Demograficzne uwarunkowania
polityki społecznej
Uwarunkowania demograficzne związane są z konsekwencjami
wynikającymi ze struktury ludności wg płci i wieku oraz procesami
kształtującymi ową strukturę.
Polityka ludnościowa: oddziaływanie państwa za pomocą
odpowiednich bodz
ców na kształtowanie się stosunków
ludnościowych w celu osiągnięcia założonej liczby oraz (lub)
struktury ludności według płci i wieku, a także (lub) założonego
tempa wzrostu (dodatniego lub ujemnego) i rozmieszczenia
terytorialnego.
W ramach analiz polityki ludnościowej bada się dynamikę
demograficzną grup takich jak dzieci i młodzież szkolna oraz, co
szczególnie ważne dla gospodarki ludności w wieku produkcyjnym i
poprodukcyjnym
Polityka kształtująca procesy demograficzne
Są to działania planowane i podejmowane w celu wpływania na
poziom płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. W zakres tak
pojętej polityki wchodzi program planowania rodziny.
Pierwsza i druga transformacja demograficzna:
Pierwsza transformacja polegała na przechodzeniu od wysokiego
poziomu płodności i umieralności do niskiego poziomu obu.
Spodziewano się, że spadający przyrost naturalny zatrzyma się w
okolicach zera, niestety w wielu krajach pojawił się przyrost ujemny.
Obecnie we wszystkich krajach rozwiniętych ma miejsce druga
transformacja demograficzna, która polega na:
- opóz
nianiu wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości
małżeństwa, coraz więcej związków nieformalnych, a nawet wspólnie
żyjących, ale nie mieszkających ze sobą (LAT Living-Apart-Together)
 druga transformacja demograficzna cd.
wzrost częstości występowania rozwodów, wzrost liczby rodzin z
jednym rodzicem
- spadek dzietności poniżej poziomu prostej zastępowalności
pokoleń, opóz
nianie wieku urodzenia pierwszego dziecka, coraz
większa liczba dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim
przy rosnącej akceptacji tego zjawiska
- szeroka znajomość i dostępność różnych metod antykoncepcji
- zdrowy styl życia i obniżenie umieralności, z drugiej strony stres
związany z nowoczesnym stylem życia (m.in. z kryzysem rodziny),
rynkiem pracy odbija się negatywnie na zdrowiu.
W Polsce, podobnie jak w innych krajach, prowadzenie polityki
ludnościowej zmierzającej do przywrócenia choćby prostej
zastępowalności pokoleń, musi opierać się na stwarzaniu
odpowiednich warunków do zakładania rodzin i wychowywania
dzieci. Podstawowym zadaniem jest więc szybki rozwój gospodarczy
i zmniejszenie bezrobocia. Kolejnym rozwój budownictwa
mieszkaniowego, w tym dostępnego dla słabo zarabiających.
Państwo może stosować instrumenty takie jak: kredyty
niskoprocentowe dla młodych małżeństw na kupno mieszkania lub
zagospodarowanie, ulgi podatkowe dla rodzin, płatne i bezpłatne
urlopy macierzyńskie (tacierzyńskie) i wychowawcze.
Polityka ludnościowa stawia sobie za cel także podnoszenie jakości
kapitału społecznego poprzez:
- poprawę stanu zdrowia ludności
- poprawę poziomu bytowego
- poprawę poziomu kulturowego.
Dąży się do osiągnięcia postępu w opisanych wymiarach, poprzez
rozwój wiedzy medycznej, powszechną dostępność służby zdrowia,
badania profilaktyczne, propagowanie zdrowego stylu życia,
przeciwdziałanie uzależnieniom, kształtowanie dobrych warunków
rozwoju gospodarczego, troska o powszechny dostęp do edukacji,
kultury i mediów.
Potrzeby społeczne i ich diagnozowanie
Definicje potrzeb
Potrzeba jest terminem psychologicznym:
to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze
strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz
miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania
jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli
społecznej, zachowania równowagi psychicznej *.
Interesujące jest ujęcie potrzeb przez Kocowskiego, który twierdzi,
że potrzeby stanowią warunki sprzyjające lub konieczne do realizacji
różnie pojmowanych celów, co pośrednio wiąże potrzeby z brakiem
środków niezbędnych do realizacji jakichś celów**
* Encyklopedia multimedialna PWN 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1999, hasło:  potrzeba
** Kcowski T., Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Ossolinemum 1982, Wrocław-
Warszawa-Kraków-Gdańsk-A
ódz
, s. 64
Potrzeba jest pojęciem dynamicznym, którego istotną cechą jest
reagowanie odczuciem braku czegoś.
Kluczowym dla zrozumienia potrzeb jest system funkcjonalny.
System funkcjonalny to działający układ elementów mający
określoną strukturę, stanowiący logicznie uporządkowaną całość,
który reaguje z otoczeniem i oddziałuje sam na siebie i na otoczenie.
Potrzeby można redukować nie tylko przez ich zaspokajanie, ale
także przez przeobrażenie (adaptację) układu funkcjonalnego
systemu, bądz
przez usunięcie przyczyn odczuwania braków w
działaniu systemu, bądz
przez wyjście jednostki (psychologia) poza
system stwarzający poczucie braku.
Brak systemowy to takie działanie systemu, które powoduje, że
system można zaliczyć do przynajmniej jednej z poniższych
kategorii:
a. swoim działaniem system narusza podstawowe wartości społeczne;
b. akceptowany społecznie system nie osiąga celów powszechnie
uznanych za jemu właściwe;
c. system zakłóca działanie innych systemów społecznie
akceptowanych;
d. akceptowany społecznie system jest niesprawny;
e. akceptowany społecznie system jest nieefektywny*.
* niesprawny to zwyczajnie nie działający, nie funkcjonujący właściwie lub wcale, zaś
nieefektywny to system, który może nawet działać właściwie, ale jest zbyt kosztowny,
nakłady są niewspółmierne do uzyskiwanych efektów. W nieefektywnym systemie środki
są marnotrawione.
Potrzeby odczuwane są subiektywnie. Bywa, że błędnie
identyfikujemy marzenia lub pragnienia jako potrzeby. Dlatego
istotne dla oceny obiektywności odczuwanej potrzeby jest jej
odniesienie do potrzeb o charakterze podstawowym.
Obok znanej hierarchii potrzeb wg Maslowa można zaproponować
następujący zestaw potrzeb podstawowych jednostki ludzkiej:
- istnienia,
- bezpieczeństwa,
- poznania,
- swobodnego działania,
- potrzeby estetyczne,
- potrzeby moralne.
Hierarchiczna teoria potrzeb Maslowa, w 1954 roku Abraham
Maslow opracował teorię potrzeb, która stanowiła z
ródło
inspiracji dla wielu innych autorów. Maslow budując swoją
teorię potrzeb opierał się na osiągnięciach szkoły stosunków
społecznych Eltona Mayo.
Postawił on hipotezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do
zaspokojenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą
logiczną hierarchię rozpoczynającą się od potrzeb niższego
stopnia, których zaspokojenie redukuje niedobory w
systemie fizjologicznym (potrzeba pożywienia i wody), a
kończącą się wyższego stopnia potrzebami osobistymi i
abstrakcyjnymi.
Hierarchia potrzeb Maslowa
Hierarchia potrzeb:
1. Potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek);
2. Potrzeby bezpieczeństwa;
3. Potrzeby społeczne (przyjaz
ń, miłość);
4. Potrzeby szacunku;
5. Potrzeby samorealizacji.
W polityce społecznej przyjmuje się następujące założenia
dotyczące potrzeb:
y
ródłem potrzeb jest nie tylko jednostka, ale i
społeczeństwo. Polityka społeczna pomaga w zaspokajaniu
istniejących potrzeb oraz kształtuje i rozbudza nowe.
Potrzeby można uporządkować hierarchicznie ze względu na
kryterium niezbędności ich zaspokojenia dla egzystencji i
rozwoju człowieka. Jest to jedną z przesłanek wyznaczania
priorytetów polityce społecznej.
Potrzeby człowieka zmieniają się w cyklu życia. Przy
tym niezaspokojenie ważnych potrzeb we
wcześniejszych fazach życia utrudnia, a nawet blokuje
możliwości zaspokajania potrzeb w fazach
póz
niejszych.
Możliwe jest ustalenie dających się zaobserwować
wskaz
ników poziomu i sposobu zaspokojenia potrzeb.
Można też określić progowe  minimalne i optymalne 
wartości mierników określających poziom zaspokojenia
potrzeb.
Potrzeby można badać empirycznie  to znaczy
obserwując, rejestrując i analizując fakty społeczne.
Potrzeby indywidualne - potrzeby, które odczuwa i zaspokaja
pojedynczy człowiek. Zaspokojenie tych potrzeb wymaga ze
strony polityki społecznej kierowania środków i usług do
pojedynczych osób.
Potrzeby społeczne to te, które wynikają z funkcjonowania
jednostki w społeczeństwie oraz spełniania przez
społeczeństwo określonych funkcji wobec jednostek i grup
społecznych.
Potrzeby stałe i zmienne
- stałe, o zmiennym natężeniu w poszczególnych fazach życia
- zmienne, zależne od poszczególnych faz życia
Faza 1  wiek dziecięcy (0-6 lat)
Faza 2  faza nauki i przygotowania do życia społeczno-
zawodowego (7-18 lub 7-24 lat)
Faza 3  aktywność zawodowa i życie rodzinne (18-65 lat)
Faza 4  okres wtórnej bierności zawodowej (okres starości
-powyżej 65 lat)
Maslow był przekonany, że potrzeby wyższego stopnia
mogą się pojawić tylko wtedy, gdy są zaspokojone potrzeby
niższego stopnia. Oprócz wymienionych pięciu potrzeb,
Maslow wyróżnił również tzw. potrzeby dodatkowe. Przez
potrzeby dodatkowe należy rozumieć takie, które mogą
ujawniać się tylko u niektórych ludzi. Dla przykładu mogą to
być potrzeby wiedzy, czy też potrzeby estetyczne. Zdaniem
Maslowa trudno jest o nich cokolwiek powiedzieć, gdyż nie
zostały jeszcze dogłębnie poznane, ale można próbować
wiązać je z potrzebami samorealizacji.
Potrzeby społeczne powstają na styku systemów: społecznego,
ekonomicznego i przyrodniczego. Mówimy o nich, gdy:
1. Takie same potrzeby osobnicze jednostek występują powszechnie,
a ich zaspokojenie wymaga istnienia instytucji, np. Potrzeba edukacji
 szkoły (system edukacji), potrzeba zachowania zdrowia  służba
zdrowia.
2. Niezaspokojone potrzeby kumulują się do stopnia wymagającego
powołania specjalnych rozwiązań instytucjonalnych, np. Instytucje
zajmujące się badaniami, profilaktyką i niesieniem pomocy ofiarom
AIDS, osobom uzależnionym od alkoholu, narkotyków itp.
3. Pewne systemy funkcjonują niedostatecznie np. Rząd (konieczna
jest zmiana rządu) lub ujemny bilans w handlu zagranicznym (trzeba
wprowadzić rozwiązania proeksportowe i hamujące import).
Przekształcenie systemu poprzez dobudowanie nowego systemu
zaspokajającego potrzeby lub spowodowanie, ażeby potrzeba nie
występowała, można określić jako systemową redukcję potrzeby.
Szukając genezy potrzeb natrafiamy na granicę ich występowania. Tę
granicę stanowi rozróżnienie między przyrodą nieożywioną a
ożywioną. Potrzeby pojawiają się tam, gdzie jest życie.
Potrzeby ze względu na genezę można podzielić na:
Potrzeby o genezie przyrodniczej (jedzenie, picie, przemieszczanie się
w przestrzeni (a właściwie w czasoprzestrzeni), potrzeba życia w
czystym, nieskażonym środowisku przyrodniczym.
Potrzeby kulturowe wynikają z reguł funkcjonowania społeczeństwa i
mogą być kwestionowane
Potrzeby organizacyjne wynikają ze stawianych sobie przez ludzi
celów, które z kolei wynikają z potrzeb i dążenia do ich zaspokojenia.
O tym czy i które potrzeby uzyskają akceptację i przejdą do szeregu
realizowanych celów decyduje przyjęty i powszechnie akceptowany
system wartości.
Należy odróżnić:
- potrzeby występujące cyklicznie,
- potrzeby pojawiające się sporadycznie, które pojawiają się gdy
system w danych okolicznościach przestaje właściwie funkcjonować.
Potrzeby społeczne to takie potrzeby, których zaspokojenie wymaga
istnienia i działania instytucji społecznych na rzecz zamierzonych
celów i o dających się przewidzieć z dostatecznym
prawdopodobieństwem skutkach działania.
Rozpoznanie potrze i ich społeczna akceptacja prowadzą do
powstawania postulatów, które jeśli uzyskają szersze poparcie
przerodzą się w programy działania, a te jeśli funkcjonują dobrze,
mogą stać się standardami.
Przykłady? Postulaty równego udziału kobiet w życiu politycznym,
programy walki z bezrobociem, standardy kształcenia młodzieży w
określonym wieku.
Diagnozowanie potrzeb i wskaz
niki społeczne
wskaz
nik społeczny: określona informacja liczbowa o wybranych
aspektach stanów i procesów społecznych.
Ruch wskaz
ników społecznych narodził się w latach
sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych, a wynikał z potrzeby
znalezienia miar liczbowych dla zachodzących procesów
społecznych. Chodziło o zastąpienie jednowymiarowego, ułomnego i
niewiele mówiącego o rzeczywistym stanie społeczeństwa PKB.
Podstawowym ustawowym standardem zaspokajania potrzeb
mieszkańców w skali lokalnej powinny, z uwagi na poziom rozwoju
społeczno-ekonomicznego kraju i międzynarodowe zobowiązania,
we współczesnej Polsce być:
- bezpieczeństwo publiczne,
- brak lokalnych ognisk dewastacji i zanieczyszczenia środowiska,
- minimalizacja bezrobocia na lokalnym rynku pracy,
- dostęp do instytucji edukacyjno oświatowych,
- dostęp do sieci handlowej i usługowej zaspokajającej podstawowe
potrzeby życiowe,
- dostęp do świadczeń społecznych w sytuacjach kryzysowych,
- dostęp do terenów rekreacyjnych i sportowych,
- dostęp do usług medycznych
- dostęp do usług opiekuńczych dla dzieci i dorosłych, którzy takiej
opieki potrzebują,
- istnienie i utrzymanie niezbędnych szlaków komunikacyjnych,
- istnienie i utrzymanie sieci łączności wewnątrz i na zewnątrz
środowiska lokalnego,
- zapewnienie dostępu do sądów powszechnych i bezzwłocznego
osądzania oraz innej obsługi prawnej,
- zapewnienie włączenia wszystkich użytkowanych zasobów
mieszkaniowych do infrastruktury komunalnej.
Miernikiem rozwoju stosowanym w pracach UNDP  jest wskaz
nik
rozwoju społecznego (a właściwie rozwoju ludzkiego) HDI (Human
Development Index). Wprowadzenie tego wskaz
nika zwróciło
uwagę na znaczenie danych pozaekonomicznych przy ocenie
zrównoważonego rozwoju poszczególnych krajów, które to dane
traktowane były jako drugorzędne wobec wskaz
ników
makroekonomicznych, a przede wszystkim wobec PKB. HDI
pozwala na pełniejszą ocenę poziomu rozwoju aniżeli PKB na
jednego mieszkańca czy inna miara ekonomiczna, zwłaszcza jeśli
jest analizowany wraz z innymi wskaz
nikami rekomendowanymi
przez UNDP, dotyczącymi poszczególnych obszarów (dziedzin)
rozwoju gospodarczego, społecznego i demograficznego, a także
danymi obrazującymi zanieczyszczenie środowiska, stopień
bezpieczeństwa osobistego i inne aspekty życia w danym kraju.
Wskaz
nik rozwoju społecznego HDI
HDI jest miarą syntetyczną opartą na średniej wskaz
ników
obejmujących trzy podstawowe sfery życia. Jest to sfera zdrowia
(oceniana poprzez wskaz
nik przeciętnej długości życia), edukacji
(wskaz
nik alfabetyzmu, tj. umiejętności pisania i czytania ze
zrozumieniem i wskaz
nik skolaryzacji)
oraz dochodu przypadającego na głowę mieszkańca (PKB per capita).
Konstrukcja wskaz
nika określa skrajne, docelowe wartości w każdej
z wymienionych sfer. Informacje zawarte w HDI nie obejmują
całości elementów zawartych w koncepcji rozwoju ludzkiego,
ponieważ nie wszystkie jakościowe cechy rozwoju można zmierzyć,
a dla wielu z kolei brakuje danych, bonie są zbierane dane z
ródłowe
lub nie prowadzi się odpowiednich szacunków
HDI uzupełniają trzy syntetyczne wskaz
niki, skonstruowane w
oparciu o podobne zasady.
Uwzględniają one dystrybucyjne efekty rozwoju wg płci (GDI 
Gender-related Development Index) oraz udział kobiet w
procesach decyzyjnych (GEM  Gender Empowerment Measure),
a także poziom
ubóstwa mierzony w kategoriach rozwoju ludzkiego (HPI 
Human Poverty Index). Wprowadzony w 1997 r. wskaz
nik
ubóstwa wyznacza linię ubóstwa zgodnie z założeniami koncepcji
rozwoju ludzkiego na podstawie średniej ważonej trzech
wskaz
ników obejmujących minimum zdrowotne, edukacyjne oraz
minimum warunków materialnych.
Warto zwrócić uwagę, że dla krajów rozwijających się, gdzie wiele
osób nie ma stałego dochodu, dla określenia minimum warunków
materialnych nie użyto wskaz
nika PKB per capita, lecz średnią
ważoną w zakresie zaspokojenia podstawowych potrzeb w zakresie
żywienia, dostępu do wody i usług medycznych. Natomiast dla
krajów wysoko rozwiniętych wskaz
nik HPI zawiera stopę
długookresowego bezrobocia oraz poziom analfabetyzmu
funkcjonalnego.
Stosowane kryteria klasyfikacji krajów na wysoko-, średnio- i słabo
rozwinięte z uwzględnieniem
HDI są następujące:
" 0 0,5  kraj słabo rozwinięty (zacofany),
" 0,501 0,8  kraj średnio rozwinięty,
" 0,801 1,0  kraj wysoko rozwinięty.
W 2001 r. Polska zajmowała 35 miejsce (na 55 krajów znajdujących
się w grupie najbardziej
rozwiniętych- patrz Aneks tabelaryczny, tabela 23)  na liście 175
krajów świata. Dystans jaki dzieli
Polskę do krajów znajdujących się w pierwszej dwudziestce jest
stosunkowo duży (ok. 0,1 punktu
wartości HDI)
CO TO JEST POST
P SPOA
ECZNY?
Jest to taki ciąg zmian społecznych, któremu przypisujemy
pozytywne cechy, dzięki któremu przybywa zrealizowanych
wartości, społeczeństwo staje się podobne do dobrego
społeczeństwa. Wg J. Doneckiego post społ można
rozumieć jako realizację przemyślanych i
wynegocjowanych całościowych projektów.