  przypadku  konieczny.  Zapewne,  dlatego
podążają  one  za  rzucanymi  w  górę  kamykami,  myląc  je  z  potencjalną  ofiarą.  Nietoperze
rzadko „widzą” dalej niż na 50 m.

Nietoperze (np. gacek brunatny), które polują wśród przeszkód (np. gąszczu gałęzi

i  liści)  nie  emitują  sygnałów  o  tak  dużym  natężeniu,  bo  powracające  echo  „oślepiłoby”  je.
Wydają  dźwięki  o  wysokiej  częstotliwości  (ok.  120  kHz),  dzięki  czemu  potrafią
w  szczegółach  „zobaczyć”  kształt,  a  nawet  fakturę  napotykanych  przeszkód.  Wyższa

częstotliwość to także mniejszy zasięg sonaru (ze wzrostem częstotliwości wzrasta stopień
tłumienia w powietrzu) oraz mniejsze natężenie, a zatem cichsze dźwięki.

Nietoperze latające na otwartej przestrzeni zwykle rzadziej emitują sygnały niż te,

które  polują  w  pobliżu  przeszkód  (roślinności,  skał  itp.).  Podczas  spokojnego  lotu  emitują
około  5-10  sygnałów  na  sekundę.  Tempo  wydawania  sygnałów  znacznie  wzrasta  (niekiedy
z  10  do  100  na  sekundę)  przy  zbliżaniu  się  do  ofiary,  po  to  by  móc  ją  dokładniej
zlokalizować.  W  detektorze  słychać  wówczas  bardzo  krótkie  „brzęczenie”,  po  którym
następuje  krótka  przerwa,  kiedy  nietoperz  ją  zjada.  System  słuchowy  nietoperzy  umożliwia
im  odbiór  bardzo  słabych  sygnałów  echa  (nawet  10  tys.  razy  słabszych  od  sygnału
wyjściowego),  pozwala  na  oddzielenie  własnych  sygnałów  od  obcych  oraz  chroni  je  przed
ogłuszeniem przez własną emisję dźwięków.

Pełne zrozumienie zjawiska echolokacji wymaga znajomości fizycznych właściwości

dźwięku. Azymut „słyszanego” obiektu określany jest na podstawie różnic w czasie nadejścia
echa  sygnału  miedzy  jednym,  a  drugim  uchem  nietoperza.  Sygnał  odbity  od  dużej
powierzchni  powróci  jako  fala  płaska,  mało  tracąc  na  swym  natężeniu,  natomiast  echo
sygnału  odbitego  od  małych  obiektów  powróci  jako  fala  kulista  i  będzie  wyraźnie  słabsze.
Ruch skrzydeł owada w charakterystyczny sposób odbija się w echu  – wywołuje oscylujące
zmiany  częstotliwości  i  amplitudy  dźwięku.  Względna  prędkość  lotu  (nietoperza) określana
jest przez wartość zmian częstotliwości dźwięku, wywołanych zjawiskiem Dopplera.

Owady niektórych grup (np. chrząszcze, motyle) rozwinęły w toku ewolucji specjalne

narządy  słuchowe,  które  pozwalają  im  słyszeć  ultradźwięki  w  zakresie  20-50  kHz.
Cześć  nietoperzy  emituje  zatem  dźwięki  powyżej  lub  poniżej  tego  zakresu,  bądź  wydaje  je
bardzo  cicho,  tak  aby  móc  podlecieć  jak  najbliżej  ofiary  i  nie  być  wcześniej  wykrytym.
Motyle  nocne, słysząc echolokującego  nietoperza, stosują różnego rodzaju uniki,  a  niektóre
wydają  także  dźwięki,  które  go  dezorientują.  Gacki  potrafią  także  odnajdywać  ofiary  bez
echolokowania,  posługując  się  słuchem  (mają  bardzo  duże  uszy)  i  dodatkowo  wzrokiem.
Najprawdopodobniej są w stanie usłyszeć tupot lub pocieranie o siebie odnóży oraz chrzęst
pokryw  skrzydłowych  swoich  ofiar.  Posiadają  jeden  z  najdoskonalszych  aparatów
słuchowych na świecie.

Przykłady echolokujących nietoperzy, słyszanych w detektorze ultradźwięków

Podkowiec mały.  Trudno usłyszeć w detektorze echolokującego podkowca, bowiem
emitowane przez niego ultradźwięki mają mały zasięg słyszalności (do 5m), a ponadto
jest to wąska, skoncentrowana wiązka. Dźwięki emitowane są przez nos, a otaczająca
go  „podkowa”  umożliwia  precyzyjne  ich  ukierunkowanie.  Ze  względu  na
charakterystyczny  dźwięk  oraz  bardzo  wysoką  częstotliwość,  na  której  jest  najlepiej
słyszalny (około 110 kHz), nie sposób go pomylić „w detektorze” z innymi krajowymi
gatunkami nietoperzy.
Nocek  rudy.  Najlepiej  słyszalny  na  częstotliwości  43-45  kHz,  z  odległości  do  15  m
(na otwartej przestrzeni do 30 m). Dźwięki emitowane przez pozostałe nocki, słyszane
w detektorze, są bardzo podobne do dźwięków wydawanych przez nocka rudego.
Mroczek  późny.  Najlepiej  słyszalny  na  częstotliwości  (24)25-28  kHz,  z  odległości
do  50  m.  Sygnały  emitowane  przez  pozostałe  dwa  gatunki  mroczków  są  podobne
do sygnałów mroczka późnego.
Karliki.  Najlepiej  słyszalne  na  częstotliwości  około  39-40  kHz  (karlik  większy),
42-49 kHz (karlik malutki), 52-60 kHz (karlik drobny), z odległości do 25 m. Sygnały
emitowane przez karliki są podobne do siebie.
Gacek  brunatny.  Najlepiej  słyszalny  na  częstotliwości  40-50  kHz.  Trudno  usłyszeć
w  detektorze  echolokującego  gacka,  bowiem  emitowane  przez  niego  ultradźwięki