Wykład 2 - 16 X 2006

Paradygmat fleksyjny – zbiór wszystkich form fleksyjnych danego wyrazu lub wzorzec odmiany

jakiegoś typu wyrazu, np.:

M. kot – Ø

D. kot – a

C. kot – u

B. kot – a

N. kot – em

Ms. koci – e

W. koci – e

Paradygmat rzeczownika jest dwuwymiarowy i powstaje w wyniku przecięcia się jego form za

pomocą dwóch kategorii fleksyjnych: przypadka i liczby. Rzeczowniki męskoosobowe mają trzecią

kategorię- deprecjatywność.

Leksemy defektywne – to leksemy, które nie mają wszystkich form wyrazowych przewidzianych

dla jego części mowy, np.: kawa (występuje tylko w liczbie pojedynczej), drzwi (tylko w liczbie

mnogiej) sprawiedliwość, imieniny. Defektywne są liczne czasowniki przechodnie (czyli

nieposiadające imiesłowu biernego, np.: leżeć) oraz czasowniki niewłaściwe, np.: świta (nie łączy

się z rzeczownikiem w Mianowniku pierwszej osoby, tylko trzecia osoba).

Leksemy potencjalne – mogą być użyte jeżeli zachodzi taka potrzeba. Można wtedy utworzyć

formę wołacza rzeczowników, w których wołacza raczej się nie używa, np.: podłoga – W. podłogo!

Formy wariantywne – w jednej klatce może znajdować się wiele form wyrazowych (np.: doktor,

profesor, burmistrz), np.:

a) parobcy (neutralnie);

parobek -->

b) parobki (ekspresywnie);

c) parobkowie (rzadko);

przekonywać --> przekonuje (neutralnie), przekonywa (forma książkowa), przekonywuje (błąd!!!)

Synkretyzm – jest to identyczność kształtu różnych form tego samego wyrazu. Minimalna liczba

form różnych wynosi jeden, np.: mini, guru. Maksymalna natomiast dwanaście.

M. kupiec – Ø (1) kupc – y (lub kupc–e) (7), (8)

D. kupc – a (2) kupc – ów

(9)

C. kupc – owi (3) kupc – om

(10)

B. kupc – a kupc – ów

(11)

N. kupc – em (4) kupc – ami

(12)

Ms. kupc – u (5) kupc – ach

W. kupcz – e (6) kupc – y

Neutralizacja – opozycji fleksyjnej to zniesienie różnicy formalnej między formami wyrazowymi

zestawionej ze względu na tę opozycję przy zachowaniu różnicy funkcjonalnej, np.: liceum,

muzeum, forum, (rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um mają zneutralizowaną

kategorię przypadka w l.p.) W czasie teraźniejszym i przyszłym prostym zachodzi neutralizacja

rodzaju, np.: siedzę, napiszę, zrobię (po ich formie można wnioskować rodzaj).

Nienacechowanie – np. bezokolicznik jest nienacechowany, ponieważ nie odmienia się przez

czasy, liczby itp.

Leksemy odmienne – w paradygmacie mają więcej niż jedną klatkę, np.: whisky, guru (przypadka

i liczby domyślamy się na podstawie kontekstu). Są formalnie nieodmienne, ale funkcjonalnie

odmieniają się, np.: Brakuje tylko guru (dopełniacz), Opowiadałem o guru (miejscownik).

Leksemy nieodmienne – w paradygmacie mają tylko jedną klatkę. W polszczyźnie nieodmienne są

przyimki, zaimki przysłowne, partykuły, spójniki i wykrzykniki. Miejsce przysłówków w tym

podziale zależy od tego czy stopień można uznać za kategorię fleksyjną. W szczególny sposób

odmieniają się leksemy typu trzeba, warto, można, widać, słychać. Poza postacią kanoniczną,

wszystkie ich formy są analityczne lub gramatyczne.

Homonimia leksykalna i gramatyczna:

orka (ssak morki)

wszystkie przypadki są identyczne (homonimia leksykalna całkowita).

orka (od orać)

bal (zabawa)

homonimia leksykalna częściowa, pokrywają się

bal (kloc drewna) wszystkie formy z wyjątkiem dopełniacza obu liczb.

gnij (gnić)

homonimia gramatyczna lub forma gramatyczna.

gnij (giąć)

Homonimia gramatyczna może obejmować formy jednego wyrazu (homonimia synkretyczna) lub

różnych leksemów (homonimia paradygmatyczna), np.:

kotki – dwie kotki lub od 'kotek';

od rzeczownika 'dama';

dam

od czasownika 'dać';

Leksem prosty – to taki, którego co najmniej jedna forma jest prezentowana przez pojedyncze

słowo. Są to czasowniki bez 'się'.

Leksem złożony – wszystkie formy są reprezentowane przez ciąg co najmniej dwóch słów, np.:

końskie zaloty.