plik

Jerzy Jarzębski

Stan w ysoce

niepożądany

Bohater naszej krytyki

Pośród

rozm aity ch

dyskusji

przew ijających się przez naszą k ry ty k ę istn ieje jed

na, najdziw niejsza, dyskusja-w idm o o bohaterze m ło

dej  prozy.  In n e  d y skusje  m ają   swój  początek  i  ko
niec,  m a ją   okresy  szczególnego  nasilenia,  an g ażu ją
sprzeczne  stanow iska  i  poglądy;  ona  jed n a   obyw a
się  bez  tego  doskonale.  Ta  d y sk u sja  stoi  w   m iejscu
od  dziesięcioleci,  ale  —  dziw nym   tra fem   —  dalej
trw a.  N ik t  się  w   niej  w łaściw ie  z  nikim   nie  spiera,
panuje  w zruszająca  zgoda  co  do  dw u  p rzyn ajm n iej
spraw :  1)  m łoda  lite ra tu ra   (szczególnie  proza,  rzecz
jasna)  nie  k reu je   bohaterów ,  którzy   m ogliby  posłu
żyć  pokoleniu  rów ieśników   za  zw ierciadło,  w zorzec
postępow ania,  m edium ,  pozw alające  rozpoznać  pod
staw ow e  k o n flik ty   ideow e  i  m oralne  epoki;  2)  je s t  to
sta n   w ysoce  niepożądany,  z  którego  generację  m ło

dych p isarzy trz e b a n ieu sta n n ie rozliczać.

S p raw a b o h a te ra stała się a k tu a ln a zaraz po w ojnie,

w   pierw szych  dyskusjach  o  realizm ie,  a  potem   po
w racała  ja k   bum erang.  P o rów n ajm y  kilka  tek stó w
w y b ra n y c h   n a   chybił  tra fił  z  półki:

109

B O H A T E R N A S Z E J K R Y T Y K I

Flaszen:

„Walka ze schematyzm em jest przede w szystkim walką

o pełnowartościowość bohatera literatury” (N o w y Zoil, czyli

0 schem atyzm ie, 1951).

A teraz, po dziesięcioleciu, Ja ce k Łukasiew icz:

„Stale szukamy bohatera, niezadowoleni z tych, których

mamy.  Niezadowoleni  ze  skonw encjonalizowania  zastanych
wzorców,  nie  chcem y  tworzyć  nowych  ideałów.  W  każdym
razie  nie  powinny  to  być  ideały  bezwzględne;  nie  chodzi

nam o idealnych herosów, którzy by w iedzieli i potrafili

wszystko.  Wystarczy,  jeśli  starym  kanonom  i  starym  praw
dom  potrafią  przeciwstawić  nowe,  jeśli  postarają  się  zrozu
m ieć  siebie  w   zm ienionym  św iecie  i  świadom i  w łasnej  sy

tuacji, staną się mądrzejsi i silniejsi od innych, żyjących

w złudzeniu” (Szm aciarze i bohaterow ie, 1963).

1 w reszcie Maciąg:

„Niech  się  nam  nie  wydaje,  że  deprecjacja  osobowości  —
ow a  problem atyczna  zdobycz  kultury  w ieku  —  stała  się
trwałym   punktem   dojścia;  przekonaniem  nie  wym agającym
już  rewizji.  Tęsknota  za  w ybitnym   bohaterem  powróci,  prze

m ówi w pew nym momencie, bo takie są obyczaje ludzkości.

C zytelnik zażąda od pisarza wyobraźni, w iedzy i mądrości.
Które w tej chw ili jak gdyby uleciały w inne, nieliterackie

regiony ducha” (Ż y w i i w spółcześni, 1972).

S ądy zbliżone m ożna by cytow ać jeszcze długo. Oczy
wiście, ró żn e są tu p u n k ty w yjścia, ale diagnoza i po

s tu la ty   podobne.
I  cóż  z  tego?  —   spytam y.  Te  p o stu laty   brzm ią  sym
patycznie,  lite ra tu ra   zawsze  żyw otność  sw ą  opierała

n a k reacji w ielkich indyw idualności, sy n tetyzujących
dążenia i niepokoje społeczeństw a danej epoki. O ba

w ę budzi tylko porów nanie d a t: przez la t dw adzieścia

z  górą  k ry ty k a   opiera  swój  ro zrach u n ek   z  lite ra tu rą
n a   sprzeciw ie  w obec  jej  aktualnego  stanu.  I  rzecz
n ie  w   sam ym   sprzeciw ie  —  zadaniem   k ry ty k a   nie
je s t  w szak  basow anie  pisarzom   —   ale  w   tym ,  że

ów b u n t k ry ty k i się ustatecznił, uschem atyzow ał, że

ja k gdyby nic now ego w ty m w zględzie nie zacho

dzi — zarów no w prozie kolejnych m łodych roczni
ków, ja k i w tow arzyszących debiutom k rytycznych

Czytelnik
zażąda

J E R Z Y J A R Z Ę B S K I

1 1 0

om ówieniach. Niezgoda n a rzeczyw istość może b yć

w artością  pozytyw ną,  jeśli  tę   rzeczyw istość  p o trafi
zm ieniać;  w   w y padku  jednak,  gdy  obiektyw ne  fak ty
z  jednej  a  k ry ty k a   z  drugiej  stro n y   o bw arow ują  na
stałe  sw e  pozycje,  n asu w a  się  wniosek,  że  być  m oże
nie  k o n stru k ty w n y   sprzeciw   to  —  a  raczej  ignoro
w anie  realiów .

Co gorsza, rów nolegle do głosu k ry ty k i pow ażnej

pojaw ia  się  m asa  w ypow iedzi  tuzinkow ych  recenzen
tów   lub  zgoła  całkiem   przypadkow ych  „napraw iaczy
lite ra tu ry ”,  któ rzy   z  całą  pow agą  grom ią,  radzą,  po
uczają,  w ykorzy stu jąc  czysto  w e rb a ln ą   szatę  tam tej,
am bitniejszej  dyskusji.  I  oni  także  życzą  sobie  „bo

h a te ra ” ,  ale  to  słowo,  n ad u żyte  i  naciągnięte  do  róż
n y ch   celów,  traci  precy zy jny   sens  i  w zm aga  ty lk o
bałagan  w śród  pojęć.
Czego  bow iem   żąda  k ry ty k a   od  m łodej  lite ra tu ry ?
Je d n i  chcą  bohatera-w zorca  czy  b o h a te ra   pozy ty w -

Trzy

postulaty

nego, k tó ry pełniłby rolę zdecydow anie w ychow aw

czą; d rudzy w olą m ówić o bohaterze, w k tó ry m m ło
de pokolenie u jrzałoby siebie, sw oje tro ski i p roble

m y;  in n i  jeszcze  —   o  bo haterze  ucieleśniającym   n ie
pokoje  epoki,  w ym ierzającym   spraw iedliw ość  św iatu.
W  dyskusjach  n a d e r  często  łączy  się  lu b   w ręcz  utoż
sam ia  te  trzy   postulaty,  nie  pam iętając,  że  pierw szy
m ówi  o  podporządkow aniu  k reacji  b o h a te ra   społecz

nem u ideałow i obyw atela lub n a w e t w zorcow i pro

pagow anem u przez ośrodki kierow nicze; drugi —

o  ukształtow aniu  go  podług  „w izeru nk u  w łasnego” ,
funkcjonującego  w   świadom ości  p rzeciętnej  jedn o
stki,  o  dopasow aniu  go  —  w   pew nej  p rzyn ajm n iej

m ierze — do św iatopoglądow ego stereo ty p u ; n a ko

niec trzeci — o m aksym alnej w ierności wobec rz e

czyw istej sytuacji historyczno-społecznej.

Z tego b rak u precyzji w y n ik a ją dalsze konsekw en
cje: co innego bowiem b o hater-po stać literacka, k tó

ry służy jak iejś ponadczasow ej, często n ie u św iada

m ianej jeszcze „praw dzie epoki” , co innego n a to
m iast b o h ater n a żołdzie współczesnego społeczeń-

11.1

B O H A T E R N A S Z E J K R Y T Y K I

stw a, pełniący rolę w zorca lu b „zw ierciadła” . T en
ostatni, by mógł pełnić swe funkcje, m usi zostać po

w szechnie zaakceptow any, a to oznacza zw y k le: skon

kretyzow any,

n iejako w y ab strah o w an y

z dzieła

i  w prow adzony  w   in te rsu b ie k ty w n ą   sferę  św iado
mości  społecznej.  W okulskiem u  fu n d u je   się  sklep  n a
K rakow skim   Przedm ieściu,  szerm ierze w alczą  o  „Sza

blę W ołodyjow skiego”, a S herlock Holm es odbiera

nadal jeszcze listy w m ieszkaniu p rzy B aker S treet.

N asuw a się więc w niosek, że postać literack a jest

niejako „bo haterem in p o ten tia ”, właściwego boha

tera   czyni  z  niej  dopiero  a k ty w n a   w spółpraca  środo
w iska  odbiorczego,  k tó re  w y b ie ra   pew ne  sylw etki,
by  je  następ n ie

przym ierzyć do w łasnego

św iata

i zmitologizować.
P y ta ją c o b o h a te ra m łodej lite ra tu ry , pow inniśm y

pytać  rów nocześnie  o  k u ltu ro w ą   sytuację,  w a ru n k u
jącą  taki  w spółudział  społeczeństw a  w   k reacji.  I  tu
poczynają  wchodzić  w   grę  czynniki  odległe  od  tych,
które  w ym ienia  najczęściej  k ry ty k a   (siła  artystycznej

wizji, w arsztato w a spraw ność autora). To m ianow i
cie: a) techniczne w a ru n k i szerokiego rozpow szech

n ien ia dzieła, b) „m im etyczna spraw ność” danego ga

tu n k u (tak nazw ałbym — zależną nie od tw órcy, ale
od tw orzyw a dzieła — możliwość kształto w ania m a

k sym alnie w iern ej iluzji rzeczyw istości). Robiąc w y

cieczkę w przeszłość lite ra tu ry zauw ażym y, że do
początków X X w. ona jed y n ie zdolna b y ła tw orzyć

dynam iczną rep lik ę

rzeczyw istości — statyczność

sztuk  plastycznych  n ie  sp rzy jała  id en ty fik acji  odbior
cy  z  przedstaw ionym i  postaciam i  i  sytuacjam i.  Zdol
ność  w ytw arzan ia  w yrazisty ch   sy lw etek  bohaterów ,
pełniących  określone  społeczne  role,  zależała  w   ty m
w y padku  przede  w szystkim   od  spraw ności  kanału

przekazu.

I  tak   w   okresach,  kiedy  rozpow szechnienie  tekstów
pisanych  było  niew ielkie  (z  uw agi  tyleż  n a   w aru n k i
techniczne,  co  sto p ień  ed u k acji  społeczeństw a)  p rze

w agę w dziedzinie k reacji b o h ateró w zdobyw ały for

Sytuacja
kulturowa

J E R Z Y J A R Z Ę B S K I

112

U warunkowa
nia techniczne

m y literack ie przenoszone u stn ie (epos i d ra m a t sta -

rogrecki, średniow ieczna epika b o h atersk a i żyw oty

św iętych — kolportow ane poprzez am bonę, wreszcie

d ram a t elżbietański), kiedy zaś przew ażała k u ltu ra

słowa drukow anego — zyskiw ały na znaczeniu p o sta

cie kreow ane przez prozatorów (tak w okresie re n e

sansu: po w ynalezien iu druku, a przed w ykształce

niem się form współczesnego te a tru , n a stęp n ie —

w   m iarę  technicznego  udoskonalania  produkcji  ksią
żek  i  w zrastającego  odsetka  ludzi  piśm ienn y ch  —
w   w ieku  X V III  i  XIX).

Oczywiście, d ziałają tu jeszcze inne czynniki, ja k np.

„państw ow y” k u lt boh aterów w staro ży tn y m R zy

mie, w spółdziałanie m itologii i religii (starożytna

G recja i średniow ieczna Europa) lub inne, lokalne

w zględy (m otyw ujące np. k arierę boh ateró w epickiej

poezji i d ram a tu rom antycznego w Polsce); ogólnie

jed n a k zależność m iędzy „technicznym u zbrojen iem ”

lite ra tu ry a zdolnością tw orzenia społecznie nośnych

postaci-w zorców w y d aje się bezsporna.

W iek XX, k tó ry przyniósł ogrom ny rozwój n a jp ie rw

film u, potem ra d ia i telew izji, stw arza zupełnie n o

w ą k u ltu ro w ą sy tu ację lite ra tu ry . Nie m oże ona ko n

kurow ać z now ym i technikam i przekazu zarów no co
do zmysłowego bogactw a kreow anej rzeczyw istości,

jak i co do m asowości odbioru. Nowy b o h a te r film o
w y czy b o h a te r telew izyjnego serialu zdobyw a d ru z

gocącą przew agę tech n iczn ą ; szczególnie te n o sta t

ni — w yśw ietlenie bow iem serialu oglądanego jed n o
cześnie przez m iliony w idzów jest ju ż doniosłym fak

tem społecznym , z dnia n a dzień może obudzić w ie l
ką „narodow ą” dyskusję. Rodzi się zresztą nie znana

uprzednio form a „ b o h a te ra ” na poły realnego, n a po

ły fikcyjnego: to aktor, k tó ry ucieleśniał jak iś ty p lub

ideał i którego nie da się już rozdzielić na osobowość

rzeczyw istą i w iązkę realizow anych ról. T ak było
w p rzy p ad k u C haplina, Bogarta, Deana, M arylin

113

B O H A T E R N A S Z E J K R Y T Y K I

M onroe lub D aniela O lbrychskiego — współczesnego

polskiego  „b o h atera  rom antycznego” .
W  tej  sy tu acji  lite ra tu ra   ja k   gdyby  w y cofu je  się
z  teren ó w   zagrożonych  k onkurencją,  szuka  w   sobie
w artości  sw oistych,  n ie  do  podrobienia.  K to  wie,
w   ja k   dużym   sto p n iu   te n   now y  sta n   rzeczy  w p ły

n ął n a w y p arcie tradycyjnego, w szechw iedzącego n a r

ra to ra przez n a rra to ra z określoną, ściśle personalną
perspektyw ą, w y raźn ie zaprezentow anego w tekście.

Proza  operu jąca  n a rra c ją   „przezroczystą”  d aje  się
zw ykle  bez  większego  tru d u   przenieść  n a   ek ran ;
środki  film ow e  zawodzą  jed n a k   w   p rzy p ad k u  np.
Sanatorium   pod  klepsydrą,  P am iętnika  z  pow stania
w arszaw skiego  lub  książek  Buczkowskiego.  Proza
ucieka  w   sty listy czn y   czy  fa b u la rn y   e k sp ery m en t  a l
bo  w   subiektyw izm .  N ajw ażniejszym  b o h aterem  lite -

Bohaterem staje

ra tu ry s ta je się w coraz w iększym sto p n iu sam a u to r-

się autor

-m an ipulato r, jaw n ie odsłaniający sznurki, za k tó re

pociągając  —   porusza  b ohatera.  Postacie  literackie
nie  tylko  więc  tra c ą   zdolność  życia  poza  dziełem   —
w   ch arak terze  w yrazistych,  akceptow anych  społecz
nie  sylw etek-w zorców ,  ale  do  tego  odsłaniają  w łasn ą

sztuczność, m ają — ja k Schulzow skie m an ek iny —

tę tylko stronę, k tó rą zw racają k u odbiorcy, k tó ra

potrzebna je st autorow i do k o n struk cji ucieleśnionego
w akcji logicznego w yw odu czy m aterialn ej replik i

w łasnego  sta n u   ducha.
Czy  to  źle,  czy  dobrze?  Z dania  m ogą  być  podzielone;
w   każdym   razie  oparcie  n a   „kw estii  b o h a te ra ”  diag
nozy  n a   tem a t  k ry zy su   w   polskiej  prozie  współcze
snej  w y d aje  się  pochopne,  a  prócz  tego  sygnalizuje

niechęć k ry ty k i do podjęcia dyskusji o litera tu rz e
n a tle szerszego ko n tek stu sp ra w zw iązanych z a k tu

alnym stanem k u ltu ry . Takiej dyskusji bardzo po
trzeba i kto wie, jak ie m ogłyby być jej rezultaty .

Bo — być może — żadnego k ry zy su nie m a — tylko
z upływ em la t k u ltu ro w a sy tu acja lite ra tu ry zmie

niła się (niepostrzeżenie dla k ry ty k i, zajętej profesjo
nalnym i spraw am i) i te ra z in n e n am ju ż w yp ad a przy-

J E R Z Y J A R Z Ę B S K I

114

„Krytyka
im m anentna”

kładać m iary do prozy? P ow tarzam : n ie wiem, ale

też dowiedzieć się tego nie sposób z recenzji i b ila n
sów m ielących bez przerw y te sam e zawodowe pro

blem y.

D yskusja  o  realizm ie  w ypaliła  się,  a   po  p aździerniku
przyszedł  w   k ry ty c e   okres  spokojnego  liberalizm u.
W łaśnie:  spokojnego.  W ydaje  się,  że  pluralizm   tw ó r

czych i k ry tyczn y ch w arsztatów n a tere n ie prozy nie
przyniósł w iększych korzyści, poniew aż nie doszło

w łaściw ie  do  żadnej  pow ażniejszej  dyskusji  pom iędzy
w spółistniej ącymi  artysty czny m i  k ieru nkam i  i  stan o
w iskam i.  Takie  dyskusje  m iały   m iejsce  w śród  poe

tów, prozaicy tylko — pisali książki, k ry ty cy —

zdaw kow o je recenzow ali. N astępu je

paradoksalny

m ariaż m iędzy prześw iadczeniem o niem ocy lite ra tu

ry w zakresie rozstrzygania ideow ych problem ów
epoki a zw ulgaryzow aną

m etodologią

stru k tu ra li-

stycznego opisu dzieła; oba te czynniki sp rz y ja ją

k ry ty ce im m anentnej, rozp atru jącej u tw ó r bez od
niesienia do szeroko rozum ianej sy tuacji k u ltu ro w ej,

u tw ó r ja k o   estetyczny  przedm iot,  m ający  tak ą   lu b  in
n ą  w ew n ętrzn ą  stru k tu rę ,  m niej  lu b   bardziej  sp ra w
nie  w ykonany.  N a  tym   tle  doszło  do  stryw ializow ania
problem u  bohatera,  k tó ry   m ógł  sprow okow ać  isto tn ie
w ażki  spór  n a   tem a t  now ej  kulturo w ej  roli  prozy,
n a   tem a t  w aru n kó w   realizm u,  socjologii  twórczości
i  odbioru  lite ra tu ry   itd.  —   w   rzeczyw istości  p rze
rodził  się  w   problem   ja k   gdyby  w arsztato w y:  pisa
rzom   radzi  się  bez  u stanku,  ja k   w yprodukow ać  idola,

wzorzec,  „zw ierciadło”  —   ta k   jak b y   w szystkie  po
zostałe  kw estie  były  bądź  niew ażne,  bądź  rozw iązane.
M nożą  się  więc  techniczne  w skazów ki  i  recep tu ry ,
a  w śród  czytelników   rozpisuje  się  an k iety   i  w ciąż  n a

now o respondenci odpow iadają n a bałam u tn ie sfor

m ułow ane pytania.
„Jaki b o h a te r je s t po trzebn y w spółczesnem u poko

len iu ? ” — tak ie hasło rzuciła nastolatkom w zeszłym
roku red a k c ja „Życia L iterackiego” . I nasto latk i od

pow iedziały po prostu, ja k sobie w y o b rażają ideał

115

B O H A T E R N A S Z E J K R Y T Y K I

człow ieka współczesnego. W yniki an k iety są klasycz

n y m przyk ład em zniekształcenia w yn ik ó w bad ań po

przez z góry zaw artą w p y ta n iu sugestię. L au reat
pierw szej nagrody, zapew ne w ie m y czytelnik prasy

literack iej, w ie doskonale, jak i po w in ien być idealny

obyw atel naszych czasów, w ie z drugiej strony, że
b o h a te r literack i m usi być postacią k o n flik to w ą —

inaczej powieść um rze przed narodzeniem . A nkieto
w e pytanie, dość dw uznaczne, sugeruje, że k reacja

w zorca osobowego je st w łaśnie sp raw ą lite ra tu ry .
R espondent w ik ła się w najlepszej w ierze w sprzecz

ności, m iesza co chw ila rzeczyw istość z litera c k ą fik

cją, w zorzec obyw atela — z b o h aterem powieści. Po

w sta je re c e p tu ra groteskow a w swej drobiazgowości,

ucho igielne, przez k tó re nie prześlizgnęłaby się żad

n a   w ażniejsza  postać  z  dzieł  przeszłości  —  od  A n ty
gony  do  M aćka  Chełmickiego.  W  te n   sposób  do  zm i-
styfikow anego  problem u  dodaje  się  sztuczną  dysku

sję:  v o x   populi  głosi  to,  co  m u  podsunie  an k ieter.
Lat  tem u   kilka,  n a   jednej  z  łódzkich  W iosen  P oety c
kich,  K rzysztof  G ąsiorow ski  m ów ił  o  stan ie  kry zy su
jako  „sposobie  bycia”  w spółczesnej  poezji.  W  w ięk
szym   m oże  stopniu  m ożna  odnieść  to  sform ułow anie
do  m łodej  prozy.  Ale  kryzys  poezji,  zdaniem   Gąsio-
row skiego,  w y n ik ający   z ciągle  now ych  p rete n sji  k ry
tyki,  n a   k tó re  poeci

sukcesyw nie

„odpow iadają”,

m iał być m otorem jej dynam icznego rozw oju. Tym
czasem stan d yskusji o najm łodszych fab u lato rach —

od  la t  podobny  —  pozw alał  sądzić,  że  jed n i  i  d rudzy
—  pisarze  i  k ry ty c y   —  w ym ościli  sobie  w ygodne
gniazdko  w   tej  „kryzysow ej  sy tu a c ji” ,  m ało  tego,

m etodą  ankiet,  o  k tó ry ch  w yżej  m ówiłem ,  w y k ształ
cili  ju ż   sw oistą  „publiczność”  spraw y   kryzysu,  od
pow iadającą  zawsze  podobnie,  bez  zastanow ienia,  n a

pytanie, co dolega m łodej prozie.
K ry ty k a dzisiejsza żąda od p ro zaika jednocześnie

zbyt w iele i zb y t m ało: żąda od niego k reacji boha-

tera-w zorca o szerokim społecznym rezonansie, nie
dostrzegając, że fun k cję tę daw no p rzejęły bardziej

Groteskowa
receptura

J E R Z Y J A R Z Ę B S K I

116

Ostre widzenie
literatury

nośne środki kulturow ego

przekazu;

powieściowy

idol  nie  w y g ra  z  k ap itanem   Klossem.  Ta  sam a  k ry ty
k a  rów nocześnie  p ro p o n u je  pisarzow i  w achlarz  go
tow ych  problem ów ,  ju ż  sform ułow anych  dyskursyw -
nie  przez  nau k i  społeczne,  oczekując,  ż e 'te n   ubierze

podsunięty m ate ria ł w a rty sty czn ą form ę. I to m a

być w szystko, czego żąda się od prozaika? P raw d zi
w ie am b itna lite ra tu ra zawsze sam a staw iała p roble

m y — często n a w e t nieśw iadom ie — w dialogu
tw órcy i k ry ty k i, tw órcy i publiczności ulegały w e r

balizacji, w chodziły w społeczną świadom ość now e

treści św iatopoglądow - N a tym przecie polega „os
trość w idzenia”, a nie n a w arsztatow ej spraw ności

w odrysow yw aniu w cześniej sform ułow anych proble

mów.  Jeśli  z  tak iej  „ostrości”  lite ra tu ra   zrezygnu
je  —   straci  rację  bytu.  P isarz  tw orzy  w ychylony
w   przód,  n iep ew n y  rez u lta tó w   swej  diagnozy,  tw orzy
niekiedy   w   drastycznej  opozycji  wobec  św iatopoglą
du  i  prześw iadczeń  sw oich  w spółczesnych;  p odejm uje
ryzyko  arty sty czn eg o  i  ideow ego  błędu,  za  k tóry

płaci,  m usi  płacić  —   ale  jego  zw ycięstw a,  rzadkie,
są  tym ,  co  n a d a je   ran g ę   literatu rze.
Należałoby  w ięc  m oże  życzyć  pisarzow i,  aby  jego

b ohater,  jego  w iz ja   św iata  w y dały   się  czytelnikow i
w spółczesnem u  obce,  ab y   ran iły   jego  poczucie  za
dom ow ienia  w   rzeczyw istości,  aby  utożsam ienie z li

terack ą  postacią  w ym agało  —  może  n a w e t  bolesne
go  —  zerw an ia  z  dotychczasow ym i  w yobrażeniam i.
W artość  lite ra tu ry   n ie  polega  przecież  n a   tym ,  by
lu stro   pow ieściow ego  św iata  odbiło  nam   nasze  w łasne
sądy  o  sobie  i  problem ach  epoki,  ale  m oże  bardziej
—  n a   tym ,  że  owo  lu stro   zm usza  do  rew izji  tych
sądów,  zm usza  —  innym i  słow y  —  do  intelektualnego
w ysiłku.  B o h ater  m a  czasem  praw o  do  schem atyzm u

(ileż razy alegoria w ięcej i ciekaw iej m ów iła o w spół

czesności  niż  w ery sty czn a  odbitka)  —  nie  m a  p raw a
być  schem atyczną  refleksja,  k tó rą   k o n ta k t  z  ow ym
bohaterem   budzi  w   odbiorcy  literackiego  przekazu.
Więc  w   końcu  —   by  uporać  się  z  różnym i  znaczenia

117

B O H A T E R N A S Z E J K R Y T Y K I

mi, nakładający m i się w pojęciu „ b o h a te ra ” : n ie m a
p roblem u „bohatera, w któ ry m czytelnik m ógłby od

naleźć siebie” — je st za to problem realizm u, będą

cego n ie w ie rn ą

odbitką

naszych

prześw iadczeń

o  świecie,  ale  poszukiw aniem   now ej  w izji,  n a d ą ża ją
cej  za  zm iennym   tłem   w a ru n k ó w   społeczno-ekono
m icznych  i  kulturow ych.  Nie  m a  p ro b lem u   „boha-

tera-w zo rca”  —   je st  n ato m iast  p roblem   dynam iki
k u ltu ry   i  w   jej  obrębie  —   zm iennej  fu n k cji  lite ra
tu ry .  Nie  m a  w reszcie  problem u  „b o h atera-w y razi-
ciela  niepokojów   ideow ych  epoki”  —   je s t  problem

in telek tu aln ej  i  ideow ej  zaw artości  lite ra tu ry ,  dla
którego  sp ra w a   b o h atera  je s t  zawsze  jed y n ie   pochod
ną.  Jeżeli  więc  k ry ty k a   nie  chce  tylk o   k onstatow ać

bezradnie kryzysu, n a .który nie m a ra d y (stąd by

w ynikało, że takiego m am y b ohatera, n a jakiego za

służyliśm y), m usi podjąć dysk usję p raw d ziw ą —
o n a p ra w d ę isto tn y ch problem ach. Od „p raw d y bo

h a te ra ” ileż w ażniejsza je s t „ p ra w d a a u to ra ”, od
u m iejętności

kreacji

osób — zdolność

staw ian ia

praw dziw ie w ażkich, ak tu aln y ch kw estii i p isarska
odw aga w procesie

w ym ierzan ia

spraw iedliw ości

św iatu. Życzę naszej k ry ty c e w p isan ia dy sk u sji o bo

h aterze w d y skusję o całej k u ltu rze i m iejscu w niej

lite ra tu ry .

Zupełnie inne
problemy