Dr Sabina Lucyna Zalewska

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Asystencja jako szczególny dialog wychowawcy i wychowanka w

pedagogice ks. Jana Bosko

Wstęp

Pedagogika ks. Jana Bosko opierał się na systemie prewencyjnym, który przejawia się w

postaci miłości wymagającej. Metoda ta bezpośrednio odwołuje się do relacji wychowawca-

wychowanek. Autor tej metody zakładał, że wychowawca powinien być całkowicie oddany

wychowankowi, kierując się jego dobrem. Bardzo istotna w procesie wychowawczym jest

komunikacja. Jak ks. Bosko głosi winna ona być oparta na elementarnych wartościach.

Wartości te wyrażają się poprzez stosunek osoby wychowanka, poprzez wolną i świadoma

akceptację i nastawienie na dobro.

1

1. Cel wychowania według ks. Jana Bosko

Celem wychowania według księdza Bosko jest kształtowanie młodych ludzi na “dobrych

chrześcijan i uczciwych obywateli”. System wychowawczy księdza Bosko, zwany systemem

prewencyjnym, opiera się na rozumie, religii i dobroci. Zakłada on, że w każdym, nawet

"najtrudniejszym" wychowanku tkwią zadatki dobra, a zadaniem wychowawcy jest je odkryć

i na nich budować przyszłość.

System wychowawczy księdza Bosko opiera się na trzech podstawowych zasadach, które

wykreślają życie duchowe wychowanków i wspierają proces wychowawczy. Zasady te

brzmią: Rozum, Religia, Miłość. Rozum to zasada która charakteryzowała się relacją ucznia i

nauczyciela. Zasadę tę budują takie elementy jak: chęć poznania, szukania, rozpatrywania i

dociekania prawdy oraz akceptacji rzeczywistości a także dialogowania z szacunkiem dla

wolności osoby ludzkiej.

Odwołując się do praktyki wychowawczej ks. Bosko, należy ją

rozumieć jako jeden z aspektów postawy mądrościowej, ujawniającej się w zwykłym i

autentycznym otwarciu się na osobowy dialog z wychowankiem, w trosce o jego rozwój i

dobro.

Kolejna zasada to Religia. Stała się ona perspektywą eschatologiczną. Perspektywę tą

ks. Bosko przedstawiał swoim wychowankom jako cel życia. Cel ten w myśl tej zasady

1

L.Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko, Warszawa 1986, s. 64.

winien być źródłem głębokich przemian duchowych, a także motywacją tak dla

wychowawców jak i dla nauczycieli. Motywacja ta winna obrać konkretny kierunek działania

na rzecz przyjętego, określonego systemu wartości i postaw wynikających z ich realizacji. W

wymiarze duchowym motywacja ta staje się głęboką, wewnętrzną i osobistą relacją.

Zasada

religijności wiąże się ściśle z zasadą rozumu, strzegącą wychowanka od pobożności zbyt

powierzchownej i uczuciowej. Właściwie ustawione wychowanie religijne powinno być

włączone w formowanie całej osobowości, w centrum której znajduje się wolność. Ta zaś ma

być ukierunkowana na dobro i rozumiana jako umiejętność trafnego wyboru wartości

ludzkich i nadprzyrodzonych. Człowiek wolny to ten, który w pełni otwiera się na Boga i

nawiązuje personalną przyjaźń z Chrystusem, naśladując Go w swoim życiu.

2

Bardzo istotna,

jeśli nie najistotniejsza zasada obrana przez ks. Bosko to Miłość. W pedagogice salezjańskiej

Miłość stanowi podstawę wychowania młodzieży. Bez tej miłości nie możliwe jest wdrażanie

jakichkolwiek procedur czy systemów wychowawczych. Ks. Bosko podkreśla, że

wychowawca pozbawiony miłości nie jest w stanie wypełnić swojego posłannictwa jakim jest

długotrwały i mozolny proces wychowawczy, który ma przygotować młodego człowieka do

odpowiedzialnego i samodzielnego życia w społeczeństwie.

Miłość i dobroć u Jana Bosko

stanowiły istotne wartości klimatu rodzinnego w jego wspólnocie wychowawczej, służąc w

dużej mierze do pozyskania zaufania chłopców. Wyrażały się najbardziej w wyznawanej

przez niego zasadzie wychowawczej: „Jeśli chcesz, aby cię szanowano, postępuj tak, aby cię

najpierw pokochano”

.

3

Pedagogika salezjańska w myśl koncepcji wychowawczej ks. Bosko ma charakter

prewencyjny. System ten w praktyce opiera się całkowicie na słowach św. Pawła: "Miłość

cierpliwa jest, łaskawa jest... wszystko znosi... we wszystkim pokłada nadzieję, wszystko

przetrzymam”. Dlatego tylko chrześcijanin może z powodzeniem stosować System

prewencyjny. Rozum i religia - to środki, jakie wychowawca musi ustawicznie stosować,

nauczać ich i sam według nich postępować, jeśli chce mieć posłuch i cel swój osiągnąć.

4

2. Asystencja

Według Słownika Języka Polskiego asystować oznacza jeśli ktoś jest przy drugiej osobie,

pomaga jej wykonać jakąś pracę lub jest przy jakimś wydarzeniu wraz z nią.

5

2

R. Domeniko, Memorie biografie, „Wychowawca”, 2005 nr 2 (146), s. 10.

3

S. Chrobak, System zapobiegawczy świętego Jana Bosko jako pomoc i metoda wychowawcza, „Doradca”,

2000 nr 22, s. 8.

4

L. Cian, Wychowanie w duchu Księdza Bosko, Warszawa 1990, s. 186.

5

Słownik Języka Polskiego, Warszawa 2007, t. 1, s. 60.

Asystencja – to klucz do zrozumienia systemu wychowawczego św. Jana Bosko.

Najkrócej mówiąc, asystencja – to stała obecność wychowawcy wśród wychowanków.

2.1 Asystencja – serce wychowania, swoisty dialog z wychowankiem

Wychowanie człowieka jest niezwykle delikatnym i wielowymiarowym procesem

rozwoju: między innymi składa się z nabywania dojrzałości fizycznej i sprawnościowej,

formacji intelektu, dojrzewania w zakresie wolności wyborów, dojrzałości emocjonalnej,

moralnej i duchowej, nawiązywania głębokich więzi międzyludzkich, przygotowania do

małżeństwa, wprowadzenia w życie społeczne i polityczne, kształtowania zdrowej religijności

itd. Młody człowiek nie ma jeszcze doświadczenia, jest w trakcie poznawania siebie

i nabywania wiedzy o świecie, dopiero zdobywa pewne sprawności, umiejętności i cnoty.

Młodzieniec łatwo ulega nastrojom, jest zmienny, szybko zapomina o swoich obowiązkach

i powinnościach, a w niepowodzeniach szybko się zniechęca i poddaje zwątpieniu, stąd

potrzebuje zachęty, wsparcia, ukierunkowania, ukazania autentycznych wartości, ale także

życzliwego napominania, słów mobilizacji. Ludzie młodzi potrzebują wsparcia,

towarzyszenia, roztropności w stawianiu wymagań, horyzontów rozwoju, rozbudzenia w nich

fascynacji wartościami i ukazywania wzniosłych ideałów. Ponadto młodość, jak mawiał

ksiądz Bosko, cechuje mobilità giovanile, czyli młodzieńcza żywość, niestałość, ruchliwość,

zmienność, kruchość psychiczna. „Podobnie jak delikatna roślinka – pisał ksiądz Bosko

w „Młodzieńcu zaopatrzonym” – która chociaż została zasadzona w dobrej ziemi w ogrodzie,

to jednak niekiedy marnieje i usycha, jeżeli nie jest uprawiana i można by rzec nie prowadzi

się jej do uzyskania pewnej wielkości, tak również wy, drodzy moi synowie, ulegniecie złu,

jeżeli nie pozwolicie się prowadzić tym, którzy mają o was staranie”. Święty na swój użytek

rozróżniał trzy lub cztery typy charakterów chłopców. Mówił o charakterze dobrym,

normalnym, trudnym oraz złym. Uważał, że szczególnego towarzyszenia wymagają dwa

ostatnie typy: „Takich chłopców nie można pozostawiać samych sobie”. Towarzyszenie –

czyli asystencja – jest wyrazem praktycznej miłości wychowawcy do wychowanka. Jest

troską o właściwe ukierunkowanie drzemiącego w nim potencjału, darów natury i łaski.

Winna być rozumiana jako odzwierciedlenie postawy Boga, który „swoją łaską uprzedza

i stale towarzyszy” swoim stworzeniom.

6

Asystencja w terminologii salezjańskiej, to ciągła obecność wychowawcy wśród

wychowanków. Nie należy jej zbyt łatwo utożsamiać z nadzorem czy pilnowaniem, choć ten

6

http://www.nspj.czest.pl/oratorium/formacja/42-system z dnia 21.02.2011

aspekt też jest obecny – dla księdza Bosko jednym z największych „grzechów”, jakie mógł

popełnić wychowawca, to pozostawić wychowanków bez opieki. W wizji salezjańskiej

obecność ta jest aktywna – uprzedzająca. Zadaniem wychowawców jest takie zorganizowanie

zajęć dzieciom i młodzieży, by nie mieli czasu się nudzić, nie musieli i nie chcieli spędzać go

z dala od obecności wychowawcy. Konkretnie oznacza to niepozostawianie nigdy

wychowanków bez opieki, ale także na przykład dokładne wcześniejsze zaplanowanie gier i

zabaw, przewidzenie czasu potrzebnego na poszczególne zajęcia, przygotowanie „wariantu

rezerwowego” na wypadek niepogody, obecność wychowawców czy animatorów w pobliżu

miejsc potencjalnie niebezpiecznych, obecność nauczycieli wśród uczniów podczas przerw, a

nawet takie projektowanie budynków, by nie sprzyjały wyszukiwaniu zakątków poza

oddziaływaniem wychowawcy.

7

Ks. Bosko zwraca uwagę na stałą asystencję, która stanowi główna cechę systemu

prewencyjnego. Poucza, iż wychowawca powinien być całkowicie oddany i poświęcający się

dobru wychowanka. Wskazuje także, że zażyłość rodzinna, którą powinien wyróżniać się

wychowawca winna przemawiać i oddziaływać na młodzież trafiając na grunt serca, dając

tym samym odczuć wychowankowi, iż jest ważnym ogniwem we wspólnocie i zawsze może

liczyć na obecność opiekuna czy wychowawcy w procesie wychowawczym.

8

2.2 Relacje zaufania

Taki styl wychowania jest możliwy i skuteczny tylko wtedy, gdy zdobędzie się zaufanie i

szacunek wychowanków. Święty Jan Bosko miał złe wspomnienia z seminarium.

Wychowawcy, których cenił i których chętnie by słuchał, unikali rozmów z klerykami.

Dlatego, kiedy sam został wychowawcą, jednym z ważniejszych postanowień stało się dla

niego być do dyspozycji, chętnie rozmawiać i samemu wychodzić z inicjatywą kontaktu z

młodymi ludźmi. W stylu salezjańskim, relacje – opierające się na wzajemnym zaufaniu i

przyjaźni (przy poszanowaniu różnicy ról wychowawcy i wychowanka) – są jednym z

najbardziej skutecznych elementów formacji i warunkiem, by asystencja, która ma być

towarzyszeniem młodemu człowiekowi, nie przerodziła się w dozór.

9

Nieustanna obecność, „asystencja” daje możliwość uniknięcia w pracy wychowawczej

negatywnego wpływu represyjnego. Stały kontakt z podopiecznymi stanowi indywidualną

relację osobową, z każdym wychowankiem z osobna. Daje mu to fundament ufności ze strony

7

http://salezjanie.pl/biblioteka/?insp=ALL&kat=5&id=208 z dnia 21.02.2011

8

L. Cian, Wychowanie… dz. cyt., s. 138.

9

J. Wilk, Współczesny wychowawca w stylu księdza Bosko, Lublin 1998, s. 13-25.

wychowawcy i stanowi pomost pomiędzy wychowawcami i wychowankami. Ks. Bosko

połączył funkcję asystencji z budowaniem klimatu radości i duchowej, rodzinnej atmosfery,

co dostrzec można było w postawie chłopców, która była na wskroś ufna i otwarta na

propozycje wychowawcze.

10

Okazywanie bezinteresownej miłości, zaufania i dobroci sprzyja rozwojowi wychowanka

i uczy go okazywania miłości bezinteresownej we wszystkich relacjach osobowych. Młody

człowiek uczy się powoli wdrażać w indywidualny plan wychowania, który zakłada

odpowiedzialna miłość i realizację jej w przestrzeni całego swojego życia.

11

3. Salezjańska tradycja

Asystencja jest bodaj najważniejszą częścią tradycji salezjańskiej przekazywanej sobie

przez kolejne pokolenia wychowawców. Ksiądz Bosko chciał, by salezjanie już od nowicjatu

byli obecni wśród młodzieży. W odróżnieniu od innych zakonników, klerycy salezjańscy

przerywali naukę w seminarium, by przez dwa lata odbywać w szkołach bądź oratoriach,

praktykę zwaną właśnie asystencją. Od czasów księdza Bosko przetrwał zwyczaj, ze asystenci

wchodzili do klas przed uczniami. Pozostawienie uczniów samych było traktowane surowiej,

niż opuszczenie modlitw zakonnych.

12

Salezjańskie oratoria, szkoły, wspólnoty formacyjne stwarzają dobrą okazję, aby

wykorzystać sprawdzone już metody wychowawcze. To one kształtują młodego człowieka

wkraczającego w dorosłe życie nie tylko pod względem ugruntowania religijnego,

emocjonalnego, merytorycznej wiedzy i umiejętności zawodowych, ale także przygotowują

do podjęcia konkretnych wyzwań w działalności społecznej. Myślę tu zwłaszcza o żywo

obecnych w salezjańskim systemie wychowawczym praktykach kształtowania w młodzieży

umiejętności współpracy w grupie i odpowiedzialności za powierzone zadania, odkrywania

indywidualnych zdolności, pasji, pielęgnowania wrażliwości artystycznej czy też

inspirowania do własnych twórczych poszukiwań, umiejętności dokonywania krytycznej

oceny i wyboru, jak również do uzasadniania własnych decyzji. Pamiętać należy

o systematycznym kultywowaniu narodowej tożsamości i wychowaniu do patriotyzmu. Nie

można też zapomnieć o tak bliskich księdzu Bosko prerogatywach, jak wychowanie do

10

R. Wienschenh, Podstawy pedagogiki księdza Jana Bosko, Warszawa 1996, s. 142.

11

L. Cian, Wychowanie…, dz. cyt., s. 201.

12

R. Domeniko, dz. cyt., s. 8.

przyjaźni i czystej miłości, uwrażliwianie młodych na potrzeby innych, kształtowanie w nich

postawy szacunku wobec życia i zdrowia ludzkiego.

13

Realizacja tak widzianej misji wychowawczej nie jest łatwa. Wymaga od pedagogów

salezjańskich niezwykłej czujności, delikatności w procesie wychowawczym, ugruntowanej

wiedzy społecznej, filozoficznej i historycznej. Wymaga świadectwa ich świadomego

zaangażowania w działalność na rzecz lokalnej czy narodowej społeczności, przejrzystych

postaw, wierności wyznawanym wartościom. Przede wszystkim zaś determinacji w ciągłym

podejmowaniu prób zaszczepiania w młodzieży wrażliwości społecznej. Tym bardziej, że

wychowaniu dobrego chrześcijanina i obywatela nie idzie w sukurs współczesna poprawność

polityczna. Religię i cały chrześcijański system wartości próbuje się zepchnąć do pozycji

marginalnych, zarezerwowanych dla prywatnych praktyk, a nie dla przestrzeni, która tworzy

życie społeczne. Przykładów jest aż nadto. Wciąż przecież, patrząc chociażby na polskie

doświadczenia, jesteśmy świadkami, jak łatwo na tym polu wielu manipuluje młodym

pokoleniem, wykorzystując jego wrażliwość.

Odwołanie się do życia księdza Bosko i jego zaangażowania wychowawczego oraz

sukcesów osiągniętych mimo niesprzyjających warunków zewnętrznych pozwala mieć

nadzieję, że również dzisiaj myśl pedagogiczna tego wielkiego wychowawcy, wcielana przez

nas codzienną praktyką obecności salezjańskiej wśród młodzieży, pozwoli zbudować na jej

fundamentach szeroki ruch społeczeństwa zaangażowanego, który ma szansę chociaż

w części przełamać bierność na niwie życia społecznego, widoczną niestety wśród wielu

wierzących.

Zakończenie

Spoglądając na doświadczenia pedagogiki salezjańskiej i problemy wychowawcze we

współczesnym świecie w kontekście dla logo rodzic, wychowawca – dziecko rodzą się

pytania:

 Co oznacza być z dzieckiem dziś?

Zauważamy zwiększające się tempo życia. Coraz mniejszą ilość czasu, która rodzice

poświęcają dziecku. Najczęściej zastępnikiem budowania relacji osobowych staje się sadzanie

dziecka przed telewizorem, wyjście na zakupy czy do kina. Skarżymy się na to, że dzieci nie

słuchają rodziców. Rodzice nie rozmawiają z dziećmi. Takie rozumienie współprzebywania z

13

http://mateusz.pl/donbosco/1008-1-Wasowicz-Wychowac-dobrego-obywatela.htm z dnia 2.02.1011

dzieckiem jakie proponuje pedagogika salezjańska w kontekście asystencji daje gwarancję

budowania zadawalających relacji tak dla dziecka jak i rodzica-wychowawcy.

 Na ile jest to istotne?

Bycie z dzieckiem dziś jest sprawą bardzo istotne. To bycie powinno być tak fizyczne jak i

psychiczne. Daje ono możliwość lepszego zrozumienia dziecka i zareagowania w porę, gdy

dziecko będzie miało kłopoty. We współczesnym świecie zauważa się bardzo dużą kruchość

emocjonalną dziecka. Niesie to za sobą wiele zagrożeń i zaburzeń. Dzięki byciu z dzieckiem

można wielu z nich uniknąć.

 Czy dziecko tego oczekuje?

Z samej konstrukcji psychicznej dziecka wynika, że jest ono nastawione na rodzica, który

stanowi dla niego podstawę bezpieczeństwa. Dziecko oczekuje, że rodzic będzie przy nim bez

względu na okoliczności. Jest to naturalne oczekiwanie. Widząc jednak, że tak nie jest.

Widząc, że rodzice nie mają dla nich czasu, same uczą się organizować sobie świat

zewnętrzny. Czasami starają się także szantażować rodziców, używając argumentu braku

czasu dla nich, wymuszając w ten sposób (poprzez poczucie winy) na zaspokajanie ich

potrzeb. Rodzi się w ten sposób niebezpieczeństwo, iż dzieci będą manipulować rodzicami.

 Czy opiekun (wychowawca, nauczyciel, rodzic) są na to gotowi?

Z analizy przemian we współczesnym świecie i obserwacji zwiększającego się tępa życia

wynika, że opiekunowie nie są gotowi na asystencje przy dziecku. Wymagałoby to od nich

poświęcenia dużej ilości czasu i energii, której nie maja po powrocie z pracy. Jednak

pozytywne jest zjawisko zwiększającej się świadomości tej potrzeby. Wielu rodziców widząc

potrzebę współbycia z dzieckiem decyduje się na zmianę jakości swojego życia i

zmniejszenie jego tępa. Są to decyzje dojrzałe i przemyślana. Daje to możliwość podjęcia

dialogu pomiędzy rodzicem-wychowawcą i dzieckiem w kontekście bycia przy mim.

Bibliografia

Chrobak S., System zapobiegawczy świętego Jana Bosko jako pomoc i metoda wychowawcza,

„Doradca”, 2000 nr 22, ss. 6-12.

Cian L., System zapobiegawczy św. Jana Bosko, Warszawa 1986.

Cian L., Wychowanie w duchu Księdza Bosko, Warszawa 1990.

Domeniko R., Memorie biografie, „Wychowawca”, 2005 nr 2 (146), ss. 10-13.

Słownik Języka Polskiego, Warszawa 2007, t. 1, s. 60.

Wienschenh R. , Podstawy pedagogiki księdza Jana Bosko, Warszawa 1996.

Wilk J. , Współczesny wychowawca w stylu księdza Bosko, Lublin 1998.

Źródła nietrwałe

Don Bosco-http://mateusz.pl/donbosco/1008-1-Wasowicz-Wychowac-dobrego

obywatela.htm z dnia 2.02.1011

Salezjanie- http://salezjanie.pl/biblioteka/?insp=ALL&kat=5&id=208 z dnia 21.02.2011

Oratorium Salezjańskie - http://www.nspj.czest.pl/oratorium/formacja/42-system z dnia

21.02.2011