1
Biernat Henryk
1
Kulik Stanisław
2
Noga Bogdan
3
Słowa kluczowe: geotermia, zatłaczanie, korozja, kwasowanie, inkrustacja
MoŜliwości pozyskiwania energii odnawialnej i problemy związane z eksploatacją
ciepłowni geotermalnych wykorzystujących wody termalne z kolektorów porowych
Streszczenie
Obecnie prawie wszystkie zakłady geotermalne w mniejszym lub większym stopniu
borykają się z trudnościami związanymi z zatłaczaniem schłodzonej wody termalnej do
warstw macierzystych. Jak wykazały nasze badania, moŜliwości chłonne otworów juŜ na eta-
pie ich dokumentowania są o około jedną trzecią mniejsze niŜ moŜliwości eksploatacyjne
(przy stosowanych obecnie konstrukcjach otworów eksploatacyjnych). We wszystkich działa-
jących obecnie zakładach geotermalnych obserwuje się równieŜ występowanie w mniejszym
lub większym stopniu zjawiska korozji metali w kontakcie z wodą termalną. Na podstawie
wykonanych pomiarów geofizycznych zjawisko korozji obserwuje się głównie w otworach
zatłaczających i w napowierzchniowych rurociągach tłocznych. Obecnie istnieje moŜliwość
wyeliminowania bądź bardzo powaŜnego zmarginalizowania wpływu korozji na kolmatację
strefy złoŜowej w otworach zatłaczających. Pozostaje jednak nadal bardzo powaŜny problem
inkrustacji strefy przyodwiertowej związkami chemicznymi wytrącającymi się z wysoko zmi-
neralizowanych wód na skutek zmian warunków fizyko-chemicznych spowodowanych eks-
ploatacją. Problem inkrustacji moŜna znacząco ograniczyć poprzez zastosowanie miękkiego
kwasowania, które wymaga jeszcze dalszych badań.
1. Wprowadzenie
Procesy pozyskiwania energii towarzyszyły człowiekowi od zarania dziejów, zmieniły
się tylko formy i źródła energii w kolejnych etapach rozwoju cywilizacyjnego ludzkości.
Wszystko jednak rozpoczęło się od zastosowania odnawialnych źródeł energii związanych
głównie z siłą wiatru i wody. Tak więc człowiek wykorzystywał energię odnawialną na długo
przed paliwami kopalnymi, będącymi głównymi źródłami obecnie pozyskiwanej energii.
Energetyka konwencjonalna, oparta na spalaniu paliw kopalnych, takich jak węgiel
kamienny i brunatny, ropa naftowa czy gaz ziemny nie jest w stanie w dłuŜszej perspektywie
zaspokoić rosnących potrzeb ludzkości, ze względu na ograniczone zasoby tych paliw oraz
degradację środowiska naturalnego. MoŜna zatem przypuszczać, Ŝe w miarę upływu czasu
koszty wyprodukowania energii konwencjonalnej będą wzrastać coraz szybciej w miarę kur-
czenia się zasobów. Skuteczną zatem alternatywą dla wyczerpujących się zasobów paliw ko-
palnianych i dymiących kominów elektrociepłowni moŜe okazać się wykorzystanie energii
wód geotermalnych.
2. Zasoby energii wód termalnych w Polsce
Polska jest krajem o duŜych, potencjalnych moŜliwościach pozyskiwania energii geo-
termalnej. Ponad połowę obszaru naszego kraju obejmuje wielki zbiornik permsko-
mezozoiczny, w obrębie którego znajdują się mniejsze jednostki geologiczne z występujący-
2
mi w nich kolektorami wód termalnych. Zbiorniki wód termalnych, które są perspektywiczne
i mogą być wykorzystywane do pozyskania energii geotermalnej znajdują się głównie
w utworach mezozoicznych.
Na obszarze NiŜu Polski głównym poziomem wodonośnym wód termalnych są utwo-
ry kredy i jury dolnej będące piaszczystym i piaszczysto - mułowcowym kompleksem utwo-
rów kredowych i liasowych. Warstwy te charakteryzują się dobrymi własnościami kolektor-
skimi. W warstwach tych udział piaskowców o dobrych własnościach kolektorskich wynosi
około 60-80%. W piaskowcach tych porowatość określona laboratoryjnie wynosi 14-19%,
przepuszczalność do1000 mD.
Utwory kredy dolnej występują na róŜnych głębokościach od 1000 do 2000 m. MiąŜ-
szość tych utworów waha się w granica od 10 do 100 m. Mineralizacja wód występujących
w warstwach kredy dolnej zmienia się od wody pitnej do 10 g/dm
3
. Wydajność eksploatacyj-
ną tych wód moŜna złoŜyć do 50 do 100 m
3
/h. W najbardziej perspektywicznych strefach
temperatury wód dolno kredowych pozostają w przedziale od kilku do 70
o
C.
Z utworów jury dolnej moŜna uzyskiwać wydajność eksploatacyjną wody termalnej
od 100 do 300m
3
/h. MiąŜszość tych utworów jest zmienna i waha się w granicach od kilku do
ponad 300 m. Z uwagi na złoŜoną i zróŜnicowaną budowę geologiczną, utwory liasowe zale-
gają na róŜnych, znacznie róŜniących się głębokościach, od 500 mppt na wale kujawskim do
3000 m w niecce łódzkiej.
Głębokość zalegania utworów liasowych ma wpływ na temperatury jakie moŜna uzy-
skać z eksploatowanych wód termalnych (rys. 1). Zmienność w polu temperatur zbiornika
dolnojurajskiego jest znaczna osiągając w skrajnych przedziałach wartości temperatur wód
gruntowych, natomiast na największych głębokościach dochodzi ona do 100
o
C w osiowej
części niecki mogileńsko-łódzkiej.
Rys. 1. Przekrój geologiczny 1 – 1’
Zbiornik dolnojurajski stanowi strukturę ciągłą, o bardzo zróŜnicowanych miąŜszo-
ś
ciach i głębokości występowania. Powoduje to duŜe zróŜnicowanie mineralizacji wydoby-
wanych wód. Mineralizację powyŜej 100 g/dm3 obserwujemy z reguły na głębokościach
większych niŜ 1500 m.
Zbiorniki paleozoiczne - permski, karboński i kambryjski - ze względu na gorsze roz-
poznanie, większą głębokość występowania, wyŜsze koszty udokumentowania tych horyzon-
3
tów, naleŜy uznać za mniej korzystne, mimo wyŜszych temperatur występujących w nich wód
termalnych.
3. Problemy z zatłaczaniem wydobytych wód termalnych
Prawie wszystkie Zakłady Geotermalne zlokalizowane na terenie Polski w mniejszym
lub większym stopniu borykają się z trudnościami związanymi z zatłaczaniem schłodzonej
wody termalnej do warstw macierzystych i z występującą korozją. Trzeba równieŜ zaznaczyć,
Ŝ
e wszystkie te ciepłownie mają udokumentowane zasoby wód, limitowane nie moŜliwościa-
mi wydobywczymi otworów eksploatacyjnych a moŜliwościami wtłoczenia wód schłodzo-
nych do górotworu wykorzystując otwór zatłaczający. Jak wykazały nasze badania, moŜliwo-
ś
ci chłonne otworów juŜ na etapie ich dokumentowania są o około jedną trzecią mniejsze niŜ
moŜliwości eksploatacyjne.
Rys. 2. Wydajność i ciśnienie w otworze GT-2 w pierwszych 4 latach eksploatacji
Problemy z zatłaczaniem wydobytej wody geotermalnej przedstawione zostaną na
przykładzie otworów Pyrzyce GT - 2 oraz GT - 4. Po odwierceniu i zafiltrowaniu między
20.11.1992 – 23.01.1993 r otworu Pyrzyce GT - 2 wykonano pompowanie oczyszczające,
które wykazało wydajność 168m
3
/h. Pod koniec 1995 i z początkiem 1996 roku przeprowa-
dzono pompowania eksploatacyjno – zatłaczające a wydajność zatłaczania wynosiła
148,6m
3
/h przy stabilizacji ciśnienia na poziomie 2,5 bara po 55 godzinach. Z kolei w otwo-
rze GT – 4 uzyskano wydajność 143m
3
/h oraz stabilizację ciśnienia na poziomie 3,7 bara,
którą uzyskano po 314 godzinach. Po włączeniu otworu GT - 2 do obiegu geotermalnego ci-
ś
nienie zatłaczania wynosiło 5,7 bara przy wydajności zatłaczania 135m
3
/h. Od 1997 nastę-
pował systematyczny spadek wydajności od 115m
3
/h przy ciśnieniu 9 barów w marcu 1997
roku, aŜ do 12m
3
/h w 2000 roku przy ciśnieniu przekraczającym 12 barów (rys. 2). W tym
samym czasie w otworze GT – 4 nie obserwowano pogorszenia chłonności – około 6 barów
przy wydajności 100m
3
/h, około 10 barów przy wydajności 150m
3
/h.
Do roku 2005 problemy pojawiały się cyklicznie według tego samego schematu - na-
gły wzrost ciśnienia i spadek wydajności po przestoju. KaŜdorazowo pomagała regeneracja
otworu otwór GT – 2 gdzie po regeneracji w lutym 2004 wydajność wzrosła dwukrotnie. Jed-
nak kaŜde obniŜenie efektywności zatłaczania i kaŜdorazowa regeneracja pomimo poprawy
4
parametrów skracały czas między wystąpieniami kolejnych spadków wydajności. W 2005
roku wykonano kolejne próby poprawy chłonności otworów GT – 2 i GT - 4 poprzez grun-
towne czyszczenie mechaniczne i chemiczne. Wykonane wówczas prace doprowadziły do
znacznej poprawy (osiągnięto rezultat 170m
3
/h przy ciśnieniu 1,8 bara).
Tak więc, podstawowymi problemami otworów zatłaczających są postępujący spadek
wydajności i efektywności zatłaczania. Problemy te zaleŜą natomiast od wielu czynników
technicznych związanych z działalnością określonej ciepłowni, przy czym najwaŜniejszymi
wydają się być:
- sposób eksploatacji tzn. wielkość poboru i ciągłość zatłaczania wody,
- oczyszczanie wody zatłaczanej,
- stałość schładzania wody,
- zabezpieczenie antykorozyjne całego układu,
- inkrustacji strefy przyodwiertowej.
4. Korozja rur okładzinowych w otworach zatłaczających
We wszystkich działających ciepłowniach obserwuje się występowanie w mniejszym
lub większym stopniu zjawisko korozji. Na podstawie wykonanych pomiarów geofizycznych
zjawisko korozji obserwuje się głównie w otworach zatłaczających i w napowierzchniowych
rurociągach tłocznych.
Ocenę stanu technicznego po 10 latach eksploatacji rur okładzinowych w otworze Py-
rzyce GT-2 wykonano na podstawie analizy statycznej pomiaru wykonanego wieloramien-
nym średnicomierzem (Multifinger Imaging Tool - MIT 60). Pomiaru dokonano w interwale
od 0 do 1511 m z dokładnością do 3 mm. W otworze Pyrzyce GT-2 zapuszczona jest kolumna
okładzinowych 9 5/8", grubość ścianki 10.05 mm. Rury te wykonane są ze stali J55 z prze-
znaczeniem do odwiertów geologicznych i hydrogeologicznych. W otworze tym zamontowa-
no równieŜ zestaw rur 6 5/8" z filtrem prętowym Johnsona wykonanym ze stali nierdzewnej
S304. Okazało się, Ŝe w 2 rurach okładzinowych 9 5/8" występują bardzo głębokie wŜery
równe bądź przekraczające 90% grubości ich ścianek (rys. 3).
a) b)
Rys. 3. Wizualizacja wŜerów korozyjnych w otworze Pyrzyce GT-2:
a) rura nr 45 - głębokość 423 m, b) rura nr 124 - głębokość 1192 m
Podczas oceny stany technicznego rur okładzinowych 9 5/8" w otworze Pyrzyce GT-2
stwierdzono, Ŝe 39 z nich jest w bardzo złym stanie technicznym, w których wartość uszko-
dzeń zawiera się w przedziale od 51 do 100% grubości ścianki (rys. 4). Zły stan techniczny -
czyli przypadek kiedy uszkodzenia zawierają się w przedziale od 41 do 50% grubości ścianki
5
- stwierdzono w przypadku 59 rur. Średni stan uszkodzeń wahający się w przedziale od 21 do
40% grubości ścianki zanotowano w przypadku 47 rur. śadnej badanej rury nie zakwalifiko-
wano do stanu dobrego czyli takiego, dla którego uszkodzenia nie przekraczają 20% ubytku
grubości ścianki.
Rys. 4. Zmniejszenie grubości ścianki rur po 10 latach eksploatacji otworu GT-2
Podczas pomiarów wieloramiennym średnicomierzem stwierdzono, Ŝe rury 6 5/8"
(filtr Johnsona) we wszystkich otworach geotermii Pyrzyce są w dobrym stanie technicznym.
Wyniki pomiarów potwierdziły sie po wyciągnięciu sita bezpieczeństwa na którym nie zano-
towano Ŝadnych ognisk korozji.
Ocenę stanu rur okładzinowych wieloramiennym średnicomierzem MIT-60 przepro-
wadzono równieŜ w otworze Pyrzyce GT-4, w którym zapuszczone są identyczne rury co
w otworze GT-2. W tym przypadku pomiar wykonano w interwale od 0 do 1270 m oraz
w oparciu o uzyskane dane statystyczne dokonano oceny technicznej 136 rur okładzinowych.
Po wykonaniu pomiarów zlokalizowano aŜ 35 potencjalnych otworów a najgłębszy z nich
przebijający ściankę rury znajduje się w rurze nr 134 na głębokości 1247 m (rys. 5).
a) b)
Rys. 5. Wizualizacja wŜerów korozyjnych w otworze Pyrzyce GT-4:
a) rura nr 134 - głębokość 1247 m, b) rura nr 136 - głębokość 1263 m
Na podstawie wykonanej analizy moŜna stwierdzić, iŜ rury okładzinowe w badanym
otworze są w znacznie gorszym stanie niŜ w otworze Pyrzyce GT-2. W badanym interwale aŜ
125 rur okładzinowych 9 5/8" jest w bardzo złym stanie technicznym, 4 jest w złym stanie a 7
6
z nich charakteryzuje się średnim stanem technicznym (rys. 6). Do głębokości 1006 m ko-
lumna rur okładzinowych jest skorodowana i przeplatana kilkoma strefami perforacji np. 692
- 711 m , 891 - 910 m. PoniŜej głębokości 1006 m kolumna rur jest skorodowana i znacznie
sperforowana - wykazuje ubytki powyŜej 90% grubości ścianki.
Rys. 6. Zmniejszenie grubości ścianki rur po 10 latach eksploatacji otworu GT-4
Na rys. 7a przedstawione są fragmenty rur ze stali J55 wydobyte z otworu zatłaczają-
cego GT-4 po 10 latach eksploatacji. Na rys. 7b przedstawiony jest fragment wyciągniętego
sita bezpieczeństwa na którym nie zaobserwowano Ŝadnych ogniw korozji.
a) b)
Rys. 7. Elementy wydobyte z otworu Pyrzyce GT-4:
a) fragmenty punktowo skorodowanych rur, b) sito bezpieczeństwa
Pomiaru średnic wewnętrznych rur okładzinowych dokonano równieŜ w otworze eks-
ploatacyjnym Pyrzyce GT-3. Po przebadaniu 110 rur okazało sie, Ŝe są one w stanie dobrym
lub średnim w miarę zwiększania się głębokości (rys. 8). W tym przypadku tylko na jednej
rurze nr 108 zanotowano punktowe zjawisko korozji.
7
Rys. 8. Zmniejszenie grubości ścianki rur po 10 latach eksploatacji otworu GT-3
Do dnia dzisiejszego nie znane są mechanizmy powstawania zwiększonej korozji rur
okładzinowych w otworach zatłaczających. W otworach eksploatacyjnych korozja zachodzi
w znacznie mniejszym stopniu co wynika z analizy przeprowadzonej na rys. 4,6 i 8. Podczas
eksploatacji otworów i rurociągów naziemnych powstaje korozja punktowa. Efektem wystę-
powania korozji wŜerowej są miejscowe uszkodzenia wewnętrznej powierzchni mogące pro-
wadzić do powstawania perforacji i wycieków zmuszających do zatrzymania obiegu wody
termalnej.
Obecnie istnieje moŜliwość wyeliminowania bądź bardzo powaŜnego zmarginalizo-
wania wpływu korozji na kolmatację strefy złoŜowej w otworach zatłaczających. MoŜna tego
dokonać poprzez dobór odpornych na korozję materiałów przeznaczonych na rury. Prostym
rozwiązaniem moŜe być zastosowanie stali nierdzewnej S304 ale jest to jednak przedsięwzię-
cie bardzo drogie.
W otworach geotermalnych, które dopiero będą wykonywane ograniczenie problemu
z korozją moŜna osiągnąć przez zastosowanie rur z fiberglasu lub rur wyłoŜonych od środka
wykładziną polietylenową wysokiej gęstości typu HDPE. Rozwiązanie z rurami z fiberglasu -
będzie wymagało jednak zmiany obecnie stosowanych konstrukcji otworu co w znacznym
stopniu podnosi koszt całej inwestycji.
W otworach juŜ eksploatowanych moŜna ograniczyć korozję poprzez zapuszczenie rur
wyłoŜonych od środka wykładziną polietylenową wysokiej gęstości typu HDPE. W otworze
Pyrzyce GT-2 i GT-4 rozwiązanie to zastosowano w lutym 2008 roku po kolejnym juŜ wzro-
ś
cie ciśnienia zatłaczania oraz spadku wydajności. Rozwiązanie to w połączeniu z miękkim
kwasowaniem przyniosło oczekiwane rezultaty.
5. Inkrustacja w otworach zatłaczających
Pozostaje nadal bardzo powaŜny problem inkrustacji strefy przyodwiertowej związ-
kami chemicznymi wytrącającymi się z wysoko zmineralizowanych wód na skutek zmian
warunków fizyko-chemicznych spowodowanych eksploatacją.
Problemem w zdiagnozowaniu przyczyn powstawania kolmatacji jest wieloetapowość
tego mechanizmu. Do tej pory nie modelowano zachowania solanki jako takiej w warunkach
spadku ciśnienia i temperatury (przy eksploatacji) i ponownego wzrostu ciśnienia i temperatu-
ry (przy zatłaczaniu). Jednak traktując solankę jako roztwór hydrotermalny moŜna odwołać
8
się do znanych modeli petrologicznych i złoŜowych – kolmatacja, a więc wytrącanie się osa-
dów poniekąd jako hydrotermalnych złóŜ, wraz z całym inwentarzem procesów takich jak
wzrost i spadek temperatury oraz ciśnienia, czy kolejność wytrącania.
Celem kwasowania jest ograniczenie negatywnej działalności wykładnika stęŜenia
jonów wodorowych (pH), jednej z przyczyn powstawania kolmatacji. Węglany preferują śro-
dowisko alkaliczne. Symulacja pH pozwoli uzyskać stan równowagi chemicznej, w której
węglan wapnia (CaCO
3
), nie będzie strącany. Korzyścią płynącą z zastosowania tej metody
będzie nie tylko wyeliminowanie przyczyny kolmatacji węglanowej, ale równieŜ pozbycie się
dotychczasowych efektów w warstwie wodonośnej poprzez systematyczne rozpuszczanie
węglanu wapnia gromadzącego się dotychczas w warstwie złoŜowej z dala od otworu.
W przypadku Geotermii Pyrzyce kolmatacja wydaje się być główną przyczyną spadku
wydajności. Wydaje się, Ŝe tego procesu obecnie nie da się całkowicie wyeliminować przy
eksploatacji wód w kolektorach porowych. Po ograniczeniu lub wręcz wyeliminowaniu koro-
zji w ciepłowni geotermalnej w Pyrzycach aby ograniczyć przytykanie strefy przyodwierto-
wej związkami chemicznymi zastosowano ,,miękkie kwasowanie” (rys. 9). Miękkie kwaso-
wanie moŜe rozwiązać problem występowania inkrustacji i przytykania części czynnej filtra
zainstalowanego w warstwie wodonośnej.
Rys. 9. Obraz zmian chłonności odwiertów GT2 i GT4
w następstwie wykonanych kwasowań w 2009 r.
Problem w stosowanej metodzie stanowiło stęŜenie kwasu solnego jakie naleŜałoby
dobrać. Przy wysokim stęŜeniu zatłaczanego kwasu mogłoby dochodzić do reakcji z rurami
okładzinowymi a z kolei zbyt niskie nie odniosłoby Ŝądanego skutku.
Badania przeprowadzone przez labolatorium PG „POLGEOL” wykazały, Ŝe optymal-
ne stęŜenie kwasu solnego powinno wynosić około 0,1 - 0,2%. Wyniki uzyskano eksperymen-
talne poprzez umieszczenie w naczyniach o róŜnym stęŜeń kwasu solnego (0,2%, 1%, 5%,
10%, 15%) pięciu próbek pobranych z rury stalowej. Następnie mierzono czas przebywania
poszczególnych prób w zadanym środowisku kwasowym, oraz mierzono ilość przereagowa-
nego kwasu w danym czasie. Przy relatywnie wysokich stęŜeniach reakcja zachodziła prawie
natychmiast. Kwas uzyskiwał jasnoŜółtą barwę świadczącą o reakcji kwasu ze stalą, Przy
stęŜeniach niŜszych, reakcja zachodziła znacznie wolniej. Przy roztworze kwasu solnego
9
o stęŜeniu 1% widoczne efekty zauwaŜyć moŜna było dopiero po kilku godzinach, zaś
w przypadku stęŜenia 0,2% minimalne efekty moŜna było zaobserwować dopiero po 24h.
Zatem stosowanie przez dłuŜszy czas kwasu o stęŜeniu do 0,2% nie powinno przejawiać ob-
jawów negatywnych. Co więcej, po oczyszczeniu rur z rdzy, HCl ze stalowymi rurami będzie
reagował w jeszcze mniejszym stopniu.
Po zastosowaniu punktowego „miękkiego kwasowania” uzyskano znaczną poprawę
chłonności otworów zatłaczających (rys. 9). Zdecydowanie wzrasta wydajność i spada ciśnie-
nie zatłaczania. Niemniej po pewnym czasie od wykonanego zabiegu obserwuje się powolny
spadek chłonności otworów i wzrost ciśnienia zatłaczania. Zjawisko to wyraźnie moŜna zaob-
serwować na rys. 10.
Rys. 10. Obraz zmian w wydajności zatłaczania do odwiertu GT4
po kwasowaniu przeprowadzonym w marcu 2009 r.
Obecnie w ciepłowni geotermalnej w Pyrzycach prowadzone są prace, które zmierzają do
zastosowania ciągłego „miękkiego kwasowania” wykonywanego juŜ z miejsca wyznaczonego
w ciepłowni geotermalnej. Powinno to nie tylko usuwać przyczyny inkrustacji ale zapobiegać
wytrącaniu się związków z solanki powodujących przytykanie filtrów zainstalowanych w
warstwie złoŜowej.
Dla ciepłowni geotermalnej w Pyrzycach zaproponowano zastosowanie miękkiego
kwasowania w koncepcji nieco zmienionej. Zatłaczany nieustannie kwas w trybie ciągłym (od
góry otworu, nie stosując syfonówek) ma za zadanie nie tylko rozpuszczać węglany, ale rów-
nieŜ wyeliminować przyczynę ich strącania, a więc obniŜenie pH.
6. Podsumowanie
Z wykonanych badań po 10 latach pracy ciepłowni geotermalnej w Pyrzycach wynika,
Ŝ
e korozja rur występuje w otworach zatłaczających. Korazja dotyczy głównie rur okładzino-
wych wykonanych ze stali J55. Wielkość korozji moŜna wiązać z czasem i ilością zatłaczanej
wody. W otworze Pyrzyce GT-4 na którym spoczywał główny cięŜar pracy całego obiegu
geotermalnego obserwujemy o wiele większe zuŜycie rur niŜ w otworze GT-2. Postępującej
korozji nie obserwuje się w otworach eksploatacyjnych. Nie zaobserwowano równieŜ korozji
10
w otworach zatłaczających w rurach 6 5/8” (filtr Johnsona) wykonanych ze stali S304. Koro-
zji rur nie naleŜy wiązać ze wzrostem mineralizacji wody termalnej.
W celu moŜliwości dalszej eksploatacji otworów zatłaczających od środka wyłoŜono
je wykładziną polietylenową wysokiej gęstości (HDPE). Wcześniej po wyłoŜeniu od środka
wykładziną HDPE rurociągu napowierzchniowego łączącego ciepłownię geotermalną z otwo-
rami zatłaczającymi nastąpiła zdecydowana poprawa pracy filtrów napowierzchniowych zain-
stalowanych przy otworach zatłaczających. Nie obserwuje się wytrącania na filtrach w formie
osadów związków Ŝelaza oraz zaobserwowano dłuŜszy okres pracy filtrów pomiędzy wymia-
nami.
W celu uniknięcia inkrustacji zastosowano „miękkie kwasowanie” wykonywane punk-
towo. Zaobserwowano znaczną poprawę chłonności otworów zatłaczających. Obecnie pro-
wadzone są prace wykonywania „miękkiego kwasowania” w sposób ciągły.
1
Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL S.A. ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa,
biernat@polgeol.pl
2
Ciepłownia geotermalna w Pyrzycach, ul. Cieplna 26, Pyrzyce
3
Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego, ul. Krasickiego 54, 26-600 Radom,
b.noga@pr.radom.pl