TYTUL: "Manifest komunistyczny
AUTOR: Karol Marks, Fryderyk Engels

OPRACOWAL : Cezary Cholewinski ([e-mail]) ----
-----------------------------------------------------------------
----

Manifest Partii Komunistycznej (1)

Widmo kr

ąż

y po Europie - widmo

komunizmu.Wszystkie pot

ę

gi starej Europy

poł

ą

czyły si

ę

w

ś

wi

ę

tej nagonce przeciw temu

widmu: papie

ż

i car, Metternich i Guizot,

francuscy radykałowie i niemieccy
policjanci.Gdzie jest taka parta opozycyjna,
ktora przez swoich rz

ą

dz

ą

cych przeciwników nie

zostałaby obwołana komunistyczn

ą

, gdzie taka,

która nie odwzajemniłaby si

ę

pi

ę

tnuj

ą

cym zarzutem

komunizmu zarówno bardziej post

ę

powym

opozycjonistom , jak i swym reakcyjnym
przeciwnikom? Z tej rzeczywisto

ś

ci wynika dwojaki

wniosek. Komunizm został ju

ż

przez wszystkie

europejskie pot

ę

gi uznany za pot

ę

g

ę

. Ju

ż

najwy

ż

szy czas, aby komuni

ś

ci otwarcie

przedstawili całemu

ś

wiatu swoje pogl

ą

dy, swoje

cele, swoje d

ąż

enia i bajce o widmie komunizmu

przeciwstawili własny manifest partii. W tym celu
zebrali si

ę

w Londynie komuni

ś

ci najró

ż

niejszych

narodowo

ś

ci i naszkicowali nast

ę

pujacy manifest,

który zostanie opublikowany w j

ę

zykach:

angielskim, francuskim, niemieckim, włoskim,
flamandzkim i du

ń

skim.

I - Bur

ż

uje i proletariusze (2)

Historia całego dotychczasowego
społecze

ń

stwa (3) jest histori

ą

walk klasowych.

Wolni i niewolnicy, patrycjusze i
plebejusze, baroni i gołota, bur

ż

uazja i lud,

krótko mowi

ą

c, wyzyskiwacze i wyzyskiwani stali

wci

ąż

naprzeciw sobie, prowadzili nieprzerwan

ą

,

czasem skryt

ą

, czasem otwart

ą

walk

ę

, walk

ę

, która

za ka

ż

dym razem ko

ń

czyla si

ę

rewolucyjnym

przekształceniem społecze

ń

stwa albo pospólnym

zanikiem walcz

ą

cych klas. We wcze

ś

niejszych

epokach historycznych znajdujemy prawie wsz

ę

dzie

całkowity podzial społecze

ń

stwa na ró

ż

ne stany,

rozmaite zró

ż

nicowanie pozycji społecznych .W

staro

ż

ytnym Rzymie mamy patrycjuszy, ekwitów,

plebejuszy, niewolników, w

ś

redniowieczu panów

feudalnych, wasali, rzemie

ś

lnikow, chłopów,

gołot

ę

i do tego jeszcze w prawie ka

ż

dej z tych

klas okre

ś

lone zró

ż

nicowanie.

Wyłaniaj

ą

ce si

ę

z upadłego społecze

ń

stwa

feudalnego nowoczesne społecze

ń

stwo bur

ż

uazyjne

nie zniosło przeciwie

ń

stw klasowych. Ono tylko

postawilo nowe klasy, warunki ucisku i formy
walki na miejscu starych. Nasza epoka, epoka
bur

ż

uazji, charakteryzuje si

ę

tym,

ż

e upro

ś

cila

sprzeczno

ś

ci klasowe. Całe społecze

ń

stwo rozpada

si

ę

coraz bardziej na dwa wrogie obozy, na dwie

wielkie otwarcie staj

ą

ce przeciwko sobie klasy:

bur

ż

uazj

ę

i proletariat. Ze

ś

redniowiecznej

gołoty rekrutowali si

ę

pierwsi mieszczanie; z

tych mieszczan rozwin

ę

ły si

ę

pierwsze elementy

bur

ż

uazji.

Odkrycie Ameryki, eksploracja Afryki
zdobywały dla powstaj

ą

cej bur

ż

uazji nowe tereny.

Rynek wschodnioindyjski i chi

ń

ski, kolonizacja

Ameryki, wymiana handlowa
z koloniami, zwi

ę

kszenie si

ę

ś

rodków wymiany i

obfito

ść

towarów nadaly handlowi ,

ż

egludze,

przemysłowi niespotykany rozmach, a mo

ż

liwo

ść

niezwykłego rozwoju rewolucyjnemu elementowi w
upadajacym społecze

ń

stwie feudalnym.

Dotychczasowa gospodarka feudalna ani
rzemie

ś

lnicze zakłady przemysłowe nie mogły ju

ż

zaspokoi

ć

popytu, rosn

ą

cego dzi

ę

ki nowym (4)

rynkom. Na ich miejscu pojawila si

ę

manufaktura.

Mistrzowie cechowi zostali wyparci przez
przemysłowy stan

ś

redni; podział pracy mi

ę

dzy

ró

ż

ne korporacje został zast

ą

pionmy przez podział

pracy w oddzielnych warsztatach. Ale caly czas
rósł rynek, caly czas rósł popyt. Tak

ż

e

manufaktura ju

ż

nie wystarczała. Wtedy para i

maszyny zrewolucjonizowały produkcj

ę

przemysłow

ą

.

Na miejscu manufaktury pojawił si

ę

nowoczesny

wielki przemysł, na miejscu przemysłowego stanu

ś

redniego pojawili si

ę

milionerzy przemysłowi,

szefowie całych armii przemysłowych, nowocze

ś

ni

bur

ż

uje. Wielki przemysł ostatecznie ukształtował

rynek

ś

wiatowy, który przygotowało odkrycie

Ameryki. Rynek

ś

wiatowy dał handlowi,

ż

egludze i

komunikacji l

ą

dowej mozliwo

ść

nieznanego

przedtem rozwoju. To wpłyn

ę

ło zwrotnie na rozwój

przemysłu, i w tej samej skali, w jakiej
rozwijały si

ę

przemysł, handel,

ż

egluga, koleje -

rozwijała si

ę

bur

ż

uazja, powi

ę

kszała swoje

kapitały, spychala wszystkie odziedziczone po

ś

redniowieczu klasy na drugi plan. Widzimy wi

ę

c,

ż

e nowoczesna bur

ż

uazja sama jest wytworem

długiego ciagu rozwojowego, szeregu przewrotów w
sposobie produkcji i wymiany. Ka

ż

de z tych

stadiów rozwoju bur

ż

uazji przynosiło

odpowiadaj

ą

cy mu post

ę

p polityczny. (5).

B

ę

d

ą

c stanem uciskanym przez panów

feudalnych, uzbrojonym i samorz

ą

dz

ą

cym si

ę

stowarzyszeniem (6) w komunie (7), tu niezale

ż

n

ą

republik

ą

miejsk

ą

(8), ówdzie trzecim stanem w

monarchii obło

ż

onym podatkami (9), wreszcie w

epoce manufaktury przeciwwag

ą

dla szlachty w

monarchii stanowej lub absolutnej (10), opanowała
ona główne podstawy wielkich monarchii, wreszcie
od czasu powstania wielkiego przemysłu i rynku

ś

wiatowego wywalczyła sobie wył

ą

czne panowanie

polityczne w nowoczesnych demokracjach
przedstawicielskich. Nowoczesna władza pa

ń

stwowa

jest tylko komitetem, ktory zarz

ą

dza

ogólnospołecznymi interesami calej klasy
bur

ż

uazyjnej.

Bur

ż

uazja odegrała w historii rol

ę

w

najwy

ż

szym stopniu rewolucyjn

ą

. Bur

ż

uazja,

gdziekolwiek zdobyła panowanie, zniszczyła
wszystkie feudalne, patriarchalne, sielankowe
stosunki.
Zerwała ona bezlito

ś

nie rozmaite wi

ę

zi

feudalne, które trzymały ludzi na ich naturalnych
miejscach, a nie przyniosła ze sob

ą

ż

adnych

nowych wi

ę

zi mi

ę

dzy czlowiekiem a czlowiekiem

oprocz gołego handlu, oprócz bezdusznego
“płacenia gotówk

ą

”. Utopiła ona w lodowatej

wodzie egoistycznego wyrachowania

ś

wi

ę

te dreszcze

pobo

ż

nego zachwycenia, rycerskiego uduchowienia,

kołtu

ń

skiej melancholii.

Rozmieniła ona osobist

ą

godno

ść

na warto

ść

kieszeni i na miejscu niezliczonych godnie
zasłu

ż

onych wolno

ś

ci postawiła pozbawion

ą

sumienia wolno

ść

handlu. Innymi słlowy,

postawiłla ona na miejscu wyzysku osłoni

ę

tego

iluzjami religijnymi
i politycznymi wyzysk oschły, otwarty,
bezwstydny, bezpo

ś

redni. Bur

ż

uazja obna

ż

yła

wszystkie do tej pory nazywane szlachetnymi i
traktowane z pobo

ż

n

ą

boja

ź

ni

ą

czynno

ś

ci duchowe.

Zmieniła ona lekarza, prawnika, ksi

ę

dza, poet

ę

,

naukowca
- w swoich płatnych robotników najemnych.
Bur

ż

uazja odebrała stosunkom rodzinnym ich

wzrusz

ą

jaco-sentymentalny welon i sprowadziła je

do czystych stosunków pieni

ęż

nych. Bur

ż

uazja

odkryła,

ż

e brutalne uzewn

ę

trznienie siły, ktore

reakcja tak bardzo podziwiała w

ś

redniowieczu,

znajduje pasuj

ą

ce do siebie uzupełnienie

w najgnu

ś

niejszym ukryciu si

ę

w nied

ź

wiedziej

skórze.
Najpierw wskazała, co mo

ż

e urzeczywistni

ć

ludzkie działanie. Wykonała całkiem inne cudowne
dzieła ni

ż

egipskie piramidy, rzymskie aklwedukty

i gotyckie katedry, przeprowadzila całkiem inne
wyprawy ni

ż

w

ę

drówki ludów i wyprawy krzy

ż

owe.

Bur

ż

uazja nie mo

ż

e istrnie

ć

, nie

rewolucjonizuj

ą

c ustawicznie instrumentów

produkcji, a wi

ę

c stosunków produkcji, a wi

ę

c

całych stosunków społecznych.
Przeciwnie, pozostawanie w stanie nie
zmienionym starego sposobu produkcji było
pierwszym warunkiem istnienia wszystkich
wcze

ś

niejszych klas przemysłowych. Epok

ę

bur

ż

uazyjn

ą

cechuj

ą

przede wszystkim: ustawiczne

rewolucjonizowanie produkcji, nieprzerwane
wstrz

ą

sy wszystkich stanów społecznych, wieczna

niepewno

ść

i ruch. (11)
Wszystkie uwa

ż

ane za trwałe okoliczno

ś

ci z

ich nast

ę

pstwami: szlachetnymi wyobra

ż

eniami i

pogl

ą

dami zostały zniesione, wszystkie nowo

utworzone zestarzały si

ę

, zanim mogły skostnie

ć

.

Wszystko co istniej

ą

ce i stałe - znikło

jak kamfora, wszystko co

ś

wi

ę

te - zostało

sekularyzowane, i wreszcie ludzie zostali
zmuszeni do trze

ź

wego spojrzenia na swoj

ą

sytuacj

ę

ż

yciow

ą

, swoje wzajemne stosunki.

Potrzeba ci

ą

głego rozszerzania zbytu swoich

produktów gna bur

ż

uazj

ę

po całej kuli ziemskiej.

Wsz

ę

dzie musi ona si

ę

pojawi

ć

, wsz

ę

dzie

ustanawia

ć

i budowa

ć

powi

ą

zania. Bur

ż

uazja przez

swoj

ą

(12) eksploatacj

ę

rynku

ś

wiatowego

ukształtowała kosmopolitycznie produkcj

ę

i konsumpcj

ę

wszystkich krajów. Ku wielkiemu

ż

alowi reakcjonistów usun

ę

ła ona ziemi

ę

spod nóg

narodowemu przemysłowi. Prastare przemysły
narodowe zostały zniszczone i wci

ąż

codziennie s

ą

niszczone. Znajduj

ą

si

ę

one pod naciskiem nowych

przemysłów, których wprowadzenie jest

ż

ywotn

ą

kwesti

ą

dla wszystkich rozwini

ę

tych narodów;

przemysłów, które pracuj

ą

nie tylko na surowcach

krajowych, ale i na pochodz

ą

cych z

najodleglejszych obszarów, i na których z kolei
produkty jest zapotrzebowanie nie tylko we
własnym kraju, ale tak samo we wszystkich
cz

ęś

ciach

ś

wiata. Na miejsce starych potrzeb,

zaspokajanych wyrobami krajowymi, przychodz

ą

nowe, które dla zaspokojenia korzystaj

ą

z

produktów najodleglejszych krajów i stref
klimatycznych. Na miejscu dawnej lokalnej i
narodowej samowystarczalno

ś

ci i izolacji

przychodzi wielostronny handel i wielostronna
wzajemna zale

ż

no

ść

narodów.

I jak dzieje si

ę

z wytwórczo

ś

ci

ą

materialn

ą

, tak samo dzieje si

ę

i z wytwórczo

ś

ci

ą

duchow

ą

. Wytwory duchowe poszczególnych narodów

staj

ą

si

ę

wspólnym dobrem.

Narodowa jednostronno

ść

i ograniczono

ść

staje si

ę

coraz mniej mo

ż

liwa, i z wielu

literatur narodowych i lokalnych tworzy si

ę

jedna

literatura

ś

wiatowa. Bur

ż

uazja wzrasta dzi

ę

ki

szybkiemu polepszaniu wszystkich czynnikow
produkcji, dzi

ę

ki nie ko

ń

cz

ą

cemu si

ę

ułatwianiu

komunikacji mi

ę

dzy wszystkimi, tak

ż

e najbardziej

pierwotnymi narodami ludzko

ś

ci. Niska cena jej

towarów jest ci

ęż

k

ą

artyleri

ą

, za której pomoc

ą

burzy ona do gruntu wszyskie chi

ń

skie mury,

zmusza do kapitulacji najtwardsz

ą

ksenofobi

ę

ludów pierwotnych. Zmusza ona wszystkie narody,
aby uznały bur

ż

uazyjny sposób produkcji za

własny, je

ś

li nie chca zostac zniszczone; zmusza

je, aby wprowadziły u siebie tak zwan

ą

cywilizacj

ę

, to znaczy stały si

ę

bur

ż

uazyjnymi.

Innymi słowy, stawarza ona sobie

ś

wiat na obraz i

podobie

ń

stwo swoje.

Bur

ż

uazja narzuciła wsi panowanie miasta.

Utworzyła ona olbrzymie miasta,
w ogromnym stopniu zwi

ę

kszyła liczb

ę

ludno

ś

ci

miejskiej kosztem wiejskiej i w ten sposób
oddzieliła pewn

ą

znacz

ą

c

ą

cz

ęść

ludno

ś

ci od

idiotycznego

ż

ycia wiejskiego.

Wie

ś

stała si

ę

zale

ż

na od miasta, ludy

pierwotne i kraje rozwijaj

ą

ce si

ę

od

rozwini

ę

tych, narody chłopskie od mieszcza

ń

skich,

Wschód od Zachodu.
Bur

ż

uazja znosi coraz bardziej

rozdrobnienie ludno

ś

ci,

ś

rodków produkcji i ich

posiadania. Zaglomerowała ona ludno

ść

,

scentralizowała

ś

rodki produkcji

i skoncentrowała ich własno

ść

w swoich r

ę

kach.

Koniecznym tego nast

ę

pstwem była

i centralizacja polityczna. Niezale

ż

ne, lu

ź

no

tylko zwi

ą

zane prowincje, z rozmaitymi

interesami, prawami., rz

ą

dami i cłami zostały

wtłoczone w jedn

ą

granic

ę

celn

ą

jako jeden naród

z jednym rz

ą

dem, jednym prawem i jednym interesem

narodowo-klasowym(13). Bur

ż

uazja w ci

ą

gu swego

zaledwie stuletniego panowania klasowego powołała
do

ż

ycia bardziej masywne i kolosalne siły

wytwórcze ni

ż

wszystkie poprzednie pokolenia

razem wzi

ę

te. Ujarzmienie sił przyrody,

mechanizacja, zastosowanie chemii w przemy

ś

le i

rolnictwie,

ż

egluga parowa, koleje, telegrafy

elektryczne, wzi

ę

cie pod upraw

ę

całych

kontynentów, regulacja rzek i - tyle ludzi
wyzutych z ziemi; które

ż

wcze

ś

niejsze (14)

stulecie przeczuwało,

ż

e takie siły sprawcze

drzemi

ą

w łonie uspołecznionej pracy?

A wi

ę

c (15) widzielismy:

Ś

rodki

produkcji i wymiany, na których podstawie
ukształtowała si

ę

bur

ż

uazja, zostały wytworzone w

społecze

ń

stwie feudalnym. Na okre

ś

lonym szczeblu

rozwoju dla tych

ś

rodków produkcji i wymiany

przestały by

ć

odpowiednie stosunki produkcji i

wymiany w społecze

ń

stwie feudalnym, feudalna

organizacja rolnictwa i manufaktury, innymi słowy
feudalne stosunki własno

ś

ci - dla zbyt dobrze ju

ż

rozwini

ę

tych sił wytwórczych. Hamowały one bowiem

produkcj

ę

, zamiast j

ą

wspomaga

ć

. W takim samym

stopniu, w jakim j

ą

kiedy

ś

wspomagały, zmieniły

si

ę

w wi

ę

zy j

ą

kr

ę

pujace. Musiały one zosta

ć

zerwane i zostały zerwane. Na ich miejsce
przyszła wolna konkurencja z odpowiadaj

ą

c

ą

jej

konstytucj

ą

społeczno-polityczn

ą

, z ekonomicznym

i politycznym panowaniem klasy bur

ż

uazyjnej.

Na naszych oczach odbywa si

ę

odczuwalny

ruch naprzód. Na bur

ż

uazyjne stosunki produkcji i

wymiany, bur

ż

uazyjne stosunki własno

ś

ci,

nowoczesne społecze

ń

stwo bur

ż

uazyjne, na tak

gwałtowny rozwój

ś

rodków produkcji i wymiany -

spogl

ą

damy zadziwieni, jak ucze

ń

czarnoksi

ęż

nika,

nie mog

ą

cy zapanowa

ć

nad mocami piekielnymi,

które sam wywołał. Od dziesi

ę

cioleci historia

przemysłu i handlu sprowadza si

ę

(16) do historii

walki współczesnych sił wytwórczych z
współczesnymi stosunkami produkcji, ze stosunkami
własno

ś

ci, które s

ą

warunkiem panowania bur

ż

uazji

i samego jej istnienia.
Do

ść

wymieni

ć

kryzysy gospodarcze, które

przez swoje okresowe nawroty coraz gro

ź

niej

stawiaj

ą

pod znakiem zapytania egzystencj

ę

całego społecze

ń

stwa bur

ż

uazyjnego. Podczas

regularnie wyst

ę

puj

ą

cych kryzysów gospodarczych

marnuje si

ę

du

ż

a cz

ęść

nie tylko wytworzonych

produktów, lecz (17) tak

ż

e gotowych do działania

sił wytwórczych. Podczas kryzysów mamy do
czynienia jakby z wybuchami epidemii, która
wszystkim wcze

ś

niejszym epokom wydawałaby si

ę

nonsensowna
- epidemii nadprodukcji. Społecze

ń

stwo nagle

powraca przej

ś

ciowo do stanu barbarzy

ń

stwa, n

ę

dzy

i głodu, odci

ę

te od wszystkich

ś

rodków wy

ż

ywienia

jak podczas wojny na wyniszczenie(18); przemysł,
handel wydaj

ą

si

ę

zniszczone; no i dlaczego tak

si

ę

dzieje? Poniewa

ż

społecze

ń

stwo posiada zbyt

wielk

ą

cywilizacj

ę

, za du

ż

o

ż

ywnosci, zbyt wielki

przemysł, zbyt wielki handel. Siły wytwórcze,
które stoj

ą

do jego dyspozycji, nie przyczyniaj

ą

si

ę

ju

ż

do utrzymywania (19) bur

ż

uazyjnych

stosunków własno

ś

ci; przeciwnie, dla tych

stosunków rozwijaj

ą

si

ę

one zbyt gwałtownie, tak

ż

e same s

ą

przez te stosunki hamowane; i poniewa

ż

maj

ą

tendencj

ę

do przezwyci

ęż

ania tego hamowania,

powoduj

ą

nieporz

ą

dek w całym społecze

ń

stwie

bur

ż

uazyjnym, który zawsze towarzyszy istnieniu

bur

ż

uazyjnej własno

ś

ci. Bur

ż

uazyjne stosunki

produkcji stały si

ę

zbyt ciasne, aby pomie

ś

ciło

si

ę

w nich całe osi

ą

gni

ę

te dzi

ę

ki nim bogactwo.

- W jaki sposób bu

ż

uazja stara si

ę

przeciwdziała

ć

kryzysom? Przez wymuszone

niszczenie masy sił wytwórczych z jednej strony,
przez opanowanie nowych rynków
i bardziej bezwzgl

ę

dna eksploatacj

ę

starych (20)

z drugiej. A wi

ę

c jak mo

ż

na okre

ś

lic ten sposób?

Zmniejsza on

ś

rodki, które mog

ą

przeciwdziała

ć

kryzysom, i dlatego przygotowuje nast

ę

pne kryzysy

coraz bardziej wszechogarniaj

ą

ce i coraz

gwałtowniejsze. Bro

ń

, za pomoc

ą

której bur

ż

uazja

usmierciła feudalizm, teraz jest skierowana
przeciwko samej bur

ż

uazji. Ale bur

ż

uazja nie

tylko wykuła bro

ń

, która jej przyniesie

ś

mier

ć

;

wytworzyła tak

ż

e ludzi, którzy tej broni bed

ą

u

ż

ywa

ć

- nowo

ż

ytnych proletariuszy, czyli

robotników. W takim samym stopniu, w jakim
rozwija si

ę

kapitał

i bur

ż

uazja, rozwija si

ę

nowo

ż

ytny proletariat,

klasa robotników, którzy

ż

yj

ą

tylko tak długo,

jak długo mog

ą

znale

żć

prac

ę

, a znajduj

ą

prac

ę

tylko dopóty, dopóki mog

ą

swoj

ą

prac

ą

powi

ę

kszy

ć

kapitał. Robotnicy ci, którzy musz

ą

si

ę

sami

sprzedawa

ć

, s

ą

takim samym towarem jak ka

ż

dy inny

artykuł, którym mo

ż

na handlowa

ć

i dlatego

wystawieni s

ą

na wszystkie zmienne losy

konkurencji, wszystkie osłabienia koniunktury.
Praca proletariuszy przez swój podział i
wykorzystanie maszyn utraciła cały samodzielny
charakter i dlatego dla (21) robotników utraciła
cały urok. Robotnik stał si

ę

zaledwie dodatkiem

do maszyny, od którego wymaga si

ę

tylko

najprostszych, najmonotonniejszych,
najłatwiejszych do nauczenia si

ę

czynnosci.

Koszty, które poci

ą

ga za soba zatrudnienie

robotnika, ograniczaja si

ę

dlatego wła

ś

ciwie do

wy

ż

ywienia, którego potrzebuje on dla utrzymania

przy

ż

yciu siebie i dla reprodukcji swojej klasy.

Cen

ą

jakiegokolwiek towaru, a wi

ę

c tak

ż

e

pracy(22), jest koszt jego wyprodukowania. W tym
samym stopniu, w jakim ro

ś

nie uci

ąż

liwo

ść

pracy,

obcina si

ę

płac

ę

. Wi

ę

cej, w tym samym stopniu, w

jakim rosn

ą

umaszynowienie i podział pracy,

wzrasta równie

ż

ilo

ść

(23) wykonywanej pracy,

b

ą

d

ź

to przez wydłu

ż

anie godzin pracy, b

ą

d

ź

to

przez zwi

ę

kszenie norm pracy w jednostce czasu,

przyspieszony bieg maszyn
i tak dalej. Nowoczesny przemysł zamienił mały
warsztat patriarchalnego majstra
w wielk

ą

fabryk

ę

kapitalisty przemysłowego. Masy

robotnicze, wyzyskiwane
w fabryce, zostały zorganizowane na wzór

ż

ołnierzy. Zostały one, jak “szeregowcy”

przemysłu, oddane pod nadzór całej hierarchii
“podoficerów” i “oficerów”. S

ą

one nie tylko

parobkami bur

ż

uazji, pa

ń

stwa bur

ż

uazyjnego, s

ą

one codziennie i stale zamieniane w parobków
przez maszyn

ę

, przez nadzorców i przede wszystkim

przez (24) poszczególnych bur

ż

ujów - wła

ś

cicieli

fabryk. Ten despotyzm jest tak małostkowy,
nienawistny, za

ż

arty,

ż

e otwarcie ogłasza zysk za

swój (25) cel. Praca r

ę

czna wymaga coraz

mniejszego wydatku sił i coraz mniejszej
zr

ę

czno

ś

ci, to znaczy coraz bardziej rozwija si

ę

nowoczesny przemysł, w którym praca ludzi jest
coraz bardziej wypierana przez maszyny (26). W
klasie robotniczej ró

ż

nice płci i wieku nie

powoduj

ą

ju

ż

istotnego zró

ż

nicowania

społecznego. Ró

ż

nica wyst

ę

puje tylko w kosztach

pracy, poniewa

ż

s

ą

ró

ż

ne narz

ę

dzia pracy,

dostosowane do ró

ż

nych mo

ż

liwo

ś

ci wieku i płci

pracowników.
Wyzysk robotnika przez fabrykanta tak
szeroko si

ę

rozprzestrzenił,

ż

e jak tylko

dostanie on wypłat

ę

, zaraz opadaj

ą

go

przedstawiciele innych cz

ęś

ci bur

ż

uazji:

kamienicznik, kramarz, wła

ś

ciciel lombardu (27) i

tak dalej. Dotychczasowi drobni przedstawiciele
stanów po

ś

rednich: drobni przemysłowcy, kupcy i

rentierzy, r

ę

kodzielnicy i chłopi, wszystkie te

klasy wtapiaj

ą

si

ę

w proletariat, cz

ęś

ciowo

przez to,

ż

e ich mały kapitał nie wystarcza na

zakład wielkoprzemysłowy, a konkurencja
z wi

ę

kszymi kapitalistami ich niszczy, cz

ęś

ciowo

przez to,

ż

e ich biegło

ść

staje si

ę

nieprzydatna

w zestawieniu z nowymi sposobami produkcji. Tak
wi

ę

c proletariat rekrutuje si

ę

spo

ś

ród wszystkich

klas społecze

ń

stwa. Proletariat przechodzi wiele

ró

ż

nych stadiów rozwoju. Jego walka przeciw

bur

ż

uazji rozpoczyna si

ę

wraz

z pocz

ą

tkiem jego istnienia. Na pocz

ą

tku walcz

ą

pojedynczy robotnicy, potem robotnicy jednej
fabryki, potem robotnicy jednej bran

ż

y skupieni w

jednym miejscu
- przeciwko pojedynczemu burzujowi, który ich
bezpo

ś

rednio wyzyskuje. Kieruj

ą

oni swe ataki nie

tylko przeciwko bur

ż

uazyjnym stosunkom produkcji,

kieruj

ą

je takze przeciw narz

ę

dziom pracy,

niszcz

ą

obce, konkurencyjne towary, niszcz

ą

maszyny, podpalaj

ą

fabryki, które usiłuj

ą

(28)

przywróci

ć

zdawałoby si

ę

miniony ju

ż

wyzysk

godny

ś

redniowiecza. W tym stadium robotnicy

tworz

ą

mas

ę

rozsypan

ą

po kraju

i rozbit

ą

przez konkurencj

ę

. Masowe trzymanie si

ę

razem robotników jest nie tylko skutkiem ich

własnego zjednoczenia, ale skutkiem zjednoczenia
bur

ż

uazji, która dla osi

ą

gni

ę

cia swoich własnych

celów politycznych musi uruchamia

ć

cały

proletariat
i jeszcze mo

ż

e to robi

ć

. W tym stadium

proletariusze zwalczaj

ą

wi

ę

c nie tylko swoich

wrogów, ale i wrogów swoich wrogów, pozostało

ś

ci

monarchii absolutnej, wła

ś

cicieli ziemskich,

kapitalistów nieprzemysłowych, drobnomieszczan.
Cały historycxny ruch jest wi

ę

c skoncentrowany w

r

ę

kach bur

ż

uazji; ka

ż

de wi

ę

c zwyci

ę

stwo, które

jest osi

ą

gane, jest zwyci

ę

stwem bur

ż

uazji. Ale

wraz z rozwojem przemysłu proletariat nie tylko
si

ę

powi

ę

ksza; jest on skoncentrowany w coraz

wi

ę

kszej masie, ro

ś

nie jego siła

i czuje on j

ą

coraz bardziej.

Interesy, sytuacje

ż

yciowe wewn

ą

trz

proletariatu, coraz bardziej si

ę

wyrównuj

ą

,

moniewa

ż

mechanizacja coraz bardziej zaciera

ró

ż

nice mi

ę

dzy rodzajami pracy i prawie wsz

ę

dzie

zbija płace do jednakowo niskiego poziomu.
Rosn

ą

ca konkurencja mi

ę

dzy bur

ż

ujami i wynikaj

ą

ce

z tego kryzysy gospodarcze powoduj

ą

stałe

obni

ż

anie płac robotników; rozwijaj

ą

ce si

ę

coraz

szybciej, nieprzerwane ulepszanie maszyn czyni
ich cał

ą

sytuacj

ę

ż

yciow

ą

coraz bardziej

niepewn

ą

; sprzeczno

ś

ci miedzy pojedynczym

robotnikiem a pojedynczym bur

ż

ujem coraz bardziej

nbieraja charakteru sprzeczno

ś

ci mi

ę

dzy dwiema

klasami. Dlatego robotnicy zaczynaj

ą

tworzy

ć

zmowy (29) przeciwko bur

ż

ujom; przyst

ę

puja razem

do walki o utrzymanie swoich płac roboczych. Sami
tworz

ą

trwałe stowarzyszenia, aby si

ę

zaopatrywa

ć

na wypadek strajków. Miejscami wybuchaj

ą

walki i

rozruchy(30). Od czasu do czasu zwyci

ęż

aj

ą

robotnicy, ale tylko przejsciowo. Wła

ś

ciwym

wynikiem ich walk jest nie bezpo

ś

redni sukces,

lecz coraz szerzej wokół rozrastaj

ą

ce si

ę

zjednoczenie robotników. Jest ono wymuszone przez
popraw

ę

ś

rodków komunikacji, osi

ą

gni

ę

t

ą

dzi

ę

ki

wielkiemu przemysłowi
i ustanawiaj

ą

c

ą

wzajen

ą

wi

ęź

mi

ę

dzy robotnikami z

ró

ż

nych okolic. A trzeba tylko ł

ą

czno

ś

ci, aby

wiele walk lokalnych o wsz

ę

dzie takim samym

charakterze scentralizowa

ć

w jedn

ą

ogólnopa

ń

stwow

ą

walke klasow

ą

. Ale (31) ka

ż

da

walka klasowa jest walk

ą

polityczn

ą

. A

zjednoczenie, dla którego mieszczanie

ś

redniowiecza z jego zniszczonymi drogami(32)

potrzebowali stuleci, w epoce kolei nowo

ż

ytni

proletariusze urzeczywistnili w ci

ą

gu niewielu

lat. Ta organizacja proletariuszy w klas

ę

,

i w nast

ę

pstwie w parti

ę

polityczn

ą

, jest co

chwila rozsadzana przez konkurencj

ę

miedzy samymi

robotnikami. Ale ci

ą

gle zmartwychwstaje

silniejsza, trwalsza, pot

ęż

niejsza.

Wymusza uznanie niektórych interesów
robotników w formie ustawy, poniewa

ż

wykorzystuje

rozłamy w

ś

ród bur

ż

uazji. Tak było z ustaw

ą

o

dziesi

ę

ciogodzinnym dniu pracy w Anglii.

Sprzeczno

ś

ci starego społecze

ń

stwa w ogóle

wielorako wspieraj

ą

rozwój proletariatu.

Bur

ż

uazja znajduje si

ę

w ci

ą

głej walce: z

pocz

ą

tku przeciw arystokracji; pó

ź

niej przeciw

tym cz

ęś

ciom samej bur

ż

uazji, których interesy

popadaj

ą

w sprzeczno

ść

z post

ę

pem w przemy

ś

le;

stale - przeciw bur

ż

uazji z całej zagranicy. We

wszystkich tych walkach jest ona zmuszona
odwoływa

ć

si

ę

do proletariatu, wymaga jego

pomocy, i w ten sposób jest on wci

ą

gany do ruchu

politycznego. Tak wi

ę

c bur

ż

uazja sama dostarcza

proletariatowi elementów jego własnego (33)
u

ś

wiadomienia, to jest broni przeciwko sobie

samej. Dalej, jak widzieli

ś

my, przez post

ę

p w

przemy

ś

le zostaj

ą

całe wielkie cz

ęś

ci składowe

klasy panuj

ą

cej przerzucane w sklad proletariatu,

a w ka

ż

dym razie ich warunki

ż

ycia s

ą

zagro

ż

one.

Tak

ż

e one dostarczaj

ą

proletariatowi mas

ę

elementów

ś

wiadomo

ś

ci (34). Na koniec w czasach,

gdy walka klasowa zbliza si

ę

do rozstrzygni

ę

cia,

proces tego rozstrzygania wewn

ą

trz klasy

panuj

ą

cej, wewn

ą

trz całego starego społecze

ń

stwa,

przybiera tak gwałtowny i ostry charakter,

ż

e

pewna niewielka cz

ęść

klasy panujacej si

ę

od niej

odcina i przył

ą

cza si

ę

do tej klasy, która niesie

w r

ę

kach przyszło

ść

. Jak wcze

ś

niej cz

ęść

szlachty

przechodziła w szeregi bur

ż

uazji, tak teraz cz

ęść

bur

ż

uazji przechodzi w szeregi proletariatu, a

zwłaszcza cz

ęść

tych ideologów bur

ż

uazyjnych,

którzy dopracowali si

ę

teoretycznego zrozumienia

całego ruchu historycznego. Ze wszystkich klas,
które dzi

ś

przeciwstawiaj

ą

si

ę

bur

ż

uazji, tylko

proletariat jest klas

ą

prawdziwie rewolucyjn

ą

.

Pozostałe klasy przemijaj

ą

i zanikaj

ą

wraz z

rozwojem wielkiego przemysłu, a proletariat jest
wła

ś

nie jego produktem. Klasy

ś

rednie: drobny

przemysłowiec, drobny kupiec, r

ę

kodzielnik, chłop

- wszyscy zwalczaj

ą

bur

ż

uazj

ę

, aby ocali

ć

przed

zagład

ą

swoj

ą

egzystencj

ę

jako klas

ś

rednich.

Wi

ę

cej, s

ą

nawet reakcyjne-(35) usiłuj

ą

obróci

ć

wstecz koło historii.

ś

eby

ś

my mogli uzna

ć

je za rewolucyjne ze

wzgl

ę

du na stoj

ą

ce przed nimi przej

ś

cie w szeregi

proletariatu, musiałyby nie broni

ć

swoich

przeszłych, lecz przyszłych interesów, porzuci

ć

swoje stanowisko, aby stan

ąć

na stanowisku

proletariatu.
Lumpenproletariat, ta bierna zgnilizna
najni

ż

szych warstw starego społecze

ń

stwa,

zostaje przez rewolucj

ę

proletariack

ą

miejscami

wprawiony w ruch, z powodu całej swojej sytuacji

ż

yciowej staje si

ę

on bardziej ch

ę

tny do tego, by

pozwala

ć

machinacjom reakcji kupowa

ć

si

ę

. Warunki

zycia w ramach starego społecze

ń

stwa, jesli

chodzi
o proletariat, s

ą

ju

ż

zniszczone. Proletariusz

jest pozbawiony własno

ś

ci; jego stosunek do

kobiet i dzieci nie ma ju

ż

nic wspólnego z

bur

ż

uazyjnymi stosunkami rodzinnymi; praca w

nowoczesnym przemy

ś

le, nowo

ż

ytne jarzmo kapitału,

takie samo w Anglii jak we Francji, takie samo w
Ameryce jak w Niemczech, pozbawiło go całego

narodowego charakteru. Ustawy, moralno

ść

, religia

s

ą

dla niego tylko bur

ż

uazyjnymi przes

ą

dami, za

którymi tylko ukrywaj

ą

si

ę

bur

ż

uazyjne interesy.

Wszystkie dawniejsze klasy, które zdobywały sobie
panowanie, usiłowały ochrania

ć

ju

ż

uzyskan

ą

sytuacj

ę

ż

yciow

ą

, przez to

ż

e poddawały całe

społecze

ń

stwo warunkom swojego panowania.

Proletariusze mog

ą

zapanowa

ć

nad społecznymi

siłami wytwórczymi tylko w ten sposób,

ż

e znios

ą

dotychczasowy sposób zawłaszczania i przez to
znios

ą

w ogóle wszelkie sposoby zawłaszczania.

Proletariusze nie maj

ą

niczego ustrzec przed jego

losem, maj

ą

znie

ść

wszystkie dotychczasowe

prywatne bezpiecze

ń

stwa (36) i prywatne

ubezpieczenia.
w interesie mniejszo

ś

ci. Ruch proletariacki jest

samodzielnym ruchem zniewolonej wi

ę

kszo

ś

ci

wyst

ę

pujacym w jej własnym interesie.

Proletariat, znajduj

ą

ca si

ę

na samym dole warstwa

obecnego społecze

ń

stwa, nie mo

ż

e si

ę

pod

ź

wign

ąć

ani nawet wyprostowa

ć

bez wysadzenia w powietrze

wszystkich wspieraj

ą

cych si

ę

na nim warstw, które

tworz

ą

oficjalne społecze

ń

stwo. Chocia

ż

nie w

tre

ś

ci, jest jednak w formie walka proletariatu

przeciw bur

ż

uazji na razie walk

ą

narodow

ą

.

Proletariat ka

ż

dego kraju musi naturalnie

najpierw rozprawi

ć

si

ę

ze swoja własn

ą

bur

ż

uazj

ą

.

Przez to,

ż

e narysowali

ś

my najogolniejsze fazy

rozwoju proletariatu,

ś

ledzili

ś

my mniej lub

bardziej ukryt

ą

wojn

ę

domow

ą

wewn

ą

trz

istniej

ą

cego społecze

ń

stwa a

ż

do punktu, gdzie

proletariat rozpoczyna otwarcie rewolucj

ę

i przez

obalenie bur

ż

uazji sił

ą

ugruntowuje swoje

panowanie. Całe dotychczasowe społecze

ń

stwo

zasadzało si

ę

, jak widzieli

ś

my, na sprzeczno

ś

ci

mi

ę

dzy klas

ą

uciskaj

ą

c

ą

a uci

ś

nion

ą

. Ale

ż

eby

jaka

ś

klasa mogła

w przyszło

ś

ci uciska

ć

, teraz musz

ą

jej byc

zapewnione warunki, w ramach których mo

ż

e ona

przynajmniej wie

ść

swoj

ą

słu

ż

alcz

ą

egzystencj

ę

.

Staro

ż

ytny proletariusz przekształcił si

ę

w

członka

ś

redniowiecznej komuny, tak samo jak

małorolny chłop
w bur

ż

uja pod jarzmem feudalnego absolutyzmu.

Nowo

ż

ytny proletariusz w jego uwarunkowaniach

klasowych - przeciwnie, wraz z post

ę

pem przemysłu

zamiast si

ę

podnosi

ć

, pogr

ąż

a si

ę

coraz gł

ę

biej.

Robotnik staje si

ę

n

ę

dzarzem, a jego n

ę

dza (37)

rozwija si

ę

jeszcze szybciej (38) ni

ż

naród i

jego bogactwo. Przez to staje si

ę

jasne,

ż

e

bur

ż

uazja jest niezdolna do pozostania dłu

ż

ej

panuj

ą

c

ą

klas

ą

społecze

ń

stwa i narzucania całemu

społecze

ń

stwu warunków

ż

yciowych tej klasy jako

praw wszystko reguluj

ą

cych. Jest niezdolna do

panowania, poniewa

ż

jest niezdolna do zapewnienia

swoim niewolnikom egzystencji w ramach
niewolnictwa, poniewa

ż

pozwala na pogarszanie si

ę

ich poło

ż

enia, poniewa

ż

musi ich do

ż

ywia

ć

,

zamiast by

ć

przez nich do

ż

ywiana. Społecze

ń

stwo

nie mo

ż

e dłu

ż

ej

ż

y

ć

pod jej panowaniem, dlatego

ż

e jej

ż

ycie przestało by

ć

zgodne z

ż

yciem

społecze

ń

stwa. Istotnym (39) warunkiem dla

egzystencji i panowania klasy bur

ż

ujów jest

koncentracja bogactwa w r

ę

kach prywatnych,

akumulacja i pomna

ż

anie kapitału; warunkiem

istnienia kapitału jest praca najemna. Praca
najemna zasadza si

ę

wył

ą

cznie na konkurencji

robotników mi

ę

dzy sob

ą

.

Post

ę

p w przemy

ś

le, którego mimowolnym i

bezradnym nosicielem jest bur

ż

uazja, stawia na

miejscu izolacji robotników wskutek konkurencji
ich rwolucyjne zjednoczenie wskutek ich
stowarzyszenia w pracy. Wraz z rozwojem przemysłu
(40) usuwa si

ę

wi

ę

c bur

ż

uazji spod nóg podło

ż

e,

na którym produkuje ona i zawłaszcza produkty.
Produkuje ona przede wszystkim swojego
(41) grabarza. Jej upadek i zwyci

ę

stwo

proletariatu s

ą

równie nieuniknione.

II - Proletariusze a komuni

ś

ci

W jakim stosunku pozostaj

ą

komuni

ś

ci do

proletariuszy w ogółe? W porównaniu
z innymi partiami robotniczymi komuni

ś

ci nie

stanowi

ą

jakiej

ś

szczególnej partii. Nie maj

ą

interesów odr

ę

bnych od interesów proletariatu

jako cało

ś

ci. Nie przedstawiaj

ą

ż

adnych

szczególnych (42) zasad, zgodnie z którymi chc

ą

modelowa

ć

ruch proletariacki. Komuni

ś

ci ró

ż

ni

ą

si

ę

od pozostałych partii proletariackich tylko

tym,

ż

e

z jednej strony (43) w ró

ż

nych walkach narodowych

proletariuszy uwa

ż

aj

ą

za wa

ż

ne

i wysuwaj

ą

na plan pierwszy wspólne interesy

całego proletariatu, niezale

ż

ne od narodowo

ś

ci, z

drugiej strony tym,

ż

e w ró

ż

nych stadiach rozwoju

, przez które przechodzi walka mi

ę

dzy

proletariatem a bur

ż

uazj

ą

, stale reprezentuj

ą

interesy całego ruchu. Komuni

ś

ci sa wi

ę

c

praktycznie najbardziej decyduj

ą

c

ą

cz

ęś

ci

ą

partii

robotniczych wszystkich krajów, ci

ą

gle nadaj

ą

c

ą

im ruch; wcze

ś

niej od pozostałych mas

proletariatu wyrobili sobie pogl

ą

dow

ą

teori

ę

warunków, przebiegu i ogólnych rezultatów ruchu
proletariackiego. Nast

ę

pny cel komunistów jest

ten sam co wszystkich pozostałych partii
proletariackich: ukształtowanie proletariatu w
klas

ę

, obalenie panowania bur

ż

uazji, zdobycie

władzy politycznej przez proletariat. Tezy
teoretyczne komunistów w

ż

adnym wypadku nie

polegaj

ą

na ideach, na zasadach, które zostały

wynalezione czy odkryte przez tego czy owego
polepszacza

ś

wiata. S

ą

one tylko ogólnym

wyra

ż

eniem rzeczywistych warunków istniej

ą

cej

walki klasowej, historycznego ruchu odbywaj

ą

cego

si

ę

na naszych oczach. Zniesienie dotychczasowych

stosunków własno

ś

ci nie jest charakterystycznym

okre

ś

leniem komunizmu (44).

Wszystkie stosunki własno

ś

ci podlegały

ustawicznym historycznym przemianom
i odmianom. Na przykład Rewolucja Francuska

zniosła własno

ść

feudaln

ą

na rzecz bur

ż

uazyjnej.

To, co wyró

ż

nia komunizm, to nie jest zniesienie

własno

ś

ci w ogóle, lecz zniesienie własno

ś

ci

bur

ż

uazyjnej. Ale nowoczesna bur

ż

uazyjna własno

ść

prywatna jest ostatnim i najpełniejszym
wyra

ż

eniem wytwarzania i zawłaszczania produktów,

które zasadza si

ę

na sprzeczno

ś

ciach klasowych,

(45) na wyzysku jednych (46) przez drugich (47).
W tym sensie mog

ą

komuni

ś

ci swoj

ą

teori

ę

stre

ś

ci

ć

w jednym wyra

ż

eniu: zniesienie własno

ś

ci

prywatnej. Zarzucano nam, komunistom,

ż

e

chcieli

ś

my znie

ść

własno

ść

osobi

ś

cie pozyskan

ą

,

samodzielnie wypracowan

ą

; wł

ą

sno

ść

, która tworzy

podstaw

ę

całej osobistej wolno

ś

ci, aktywno

ś

ci i

samodzielno

ś

ci. Wypracowan

ą

, pozyskan

ą

,

samodzielnie zarobion

ą

własno

ść

! Mówicie o

własno

ś

ci drobnomieszcza

ń

skiej, drobnochłopskiej,

która poprzedzała własno

ść

bur

ż

uazyjn

ą

?

My nie potrzebujemy jej znosi

ć

, rozwój

przemysłu zniósł j

ą

i codziennie j

ą

znosi.

Czy te

ż

mówicie o nowoczesnej bur

ż

uazyjnej

własno

ś

ci prywatnej? Ale czy praca najemna, praca

proletariusza tworzy mu własno

ść

? W

ż

adnym

wypadku. Tworzy ona kapitał, to znaczy własno

ść

,

która wyzyskuje prac

ę

najemn

ą

, która mo

ż

e si

ę

powi

ę

ksza

ć

tylko pod warunkiem,

ż

e zatrudnia

coraz wi

ę

cej pracowników najemnych, aby ich

wyzyskiwa

ć

. Własno

ść

w swojej dzisiejszej formie

jest wprawiana w ruch dzi

ę

ki sprzeczno

ś

ci mi

ę

dzy

kapitałem a prac

ą

najemn

ą

. Dotknijmy obu stron

tej sprzeczno

ś

ci: by

ć

kapitalist

ą

to znaczy

zajmowa

ć

nie tylko osobiste, lecz społeczne

stanowisko
w produkcji. Kapitał jest produktem społecznym i
mo

ż

e by

ć

wprawiany w ruch tylko przez wspólne

działanie wielu członków społecze

ń

stwa, a w

ostatniej instancji tylko przez wspólne działanie
wszystkich jego członków. Kapitał nie jest wi

ę

c

pot

ę

g

ą

osobist

ą

, jest on pot

ę

g

ą

społeczn

ą

. Kiedy

wi

ę

c kapitał przekształci si

ę

we własno

ść

społeczn

ą

, przynale

żą

c

ą

do wszystkich członków

społecze

ń

stwa, nie zmieni si

ę

własno

ść

osobista w

społeczn

ą

. Zmieni si

ę

tylko społeczny charakter

własno

ś

ci. Straci ona charakter klasowy.

Przejd

ź

my do pracy najemnej: Przeci

ę

tn

ą

cen

ą

pracy jest minimalna płaca robocza, to

znaczy suma

ś

rodków do

ż

ycia, która jest

konieczna, aby utrzyma

ć

robotnika jako zdolnego

do pracy. Poza tym - to, co robotnik najemny
zawłaszcza dzi

ę

ki swej pracy, wystarcza tylko na

to, aby reprodukowa

ć

jego n

ę

dzne

ż

ycie.

W

ż

adnym wypadku nie chcemy znie

ść

osobistego zawłaszczania produktów pracy
w celu utrzymywania si

ę

przy

ż

yciu i reprodukcji,

chcemy tylko nie pozostawi

ć

pozostawi

ć

przy

ż

yciu

władzy pieni

ą

dza nad cudz

ą

prac

ą

. Chcemy tylko

znie

ść

n

ę

dzny charakter tego zawłaszczania, przez

który robotnik

ż

yje tylko po to, aby pomna

ż

a

ć

kapitał, a wi

ę

c

ż

yje tylko na tyle swobodnie, na

ile pozwala mu na to interes klasy panuj

ą

cej. W

społecze

ń

stwie bur

ż

uazyjnym praca

ż

ywa jest tylko

ś

rodkiem do pomna

ż

ania pracy uprzedmiotowionej. W

społecze

ń

stwie za

ś

komunistycznym praca

uprzedmiotowiona jest tylko

ś

rodkiem do

uczynienia

ż

ycia robotników swobodniejszym,

bogatszym, wyzwolonym. W społecze

ń

stwie

bur

ż

uazyjnym przeszło

ść

panuje wi

ę

c nad

tera

ź

niejszo

ś

ci

ą

, w komunistycznym -

tera

ż

niejszo

ść

nad przeszło

ś

ci

ą

. W społecze

ń

stwie

bur

ż

uazyjnym kapitał jest samodzielny i osobisty,

podczas gdy człowiek pracy jest niesamodzielny i
pozbawiony osobowo

ś

ci. I zniesienie tych

stosunków nazywa bur

ż

uazja zniesieniem osobowo

ś

ci

i wolno

ś

ci! Zreszt

ą

słusznie.

Chodzi niew

ą

tpliwie o zniesienie

osobowo

ś

ci, samodzielno

ś

ci i wolno

ś

ci dla

bur

ż

ujów. Przez wolno

ść

rozumie si

ę

w ramach

obecnych bur

ż

uazyjnych stosunków produkcji -

wolny handel, kupno-sprzeda

ż

. A je

ś

li si

ę

zdarzy

oszustwo, to jest równie

ż

wolne oszustwo. Frazesy

wolnego oszustwa, jak wszystkie pozostałe
wolno

ś

ciowe brawady naszej bur

ż

uazji (48), maj

ą

w ogóle sens tylko w jednym zestawieniu:
w porównaniu z oszustwem zwi

ą

zanym, w porównaniu

ze zniewolonym mieszczaninem

ś

redniowiecznym, ale

nie w porównaniu z komunistycznym zniesieniem
oszustwa, bur

ż

uazyjnych stosunków produkcji i

samej bur

ż

uazji. Przera

ż

acie si

ę

tym,

ż

e chcemy

znie

ść

własno

ść

prywatn

ą

. Ale w waszym obecnym

społecze

ń

stwie własno

ść

prywatna dla dziewi

ę

ciu

dziesi

ą

tych jego członków jest ju

ż

zniesiona,

istnieje ona
w ogóle tylko dzi

ę

ki temu,

ż

e dla dziewi

ę

ciu

dziesi

ą

tych nie istnieje. Zarzucacie nam wi

ę

c,

ż

e

chcemy znie

ść

własno

ść

, której warunkiem

koniecznym jest pozbawienie własno

ś

ci ogromnej

wi

ę

kszo

ś

ci społecze

ń

stwa. Zarzucacie nam,

ż

e

chcemy znie

ść

własno

ść

. Rzeczywi

ś

cie, my tego

chcemy. Głosicie,

ż

e z chwil

ą

, gdy praca nie

b

ę

dzie ju

ż

przemienia

ć

si

ę

w kapitał, gotówk

ę

,

rent

ę

gruntow

ą

, krótko mówi

ą

c,

w zmonopolizowan

ą

pot

ę

g

ę

społeczn

ą

., to jest z

chwil

ą

, gdy własno

ść

osobista nie b

ę

dzie mogła

przekształca

ć

si

ę

w bur

ż

uazyjn

ą

, zniesiona

zostanie osobowo

ść

.

Przyznajecie si

ę

wi

ę

c,

ż

e przez osobowo

ść

nie rozumiecie niczego innego, jak tylko bur

ż

uja,

mieszcza

ń

skiego posiadacza. A taka osobowo

ść

rzeczywi

ś

cie powinna zosta

ć

zniesiona. Komunizm nie odbiera nikomu prawa do
zawłaszczania produktów społecznych, odbiera
tylko prawo do ujarzmiania cudzej pracy za pomoc

ą

i w celu tego zawłaszczania. Oponuje si

ę

przeciw

temu,

ż

e ze zniesieniem własno

ś

ci prywatnej

b

ę

dzie zaprzestana wszelka czynno

ść

i wprowadzone

powszechne lenistwo. Gdyby to była prawda,
musiałoby bur

ż

uazyjne społecze

ń

stwo bardzo dawno

temu upa

ść

z powodu gnu

ś

no

ś

ci; poniewa

ż

ci,

którzy w nim pracuj

ą

, nie zarabiaj

ą

, a ci, którzy

w nim zarabiaj

ą

, nie pracuj

ą

. Całe to my

ś

lenie

prowadzi do tautologii,

ż

e nie b

ę

dzie pracy

najemnej, skoro nie b

ę

dzie juz kapitału.

Wszystkie zarzuty, które s

ą

wysuwane przeciwko

komunistycznemu sposobowi produkcji i
zawłaszczania dóbr materialnych, rozci

ą

gaj12

ą

si

ę

rownie

ż

na zawłaszczanie dóbr duchowych. Dla

bur

ż

uja podobnie jak koniec własno

ś

ci jego klasy

wydaje si

ę

ko

ń

cem samej produkcji, tak samo

koniec wykształcenia tylko dla jego klasy wydaje
si

ę

to

ż

samy z ko

ń

cem wykształcenia w ogóle.

Wykształcenie, którego utraty on

ż

ałuje,

dla ogromnej wi

ę

kszo

ś

ci ogranicza si

ę

tylko do

przysposobienia do pracy przy maszynie. Ale nie
walczcie z nami w ten sposób,

ż

e waszymi

bur

ż

uazyjnymi wyobra

ż

eniami o wolno

ś

ci,

wykształceniu, prawie
i tak dalej mierzycie zniesienie bur

ż

uazyjnej

własno

ś

ci. Same wasze idee s

ą

wytworem

bur

ż

uazyjnych stosunków produkcji i własno

ś

ci,

tak samo jak wasze prawo jest tylko wol

ą

waszej

klasy podniesion

ą

do rangi ustawy, wol

ą

, której

tre

ść

zale

ż

y od materialnych warunków

ż

ycia

waszej klasy. Interesuj

ą

ce wyobra

ż

enie, w którym

wasze stosunki produkcji i własno

ś

ci z warunków

historycznych, wynikaj

ą

cych z rozwoju produkcji,

zamieniły si

ę

w odwieczne prawa natury i rozumu,

macie wspólne ze wszystkimi poprzednimi klasami
panuj

ą

cymi. Tego, co rozumiecie w przypadku

własno

ś

ci antycznej, co rozumiecie w przypadku

własno

ś

ci feudalnej, nie mo

ż

ecie ju

ż

zrozumie

ć

w

przypadku własno

ś

ci feudalnej.

Zniesienie rodziny! Nawet radykałowie
denerwuj

ą

si

ę

tym haniebnym pogl

ą

dem komunistów.

Na czym opiera si

ę

współczesna rodzina

bur

ż

uazyjna? Na kapitale, na prywatnym zysku. W

pełni rozwini

ę

ta egzystuje ona tylko w przypadku

bur

ż

uazji; ale znajduje uzupełnienie w wymuszonym

celibacie proletariuszy i publicznej prostytucji.
Rodzina bur

ż

uja (49) oczywi

ś

cie upada wraz

z upadkiem tego jej uzupełnienia,
a obie te rzeczy znikn

ą

wraz ze znikni

ę

ciem

kapitału. Zarzucacie nam,

ż

e chcemy znie

ść

wyzysk

dzieci przez rodziców? Jeste

ś

my odpowiedzialni za

to przest

ę

pstwo. Ale powiadacie,

ż

e znosimy te

najmilsze stosunki przez to,

ż

e na miejscu

wychowania domowego stawiamy społeczne. A czy
wasze wychowanie nie jest okre

ś

lone przez

społecze

ń

stwo? Przez stosunki społeczne, w ramach

których (50) wychowujecie, przez mniej lub
bardziej bezpo

ś

redni

ą

ingerencj

ę

społecze

ń

stwa,

bardzo po

ś

redni

ą

ingerencj

ę

szkoły i tak dalej?

Komuni

ś

ci nie wynale

ź

li wpływu społecze

ń

stwa na

wychowanie; zmieniaj

ą

tylko jego charakter,

uwalniaj

ą

wychowanie od wpływu klasy panuj

ą

cej.

Bur

ż

uazyjne frazesy o rodzinie i

wychowaniu, o miłych stosunkach mi

ę

dzy rodzicami

a dzie

ć

mi staj

ą

si

ę

tym wstr

ę

tniejsze, im

bardziej wskutek rozwoju wielkiego przemysłu rw

ą

si

ę

wi

ę

zi rodzinne u proletariuszy, a dzieci

zamieniaj

ą

si

ę

po prostu

w towary handlowe i narz

ę

dzia pracy. Cała

bur

ż

uazja zgodnym chórem wrzeszczy na nas: “Ale

ż

wy, komuni

ś

ci, chcecie wprowadzi

ć

wspólnot

ę

ż

on!”

Bur

ż

uj widzi w swojej

ż

onie tylko narz

ę

dzie

pracy. Słyszy on,

ż

e narz

ę

dzia pracy powinny by

ć

eksploatowane wspólnie, i oczywi

ś

cie nie mo

ż

e

sobie pomy

ś

le

ć

niczego innego, ni

ż

to,

ż

e

uspołecznienie pisane jest równie

ż

kobietom. Nie

przeczuwa,

ż

e chodzi o co

ś

innego,

o zniesienie traktowania kobiet jako tylko
narz

ę

dzi pracy. Zreszt

ą

nie ma nic

ś

mieszniejszego ni

ż

bardzo moralne oburzenie

naszego bur

ż

uja na przytoczon

ą

oficjaln

ą

wspólnot

ę

ż

on komunistów. Komuni

ś

ci nie

potrzebuj

ą

wprowadza

ć

wspólnoty

ż

on, poniewa

ż

ona

ju

ż

istnieje. Nasi bur

ż

uje, nie zadowalaj

ą

c si

ę

tym,

ż

e maj

ą

do dyspozycji

ż

ony i córki swych

proletariuszy, nie mówi

ą

c ju

ż

o oficjalnej

prostytucji, znajduj

ą

główn

ą

przyjemno

ść

we

wzajemnym uwodzeniu swoich

ż

on. Bur

ż

uazyjne

mał

ż

e

ń

stwo jest w rzeczywisto

ś

ci wspólnot

ą

ż

on.

Mo

ż

na by co najwy

ż

ej zarzuci

ć

komunistom,

ż

e na

(51) miejscu obłudnie ukrytej chcieli wprowadzi

ć

wspólnot

ę

ż

on oficjaln

ą

i szczer

ą

(52). Samo si

ę

przez si

ę

rozumie,

ż

e wraz ze zniesieniem

obecnych stosunków produkcji przeminie wynikaj

ą

ca

z nich wspólnota

ż

on, to znaczy oficjalna

i nieoficjalna prostytucja. Dalej zarzucono
komunistom,

ż

e chc

ą

znie

ść

ojczyzn

ę

i narodowo

ść

. Robotnicy nie maj

ą

ojczyzny. Nie

mo

ż

na im odebra

ć

tego, czego nie maj

ą

. Poniewa

ż

proletariat musi przede wszystkim zdoby

ć

panowanie polityczne, podnie

ść

si

ę

do poziomu

klasy (53) pa

ń

stwowej, ukonstytuowa

ć

si

ę

w

pa

ń

stwo, wi

ę

c jest on pa

ń

stwowy, ale w

ż

adnym

wypadku nie w bur

ż

uazyjnym rozumieniu tego słowa.

Podziały i sprzeczno

ś

ci mi

ę

dzy ludami i narodami

zanikaj

ą

coraz bardziej wraz z rozwojem

bur

ż

uazji, wolno

ś

ci handlu, rynku

ś

wiatowego,

uniformizacj

ą

produkcji przemysłowej i

odpowiadaj

ą

cych temu warunków

ż

ycia. Panowanie

proletariatu b

ę

dzie powodowa

ć

ich dalsze

zanikanie. Zjednoczone działanie przynajmniej w
krajach rozwini

ę

tych jest jednym z

najwa

ż

niejszych warunków jego wyzwolenia. W tej

samej mierze, w jakiej zniesiony zostanie wyzysk
człowieka przez człowieka, zniesiony zostanie
równie

ż

wyzysk jednego narodu przez drugi. Wraz z

upadkiem sprzeczno

ś

ci mi

ę

dzy klasami wewn

ą

trz

narodu (54) upadnie równie

ż

wzajemna wrogo

ść

narodów.
Oskar

ż

enia przeciwko komunizmowi, które

s

ą

w ogóle podnoszone z religijnych,

filozoficznych i ideologicznych punktów widzenia,
nie zasługuj

ą

na szczegółowsze roztrz

ą

sanie. Czy

ż

trzeba gł

ę

bszego wgl

ą

du, aby zrozumie

ć

,

ż

e wraz z

warunkami

ż

ycia ludzi, ze stosunkami społecznymi,

z bytem społecznym zmieniaj

ą

si

ę

tak

ż

e ich

wyobra

ż

enia, pogl

ą

dy i poj

ę

cia, jednym słowem,

ich

ś

wiadomo

ść

? O czym

ż

e innym

ś

wiadczy historia

idei, ni

ż

o tym,

ż

e produkcja idei przekształca

si

ę

wraz z produkcj

ą

materialn

ą

? Idee panuj

ą

ce w

jakiej

ś

epoce były zawsze tylko ideami klasy

panuj

ą

cej.

Mówi si

ę

nieraz o ideach, które

rewolucjonizuj

ą

całe społecze

ń

stwo; ale w ten

sposób tylko znajduje wyraz ten fakt,

ż

e wewn

ą

trz

starego społecz

ń

stwa powstaj

ą

elementy nowego, a

wraz z rozpadem starych warunków

ż

ycia nast

ę

puje

rozpad i starych idei. Kiedy

ś

wiat staro

ż

ytny

chylił si

ę

ku upadkowi, staro

ż

ytne religie

zostały zwyci

ęż

one przez religi

ę

chrze

ś

cija

ń

sk

ą

.

W XVIII stuleciu idee chrze

ś

ciija

ń

skie zacz

ę

ły

ulega

ć

ideom O

ś

wiecenia, kiedy społecze

ń

stwo

feudalne zwarło si

ę

w

ś

miertelnej walce z

rewolucyjn

ą

wówczas bur

ż

uazj

ą

. Idee wolno

ś

ci

sumienia i wyznania wyra

ż

ały tylko zapanowanie

wolnej konkurencji nad dziedzin

ą

ś

wiadomo

ś

ci

(55).
Mówi si

ę

: “Ale

ż

religijne, moralne,

filozoficzne, polityczne, prawne idee i tak dalej
modyfikuj

ą

si

ę

przecie

ż

w toku rozwoju

historycznego. Religia, moralno

ść

, filozofia,

polityka, prawo pomimo tych zmian utrzymuj

ą

si

ę

.

S

ą

bowiem wieczne prawdy, jak wolno

ść

,

sprawiedliwo

ść

i tak dalej, które s

ą

wspólne

wszystkim stanom
społecznym. A komunizm znosi wieczne prawdy,
znosi religi

ę

i moralno

ść

, zamiast je

ukształtowa

ć

po nowemu, a wi

ę

c jest sprzeczny z

dotychczasowym rozwojem historycznym”.
Do czego sprowadza si

ę

ten zarzut?

Historia całego dotychczasowego społecze

ń

stwa

poruszała si

ę

w sprzeczno

ś

ciach klasowych, które

rozmaicie kształtowały si

ę

w najró

ż

nieszych

epokach. Jak

ą

kolwiek form

ę

przyjmowały, jeden

fakt był wspólny wszystkim ubiegłym wiekom:
wyzysk jednej cz

ęś

ci społecze

ń

stwa przez inn

ą

.

Dlatego nie dziw,

ż

e

ś

wiadomo

ść

społeczna

wszystkich wieków, pomimo całego zró

ż

nicowania, a

nawet rozmaito

ś

ci, poruszała si

ę

w głównych

wspólnych formach, w (56) formach, które tylko
dzi

ę

ki całkowitemu rozwi

ą

zaniu sprzeczno

ś

ci

klasowych w pełni znikn

ą

.

Rewolucja komunistyczna jest bardzo
radykalnym zerwaniem z zastanymi stosunkami
własno

ś

ci; nie dziw,

ż

e w toku swego rozwoju

bardzo radykalnie zrywa równie

ż

z zastanymi

ideami. Ale dajmy sobie spokój z zarzutami
bur

ż

uazji przeciw komunizmowi. Widzieli

ś

my ju

ż

powy

ż

ej,

ż

e pierwszym krokiem w rewolucji

robotniczej jest wyd

ź

wigni

ę

cie proletariatu do

rangi klasy panuj

ą

cej, wywalczenie ludowładztwa.

Proletariat wykorzysta panowanie
polityczne do tego, aby bur

ż

uazj

ę

pozbawi

ć

całego

kapitału, wszystkie

ś

rodki produkcji

scentralizowa

ć

w r

ę

kach pa

ń

stwa, to jest

proletariatu zorganizaowanego w klas

ę

panujac

ą

, i

mozliwie jak najszybciej powi

ę

kszy

ć

mas

ę

sił

wytwórczych. Z tego wynika,

ż

e oczywi

ś

cie, mo

ż

e

to si

ę

sta

ć

tylko przez dyktatorskie wkroczenie w

prawo własno

ś

ci i bur

ż

uazyjne stosunki produkcji,

czyli takimi sposobami, które wydaj

ą

si

ę

by

ć

na

dłu

ż

sz

ą

met

ę

nie do utrzymania, gdy

ż

ekonomicznie

nie wzbogacaj

ą

, ale rozwój historyczny sprawił,

ż

e s

ą

nieuniknione jako

ś

rodek do dokonania

przewrotu w całym sposobie produkcji. Te sposoby
b

ę

d

ą

oczywi

ś

cie w ró

ż

nych krajach ró

ż

ne. Dla

najlepiej rozwini

ę

tych krajów jednak prawie

powszechnie b

ę

d

ą

mogły by

ć

stosowane nast

ę

uj

ą

ce:

1. Wywłaszczenie wielkiej własno

ś

ci ziemskiej i

przekształcenie renty gruntowej
w dochód pa

ń

stwa.

2. Podatki silnie progresywne.

3. Zniesienie prawa dziedziczenia.

4. Konfiskata własno

ś

ci wszystkich emigrantów i

buntowników.

5. Centralizacja kredytu w r

ę

kach pa

ń

stwa poprzez

bank narodowy z kapitałem pa

ń

stwowym i wył

ą

cznym

monopolem.

6. Centralizacja (57) transportu w r

ę

kach

pa

ń

stwa.

7. Zwi

ę

kszenie warsztatów narodowych,

ś

rodków

produkcji, wzi

ę

cie pod upraw

ę

i melioracja

wszystkich gruntów według planu społecznego.

8. Jednakowy obowi

ą

zek pracy dla wszystkich,

zatrudnienie bezrobotnych, szczególnie przy pracy
na rzecz rolnictwa.

9. Zjednoczenie przedsi

ę

biorstw rolnych i

przemysłowych, działanie na rzecz stopniowego
znoszenia ró

ż

nicy (58) mi

ę

dzy miastem a wsi

ą

.

10. Powszechne i bezpłatne wykształcenie dla
wszystkich dzieci. Zniesienie pracy dzieci w
fabrykach w dzisiejszej formie. Poł

ą

czenie pracy

z nauk

ą

i tak dalej (59).

Kiedy w toku rozwoju znikn

ą

ró

ż

nice

klasowe i cała produkcja zostanie skoncentrowana
w r

ę

kach jednostek stowarzyszonych, wówczas

władza publiczna utraci charakter polityczny.
Władza polityczna w jej wła

ś

ciwym sensie jest to

zorganizowana przemoc jednej klasy w celu
uciskania innej. Kiedy proletariat w walce
przeciw bur

ż

uazji w sposób konieczny zjednoczy

si

ę

w klas

ę

, przez rewolucj

ę

stanie si

ę

klas

ą

panuj

ą

c

ą

i jako klasa panuj

ą

ca moc

ą

swej władzy

zniesie stare stosunki produkcji, wraz z nimi
zniesie warunki istnienia sprzeczno

ś

ci klasowych,

klasy (60) w ogóle i tym samym swoje własne
panowanie klasowe. Na miejsce starego
społecze

ń

stwa bur

ż

uazyjnego z jego klasami i

sprzeczno

ś

ciami klasowymi przyjdzie

stowarzyszenie,
w którym swobodny rozwój ka

ż

dego jest swobodnym

rozwojem wszystkich.

III - Literatura socjalistyczna i komunistyczna


1. Socjalizm reakcyjny.

1a) Socjalizm feudalny

Francuska i angielska arystokracja była
powołana zgodnie ze swoim historycznym poło

ż

eniem

do tego, aby pisa

ć

pamflety przeciwko

nowoczesnemu społecze

ń

stwu bur

ż

uazyjnemu. We

francuskiej rewolucji lipcowej z 1830 r., w
angielskim ruchu reformatorskim jeszcze raz
uległa znienawidzonemu dorobkiewiczowi. Nie mogło
wi

ę

cej by

ć

mowy o jakiej

ś

powa

ż

nej walce

politycznej Pozostała im jej tylko walka piórem.
Ale tak

ż

e w dziedzinie literatury stare formy

wypowiedzi z czasów Restauracji (61) stały si

ę

niemo

ż

liwe. Aby pozyska

ć

sympati

ę

, musiała

arystokracja widocznie straci

ć

z oczu (62) swoje

interesy i formułowa

ć

swój akt oskar

ż

enia przeciw

bur

ż

uazji jedynie (63) w interesie wyzyskiwanej

klasy robotniczej. Tak

ą

znalazła satysfakcj

ę

:

ż

e

wolno jej ju

ż

ś

piewa

ć

pie

ś

ni ha

ń

by na swoich

nowych panów i s

ą

czy

ć

im w uszy bardziej lub

mniej

ś

wi

ę

tokradcze proroctwa.

W ten sposób powstał socjalizm feudalny,
cz

ęś

ciowo pie

śń

skargi, cz

ęś

ciowo paszkwil,

cz

ęś

ciowo nawrót do przeszzło

ś

ci, cz

ęś

ciowo

parcie ku przyszło

ś

ci, niekiedy trafiaj

ą

cy

bur

ż

uazj

ę

w serce gorzkim, niszcz

ą

cym duchowo

s

ą

dem, a ci

ą

gle oddziałuj

ą

cy komicznie z powodu

całkowitej niezdolno

ś

ci do zrozumienia biegu

nowoczesnej historii. Proletariack

ą

torb

ę

ż

ebracz

ą

(64) uj

ę

li oni w r

ę

ce jak sztandar, aby

zgromadzi

ć

lud wokół siebie.Cz

ę

sto si

ę

jednak

zdarzało,

ż

e lud spostrzegał na ich plecach stare

feudalne herby i pierzchał z gło

ś

nym i ur

ą

gliwym

ś

miechem.Najlepiej to przedstawienie dali

francuscy legitymi

ś

ci (65) i Młoda Anglia (66).

Feudałowie wskazuj

ą

,

ż

e wyzysk ludu przez

nich inaczej był ukształtowany ni

ż

wyzysk przez

bur

ż

ujów, zapominaj

ą

tylko,

ż

e oni wyzyskiwali w

okoliczno

ś

ciach i warunkach całkiem odmiennych, a

dzi

ś

ju

ż

prze

ż

ytych.Dowodz

ą

,

ż

e pod ich

panowaniem nowo

ż

ytny proletariat nie istniał,

zapominaj

ą

tylko,

ż

e jego powstanie oprócz

nowoczesnej bur

ż

uazji było koniecznym nast

ę

pstwem

rozwoju feudalnego ustroju społecznego. Zreszt

ą

tak mało ukrywaj

ą

reakcyjny charakter swej

krytyki,

ż

e główne ich oskar

ż

enie przeciw

bur

ż

uazji jest takie, i

ż

pod jej rz

ą

dami

rozwin

ę

ła si

ę

klasa, która wysadzi w powietrze

cały stary ustrój społeczny. Wi

ę

cej, zarzucaj

ą

oni jeszcze bur

ż

uazji,

ż

e to ona zrodziła

rewolucyjny charakter proletariatu, jako

ż

e to

ona w ogóle zrodziła proletariat. W praktyce
politycznej dlatego uczestnicz

ą

we wszystkich

aktach gwałtu na klasie robotniczej, i
rozgoszczaj

ą

si

ę

w zwyczajnym

ż

yciu, na przekór

wszystkim swoim kwitn

ą

cym frazesom zbieraj

ą

złote

jabłka (67), a wierno

ść

, miło

ść

i honor

wymieniaj

ą

(68) oszustwem na wełn

ę

, buraki i

wódk

ę

. Jak kler zawsze szedł noga w nog

ę

z

feudałami, tak samo idzie socjalizm klerykalny z
feudalnym. Nic łatwiejszego, ni

ż

chrze

ś

cija

ń

skiemu ascetyzmowi nada

ć

socjalistyczne pozory. Czy

ż

chrze

ś

cija

ń

stwo nie

roznami

ę

tnialo si

ę

przeciwko własno

ś

ci prywatnej,

przeciwko mał

ż

e

ń

stwu, przeciwko pa

ń

stwu? Czy

ż

nie

wygłaszało ono kaza

ń

o dobroczynno

ś

ci i

jałmu

ż

nie, o celibacie i po

ś

cie, o

ż

yciu

klasztornym i Ko

ś

ciele na swoim (69) miejscu?

Socjalizm chrze

ś

cija

ń

ski (70) jest tylko wod

ą

ś

wi

ę

con

ą

, któr

ą

kler pokropuje irytacj

ę

arystokraty.

1b) Socjalizm drobnomieszcza

ń

ski

Arystokracja feudalna nie jest jedyn

ą

klas

ą

, która została obalona przez bur

ż

uazj

ę

i

której warunki

ż

ycia w nowoczesnym społecze

ń

stwie

bur

ż

uazyjnym zmarniały i obumarły.

Ś

redniowieczne

mieszcza

ń

stwo i stan drobnochłopski były

poprzednikami nowoczesnej bur

ź

uazji.W krajach o

słabiej rozwini

ę

tym przemy

ś

le i handlu wci

ąż

jeszcze wegetuj

ą

te klasy obok powstaj

ą

cej

bur

ż

uazji. W krajach nowoczesnych i rozwini

ę

tych

utworzyło si

ę

nowe drobnomieszcza

ń

stwo, które

waha si

ę

mi

ę

dzy proletariatem a bur

ż

uazj

ą

i

ci

ą

gle si

ę

odtwarza jako uzupełniaj

ą

ca cz

ęść

społecze

ń

stwa bur

ż

uazyjnego, której członkowie

jednak stale s

ą

spychani przez konkurencj

ę

w

szeregi proletariatu, która sama widzi,

ż

e wraz z

rozwojem wielkiego przemysłu zbli

ż

a si

ę

chwila,

gdy całkowicie zaniknie jako samodzielna cz

ęść

nowoczesnego społecze

ń

stwa i zostanie zast

ą

piona

w handlu, w manufakturze, w rolnictwie przez
nadzorców. W takich krajach jak Francja, gdzie
klasa chłopska obejmuje ponad połow

ę

społecze

ń

stwa, było naturalne,

ż

e pisarze, którzy

wyst

ę

powali na rzecz proletariatu przeciw

bur

ż

uazji, w swej krytyce re

ż

imu bur

ż

ujów

stosowali skal

ę

drobnomieszcza

ń

sk

ą

i

drobnochłopsk

ą

,

a parti

ę

robotników postrzegali z punktu widzenia

drobnomieszcza

ń

stwa.Tak wytworzył si

ę

socjalizm

drobnomieszcza

ń

ski.Sismondi jest najwybitniejszym

z tych literatów nie tylko we Francji, lecz tak

ż

e

w Anglii.Ten socjalizm najostrzej wyra

ż

ał

sprzeczno

ś

ci

w nowoczesnych stosunkach produkcji.Zawierał on
kolejne upi

ę

kszenia ekonomistów.

Wskazywał on bezsprzecznie na niszcz

ą

ce

działanie umaszynowienia i podziału pracy,
koncentracj

ę

kapitału i posuadania ziemi,

nadprodukcj

ę

, kryzysy, nieunikniony upadek

drobnego mieszczanina i chłopa, n

ę

dz

ę

proletariatu, anarchiczno

ść

produkcji, krzycz

ą

c

ą

niesprawiedliwo

ść

w podziale bogactwa narodowego,

wojn

ę

gospodarcz

ą

mi

ę

dzy narodami nakierowan

ą

na

wzajemne wyniszczenie, upadek dawnych obyczajów,
dawnych stosunków rodzinnych, dawnych narodów.W
swojej pozytywnej tre

ś

ci chce ten socjalizm albo

odtworzy

ć

stare

ś

rodki produkcji i wymiany, a z

ich pomoc

ą

- stare stosunki własno

ś

ci i całe

stare społecze

ń

stwo, albo - gwałtem wtłoczy

ć

z powrotem nowoczesne

ś

rodki produkcji i wymiany w

ramy starych stosunków własno

ś

ci, które wła

ś

nie

zostały przez nie rozsadzone, bo zosta

ć

rozsadzone musiały.
W obu wariantach jest on równie
reakcyjny, co i utopijny.Organizacja cechowa
w manufakturze i gospodarka patriarchalna na wsi -
to s

ą

jego ostatnie słowa. W swoim dalszym

rozwoju kierunek ten tchórzliwie wprawil si

ę

(71)

w stan kaca.

1c) Socjalizm niemiecki, czyli “prawdziwy”

Socjalistyczna i komunistyczna
literatura Francji, która powstawała pod uciskiem
panuj

ą

cej bur

ż

uazji i była literackim wyrazem

walki przeciw temu panowaniu, wprowadzona została
do Niemiec w czasie, kiedy tam bur

ż

uazja dopiero

rozpoczynała swoj

ą

walk

ę

przeciw feudalnemu

absolutyzmmowi. Niemieccy filozofowie,
półfilozofowie i pi

ę

knoduchowie chciwie

zawładn

ę

li t

ą

literatur

ą

; zapomnieli tylko,

ż

e

ż

e

przy wprowadzeniu jakiegokolwiek pisma z Francji
nie s

ą

równocze

ś

nie wprowadzane do Niemiec

francuskie warunki

ż

ycia. Z powodu niemieckich

stosunków utraciła fracuska literatura całe
bezpo

ś

rednio praktyczne znaczenie i nabrała

czysto literackiego wygl

ą

du. Musiała wydawa

ć

si

ę

masow

ą

spekulacj

ą

(72) o urzeczywistnieniu istoty

człowiecze

ń

stwa. Tak wi

ę

c dla niemieckich

filozofów osiemnastego stulecia wyzwania
pierwszej rewolucji francuskiej miały tylko sens
jako ogólne wyzwania “praktycznego rozumu”, a w
ich oczach o

ś

wiadczenia woli francuskiej

bur

ż

uazji oznaczały prawa czystej woli,

prawdziwie ludzkiej woli. Wyj

ą

tkowa praca

niemieckich literatów polegała na sprawieniu, aby
nowe francuskie idee współbrzmiały z ich star

ą

wiedz

ą

filozoficzn

ą

albo raczej przyswojeniu

francuskich idei ich filozoficznemu punktowi
widzenia.
To przyswojenie dokonało si

ę

w ten sam

sposób, w jaki w ogóle przyswaja si

ę

obce rzeczy

- przez tłumaczenie. Wiadomo, w jak niesmaczny
sposób R

ę

kopisy

Mnichowskie, w których były spisane klasyczne
dzieła staro

ż

ytnych czasów poga

ń

skich, zostały

pokryte

ż

ywotami

ś

wi

ę

tych katolickich. Niemieccy

literaci obeszli si

ę

odwrotnie z niewtajemniczon

ą

literatur

ą

francusk

ą

. Pisali swoje filozoficzne

nonsensy z tyłu francuskiego orygiału. Na
przykład z tyłu francuskiej krytyki stosunków
pieni

ęż

nych napisali “Pozbycie si

ę

istoty

człowiecze

ń

stwa”, z tyłu francuskiej krytyki

pa

ń

stwa bur

ż

uazyjnego napisali “Zniesienie

panowania abstrakcyjnej powszechno

ś

ci” i tak

dalej. To (73) podci

ą

gni

ę

cie takich (74)

filozoficznych frazesów pod francuskie
rozwi

ą

zania nazwali “filozofi

ą

czynu”,

“prawdziwym socjalizmem”, “niemieck

ą

nauka o

socjalizmie” i tak dalej. Francuska literatura
socjalistyczno-komunistyczna została w ten sposób
formalnie odczłowieczona.
I tak w r

ę

kach Niemca przestała wyra

ż

a

ć

walk

ę

jednej klasy przeciw innej; Niemiec był

ś

wiadomy tego,

ż

e przezwyci

ęż

aj

ą

c “francusk

ą

jednostronno

ść

”, zamiast prawdziwych potrzeb

reprezentuje potrzeb

ę

prawdy, zamiast interesów

proletariusza
- interesy istoty ludzkiej, człowieka w ogóle,
człowieka, który nie nale

ż

y do

ż

adnej klasy, ani

w ogóle do rzeczywisto

ś

ci, który nale

ż

y tylko do

wyobra

ż

onego nieba filozoficznej fantazji. Ten

niemiecki socjalizm, który swoje

ć

wiczenia

szkolne, nie mog

ą

c sobie z nimi poradzi

ć

,

przyjmował tak powa

ż

nie i uroczy

ś

cie, a potem

wykrzykiwał je jak na targu, tracił tymczasem
coraz bardziej swoj

ą

pedantyczn

ą

niewinno

ść

.

Walka niemieckiej, a

ś

ci

ś

lej pruskiej bur

ż

uazji

przeciw feudalizmowi
i monarchii absolutnej, innymi słowy ruch
liberalny, była powa

ż

niejsza.

“Prawdziwemu” socjalizmowi została dana
tak po

żą

dana okazja do przeciwstawienia ruchowi

politycznemu socjalistycznych

żą

da

ń

, do rzucenia

tradycyjnych kl

ą

tw (75) na liberalizm, na pa

ń

stwo

przedstawicielskie, na bur

ż

uazyjn

ą

konkurencj

ę

,

bur

ż

uazyjn

ą

wolno

ść

prasy, bur

ż

uazyjne prawo,

bur

ż

uazyjn

ą

wolno

ść

i równo

ść

, do głoszenia masom ludowym

przepowiedni,

ż

e w ramach tego bur

ż

uazyjnego

ruchu nie maj

ą

nic do wygrania, a natomiast

wszystko do stracenia.
Niemiecki socjalizm zapomniał
równocze

ś

nie,

ż

e francuska krytyka, której był on

bezdusznym echem, wi

ą

zała (76) powstanie

nowoczesnego społecze

ń

stwa bur

ż

uazyjnego z

odpowiadaj

ą

cymi mu warunkami

ż

ycia i pasuj

ą

c

ą

do

nich konstytucj

ą

polityczn

ą

, tymi wła

ś

nie

warunkami, o których zwalczenie w Niemczech w
pierwszym rz

ę

dzie chodziło. Słu

ż

ył on niemieckim

rz

ą

dom absolutnym wraz z ich poplecznikami:

klerem, nauczycielami, junkrami i biurokratami
jako po

żą

dany strach na wróble przeciw gro

ź

nym

d

ąż

eniom bur

ż

uazji.Tworzył on pełne słodyczy

uzupełnienie do gorzkich ciosów pejczem i kul z
flinty, którymi te rz

ą

dy rozprawiały si

ę

z

niemieckimi powstaniami robotniczymi. Poniewa

ż

“prawdziwy” socjalizm dawał do r

ą

k rz

ą

dów bro

ń

przeciwko niemieckiej bur

ż

uazji, reprezentował

wi

ę

c tym samym reakcyjne interesy, interesy

niemieckiego kołtu

ń

stwa (77). W Niemczech

drobnomieszcza

ń

stwo, si

ę

gaj

ą

ce tradycjami XVI

stulecia i od tego czasu wci

ąż

odradzaj

ą

ce si

ę

w

ró

ż

nych formach, tworzyło wła

ś

ciw

ą

podstaw

ę

istniej

ą

cego stanu. Jego utrzymanie jest

utrzymaniem obecnego niemieckiego stanu. Z powodu
przemysłowego i politycznego panowania bur

ż

uazji

boi si

ę

ono zagłady, która jest pewna, z jednej

strony wskutek koncentracji kapitału, z drugiej
strony wskutek powstania rewolucyjnego
proletariatu. “Prawdziwy” socjalizm wydawał si

ę

mu uderza

ć

w oba skrzydła jednym ciosem.

Rozszerzał si

ę

on jak epidemia. Szata utkana z

tkaniny spekulatywnej, haftowana kwiatkami mowy
pi

ę

knoduchów, przepojona pełnym miło

ś

ci

spi

ę

trzeniem ucxu

ć

, ta szata, w któr

ą

niemieccy

socjali

ś

ci owijaj

ą

par

ę

swoich “wiecznych prawd”,

tylko powi

ę

kszała zbyt tego towaru w

ś

ród takiej

publiki. Ze swojej strony niemiecki socjalizm
uznawał coraz bardziej swoje powołanie do bycia
wysokim przedstawicielem tego kołtu

ń

stwa. Ogłosił

on naród niemiecki narodem wzorcowym, a
niemieckiego mieszczucha wzorcowym człowiekiem.
Nadał on ka

ż

dej podło

ś

ci jaki

ś

ukryty, wy

ż

szy,

socjalistyczny sens,
w którym oznaczała ona jej przeciwie

ń

stwo.

Wyci

ą

gał ostateczny wniosek z tego,

ż

e zwracał

si

ę

bezpo

ś

rednio przeciw “surowemu i

destruktywnemu” kierunkowi komunizmu i
przedkładał swoj

ą

bezpartyjn

ą

wyniosło

ść

ponad

wszystkie walki klasowe. Z bardzo nielicznymi
wyj

ą

tkami wszystko, co w Niemczech cyrkuluje z

pism rzekomo socjalistycznych i komunistycznych,
nale

ż

y do obszaru tej brudnej, denerwuj

ą

cej

literatury (79).

2. Socjalizm konserwatywny, czyli bur

ż

ujski

Cz

ęść

bur

ż

uazji chce pomaga

ć

stanom

socjalnie upo

ś

ledzonym, aby zabezpieczy

ć

obecny

stan społecze

ń

stwa bur

ż

uazyjnego. Tu nale

żą

:

ekonomi

ś

ci, filantropi, humani

ś

ci, polepszacze

poło

ż

enia klasy robotniczej, organizatorzy

dobrobytu, przeciwnicy dr

ę

czenia zwierz

ą

t,

zało

ż

yciele zwi

ą

zków przymusowych, najbardziej

kolorowi
i pstrokaci pok

ą

tni reformatorzy ró

ż

nych

rodzajów. A nawet ten bur

ż

ujski socjalizm

wypracował cały system. Jako przykład przytoczymy
“Filozofi

ę

n

ę

dzy” Proudhona.

Socjalistyczni bur

ż

uje chc

ą

warunków

ż

ycia nowoczesnego społecze

ń

stwa bez wynikaj

ą

cych

z nich w sposób nieunikniony walk i
niebezpiecze

ń

stw. Chc

ą

obecnego społecze

ń

stwa,

pozbawionego elementów rewolucyjnych,
rozsadzaj

ą

cych je. Chc

ą

bur

ż

uazji bez

proletariatu. Bur

ż

uazja wyobra

ż

a sobie

naturalnie,

ż

e

ś

wiat, w którym panuje, jest

najlepszym ze

ś

wiatów. Socjalizm bur

ż

ujski

podnosi to pocieszaj

ą

ce wyobra

ż

enie do rangi pół-

systemu albo nawet całego systemu. Gdy wzywa on
proletariat, aby urzeczywistnił jego system i
(80) pomaszerował do nieba, na ziemi

żą

da tylko

od niego, aby pozostał on w ramach
tera

ź

niejszego społecze

ń

stwa, ale porzucił swoje

nienawistne wyobra

ż

enia o nim. Druga, mniej

systematyczna, tylko (81) bardziej praktyczna
forma tego socjalizmu usiłuje pozbawi

ć

klas

ę

robotnic

ą

wszelkiego rewolucyjnego ruchu, przez

dowodzenie,

ż

e nie ta lub owa zmiana polityczna,

lecz tylko zmiana materialnych warunków

ż

ycia,

warunków ekonomicznych, mo

ż

e zaspokoi

ć

jej

potrzeby. Pzez zmian

ę

materialnych warunków

ż

ycia

ten socjalizm rozumie jednak
w

ż

adnym wypadku nie zniesienie bur

ż

uazyjnych

stosunków produkcji, które jest mo

ż

liwe tylko na

drodze rewolucyjnej, lecz popraw

ę

administracyjn

ą

, która porusza si

ę

po ziemi tych

stosunków produkcji, a wi

ę

c nic nie zmienia w

stosunkach mi

ę

dzy kapitałem a prac

ą

najemn

ą

, lecz

w najlepszym wypadku zmniejsza bur

ż

uazji koszty

jej panowania i upraszcza prac

ę

nad bu

ż

etem

pa

ń

stwa. Odpowiadaj

ą

ce mu

ś

rodki wyrazu znajduje

socjalizm bur

ż

uazyjny najpierw tu, gdzie staje

si

ę

tylko figur

ą

retoryczn

ą

.

Ostatnimi i jedynymi powa

ż

nie

przemy

ś

lanymi słowami socjalizmu bur

ż

uazyjnego s

ą

okrzyki: “Wolny handel! Cła ochronne! Cele
wi

ę

zienne!” - i to wszystko w interesie klasy

robotniczej. Socjalizm według bur

ż

uazji (82)

polega wła

ś

nie na twierdzeniu,

ż

e bur

ż

uje s

ą

bur

ż

ujami w interesie klasy robotniczej.

3. Socjalizm i komunizm krytyczno-utopijny

Nie mówimy tu o literaturze, która we
wszystkich wielkich nowo

ż

ytnych rewolucjach

wyra

ż

ała

żą

dania proletariatu (pismach Babeufa i

tym podobnych).
Pierwsze usiłowania proletariatu, aby w
czasie powszechnego wzburzenia,
w okresie upadku społecze

ń

stwa feudalnego

bezpo

ś

rednio urzeczywistni

ć

własny interes

klasowy, nie powiodły si

ę

, bo nie mogły si

ę

powie

ść

, gdy

ż

brakowało materialnych warunków

jego wyzwolenia, które s

ą

dopiero produktem epoki

bur

ż

uazyjnej, a samemu proletariatowi brakowało

jeszcze w pełni rozwini

ę

tych form.

Rewolucyjna literatura, która
towarzyszyła tym pierwszym ruchom proletariatu,
musiała by

ć

w tre

ś

ci reakcyjna. Uczyła ona

powszechnego ascetyzmu i surowego zrównania.
Wła

ś

ciwe systemy socjalistyczne i komunistyczne,

systemy Saint-Simona, Fouriera, Owena i tak
dalej, powstały w pierwszym okresie nie
rozwini

ę

tej jeszcze walki mi

ę

dzy proletariatem a

bur

ż

uazj

ą

, który przedstawili

ś

my powy

ż

ej. (Patrz

rozdział pt. “Bur

ż

uje i proletariusze”).

Wynalazcy tych systemów postyrzegali wprawdzie
sprzeczno

ś

ci klasowe jako rzeczywiste elementy

rozsadzaj

ą

ce panuj

ą

ce społecze

ń

stwo.

Ale po stronie proletariatu nie
dostrzegali

ż

adnej historycznej samodzielno

ś

ci,

ż

adnego wła

ś

ciwego mu ruchu politycznego.

Poniewa

ż

rozwój sprzeczno

ś

ci klasowych post

ę

pował

równym krokiem z rozwojem przemysłu, nie
znajdowali materialnych warunków wyzwolenia

proletariatu i próbowali wytworzy

ć

te warunki za

pomoc

ą

nauk społecznych i ustawodawstwa

socjalnego.
Na miejsce społecznej przyj

ść

wi

ę

c musi

ich osobista czynno

ść

wynalazcza, na miejsce

historycznych warunków wyzwolenia - fantastyczne,
na miejsce wci

ąż

posuwaj

ą

cego si

ę

naprzód

zorganizowania proletariatu w klas

ę

- jaka

ś

szczególnie zawiła organizacja społecze

ń

stwa. Dla

nich przyszłe losy

ś

wiata zale

żą

od propagandy

i zastosowania w praktyce ich planów
społecznych.. S

ą

oni wprawdzie

ś

wiadomi,

ż

e

w ich planach w głównej mierze reprezentowany jest
interes klasy pracuj

ą

cej jako klasy najbardziej

cierpi

ą

cej. Proletariat istnieje dla nich, jest

przez nich postrzegany tylko jako klasa
najbardziej cierpi

ą

ca. Zarówno nierozwini

ę

ta

forma walki klasowej, jak i ich własna sytuacja

ż

yciowa powoduj

ą

,

ż

e s

ą

dz

ą

oni, i

ż

s

ą

ponad

wszelkimi sprzeczno

ś

ciami klasowymi. Chc

ą

oni

polepszy

ć

sytuacj

ę

ż

yciow

ą

wszystkich członków

społecze

ń

stwa, tak

ż

e najlepiej sytuowanych.

Dlatego ci

ą

gle zwracaj

ą

si

ę

do całego

społecze

ń

stwa bez ró

ż

nicy, a wi

ę

c przede

wszystkim do klasy panuj

ą

cej. Trzeba tylko

zrozumie

ć

ich system, aby uzna

ć

go za najlepszy z

mo

ż

liwych plan najlepszego

z mo

ż

liwych spolecze

ń

stwa. Dlatego porzucaj

ą

całe

działanie polityczne, a mianowicie rewolucyjne,
chc

ą

osi

ą

gn

ąć

swój cel na drodze pokojowej i

próbuj

ą

torowa

ć

drog

ę

nowej społecznej Ewangelii

drobnymi, oczywi

ś

cie nieudanymi eksperymentami,

sił

ą

przykładu. To (83) fantastyczne opisywanie

przyszłego społecze

ń

stwa wypływa (84)

w czasie, gdy proletariat jest jeszcze w
najwy

ż

szym stopniu nie rozwini

ę

ty, a wi

ę

c sam

jeszcze pojmuje fantastycznie własne poło

ż

enie,

dopiero przeczuwa swoje d

ąż

enie do całkowitego

przekształcenia społecze

ń

stwa. Ale pisma

socjalistyczne i komunistyczne składaj

ą

si

ę

równie

ż

z elementów krytycznych. Atakuj

ą

same

podstawy istniej

ą

cego społecze

ń

stwa. Dlatego

dostarczyły robotnikom jak najbardziej
pełnowarto

ś

ciowego materiału o

ś

wiatowego. Ich

pozytywne zdanie o przyszłym społecze

ń

stwie, na

przykład o zniesieniu sprzeczno

ś

ci mi

ę

dzy (85)

miastem a wsi

ą

, rodziny, prywatnych zysków, pracy

najemnej, zwiastowanie harmonii społecznej,
przemiana pa

ń

stwa w zarz

ą

d jedynie nad produkcj

ą

- wszystkie te zdania wyra

ż

aj

ą

tylko odrzucenie

sprzeczno

ś

ci klasowych, które wła

ś

nie dopiero

zaczynaj

ą

si

ę

rozwija

ć

, które znaj

ą

oni dopiero w

ich pierwotnej, bezkształtnej nieokre

ś

lono

ś

ci.

Same te zdania dlatego maj

ą

jeszcze jeden czysto

utopijny sens. Znaczenie krytyczno-utopijnego
socjalizmu czy komunizmu polkega na odwróconym
warunk rozwoju historycznego. W tej samej mierze,
w jakiej walka klasowa rozwija si

ę

i kształtuje,

to fantastyczne wyniesienie si

ę

ponad siebie, to

fantastyczne zwalczanie samego siebie traci cał

ą

warto

ść

praktyczn

ą

i całe teoretyczne

uprawnienie. Dlatego, podczas gdy pierwsi
budowniczowie tego systemu pod wieloma wzgl

ę

dami

byli równie

ż

rewolucyjni, jednak ich uczniowie

tworz

ą

za ka

ż

dym razem reakcyjne sekty. Trzymaj

ą

si

ę

oni starych pogl

ą

dów swoich mistrzów wbrew

historycznemu post

ę

powi proletariatu. Dlatego

próbuj

ą

konsekwentnie ponownie st

ę

pi

ć

walk

ę

klasow

ą

i łagodzi

ć

sprzeczno

ś

ci. Ci

ą

gle jeszcze

marz

ą

o mo

ż

liwym urzeczywistnieniu swojej utopii

społecznej, zakładaniu poszczególnych falansterów
i kolonii w kraju rodzinnym, zbudowaniu małej
Ikarii (86) - dwunastego wydania Nowego Jeruzalem
- i w celu budowy tych wszystkich hiszpa

ń

skich

zamków musz

ą

odwoływa

ć

si

ę

do filantropii (87)

bur

ż

uazyjnych serc i worków na pieni

ą

dze. W ogóle

podpadaj

ą

pod kategori

ę

wy

ż

ej wymienionych

reakcyjnych czy konserwatywnych socjalistów i
ró

ż

ni

ą

si

ę

tylko jeszcze (88) od nich bardziej

systematyczn

ą

pedanteri

ą

i fanatyczna wiar

ą

w cudowne działanie swojej

nauki społecznej. Dlatego przeciwstawiaj

ą

si

ę

za

ż

arto

ś

ci wszystkich politycznych ruchów

robotników, która mo

ż

e wynika

ć

tylko z braku

ś

lepej wiary w now

ą

Ewangeli

ę

. Oweni

ś

ci w Anglii

s

ą

reakcj

ą

przeciw czartystom, a fouriery

ś

ci w

Anglii s

ą

reakcj

ą

przeciw reformistom (89).

IV - Stanowisko komunistów wobec ró

ż

nych partii

opozyzyjnych

Rozumie si

ę

samo przez si

ę

,

ż

e stosunek

komunistów do ju

ż

ukonstytuowanych partii

robotniczych, a wi

ę

c do czartystów w Anglii i do

reformistów agrarnych
w Ameryce Północnej jest zgodny z tym, co
powiedzieli

ś

my w rozdziale II. Walcz

ą

oni o

osi

ą

gni

ę

cie najbli

ż

szych celów i interesów klasy

robotniczej, ale równie

ż

we współczesnym ruchu

reprezentuj

ą

przyszło

ść

ruchu. We Francji

komuni

ś

ci przył

ą

czyli si

ę

do partii (90)

socjaldemokratycznej przeciwko konserwatywnej i
radykalnej bur

ż

uazji, nie rezygnuj

ą

c przy tym z

prawa krytycznego odnoszenia si

ę

do frazesów

i iluzji, nawet pochodz

ą

cych z tradycji

rewolucyjnej. W Szwajcarii popieraj

ą

radykałów,

nie zapominaj

ą

c o tym,

ż

e ta partia składa si

ę

z

wzajemnie sprzecznych elementów, cz

ęś

ciowo z

demokratycznych socjalistów podobnych do
francuskich, cz

ęś

ciowo z radykalnych bur

ż

ujów.

Polscy komuni

ś

ci popieraj

ą

parti

ę

, która za

warunek wyzwolenia narodowego uznaje rewolucj

ę

agrarn

ą

, t

ę

sam

ą

parti

ę

, która wywołała powstanie

krakowskie z 1846 roku (91). W Niemczech dopóki
bur

ż

uazja wyst

ę

puje jako siła rewolucyjna, dopóty

Partia Komunistyczna walczy wspólnie z ni

ą

przeciw monarchii absolutnej, feudalnej własno

ś

ci

ziemi i drobnomieszcza

ń

stwu. Ale nie traci ani

chwili, aby kształtowa

ć

w

ś

ród robotników mo

ż

liwie

jasne u

ś

wiadomienie wrogiej sprzeczno

ś

ci mi

ę

dzy

(92) bur

ż

uazj

ą

a proletariatem, po to,

ż

eby

robotnicy niemieccy wraz z wyst

ą

pieniem

społecznych i politycznych okoliczno

ś

ci, które

bur

ż

uazja musi wprowadzi

ć

wraz ze swoim

panowaniem, mogli wykorysta

ć

je jako bro

ń

przeciw

bur

ż

uazji, po to, aby po obaleniu w Niemczech

klas reakcyjnych natychmiast rozpocz

ę

li walk

ę

wła

ś

nie przeciw bur

ż

uazji. Główn

ą

uwag

ę

zwracaj

ą

komuni

ś

ci na Niemcy, poniewa

ż

Niemcy znajduj

ą

si

ę

w przededniu rewolucji bur

ż

uazyjnej i poniewa

ż

ten przewrót dokona si

ę

w warunkach, gdy w ogóle

rozwój Europy poczynił ju

ż

dalszy post

ę

p, a

wszczególno

ś

ci o wiele bardziej jest rozwini

ę

ty

proletariat, ni

ż

w Anglii

w XVII i we Francji w XVIII stuleciu, wi

ę

c

niemiecka rewolucja bur

ż

uazyjna mo

ż

e by

ć

preludium do rewolucji proletariackiej. Innymi
słowy, komuni

ś

ci popieraja wsz

ę

dzie ka

ż

dy

rewolucyjny ruch wymierzony przeciwko obecnemu
stanowi społecznemu
i politycznemu. We wszystkich tych ruchach
wysuwaj

ą

oni na plan pierwszy kwesti

ę

własno

ś

ci,

która mo

ż

e przyj

ąć

mniej lub bardziej rozwini

ę

t

ą

form

ę

, jako kwestia podstawowa w ruchu. Wreszcie

komuni

ś

ci pracuj

ą

wsz

ę

dzie nad wzajemnym

powi

ą

zaniem i zrozumieniem partii demokratycznych

wszystkich krajów.
Komuni

ś

ci gardz

ą

zatajaniem własnych

pogl

ą

dów i zamiarów. Wyja

ś

niaj

ą

publicznie,

ż

e

ich cele mog

ą

zosta

ć

osi

ą

gni

ę

te tylko przez

gwałtowny przewrót w całym dotychczasowym
porz

ą

dku społecznym.

Niech dr

żą

klasy panuj

ą

ce przed rewolucj

ą

komunistyczn

ą

. Proletariusze nie maj

ą

w niej nic

do stracenia prócz swych kajdan. Do zdobycia maj

ą

cały

ś

wiat.

Proletariusze wszystkich krajów, ł

ą

czcie

si

ę

!

-------

Przypisy:

(1) “Manifest Partii Komunistycznej” jest
jednym z najbardziej znacz

ą

cych dokumentów

programowych komunizmu naukowego. Lenin napisał:
“Ta mała ksi

ąż

eczka przewy

ż

sza całe tomy. Jej

duch inspiruje i porusza do dzisiaj cały
zorganizowany proletariat w rozwini

ę

tym

ś

wiecie”.

“Manifest Partii Komunistycznej”, zredagowany
przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa jako
program Zwi

ą

zku Komunistów, ukazał si

ę

po raz

pierwszy w lutym 1848 r. w Londynie w wydaniu
23-stronicowym. Od marca do lipca 1848 r.
ukazywał si

ę

w odcinkach w “Niemieckiej Gazecie

Londy

ń

skiej” - demokratycznym organie niemieckich

emigrantów. Jeszcze w tym samym roku ukazał si

ę

w

Londynie jako 30-stronicowa broszura, w której
zostały poprawione błedy drukarskie z pierwszego
wydania i poprawiona interpunkcja. To wydanie
stało si

ę

podstaw

ą

pó

ż

niejszych wyda

ń

,

autoryzowanych przez Marksa i Engelsa. Poza tym w

roku 1848 “Manifest” został przetłumaczony na
niektóre j

ę

zyki europejskie (na francuski,

polski, włoski, du

ń

ski, flamandzki i szwedzki). W

wydaniach z roku 1848 nazwiska redaktorów nie
były wymienione; ukazały si

ę

drukiem po raz

pierwszy w przypisie od redakcji, który G. J.
Harney poczynił do pierwszego tłumaczenia
angielskiego, wydrukowanego w 1850 r. w gazecie
czartystów “Czerwony Republikanin”. Wszystkie
przedmowy dost

ę

pne s

ą

w tomie 4 “Dzieł” Marksa i

Engelsa, str. 573-590.

(2) Przez bur

ż

uazj

ę

rozumie si

ę

tu klas

ę

nowoczesnych kapitalistów, którzy s

ą

wła

ś

cicielami

ś

rodków produkcji społecznej i

wyzyskuj

ą

prac

ę

najemn

ą

. Przez proletariat -

klas

ę

nowo

ż

ytnychrobotników najemnych, którzy nie

maj

ą

ś

rodków produkcji na własno

ść

, i przez to s

ą

zmuszeni sprzedawa

ć

swoj

ą

sił

ę

robocz

ą

, aby mogli

ż

y

ć

. (Przypis Engelsa do wydania angielskiego z

1888 roku).

(3) To oznacza,

ś

ci

ś

le mówi

ą

c, histori

ę

utrwalon

ą

na pi

ś

mie. W roku 1847 prahistoria

społecze

ń

stwa, organizacja społeczna, która

poprzedzała ni

ż

ej opisan

ą

histori

ę

, jeszcze tak

dobrze nie była znana. Od tego czasu Haxthausen
odkrył gminn

ą

własno

ść

ziemi

w Rosji, Maurer wskazał na ni

ą

jako na podstaw

ę

społeczn

ą

, z której historycznie wywodziły si

ę

wszystkie niemieckie szczepy, i w ogóle odkryto,

ż

e wiejskie gminy ze wspóln

ą

własno

ś

ci

ą

ziemi

były pierwotnym kształtem społecze

ń

stw od Indii

po Irlandi

ę

. Wreszczie wewn

ę

trzna organizacja

tego pierwotnego społecze

ń

stwa komunistycznego w

jej typowym kształcie została ustalona przez
koronne odkrycie Morgana: odkrycie prawdziwej
natury rodu i jego pozycji w plemieniu. Wraz z
rozpadem tej wspólnoty pierwotnej rozpoczyna si

ę

podzial społecze

ń

stwa na odddzielne i w ko

ń

cu

przeciwstawiaj

ą

ce si

ę

sobie nawzajem klasy.

Spróbowałem przedstwi

ć

ten proces rozpadu w

“Pochodzeniu rodziny, własno

ś

ci prywatnej i

pa

ń

stwa”, którego wydanie 2 ukazało si

ę

w

Stuttgarcie w 1886 roku. (Przypis Engelsa do
wydania angielskiego z 1888 roku).

(4) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883: tym
nowym

(5) W wydaniu z 1888 r. dodane: tej klasy.

(6) W wydaniach z lat 1848 i 1872: uzbrojonymi i
samorz

ą

dz

ą

cymi si

ę

asocjacjami.

(7) “Komunami” nazywały si

ę

powstaj

ą

ce we

Francji miasta, nawet zanim zdołały wymóc na
swoich feudalnych panach i mistrzach lokalny
samorz

ą

d i prawa polityczne jako “stan trzeci”.

Ogólnie mówi

ą

c przytoczyli

ś

my tu Angli

ę

jako

typowy przykład rozwoju ekonomicznego bur

ż

uazji,

a jako typowy przykład jej rozwoju politycznego
- Francj

ę

. (Przypis Engelsa do wydania

niemieckiego z 1888 roku).
Tak mieszczanie Włoch i Francji nazywali swoje
władze miejskie, od kiedy wykupiły one od swoich
panów feudalnych prawa samorz

ą

dowe lub wymusiły

na nich ich przyznanie. (Przypis Engelsa do
wydania niemieckiego z 1890 roku).

(8) W wydaniu z 1888 roku dodane: (jak we
Włoszech i Niemczech).

(9) W wydaniu z 1888 roku dodane: (jak we
Francji).

(10) W wydaniu z 1848: i opanowuj

ą

c.

(11) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883
dodane: tych wcze

ś

niejszych.

(12) W wydaniu z roku 1848: t

ę

swoj

ą

.

(13) W wydaniu francuskim dodane: oraz jednym
Urz

ę

dem Ceł.

(14) W wydaniu z roku 1848: które wcze

ś

niej

(15) W wydaniu z 1848 roku: ale.

(16) W wydaniu z 1848 roku dodane: jeszcze.

(17) W wydaniu z 1848 roku dodane: nawet.

(18) W wydaniu z 1848 roku: pustosz

ą

cej wojny.

(19) W wydaniu z 1848 roku dodane: bur

ż

uazyjnej

cywilizacji i.

(20) W wydaniach z lat 1848 i 1872: starego.

(21) W wydaniu z 1848 roku dodane: tych.


(22) W pó

ź

niejszych dziełach Marks i Engels

poj

ę

cia “warto

ść

pracy” i “cena pracy” zmienili

na wprowadzone przez Marksa dokładniejsze poj

ę

cia

“warto

ść

siły roboczej”

i “cena siły roboczej”.

(23) W wydaniu z 1888 roku: ci

ęż

ar.

(24) W wydaniu z 1848 roku dodane: tych.

(25) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883
dodane: ostateczny.

(26) W wydaniu z 1848 roku: w którym praca
dorosłych m

ęż

czyzn jest coraz bardziej wypierana

przez maszyny i dzieci.

(27) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883:

lichwiarz udzielaj

ą

cy po

ż

yczek pod zastaw.

(28) W wydaniu z 1848 roku: staraj

ą

si

ę

.

(29) W wydaniu z 1888 roku dodane: (zwi

ą

zki

zawodowe).

(30) (W wydaniu francuskim: bunty).

(31) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883: ale
naprawd

ę

.

(32) (W wydaniu francuskim: złymi i zu

ż

ytymi).

(33) W wydaniu z 1888 roku dodane: politycznego
i ogólnego.

(34) W wydaniu z 1888 roku: elementów o

ś

wiaty i

post

ę

pu.

(35) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883
dodane: skoro.

(36) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883: całe
dotychczasowe prywatne bezpiecze

ń

stwo.

(37) (W wydaniu Dudena: wszechogarniaj

ą

ca

n

ę

dza).

(38) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883:
pr

ę

dzej.

(39) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883:
najistotniejszym.

(40) W wydaniach z lat 1848 i 1872: wraz z
rozwojem przemysłu ucieka wi

ę

c bur

ż

uazji spod nóg

grunt.

(41) W wydaniach z lat 1848 i 1872: swoich
własnych grabarzy.

(42) W wydaniu z 1888 roku: sekciarskich.

(43) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883: z
jednej strony wła

ś

nie oni.

(44) W wydaniach z lat 1872 i 1883: okre

ś

leniem

wła

ś

ciwym komunizmowi.

(45) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883
dodane: te za

ś

.

(46) W wydaniu z 1888 roku: wi

ę

kszo

ś

ci.

(47) W wydaniu z 1888 roku: mniejszo

ść

.

(48) W wydaniu z 1848 roku: naszych bur

ż

ujów.

(49) W wydaniu z 1848 roku: taka rodzina
bur

ż

uja.

(50) W wydaniu z 1848 roku: w których ramach.

(51) W wydaniach z lat 1848 i 1872: na tym
miejscu, obłudnie ukrytej.

(52) W wydaniu z 1848 roku: chc

ą

wprowadzi

ć

wspólnot

ę

ż

on oficjaln

ą

i szczer

ą

.

(53) W wydaniu z 1888 roku: do poziomu
panuj

ą

cej klasy narodu.

(54) W wydaniu z 1848 roku: narodów.

(55) W wydaniu z 1848 roku: sumienia.

(56) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883: brak
w tym miejscu spójnika “w”.

(57) W wydaniu z 1848 roku dodane: całego.

(58) W wydaniu z 1848 roku: sprzeczno

ś

ci.

(59) W wydaniu z 1848 roku: słowa “i tak dalej”
powtórzone dwukrotnie.

(60) W wydaniu 1848 roku: zniesie warunki
istnienia sprzeczno

ś

ci klasowych, istniej

ą

ce

klasy, klasy w ogóle i tym samym swoje własne
panowanie klasowe.

(61) Nie mamy tu na my

ś

li czasów Restauracji w

Anglii 1660-1689, lecz czasy Restauracji we
Francji 1814-1830. (Przypis Engelsa do wydania
angielskiego z 1888 roku).

(62) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883:
spu

ś

ci

ć

oczy ze swoich interesów.

(63) W wydaniu z 1848 roku dodane: jeszcze.

(64) W wydaniach z lat 1848 i 1872:
proletariacki worek

ż

ebraczy.

(65) Legitymi

ś

ci to zwolennicy obalonej w 1830

roku dynastii Burbonów. Reprezentowali interesy
szlacheckich wielkich wła

ś

cicieli ziemskich. W

walce przeciwko panuj

ą

cej dynastii orlea

ń

skiej,

która opierała si

ę

na arystokracji finansowej i

wielkiej bur

ż

uazji, cz

ęść

legitymistów nierzadko

uciekała si

ę

do demagogii socjalnej i

przedstawiała si

ę

jako obro

ń

cy ludzi pracy przed

ich wyzyskiem przez bur

ż

uazj

ę

.

(66) Młoda Anglia to grupa angielskich
polityków i literatów, członków partii torysów;
grupa ta utworzyła si

ę

na poczatku lat

czterdziestych XIX stulecia. Przedstawiciele
Młodej Anglii, którzy wyra

ż

ali niezadowolenie

arystokracji ziemskiej z gospodarczej i
politycznej pot

ę

gi bur

ż

uazji, uciekali si

ę

do

demagogicznych

ś

rodków, aby utrzyma

ć

klas

ę

robotnicz

ą

pod swoim wpływem i wykorzysta

ć

j

ą

do

walki przeciw bur

ż

uazji. Przedstawicielami Młodej

Anglii byli mi

ę

dzy innymi B. Disraeli i T.

Carlyle.


(67) W wydaniu z 1888 roku dodane: które spadły
z drzewa przemysłu.

(68) To odnosi si

ę

głównie do Niemiec, gdzie

szlachta i junkrzy du

żą

cz

ęść

swoich maj

ą

tków

wydzier

ż

awiali, a poza tym byli jeszcze wielkimi

producentami cukru buraczanego i alkoholu z
kartofli. Bogatsi angielscy arystokraci jeszcze
tak nisko nie upadli; ale tak

ż

e oni wiedz

ą

, jak

mo

ż

na osłabi

ć

tempo spadania zysków przez

u

ż

yczenie swojego nazwiska mniej lub bardziej

w

ą

tpliwym zało

ż

ycielom spółek akcyjnych. (Przypis

Engelsa do wydania angielskiego z 1888 roku).

(69) W wydaniu z 1848 roku: w/ła

ś

ciwym

(70) W wydaniu z 1848 roku: ten

ś

wi

ę

ty

socjalizm.

(71) W wydaniu z 1888 roku zdanie to brzmi:
“Wreszcie pod ci

ś

nieniem upartych faktów

historycznychta forma socjalizmu wyrodziła si

ę

,

tak jak ka

ż

de pija

ń

stwo wyradza si

ę

w podłego

kaca”.

(72) W wydaniu z 1848 roku dodane: o prawdziwym
społecze

ń

stwie.

(73) W wydaniu z 1848 roku: takie.

(74) W wydaniu z 1848 roku: jej.

(75) (W wydaniu Dudena: do wykl

ę

cia ko

ś

cienymi

kl

ą

twami liberalizmu, pa

ń

stwa

przedstawicielskiego, bur

ż

uazyjnej konkurencji,

bur

ż

uazyjnej wolno

ś

ci prasy, bur

ż

uazyjnego prawa,

bur

ż

uazyjnej wolno

ś

ci i równo

ś

ci).

(76) W wydaniu z 1848 roku: wi

ąż

e.

(77) W wydaniu z 1888 roku: filistra.

(78) W wydaniu z 1888 roku niemieckiego małego
filistra.

(79) Burza rewolucyjna z 1848 roku zmiotła cały
ten n

ę

dzny kierunek i odebrała jego

przedstawicielom ochot

ę

na dalsz

ą

robot

ę

w

socjalizmie. Głównym, klasycznym
i typowym przedstwicielem tego kierunku jest pan
Karl Gruen. (Przypis Engelsa do wydania
niemieckiego z 1890 roku).

(80) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883: aby.

(81) W wydaniach z lat 1848, 1872 i 1883: i.

(82) W wydaniu z 1848 roku: ich socjalizm.

(83) W wydaniu z 1848 roku: takie.

(84) W wydaniach z lat 1848 i 1888: odpowiada
czasowi.

(85) W wydaniu z 1848 roku: sprzeczno

ś

ci miasta z

wsi

ą

.

(86) Falansterami nazywano planowane przez
Charlesa Fouriera socjalistyczne osady. Ikari

ą

nazwał Cabet swoj

ą

utopi

ę

, a pó

ź

niej swoj

ą

komunistyczn

ą

osad

ę

w Ameryce. (Przypis Engelsa do wydania
angielskiego z 1888 roku). Koloniami
w rodzinnym kraju (chodziło o Irlandi

ę

) nazwał

Owen swoje wzorowe gminy komunistyczne.
Falanstery była to nazwa planowanych przez
Fouriera pałaców dla ludu. Ikari

ą

nazywała si

ę

utopijna, fantastyczna kraina, której
komunistyczne zało

ż

enia przedstawił Cabet.

(Przypis Engelsa do wydania niemieckiego z 1890
roku).

(87) (W wydaniu Dudena: dobroczynno

ś

ci).

(88) W wydaniu z 1848 roku: ró

ż

ni

ą

si

ę

tylko

jeszcze od nich wi

ę

cej systematyczn

ą

pedanteri

ą

.

(89) Reformi

ś

ci to zwolennicy paryskiej gazety

“Reforma”, która wyst

ę

powała na rzecz

wprowadzenia republiki oraz przeprowadzenia
reform demokratycznych i socjalnych.

(90) Chodzi o parti

ę

, która wówczas była

reprezentowana w parlamencie przez
Ledru-Rollina, w literaturze przez Louisa Blanca,
a w prasie codziennej przez “Reform

ę

”. Nazwa

“socjaldemokracja” w ustach tych jej autorów
oznaczała sekcj

ę

partii demokratycznej czy

republika

ń

skiej z mniej lub bardziej

socjalistycznym odcieniem. (Przypis Engelsa do
wydania angielskiego z 1888 roku).
Parti

ą

socjalistyczno-demokratyczn

ą

nazywała si

ę

wówczas we Francji partia reprezentowana
politycznie przez Ledru-Rollina, a literacko
przez Louisa Blanca, jednak od dzisiejszej
niemieckiej socjaldemokracji była tak odległa jak
niebo od ziemi. (Przypis Engelsa do wydania
niemieckiego z 1890 roku).

(91) W lutym 1846 roku na ziemiach polskich
przygotowywano powstanie, które miało na celu
wyzwolenie narodowe. Tylko w Wolnym Mie

ś

cie

Krakowie, które od 1815 roku było pod wspólnym
protektoratem Austrii, Rosji i Prus, udało si

ę

powsta

ń

com odnie

ść

chwilowy sukces i utworzy

ć

rz

ą

d, który wydał manifest o zniesieniu ci

ęż

arów

feudalnych. Powstanie w Krakowie zostało
stłumione na pocz

ą

tku marca 1846 roku.

(92) W wydaniu z 1848 roku: sprzeczno

ś

ci

bur

ż

uazji z proletariatem.

-------

KONIEC
_______________________________
1
2