Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 05.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow031205.html

1 z 6

2008-02-28 10:07

przedmiot: Historia sztuki nowoczesnej powszechnej

prowadzący: dr Pieńkos data: 05.12.2003 aktualizacja: 25.12.2003

powrót

drukuj

kontakt

zapisz

12. Francja I połowy XIX w: romantyzm i realizm
Brak jest cech wspólnych, pozwalających zdefiniować sztukę romantyzmu francuskiego, a nawet w
ogóle romantyzmu (tak jak było to w poprzednich epokach) - jedynym wspólnym mianownikiem jest
wielorakość. Mamy do czynienia z sekwencją twórczości różnych artystów, działających równolegle -
w tym samym czasie, często w tym samym środowisku, jednak tworzących tak odmiennie, jakby żyli w
zupełnie różnych epokach. Fenomen braku jednego obowiązującego modelu, różnorodność postaw,
rozbieżności stylistyczne występujące w tym samym czasie charakteryzują sztukę nowoczesną. Nie ma
sensu wtłaczanie malarstwa w schemat następowania po sobie okresów (klasycyzm, neoklasycyzm -
romantyzm - realizm - impresjonizm), gdyż jest zbyt daleko idącym uproszczeniem. Np. zgodnie z
wieloma definicjami (także ówczesnymi) ze względu na pewne elementy postawy artystycznej za
romantyka można uznać zarówno Davida i jego uczniów, jak i Delacroix i Ingresa - dwóch artystów
tworzących równocześnie, ale w zupełnie różnych stylach, światach. Nie jest też prawdą, że realizm
pojawia się po romantyzmie - wiele jego cech widocznych jest już w sztuce XVIII w (np. portrety,
Śmierć Marata). Brak następstwa tendencji, trudno zakreślić ich ramy czasowe.
Można określić zespół cech charakterystycznych dla romantyzmu, ale przy próbie przypisania do nich
poszczególnych artystów tylko niektóre cechy będą pasowały do niektórych artystów - jakby były
różne romantyzmy (podobnie w realizmie).

12.1 Eugene Delacroix
Można wymienić zespół cech, artystów, dzieł kojarzonych z romantyzmem, ale okazuje się, że tylko on
spełniałby większość definicji tej epoki. W jego twórczości można odnaleźć najwięcej cech
kojarzonych z romantyzmem i już ówcześnie tak go widziano - wykreowano go na modelowego
romantyka i do dziś jest tak odbierany.

Delacroix: Portret Chopina
Lata 30., dzieło dojrzałego, uznanego artysty. Jeden z rzadkich bezspornych
przykładów sztuki romantycznej, na co ma też wpływy temat - portret
sztandarowego kompozytora muzyki romantycznej. Takich portretów jest
niewiele (romantyk maluje romantyka w sposób romantyczny), istotna jest
nie tylko twórczość, ale sposób życia, postawa obu twórców. Podobnie była
odbierana twórczość Gericault - uznawano go za romantyka, bo tworzył i żył
na sposób romantyczny (życie krótkie, niedokończona twórczość, burzenie
norm). Dla Delacroix romantyzm to przede wszystkim uczuciowość, wysoki
stopień emocjonalności, kreowanie z wyobraźni prowadzące często do
naruszania norm - tak jest malowany ten portret: odejście od przyjętych
konwencji portretowych, bardziej szkic niż obraz, rzucony z furią na płótno,
przez to oddający duchowość modela, środki malarskie są adekwatne do tematu. Obraz idealnie spełnia
definicje malarstwa romantycznego z lat 30. XIX w: forma nieokreślona, jest pochodną ekspresji
artysty, natchnienie modela ukazane w sposobie malowania, ważniejsze oddanie uczuć niż
portretowość.

Sam Delacroix niezbyt spełniał mit romantycznego artysty: nie był buntownikiem, żył długo, zdrowo,
cieszył się uznaniem, miał liczne zamówienia, nie zawsze w swej twórczości łamał normy. Jednakże to
on rozpropagował romantyczny sposób malowania: sposób podejścia do obrazu, farby, gestu
malarskiego, formy. Jego sposób malowania został w połowie lat 20. uznany za rewolucyjny - pierwszy
był Gericault, ale zastosował go w mniej znanych obrazach, nie wywołał takiego odzewu. Delacroix
odrzucił powszechnie przyjętą konwencję Davida i jego szkoły: malarstwo spętane rysunkiem, gładkie
w fakturze, o czytelnej formie. Znał te chwyty, potrafił je stosować, ale odszedł od nich - wg
ówczesnych zasad jego malarstwo było niedobre: kontur zatarty, forma rozmyta, kolory krzykliwe,
kontrastowe, duże kontrasty światłocieniowe.

Delacroix: Rzeź na Chios
Jego pierwszy obraz, który wywołał skandal, wystawiony na Salonie w 1824
r. Epatował rozmiarem - duża scena, malowana żywiołowo, w gwałtownej
kontrastowej kolorystyce. Scena współczesna, obraz reportażowy (walki

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 05.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow031205.html

2 z 6

2008-02-28 10:07

wyzwoleńcze Greków z Turkami) - romantycy traktowali ją jako symbol
wolności w ogóle. Kompozycja odwołuje się tradycyjnego, akademickiego
sposobu przedstawiania takich scen, ale zarazem jest to obraz nasycony
egzotyką (kolorystyka, typy ludzkie) - Delacroix jej nie znał, wymyślił ją, ale
była odbierana jako rzeczywistość, reportaż. Obecnie obraz wydaje się bardzo
tradycyjny, jego kolorystyka nie robi wrażenia, ówcześnie wywołał burzę ze
względu na kolory, fakturę, temat - współczesny, nieistotny, jednak
przedstawiony w wielkim formacie zarezerwowanym dla rzeczy ważnych. Obraz prezentuje
charakterystyczną dla tej epoki postawę artysty zaangażowanego w życie współczesne, opowiadającego
się po jednej ze stron konfliktu, tworzącego dzieło - alegorię wolności.

Delacroix: Wolność wiodąca lud na barykady
1830 r. Dokładnie widoczne połączenie realizmu, aktualności sceny
oraz jej alegorycznej wymowy. Tym razem był świadkiem
przedstawionych wydarzeń z lipca 1830 r - realizm sceny, widoku
Paryża. Obraz ogromny, na pierwszym planie, na wysokości oczu
widza, barykada ze stosu ludzkich ciał (chwyt z malarstwa doby
napoleońskiej). Opór wywołał reporterski realizm, epatowanie
makabrą oraz kolorystyka, dysonanse zestawień barwnych. W opinii
akademickiej publiczności bronił się swoją jawną alegorycznością,
ukazaniem personifikacji Wolności - obraz stoi na pograniczu
realizmu (odrzucającego wszelką sztuczność, umowność) i obrazowania tradycyjnego (w którym normą
były personifikacje, idee itd.).

Tylko w tych dwóch obrazach Delacroix wykonał próbę romantycznego zaangażowania we
współczesność, inne dzieła mają tematykę historyczną, religijną lub sięgającą do literatury. Jej
wykorzystanie jest charakterystyczne dla romantyzmu - nie są to ilustracje, lecz dzieła inspirowane
typowym dla tej epoki zestawem: Szekspir, Dante, Homer, mitologie oraz współczesne dzieła
romantyczne: Goethe (np. Faust), lub np.:

Delacroix: Śmierć Sardanapala
Obraz z 1827 r inspirowany dramatem Byrona. Kolejny skandal:
wielki format ze sceną z historii starożytnej, ale jest to starożytny
wschód - element orientalny wzbudził sensację, gdyż został ukazany
świat niezwykły, dziki, barwny, odmienny od wizji starożytności
klasycznej. Znów charakterystyczna dla romantyków skłonność do
scen gwałtownych (ukazana scena rzezi), której towarzyszą ekscesy
malarskie: gest ręki, ekspresja, faktura ukazująca namiętność artysty,
widoczną w całym obrazie, kolorystyka, gwałtowność.

Delacroix: Kobiety algierskie
1834 r. Skłonność do egzotyki zaowocowała studiami nad światem,
przyrodą, światłem, obyczajami arabskimi Scena zwyczajna,
rodzajowa (co rzadkie w jego dorobku), brak niezwykłości. Jedyne
elementy romantyczne w tym dziele, to sposób malowania
(intensywna kolorystyka) i orientalny temat (uznawany wówczas za
typowy dla romantyków, którzy wprowadzali dzikość, egzotykę
orientu - ale tu jej brak, obraz spokojny).

Trudno zdefiniować obraz romantyczny na podstawie tych dzieł. Nie
istnieje ani jeden obraz, który spełniałby wszystkie cechy malarstwa romantycznego.

12.2 Jean Dominique Ingres
Adwersarz Delacroix, krańcowo od niego odmienny, a jednak również był uznawany we Francji w
latach 20.-30. XIX w za romantyka. Ogromny dorobek, bardzo tematycznie zróżnicowany, dobierając
do wielu dzieł odpowiednie (różne) argumenty, możny by je uznać za romantyczne. Pod względem
stylu jest malarzem typowym dla neoklasycyzmu, on właśnie przeniósł go w drugą połowę XIX w - do
lat 60. tworzył obrazy a la David: gładkie, chłodne, bez brawury, uczuciowości np. portrety - jasno
wyrysowane, czytelne, klarowne, klasycznie zakomponowane, doskonałe w formie, wykończone, np.:

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 05.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow031205.html

3 z 6

2008-02-28 10:07

Ingres: Portret Louisa-Francois Bertin
Dzieło to jest typowym przykładem realizmu: ukazany konkretny człowiek z jego psychiką, a zarazem
typ ludzki, przedstawiciel rodzącej się klasy społecznej. Współczesny konkret otaczającej artystę
rzeczywistości, ukazany czytelnie, dokładnie.

Ingres: Bertin, Edyp i Sfinks, Wielka Odaliska

Ingres: Edyp i Sfinks
1808 r. Jego dzieła z innych gatunków (często przedstawiał tematy mitologiczne, antyczne) były
uważane za romantyczne, gdyż nie jest to klasyczna interpretacja antyku. Chętnie wybierał motywy
tajemnicze, dziwne, ukazywał antyk jako świat barbarzyński, po części fantastyczny (choć do jego
ukazania używał neoklasycystycznego języka malarskiego). W tle widoczne skały straszliwe,
tajemnicze - przedstawiona wizja Grecji zupełnie inna niż w dotychczasowym malarstwie: świat groźny
i tajemniczy, a nie idealny i piękny.

Ingres: Wielka odaliska
1812-14 r., jego najsłynniejsze dzieło, akt będący realizacją rafaelowskiego ideału piękna - jednakże,
zupełnie nieklasycznie, jest to scena orientalna. Ingres kilkakrotnie malował odaliski - wschodnie
niewolnice, jakby były to klasyczne akty greckie. W początkach XIX w zmienia się pojmowanie Grecji
- przestaje być idealnym światem starożytności, mityczną krainą piękna, staje się częścią Imperium
Otomańskiego, krainą dziką i barbarzyńską. Jeśli jest z niej wydobywany pierwiastek piękna (jak u
dość konserwatywnego Ingresa, czerpiącego z rzeźby greckiej i Rafaela), to zostaje on umieszczony w
orientalnej otoczce - barwnej, egotycznej. Odaliski Ingresa są kolejnym dziełem stojącym na granicy: z
jednej strony ukazują klasyczne piękno, formę w typie renesansowego aktu, z drugiej - orientalny
kostium, scenografię.

Ingres jest romantykiem "częściowym", jego malarstwo ma znacznie mniej cech romantycznych niż
dzieła Delacroix - choć działali równolegle. Nie można przy tym mówić że Ingres jest artystą
spóźnionym - był uznawany za najlepszego malarza Europy, kontynuowana przez niego
neoklasycystyczna stylistyka była wciąż aktualna, trwała, mogła być wzbogacana o elementy
uczuciowości, fascynacji charakterystycznych dla romantyzmu.

12.3 Honore Daumier
Najważniejsze dzieła w latach 30. i 40., uznawany za przykład
typowego romantyka, częściej był jednak typowym realistą - nie
można go łatwo zaszufladkować, przypadek niejednoznaczny.
Jedyny artysta, który skalą dzieła i wprowadzonej rewolty może się
równać z Delacroix, choć jego malarstwo było głównie twórczością
prywatną (podobnie jak rzeźba). Był przede wszystkim grafikiem
(kilka tysięcy litografii dla prasy), jego prace były silnie
zaangażowane społecznie i politycznie (siedział za nie), chętnie
tworzył karykatury Ludwika Filipa - lata 30. W jego grafice łączy
się humor, dowcip, karykatura oraz tragizm otaczającego świata.

Rue Transnonain
Najsłynniejsza grafika w sztuce XIX w, scena masakry dokonanej w
1834 r przez policję na uliczce w robotniczej dzielnicy. Zastosowany
chłodny realizm, reportaż, celem bezwzględnego ukazania tragedii,
która odbyła się niemal na jego oczach - artysta walczy z władzą,

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 05.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow031205.html

4 z 6

2008-02-28 10:07

"fotografując" scenę, a zarazem wydobywając jej wymowę. Ukazana
zamordowana rodzina w mieszkaniu, w sposób nawiązujący do
sztuki religijnej (mężczyzna jak Chrystus). Połączenie
migawkowości, ujęcia reportażowego ze stworzeniem pomnika ofiar. Cechy romantyczne dzieła:
aktualność tematu, zaangażowanie artysty (środki już trudno za romantyczne uznać).

Wiele jego dzieł dotyczy ówczesnej sztuki, stworzył serię
karykatur artystów, świata artystycznego. Przedstawił
charakterystyczne cechy współczesnego życia artystycznego,
ośmieszał i demaskował skłonności artystów i tendencje
artystyczne, także te, które określały się już wtedy (lata 40. i
50.) jako realistyczne. Np. w scenie Pierwszy kopiuje
naturę, drugi kopiuje pierwszego ukazana ambiwalencja
realizmu pojmowanego w pejzażu jako bezpośrednie
kopiowanie natury, a będącego w gruncie rzeczy
posługiwaniem się określonymi konwencjami artystycznymi,
pochodzącymi ze sztuki, a nie z natury.

Choć wiele jego obrazów stanowi zupełne
zrewolucjonizowanie języka malarskiego, silniej zrywa z dotychczasową konwencją niż Delacroix, nie
są one tak wyrazistym przykładem sztuki romantycznej jak twórczość tegoż, ponieważ nie były
ówcześnie znane szerszemu kręgowi odbiorców. Brak czytelności, klasycznych reguł kompozycji,
maniera szkicowa, ekspresyjność, zanikanie przestrzeni, zacieranie form. Romantyzm widoczny
również w doborze tematów ikonograficznych: seria obrazów inspirowanych Don Kichotem
(popularny w romantyzmie), rewolucyjne tematy.
Jednakże tą samą, brawurową manierą malował również obrazy realistyczne, w których ukazywał
codzienność życia współczesnego, lud, biedaków (np. Wagon trzeciej klasy), pojawiają się w nich
elementy karykatury znane z grafiki.

Daumier: Don Kichot (x2), Wagon 3 klasy

12.4 Rzeźba romantyczna
Często tworzy się osobną historię sztuki dla rzeźby XIX w, rezygnując z
przypisywania jej do epok malarskich, lub też uznaje się ją za dziedzinę wyjątkowo
konserwatywną, niepodlegającą rewolucjom, jakie zaszły w malarstwie. Trudno w
ogóle dopatrywać się rzeźby romantycznej (niektórzy widzą ją w melancholijnym
wyrazie twarzy klasycznego, greckiego Chrystusa Thorvaldsena), nie nastąpił w
niej przełom na miarę twórczości Gericaulta i Delacroix. Brak spontaniczności,
odejścia od konwencjonalności.

12.4.1 Francois Rude
Najsłynniejszy rzeźbiarz tej epoki, rówieśnik Delacroix, postrzegany jako wielki
romantyk, choć jest to oparte na dość wątłych podstawach, był świetnym
klasycystą. Tylko czasem pojawiają się w jego rzeźbie bądź wątki współczesne, bądź uczuciowość,
romantyczne zaangażowanie. Miał olbrzymi dorobek, który przyćmiła jedna rzeźba:

Relief na Wielkim Łuku Triumfalnym
Ukończony w latach 30., na jednym z pylonów Łuku na paryskim placu
Gwiazdy, obok trzech innych wielkich reliefów innych artystów. Uważany za
najsłynniejszy przykład rzeźby romantycznej, zwyczajowa nazwa:

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 05.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow031205.html

5 z 6

2008-02-28 10:07

Marsylianka, faktycznie przedstawia Wymarsz Ochotników w 1792 r. (cały
łuk jest poświęcony dziejom Wielkiej Armii - rewolucyjnej, potem
napoleońskiej). Nie jest to jednak realistyczne przedstawienie sceny
wymarszu, lecz dość konwencjonalna alegoria heroizmu, zrywu
patriotycznego, ubrana w kostium antyczny, zgodny z tradycjami takich
przedstawień. Postaci nie są realistyczne, są personifikacjami, całość tworzy
klasyczną alegorię w formie klasycystycznego reliefu. Jego romantyzm
widoczny jest właściwie tylko w jednym składniku: dynamizmie,
emocjonalnym zaangażowaniu - kompozycja, gesty postaci wyrażają rewolucyjny zapał. Dzięki temu
jednemu aspektowi dzieło wyróżnia się spośród ówcześnie powstałych, nie ma to jednak związku z
formą, która pozostaje klasyczna.

12.5 Pejzaż
Wielu pejzażystów I połowy XIX w we Francji, uznawanych jest za wielkich romantyków, np. Camille
Corot, a jednocześnie są oni typowymi przedstawicielami sztuki realistycznej. Nie jest to sprzeczność,
romantyzm i realizm ściśle spajają się w sztuce pejzażowej. Sama postawa nowoczesnego pejzażysty
jest romantyczna - nowoczesny, realistyczny stosunek do natury uznawany jest za charakterystyczny
dla romantyzmu. Osobiste przeżywanie przyrody w przyrodzie, w bezpośrednim z nią kontakcie wiąże
się z pleneryzmem - istotne jest realistyczne obrazowanie, ukazywanie prawdy o naturze, ale zarazem
malowanie przeżycia natury przez pejzażystę. Nie jest więc to chłodny, obiektywny realizm, lecz
romantyczne zaangażowanie, ukazanie emocji artysty. Tendencję tę w pejzażu francuskim realizują
Corot (od lat 20.) i barbizończycy (od lat 30.) - charakterystyczne jest malowanie zwyczajnych
motywów, wszystkiego co się widzi, ale z jednoczesnym zaangażowaniem prowadzącym często do
poetyckich wizji konkretnego pejzażu. Łączenie realizmu i pierwiastka emocjonalnego.

12.5.1 Camille Corot
Łączenie realizmu i własnych emocji objawia się w brawurowym
rozmalowywaniu obrazu, szkicowości, plastycznych eksperymentach
(szczególne kadrowanie, efekt przypadkowej impresji z
przeszkodami w polu widzenia) - liczy się osobiste, indywidualne
spojrzenie artysty nie ograniczone nakazami, konwencjami. Obraz
jest migawką z wędrówki artysty w przyrodzie i jej przeżywania.
Corot po raz pierwszy przebywa we Włoszech w latach 20., są to
początki jego twórczości, powstają wtedy pierwsze pejzażowe arcydzieła wykorzystujące chwyt
ukazywania miejsc ważnych jedynie w sposób przypadkowy (np. Villa d'Este w Tivoli - z kolejnego
pobytu w 1843 r). Z czasem pierwiastek poetycki zdominował jego malarstwo, w późnej twórczości
(lata 60., 70.) większość obrazów ma formę mgławicowych wizji - choć malowane w konkretnych,
różnych miejscach, są do siebie bardzo podobne, gdyż nad konkretem krajobrazu dominuje wizja
malarza, jego przeżycie. Mniej ważne staje się to, co było widziane, ważniejsze jest samo malowanie,
malarskie sformułowanie obrazu.
Liczne reprodukcje Corota:

http://community.webshots.com/user/camillecorot/

12.5.2 Szkoła barbizońska
Nazwa od miejscowości Barbizon w lesie Fontainebleau pod Paryżem, osiadła i tworzyła w niej grupa
malarzy, w ich twórczości widoczna podobna tendencja jak w malarstwie Corota. W okolicznych
lasach, na pastwiskach malowali zwyczajne przedstawienia: bagniska, skały, bydło, mgły, wschody i
zachody słońca. Główni przedstawiciele Theodor Rousseau i Jean-Francois Millet (Corot też czasami
do grupy przynależał). Ich związek z naturą miał charakter programowy - żyli i tworzyli w niej.
Jednakże ich przedstawienia nie mają banalnego charakteru - nasycali je swoim przeżyciem o niejako
religijnym charakterze, malując składali hołd naturze. Dążyli do ideału życia chłopa - żyjącego w
ścisłym związku z naturą i będącego jej częścią. Była to pewna utopia, są to pierwsi w Europie artyści,
którzy uciekali od cywilizacji, idealizowali przyrodę i wieś.
Rousseau w swoich obrazach przedstawiał naturę w sposób pomnikowy: wspaniałe dęby, wielkie stada
- realistyczne, ale tak przedstawiane, by sakralizować przyrodę (np. Dęby w Apremont, Wielkie dęby
w lesie Fontainebleau, Polana/stado w lesie). Jednakże ta archaizująca sakralizacja nie jest wyrażona
wprost, nie była wyrażana programowo - chcieli uchodzić za twórców nowoczesnych, w pełni
realistycznych.

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 05.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow031205.html

6 z 6

2008-02-28 10:07

Rousseau: Dęby w Apremont, Skraj lasu Fontainebleau, Las Fontainebleau

Millet - w jego twórczości pierwiastek religijny widoczny jest
bardzo silnie- przedstawiał nie tylko naturę, ale też żyjących w niej
religijnie wieśniaków. Np. jego najsłynniejszy obraz Anioł Pański z
1857 r., przedstawiający realistycznie życie wsi, którego
nieodłącznym elementem jest religia. Jest mistrzem nastroju, w
scenie modlitwy natura wydaje się tajemnicza, niezwykła. Często
malował o wschodzie lub zachodzie słońca, w momentach
przełomowych, szczególnych. Mistrzowsko odtwarza efekty
świetlne, realistycznie przedstawia życie wiejskie - służy to nadaniu
wymowy wyższego rzędu, ukazaniu sakralnej podbudowy takiego
życia - postawa taka stawała się coraz częstsza wśród artystów, szukających na wsi utraconego raju.

powrót

kontakt

drukuj

zapisz