Vademecum maturzysty Geografia Łabudzińska


Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
1
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
2
Geografia. Vademecum Maturzysty.
Anna Maria Aabudzińska
Skład i łamanie:
Patrycja Kierzkowska
Korekta:
Anna Matusewicz
Wydanie drugie, Jędrzejów 2007
ISBN: 978-83-60320-32-7
Wszelkie prawa zastrze\one!
Autor oraz Wydawnictwo doło\yli wszelkich starań, by informacje zawarte w tej
publikacjach były kompletne, rzetelne i prawdziwe. Autor oraz Wydawnictwo Escape
Magazine nie ponoszą \adnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikające
z wykorzystania informacji zawartych w publikacji lub u\ytkowania tej publikacji.
Wszystkie znaki występujące w publikacji są zastrze\onymi znakami firmowymi bądz
towarowymi ich właścicieli.
Wszelkie prawa zastrze\one. Rozpowszechnianie całości lub fragmentu w jakiejkolwiek
postaci jest zabronione. Kopiowanie, kserowanie, fotografowanie, nagrywanie,
wypo\yczanie, powielanie w jakiekolwiek formie powoduje naruszenie praw autorskich.
Drukowanie publikacji dla własnych potrzeb przysługuje tylko osobie, która nabyła to dzieło.
Wydawnictwo Publikacji Elektronicznych Escape Magazine
ul. Spokojna 14
28-300 Jędrzejów
http://www.escapemag.pl
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
3
III. Miejsce Ziemi we Wszechświecie
1. Układ Słoneczny
Według najnowszych badań wiek Wszechświata ocenia się na ok. 13,8 mld lat. Istnieją
ró\ne teorie na jego powstanie, najpopularniejszą z nich jest teoria Wielkiego Wybuchu,
po którym powstała materia (pierwiastki takie jak wodór czy hel), olbrzymie ilości
promieniowania, energii oraz przestrzeń. Wszechświat w ciągu pierwszych sekund po
Wybuchu rozszerzał się ze stałą, dość niską prędkością, a następnie ta prędkość wzrosła,
dzięki czemu osiągnął rozmiary kilkakrotnie przewy\szające wielkość widocznej dzisiaj
jego części.
Układ Słoneczny jest znacznie młodszy, powstał prawdopodobnie ok. 4,6 mld lat temu,
z rozległego obłoku pyłowo-gazowej materii. Powstanie Słońca, planet oraz innych
składników układu nastąpiło z powodu wzajemnych, silnych powiązań grawitacyjnych.
Układem Słonecznym nazywamy wszystkie ciała niebieskie (tj. Słońce, gwiazdy,
planety itd..) wraz z przestrzenią, w której się one poruszają.
Granice Układu Słonecznego nie są ściśle ustalone, teoretycznie w jego skład wliczamy
cały obszar, pozostający w zasięgu siły grawitacyjnej Słońca. Na ogół jednak jako Układ
Słoneczny rozumiemy okolice Słońca, orbity, po których poruszają się planety oraz
komety długookresowe. Układ Słoneczny ma niewielkie rozmiary, stanowi nieznaczną
część wszechświata  jednak dla nas ma du\e znaczenie, gdy\ właśnie tutaj \yjemy.
Do Układu Słonecznego zaliczamy 8 planet, z czego cztery nale\ą do grupy tzw.
ziemskich:
- Merkury
- Wenus
- Ziemia
- Mars
A pozostałe do gazowych:
- Jowisz
- Saturn
- Uran
- Neptun
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
4
UWAGA! 24 sierpnia 2006 naukowcy zdecydowali, \e Pluton nie nale\y do
Układu Słonecznego. Dlatego mamy 8, a nie 9 planet.
Składniki Układu Słonecznego
Słońce
To nasza centralna i \yciodajna gwiazda. Jest ponad 1000 razy masywniejsza od
wszystkich planet układu razem wziętych i dzięki temu utrzymuje je na swoich orbitach
swoją ogromną siłą grawitacyjną. Słońce jest równie\ najbli\ej le\ącą gwiazdą, a więc
najlepiej poznaną. W porównaniu z Ziemią jest ogromne, z jego masy mo\na by ulepić
1,3 mln takich kulek jak Ziemia. Średnica jego jest od ziemskiej większa 109 razy,
a masa większa o 300 000 razy. Większa jest ju\ wspomniana wy\ej siła grawitacji 
Słońce przyciąga inne obiekty 28 razy więcej ni\ Ziemia.
Powstało ok. 4,5 mld lat temu, z wirującego obłoku gazów i pyłów. Wiruje ono wokół
własnej osi jak wszystkie pozostałe gwiazdy i stale się zmienia. W jego wnętrzu
nieustannie zachodzą reakcje jądrowe. W związku z tym przyszłość naszego układu
mo\na przewidzieć.
W wyniku reakcji jądrowych następuje przemiana l\ejszych substancji w cię\sze, co
powoduje wydzielanie energii, m.in. świetlnej oraz cieplnej. Pierwszą taką substancją jest
wodór, przekształcający się powoli w cię\szy gaz, hel. Wodoru w Słońcu wystarczy
jeszcze na kolejne 5 mld lat, a następnie wygląd naszej \yciodajnej gwiazdy zmieni się.
Zamieni się ona w "czerwonego olbrzyma", zacznie wydzielać większe ilości ciepła
i znacznie się powiększy. Spowoduje to zapewne wchłonięcie planet z grupy ziemskich,
i nawet je\eli Ziemi uda się przetrwać, \ycie na niej całkowicie zniknie (temperatura
naszej planety dosięgnie 2000 tysięcy stopni, skały staną się płynną lawą, wyschną
oceany).
Przekształcanie substancji będzie trwało nadal, a\ w końcu Słońce przestanie rosnąć
i zacznie się zapadać. Kiedy będzie ju\ wielkości Ziemi, zamieni się w tzw. białego karła,
znacznie wzrośnie wtedy jego gęstość. Układ Słoneczny powoli pogrą\y się w ciemności...
Informacje o Słońcu
Skład chemiczny - wodór (ok. 70%), hel (27%), inne (3%)
Temperatura powierzchni - 5530oC
Temperatura wnętrza - 14 mln oC
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
5
Średnica - 1,392 mln km
Masa - 1,989 x 1030 kg
Średnia gęstość - 1,408 g/cm3
Średnia odległość od Ziemi - 149,6 mln km
Najmniejsza odległość od Ziemi - 147,1 mln km
Największa odległość od Ziemi - 152,1 mln km
Merkury
Planeta Merkury znajduje się najbli\ej Słońca. Jest ona mniejsza od niektórych księ\yców
du\ych planet, ale większa od Plutona. Merkury był badany podczas trzech wypraw sondy
Mariner 10 w 1974 oraz 1975 (bez lądowania). Naukowcom udało się ustalić, \e na tym
globie znajduje się polarna czapa lodowa, a tak\e wiele kraterów, powstałych
prawdopodobnie na skutek wielu kolizji z meteorytami. Powierzchnia Merkurego jest
pofałdowana przez stare wylewy lawy oraz uskoki tektoniczne.
Wenus
To mała planeta, otoczona przez grubą warstwę atmosfery, składającej się z dwutlenku
węgla i kwasu siarkowego. Z powodu niewielkiej odległości od Słońca temperatura jej
powierzchni jest wysoka, podobnie jak ciśnienie. Wenus była obserwowana przez sondę
Magellan, udało się ustalić wygląd rzezby jej powierzchni. Występują tam, podobnie jak
na Merkurym, wylewy lawy wulkanicznej i uskoki tektoniczne.
Ziemia
Kolejną, trzecią planetą licząc od Słońca jest Ziemia. Tu właśnie \yjemy i dlatego
zostanie ona szczegółowo omówiona w kolejnym, odrębnym rozdziale.
Mars
Ta planeta od dawna intryguje naukowców i nie tylko, poniewa\ jej środowisko naturalne
z wszystkich pozostałych planet najbardziej przypomina ziemskie. Niektórzy naukowcy
uwa\ają, \e na jej powierzchni znajdowała się kiedyś woda, chocia\ obecnie, pomimo
licznych wypraw, nie udało się tego ustalić. Klimat Marsa jest bardzo surowy, planeta
posiada bardzo cienką warstwę atmosfery. Badaniem Marsa zajmowały się m.in. Mariner
4,6,7  lata sześćdziesiąte, Mariner 9 (1971), Viking - dwie sondy i dwa lądowniki, lata
siedemdziesiąte, Pathfinder (1997), Mars Global Surveyor.
Jowisz
Jowisz bez wątpienia jest największą planetą w Układzie Słonecznym. Jest to ogromna
kula gazów, w skład której wchodzą głównie wodór i hel. Wirująca atmosfera planety
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
6
nadaje jej przy obserwacji tęczowe kolory. Istnieje te\ twór o nazwie Wielka Czerwona
Plama, która jest burzą szalejącą na obszarze wielkości ok. trzech globów ziemskich.
Czas trwania tej burzy wynosi ponad 300 lat. Jowisz był badany przez sondy Pioneer 10
i 11, Voyager 1 i 2 (lata siedemdziesiąte), pózniej sondę Galileo.
Saturn
Druga planeta, po Jowiszu, pod względem wielkości. Wyró\niają ją charakterystyczne
pierścienie, zło\one z lodów i odłamków skał, prawdopodobnie fragmentów komet lub
asteroidów. Pierścienie te od dawna fascynują astronomów. Badaniem Saturna
zajmowały się sondy Pioneer 10 i 11, Voyager 1 i 2, a tak\e Cassini.
Uran
Uran jest tak\e du\ą planetą, uwa\aną za nietypową nieco w naszym Układzie
Słonecznym. Spowodowane jest to boczną rotacją tej planety, co mo\e być wynikiem np.
kolizji z kometą lub podobnym ciałem miliony lat temu. Oś obrotowa planety jest
przechylona o kilka stopni w stosunku do innych orbit. Uran był badany przez sondę
Voyager 2 (1986)
Neptun
To najbardziej oddalona od Słońca planeta z grupy olbrzymów. Z racji oddalenia nie
wiadomo o niej wiele, zauwa\ono np. twór podobny do Wielkiej Czerwonej Plamy na
Jowiszu, który na Neptunie nosi nazwę Wielkiej Ciemnej Plamy. Podobnie jak na Jowiszu,
jest to szalejąca burza w atmosferze Neptuna. Neptun badany był przez sondę Voyager 2
(1989)
Pluton
Pluton z racji oddalenia został odkryty dopiero w 1930 roku przez Clide'a Tombaugha. Nie
został zbadany przez \adną sondę, a wszystkie dane o nim, typu masa lub gęstość,
zostały wyznaczone na podstawie obserwacji zachowania się Plutona w stosunku do jego
satelity, Charona. UWAGA! 24 sierpnia 2006 naukowcy zdecydowali, \e Pluton nie
nale\y do Układu Słonecznego. Dlatego mamy 8, a nie 9 planet.
Jest nowa planeta  styczeń 2003
Międzynarodowa Unia Astronomiczna potwierdziła odkrycie nowej planety
Układu Słonecznego.
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
7
Została ona odkryta w styczniu 2003r. przez naukowców z obserwatoriów w Kalifornii
i na Hawajach. Oznaczono ją symbolem 2003UB313, ale proponowana jest nazwa Sedna
od eskimoskiej bogini.
Wiadomo ju\, \e jest ona większa od Plutona (ok. 1,5 jego masy), prawdopodobnie
posiada księ\yc, jej orbita znajduje się w odległości 14,5 mld km od Słońca. Składa się
najprawdopodobniej z lodu i skał, jest najbardziej odległym ciałem niebieskim
okrą\ającym Słońce, pełny okres jej obiegu stanowi 560 lat.
Planeta pozostawała nieodkryta przez tak długi czas z powodu nachylenia pod kątem 45
stopni do płaszczyzny ekliptyki, w której znajdują się orbity wszystkich pozostałych
planet Układu Słonecznego.
2. Planeta Ziemia
Ziemia, trzecia planeta od Słońca w Układzie Słonecznym, nie ró\niłaby się niczym od
innych planet, gdyby nie... woda. Woda występuje na Ziemi w trzech stanach skupienia
(stałym, ciekłym i gazowym), ale \ycie zawdzięczamy właśnie mo\liwości występowania
stanu ciekłego. Na innych planetach jest albo za gorąco (Merkury, Wenus), albo za zimno
(Mars i pozostałe). Ziemia jest tak\e największa i najcię\sza z grupy planet ziemskich, jej
wymiary stosowane są często porównawczo przy mierzeniu właściwości innych ciał
niebieskich.
Rozmiar. Mówimy często o Ziemi, \e jest ona kulą, ale to nieprawda. Kula ta jest
spłaszczona, taka spłaszczona kula nosi nazwę geoidy. Równikowa średnica Ziemi wynosi
12 756 km, a południkowa 12 714. Spłaszczenie spowodowane jest obracaniem się Ziemi
wokół własnej osi, co trwa obecnie 23 godziny 56 minut. Na początku istnienia Układu
Słonecznego Ziemia kręciła się pięć razy szybciej ni\ teraz. Jej rotację dodatkowo
spowalnia Księ\yc, dą\ąc do wyrównania czasu swojego obiegu wokół Ziemi z czasem jej
obrotu wokół własnej osi. Obwód Ziemi wynosi 40 070 km.
Masa i gęstość. Ziemia wa\y (...). Jej du\a masa spowodowana jest równie du\ą
średnią gęstością, która wynosi 5,52 kg/l. Rośnie ona w głąb Ziemi, w jądrze wynosi od 9
do 18kg/l. Gęstość spowodowana jest większą siłą przyciągania.
Temperatura. Temperatura na Ziemi jest zró\nicowana i zale\y od wielu ró\nych
czynników, m.in. od odległości od mórz, ukształtowania terenu czy szerokości
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
8
geograficznej. Najni\sze temperatury notuje się na biegunach lub w ich okolicy,
najwy\sze w okolicach równika (choć nie jest to regułą). Najni\sza zanotowana
temperatura wyniosła  88oC, najwy\sza 58oC.
Atmosfera. Atmosfera wokół Ziemi pełni funkcję ochronną, chroni np. przed szkodliwym
dla \ycia promieniowaniem słonecznym i kosmicznym, wchłania tak\e mniejsze
meteoryty. Głównie dzięki atmosferze temperatura na Ziemi utrzymuje się
w przyzwoitych granicach, zachowując wodę w stanie ciekłym, a co za tym idzie, \ycie.
Rozciąga się na ok. 190 km nad powierzchnią. Dzieli się na 5 warstw.
Wnętrze Ziemi. Ziemia posiada trzy warstwy: skorupę, płaszcz oraz jądro.
" Skorupa
Stanowi sztywny, niejednorodny twór, którego struktura jest zale\na od obecności oraz
sposobu wykształcenia trzech warstw  osadowej, granitowej, bazaltowej. Ze względu na
występowanie tych warstw istnieją trzy typy skorupy ziemskiej: kontynentalna,
oceaniczna oraz suboceaniczna (inaczej zwana subkontynentalną) Grubość skorupy
ziemskiej wynosi od 5 do 12 km pod oceanami, a pod lądem od 35 do 40 km. Jeszcze
grubsza jest pod niedawno wypiętrzonymi górami (nawet do 80km).
Skorupa łączy się z płaszczem Ziemi wzdłu\ nieciągłości Mohorovi%0ńicia.
" Płaszcz
Płaszcz Ziemi obejmuje warstwę perodytową, astenosferę oraz mezosferę. Zbudowany
jest ze skał przewa\nie w stałym stanie skupienia, czego dowodzi rozchodzenie się w nim
podłu\nych i poprzecznych fal sejsmicznych. Ich prędkość maleje między warstwą
perodytową i astenosferą, a wzrasta od astenosfery do samego jądra. Wyró\nia się
płaszcz górny i dolny. Płaszcz górny obejmuje warstwę perodytową oraz astenosferę,
czyli warstwę skał do głębokości ok. 700 km. Płaszcz dolny to obszar pomiędzy
głębokością 700 km a jądrem Ziemi.
Płaszcz łączy się z jądrem powierzchnią nieciągłości Gutenberga.
" Jądro
Jądro Ziemi zwane jest inaczej barysferą, jest to najbardziej wewnętrzna część Ziemi. To
stop \elaza i niklu o znacznej gęstości (od 9,6 do 18,5 g na cm3), jego promień wynosi
3470 km. W obrębie jądra wyró\nia się dwie strefy, zewnętrzną (ciekłą lub gazową) oraz
wewnętrzną (stałą).
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
9
Orbita Ziemi. Orbita Ziemi ma kształt eliptyczny, ró\nica między aphelium a peryhelium
wynosi 5,1 mln km, przy średniej odległości 149,5 mln km. Kształt orbity przez lata
zmienia się, 95 tys. lat temu był o wiele bardziej eliptyczny ni\ obecnie. Powodem tych
zmian są m.in. siły cią\enia Słońca i innych planet. Takie oddziaływania nazywane są
cyklem Milankovitcha, który odegrał du\ą rolę w epokach lodowcowych.
Ekliptyka. Nazwą tą określamy płaszczyznę, na której znajduje się orbita Ziemi, bądz
te\ drogę pozornego ruchu Słońca po sklepieniu nieba, na tle Zodiaka.
Rotacja i nachylenie. Rotacja to ruch planety wokół własnej osi. śadna z planet nie
obraca się względem osi dokładnie pod kątem prostym - oś rotacji Ziemi nachylona jest
pod kątem 23,4o. Z zagadnieniem tym wią\e się pojęcie północnej gwiazdy, to jest tej,
która znajduje się prawie dokładnie nad biegunem północnym. Obecnie taką gwiazdą jest
Gwiazda Polarna, 5 tys. lat temu był nią Thuban, a za 12 tys. lat będzie nią Vega.
Pole magnetyczne. Ziemia, jak i pozostałe planety, posiada pole magnetyczne. Nie jest
ono stałe, poniewa\ ulega zmianom dobowym, rocznym i wiekowym. Występują bieguny
magnetyczne, które jednak nie są zgodne z poło\eniem biegunów geograficznych.
Bieguny magnetyczne Ziemi:
- Grenlandia, 78 szerokości geograficznej północnej i 105 długości
geograficznej zachodniej
- Antaktyda, 66 szerokości geograficznej południowej i 105 długości
geograficznej wschodniej
Biegun magnetyczny charakteryzuje się tym, \e na nich igła busoli ustawia się
prostopadle do powierzchni Ziemi.
Naturalny satelita Ziemi  Księ\yc
Ziemia jest pierwszą planetą od Słońca, posiadającą naturalnego satelitę. Ze względu na
swoją bliskość i brak atmosfery, badania Księ\yca są prowadzone nie tylko z Ziemi, ale
tak\e przez lądujące na jego powierzchni statki kosmiczne  pierwszy lot wokół Księ\yca
odbył się 1959, dokonał tego radziecki statek "Auna". Lądowanie człowieka na Księ\ycu
miało miejsce w 1969, wylądował tam Apollo 11, oraz jego załoga  Neil Armstrong
i Edwin Aldrin.
Na powierzchni Księ\yca widoczne są ciemne obszary. W dawnych czasach obserwatorzy
uwa\ali je za prawdziwe morza, i nazywali np. "Mare Nectaris" (Morze Nektaru), "Mare
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
10
Tranquilitatis" (Morze Spokoju), "Mare Serenitatis" (Morze Pogody albo Morze Jasności),
"Mare Imbrium" (Morze Deszczów) czy te\ "Oceanus Procellarum" (Ocean Burz).Teraz
wiadomo jednak, \e na powierzchni Księ\yca nie ma wody w stanie wolnym. Morza
księ\ycowe są ogromnymi zagłębieniami terenu, powstałymi prawdopodobnie w wyniku
upadku małych planetek oraz du\ych okruchów materii. Zostały one następnie
wypełnione lawą. Oprócz "mórz" na powierzchni Księ\yca bardzo licznie występują
kratery (całkowita liczba wszystkich kraterów na widocznej stronie Księ\yca szacowana
jest na 33000), oraz łańcuchy górskie, wznoszące się niekiedy na bardzo du\e wysokości.
Istnieją cztery ró\ne teorie powstania Księ\yca:
" Księ\yc oderwał się od Ziemi (i został od niej odrzucony)
" Ziemia i Księ\yc powstały jednocześnie jako "podwójna" planeta
" Księ\yc został przechwycony przez Ziemię, np. po powstaniu z tego samego
obłoku gazu co Mars
" Księ\yc powstał w wyniku zderzenia młodej Ziemi z inną planetą wielkości Marsa,
która uległa zniszczeniu; stopiła się (lub odparowała) znaczna część płaszcza
Ziemi, która utworzyła pierścień na orbicie okołoziemskiej; następnie opary uległy
schłodzeniu i uformowały się z nich krople, które stapiając się, łączyły się
i utworzyły Księ\yc
Z Księ\ycem wią\e się zjawisko zaćmienia Słońca. Dzieje się tak, gdy Księ\yc "wchodzi"
między Ziemię a Słońce i przesłania tarczę słoneczną. Wyró\niamy zaćmienia całkowite
(gdy Księ\yc zakrywa całkowicie tarczę Słońca), oraz częściowe (zakrywa tylko jej część).
Zaćmienie mo\e nastąpić jedynie podczas nowiu, gdy Księ\yc jest odwrócony do Ziemi
stroną nieoświetloną.
Mo\liwe jest równie\ zaćmienie Księ\yca, następuje ono wtedy, gdy satelita znajduje się
w cieniu Ziemi. Jego tarcza staje się wtedy ciemniejsza. Podobnie jak wy\ej, tak\e tutaj
występują zaćmienia całkowite i częściowe.
W układzie Ziemia-Księ\yc nie tylko Ziemia przyciąga swojego satelitę, ale tak\e
odwrotnie. W wyniku tego przyciągania na Ziemi występują pływy, powodujące zmiany
poziomu wód oceanicznych. Gdy woda opada, mówimy o odpływie, a gdy podnosi się,
mamy przypływ.
Widzimy zawsze tą samą stronę Księ\yca, poniewa\ w ciągu jednego obiegu dookoła
Ziemi wykonuje on jeden obrót wokół własnej osi.
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
11
Temperatura powierzchni w dzień przekracza 130C, a w nocy dochodzi do -150C.
Siła cię\kości (przyciąganie) Księ\yca jest z powodu jego małej masy znacznie mniejsza
ni\ na Ziemi: stosunek tych sił wynosi 1:6. Człowiek wa\ący na Ziemi 72 kg na Księ\ycu
wa\yłby tylko 12 kg.
Średnica (na równiku) 3476 km
Masa 7,347 x 1022 kg
Średnia gęstość 3,347 g/cm3
Okres obiegu wokół Ziemi
29 dni 12 h 44 min 2,78 s
(miesiąc synodyczny)
Średnia odległość od Ziemi 384400 km
Największa odległość od Ziemi 407000 km
Najmniejsza odległość od Ziemi 356000 km
Siła cią\enia na powierzchni a = 1,62 m/s2
Średnia prędkość w ruchu wokół Ziemi 1,02 km/s
Obserwowana średnica kątowa
29'20" - 33'32" (średnio 31'05")
na niebie
3. Ruchy Ziemi oraz ich następstwa
W Układzie Słonecznym wszystkie ciała oddziałują na siebie nawzajem. Z powodu
ró\norodnych sił, w du\ej mierze przyciągania, Ziemia podlega ciągłemu ruchowi. Jest on
zło\ony, mo\emy wyró\nić:
- ruch obiegowy
- ruch obrotowy
- ruch precesyjny
Ruchem obiegowym Ziemi nazywamy ruch po eliptycznej orbicie. Ziemia obiega
Słońce w ciągu jednego roku (365 dni).
W wyniku nachylenia osi ziemskiej do płaszczyzny orbity pod kątem 66 stopni 33 min
(obecnie) oświetlenie Ziemi zmienia się, poniewa\ zmienia się kąt padania promieni
słonecznych na ró\ne punkty powierzchni. Skutkiem tego zjawiska jest występowanie
pór roku.
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
12
Ziemia obiega Słońce, zlokalizowane w jednym z ognisk eliptycznej orbity. Prędkość
ruchu Ziemi po tej orbicie nie jest stała, w peryhelium rośnie, natomiast w aphelium
maleje. Efektem tego zjawiska jest ró\na długość pór roku na obu półkulach.
Znając kąt padania promieni słonecznych w dowolnym punkcie na powierzchni Ziemi
w określonym czasie mo\na obliczyć szerokość geograficzną.
Ruchem obrotowym Ziemi nazywamy ruch naszej planety wokół własnej osi.
Ruch ten odbywa się ze wschodu na zachód i wynosi 23 godziny, 56 minut i 4 sekundy.
Poniewa\ jako 1 doba przyjmowane są 24 godziny, wynikła konieczność doło\enia raz na
cztery lata dodatkowego dnia w kalendarzu (29 lutego). Rok taki, z dodatkowym
dniem, nosi nazwę roku przestępnego.
Z ruchem obrotowym Ziemi wią\e się pojęcie prędkości kątowej i liniowej.
Prędkość kątowa ka\dego punktu na Ziemi jest stała, wynosi ok. 360 stopni na 24
godziny. Prędkość liniowa natomiast zmienia się, jest inna dla ka\dej szerokości
geograficznej, maleje od równika do biegunów, na których jest zerowa.
Ruch obrotowy Ziemi powoduje następowanie dnia i nocy, a tak\e zjawisko pozornej
wędrówki Słońca po niebie. Wyró\niamy tzw. górowanie Słońca, czyli moment
najwy\szego poło\enia Słońca nad widnokręgiem. Moment ten nazywamy równie\
południem słonecznym, albo prawdziwym. Okres czasu pomiędzy dwoma górowaniami
nosi nazwę średniej doby słonecznej.
Kolejnym skutkiem ruchu obrotowego Ziemi jest występowanie siły Coriolisa. To ona
właśnie sprawia, \e wiatry wiejące południkowo na półkuli północnej odchylają się
w prawo, a na południowej w lewo, podobnie rzeki  na półkuli północnej silniej
podmywany jest brzeg prawy, na południowej  lewy.
Znając długość geograficzną jakiejś miejscowości i ró\nicę czasu słonecznego między nią
a dowolnym punktem na Ziemi mo\na określić długość geograficzną tego punktu.
Trzeci ruch Ziemi  ruch precesyjny  jest mniej znany od wy\ej wymienionych,
polega na ruchu osi obrotu Ziemi, która w ciągu 25 700 lat (rok Platona) zakreśla
powierzchnię boczną sto\ka. Wynikiem tego ruchu jest nachylenie osi ziemskiej ku
peryhelium w pewnych okresach, natomiast w innych w aphelium.
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
13
4. Czas
Ruchy Ziemi wyznaczają pewne prawidłowości, które sterują \yciem człowieka
i wymuszają dostosowanie się do nich. Jedną z takich prawidłowości jest właśnie czas. Za
jego najprostszą jednostkę mo\emy uwa\ać dobę słoneczną (odstęp czasu między
dwoma kolejnymi górowaniami Słońca). To jednostka, którą narzuca nam przyroda 
następujące po sobie okresy jasności i ciemności wyznaczają rytm \ycia na Ziemi.
Czas jest jednakowy na jednym południku. śeby móc posługiwać się określeniami czasu,
nale\y wyjść od tego, \e jeden obrót Ziemi wokół własnej osi odpowiada 1 dobie. Co za
tym idzie, obrót o 15o odpowiada jednej godzinie, a jeden stopień odpowiada 4 minutom,
Czas nie jest jednakowy dla ró\nych miejsc na kuli ziemskiej, związane jest to
z dobowym i rocznym ruchem Słońca. W czasie, gdy na półkuli północnej rozpoczyna się
wiosna, na południowej właśnie nastaje jesień. Podobnie dzieje się ze zmianami pór dnia.
Słońce wschodzi i zachodzi o ró\nych porach. Konieczna jednak jest pewna
synchronizacja, ró\ne kultury wytworzyły ró\ne systemy mierzenia czasu oraz sposoby
prezentacji jego upływu.
Pod koniec XIXw. uznano południk obserwatorium w Greenwich (0o) za podstawowy do
określania czasu uniwersalnego. Kulę ziemską podzielono na 24 strefy czasowe,
zostały tak\e wyró\nione południki strefowe. Szerokość ka\dej ze stref wynosi 15o. Jest
to najczęściej stosowany system mierzenia czasu. Czas uniwersalny wyznacza tzw.
umowną granicę zmiany daty, przebiegającą wzdłu\ południka 180o. Ta granica
powoduje, \e podró\ując na wschód, tracimy jedną dobę, a podró\ując na zachód, jedną
zyskujemy.
Ze względów praktycznych (aby nie przestawiać zegarków poruszając się wewnątrz
jednego kraju), powstał system tzw. czasu strefowego, zwykle jednakowy dla całego
kraju. Niektóre rozległe państwa, jak Rosja, czy Stany Zjednoczone podzielone zostały na
kilka stref czasowych. W obszarze strefy u\ywa się jednego czasu. Dopiero po
przekroczeniu granicy strefy przestawia się zegarek o godzinę lub dwie.
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
14
VIII. Hydrosfera
1. Geneza i zasoby hydrosfery
Nazwą  hydrosfera określa się wodną powłokę ziemi. W jej skład wliczane są wody
oceanów, mórz, rzek i jezior, a tak\e wodę zawartą w lodowcach i lądolodach, wody
poziemne, te zawarte w glebie, jak równie\ wodę z atmosfery i biosfery. Zawartość wody
na Ziemi wynosi ok. 1339,8 mln km2, a w tym:
- wody mórz i oceanów  ok. 96%
- woda tworząca lodowce i lądolody  ok. 1,7 %
- wody podziemne  2,4%
- wody rzeczne  0,0021%
- woda w atmosferze  0,001%
Uznaje się, \e całkowita masa wody się nie zmienia, zmienia się tylko stan jej skupienia.
Wynika to z faktu, \e woda krą\y w przyrodzie.
2. Obieg wody w przyrodzie
Obieg wody w przyrodzie inaczej zwany jest cyklem hydrologicznym. W skrócie cykl
ten wygląda tak:
Znaczna część wody opadowej wyparowuje bezpośrednio z powrotem w atmosferę, część
spływa po powierzchni Ziemi, zasilając strumienie i rzeki, część wsiąka w powierzchniowe
warstwy skalne, a część zu\ywają rośliny, zwierzęta i ludzie.
3. Oceany i morza
Woda mórz i oceanów zajmuje ok. 96% masy wszystkich wód na Ziemi. Ich powierzchnia
z kolei stanowi ok. 71% powierzchni całej kuli ziemskiej i nosi nazwę Wszechoceanu lub
Oceanu Światowego.
Najwięcej wody gromadzą oceany, zajmujące razem powierzchnię 361 mln km2. Średnie
zasolenie oceanów wynosi 350 . Trzy główne to:
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
15
- Ocean Spokojny (Pacyfik)  o powierzchni 179 mln km2, średniej głębokości
3957 m, średnim zasoleniu 34,90 i średniej temperaturze wynoszącej 19,1oC.
Największą głębię tego oceanu stanowi Rów Mariański (11 034 m)
- Ocean Atlantycki (Atlantyk)  o powierzchni 106 mln km2, średniej głębokości
3600 m, średnim zasoleniu 35,40 , i średniej temperaturze wynoszącej 16,9oC.
Największą głębię tego oceanu stanowi Głębia Puerto Rico (9219 m)
- Ocean Indyjski  o powierzchni 75 mln km2, średniej głębokości 3735 m,
zasoleniu 34,80 i średniej temperaturze 17oC.
Podział mórz ze względu na poło\enie:
- otwarte - mające szerokie połączenie z oceanem, np. Morze Arabskie, Morze
Norweskie, Morze Północne
- przybrze\ne - oddzielone od oceanu przez wyspy lub półwyspy, np. Morze
Karskie, Morze Japońskie, Morze Południowochińskie
- międzywyspowe - poło\one wyłącznie między wyspami lub ich archipelagami,
np. Morze Irlandzkie, Morze Celebes, Morze Jawajskie
- międzykontynentalne - le\ące między kontynentami, np. Morze Śródziemne,
Morze Czerwone, Morze Karaibskie
- wewnątrzkontynentalne - le\ące wewnątrz jednego kontynentu, np. Morze
Bałtyckie, Morze Białe, Morze Azowskie.
Skład chemiczny wody morskiej
Woda morska zawiera ró\ne związki chemiczne. Najwięcej w niej jest chlorków, a głównie
chlorku sodu (NaCl), przez co mówi się o  zasoleniu mórz . W przeciętnym składzie wody
otwartych mórz i oceanów składniki mineralne wynoszą ok. 3,5%. W zamkniętych
zatokach i w strefach silnego parowania wód następuje zagęszczanie roztworu soli
morskich i czasami dochodzi nawet do strącania jej składników. Oprócz chlorku sodu
w wodzie morskiej występuje chlorek magnezu, a tak\e (w niewielkich ilościach)
siarczany magnezu, potasu i wapnia.
Przykłady mórz wraz z ich zasoleniem
- Morze Czerwone  3,9%
- Morze Bałtyckie  0,8%
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
16
Temperatura wód morskich
Woda ogrzewa się wolniej ni\ skały i powietrze, ale dłu\ej zatrzymuje ciepło. Stąd jej
temperatura najwy\sza jest pod koniec lata. Ogólny rozkład temperatury wód
w warstwach powierzchniowych przebiega podobnie do rozkładu temperatury powietrza.
W pobli\u biegunów średnia temperatura roczna wód powierzchniowych spada poni\ej
0oC, w małych szerokościach geograficznych dochodzi do 28oC, a w morzach
śródlądowych lub w głębokich zatokach przekracza 30oC. Za średnią temperaturę wód
powierzchniowych oceanów uwa\a się 17,4oC. Wraz z głębokością temperatura wód
obni\a się i w wielkich głębiach wynosi, a nawet przekracza 0oC. Na rozmieszczenie
temperatury w wodach oceanicznych du\y wpływ wywierają ruchy wody morskiej.
Ruchy wód morskich
Powierzchnia morza rzadko bywa spokojna. Wiatry, a tak\e siła przyciągania Księzyca
i Słońca wprawiają wody morskie w stan ciągłego ruchu. Wyró\niamy trzy rodzaje
ruchów: falowanie, pływy, prądy morskie.
Falowanie wód powstaje głównie wskutek uderzania wiatru o powierzchnię wody. Ruch
cząsteczek wody w czasie falowania ma kierunek pionowy, a przesunięcia poziome
występują tylko wtedy, gdy siła wiatru wzrasta i przewraca wierzchołki fal. Im wiatr jest
silniejszy i dłu\ej wieje, tym większe powstają fale. Na otwartym morzu fale nie są zbyt
du\e, przeciętnie osiągają wysokości od 1 do 6 m, a w czasie najgwałtowniejszych
sztormów dochodzą do 12 m wysokości. Przy wybrze\ach natomiast, gdy natrafiają na
opór skał, ich wysokość znacznie wzrasta. Fale odbite od stromych wybrze\y, naciskane
przez nowe fale, wznoszą się w górę i mogą osiągać nawet kilkadziesiąt metrów
wysokości.
Falowanie wód morskich mo\e być tak\e powodowane przez wybuchy wulkanów
podmorskich lub trzęsienia Ziemi.
Pływy (przypływy i odpływy) mórz to podnoszenie i opadanie poziomu morza
w regularnych odstępach czasu  dwa razy w ciągu doby (24 godzin i 50 minut).
W czasie podnoszenia się wody część lądu na wybrze\u jest zalewana (przypływ),
następnie w czasie opadania wody morze cofa się (odpływ). Zdarza się, \e ró\nica
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
17
odległości od linii zasięgu morza między przypływem a odpływem przekracza 10 m
(na wybrze\ach niskich).
Wysokość fal przypływu zale\y od:
- szerokości geograficznej
- ilości i rozmieszczenia wód
- pory roku
- innych czynników.
Zjawisko pływów morskich tłumaczone jest głównie działaniem przyciągającym masy
Księ\yca i Słońca (choć wpływ Słońca jest znacznie mniejszy). Woda znajdująca się po
zwróconej do Księ\yca stronie Ziemi podnosi się (przypływ), ale równie\ i po drugiej
stronie następuje spiętrzenie wody, poniewa\ Księ\yc przyciąga zarówno wodę, jak i całą
Ziemię. Przypływ po odwróconej od Księ\yca stronie Ziemi następuje nieco pózniej
wskutek słabszego oddziaływania satelity przez powłokę litosfery.
Prądy morskie  powstają przede wszystkim w wyniku ruchu wirowego Ziemi,
a bezpośrednią ich przyczyną są wiatry  pasaty. Pod wpływem pasatów tworzą się prądy
równikowe płynące ku zachodowi. Dochodząc do przeciwległych wybrze\y rozszczepiają
się na dwie odnogi. Na kierunki prądów du\y wpływ mają rozczłonkowania lądów.
W większych szerokościach geograficznych powstawanie prądów wią\e się z ró\nicami
temperatury i ró\nicami gęstości wód, następuje wówczas wymiana między wodami
ciepłymi i słonymi a zimnymi i słabo zasolonymi.
Przykłady prądów:
- Prąd Południoworównikowy na Atlantyku, który rozwidla się na Prąd Brazylijski
i Zatokowy, na Pacyfiku na Wschodnioaustralijski i Równikowy Wsteczny, na
Oceanie Indyjskim na Prąd Madagaskarski i Somalijski.
4. Wody na lądach
Wody podziemne
Woda przedostająca się w głąb Ziemi zatrzymuje się na pewnej głębokości na podło\u
nieprzepuszczalnym, powy\ej którego skały są nasycone wodą. Ta warstwa, w której
woda wypełnia wszystkie pory skalne, nazywa się wodonośną.
Je\eli skała jest gruboziarnista, lub pocięta szczelinami, to woda mo\e swobodnie się
poruszać i odpływać do miejsc ni\szych. Kierunek przepływu wód podziemnych jest
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
18
zale\ny od ukształtowania i nachylenia powierzchni warstw nieprzepuszczalnych,
będących podstawą skał nasyconych wodą. Oczywiście woda odpływa w kierunku
nachylenia powierzchni warstw nieprzepuszczalnych, a w tych miejscach, gdzie
powierzchnia tworzy zagłębienia  odpływu nie ma i powstają zbiorniki wód podziemnych.
Co innego dzieje się w skałach składających się z drobnych cząsteczek mineralnych,
np. w lessie. Woda znajdująca się między nimi nie ma swobody ruchu, tylko podnosi się
ku górze, podobnie jak w naczyniach włoskowatych. Ma to ogromne znaczenie dla
roślinności, a więc i krajobrazu.
Je\eli warstwa wodonośna dochodzi do samej powierzchni Ziemi, tworzą się obszary
bagienne; je\eli le\y zbyt głęboko, tak, \e roślinność nie mo\e z niej czerpać wody, to
powierzchnia Ziemi ma charakter pustynny lub pokrywa ją bardzo uboga szata roślinna.
Najlepsze warunki do rozwoju roślinności są tam, gdzie warstwę wodonośną oddziela od
powierzchni Ziemi cienka warstwa skał łatwo przepuszczalnych.
Wody warstwy wodonośnej le\ące blisko powierzchni Ziemi i znajdujące się pod
bezpośrednim wpływem zmian atmosferycznych (temperatury i opadów) noszą nazwę
wód zaskórnych. Wody zaskórne podlegają wahaniom temperatury w zale\ności od pory
roku i dnia; ich obfitość i głębokość poło\enia zmienia się zale\nie od deszczów i tajania
śniegu, bądz te\ wskutek parowania w okresie wysokiej temperatury powietrza, lub
w wyniku działania roślinności. Wody podziemne, znajdujące się płytko pod powierzchnią
Ziemi, ulegają łatwo zanieczyszczeniu wskutek gnicia ciał organicznych i dlatego nie
nadają się do picia.
yródła
Jako zródła określa się samoczynne wypływy wód podziemnych na powierzchnię Ziemi.
yródła powstają jedynie w miejscach, gdzie wystąpiły odpowiednie warunki geologiczne.
Dzielimy je na wstępujące (powstałe pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego) oraz
zstępujące (powstałe pod wpływem siły cię\kości).
Do zródeł wstępujących nale\ą m.in. zródła szczelinowe (wypływające ze szczelin
skalnych), uskokowe (wydobywające się przez szczeliny uskoków, które tworzą zaporę
dla ruchu wód gruntowych), dolinne (powstające w miejscu gdzie poziom wód
gruntowych dochodzi do poziomu powierzchni terenu). Czasami zalicza się tu równie\
zródła krasowe  tymi zródłami z jaskiń na powierzchnię wydostają się wody krasowe
(w przypadku wypływu wody pod ciśnieniem hydrostatycznym są to wywierzyska, przy
wypływie swobodnym  wypływy krasowe).
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
19
yródła zstępujące to np. warstwowe - wypływające w miejscu przecięcia się powierzchni
terenu z linią styku warstwy wodoszczelnej i wodoprzepuszczalnej, osuwiskowe 
powstające u czoła osuwiska, zasilane przez wody płynące pod nim, przelewowe 
powstałe w miejscach przecięcia szczeliny w obrębie litych skał.
Rzeki
Rzeki tworzone są przez wody płynące po powierzchni gruntu. Początek ka\dej rzeki to
zródło (zródło, jezioro, a nawet bagno czy lodowiec). Zasilane są wodami podziemnymi
oraz tymi pochodzącymi z opadów atmosferycznych, co uzale\nione jest od strefy
klimatycznej i rzezby terenu.
Rzeki łączą się ze sobą, uchodząc do wspólnego zbiornika. Rzeka, do której wpływają
pozostałe, to rzeka główna. Mniejsze rzeki, wpływające do niej, noszą nazwę dopływów.
Wszystkie dopływy tworzą dorzecze. Zespół dorzeczy, uchodzących do jednego morza lub
oceanu, to zlewisko. Zlewiska odzielają od siebie działy wodne. Taki system nazywamy
systemem rzecznym.
Rzeki dzielą się na:
- stałe  charakteryzujące się stanem równowagi między stratami a pozyskami
wody
- okresowe  występujące w strefach klimatycznych suchych w porze deszczowej
- epizodyczne  powstające w strefach klimatycznych skrajnie suchych podczas
opadów.
Najdłu\szą rzeką jest Amazonka  o długości ok. 7100 km. Powierzchnia jej dorzecza
wynosi 7180 tys. km2 a jej przepływ (maksymalny) to 175000m3/sek.
Bieg rzeki dzieli się zazwyczaj na trzy odcinki: górny, środkowy i dolny, które wyró\nia
odmienny udział erozji i akumulacji. Ujście rzeki mo\e mieć charakter lejkowaty
(estuarium) bądz deltowaty.
Re\im rzeki (ustrój rzeki) określa przebieg zjawisk hydrologicznych na rzece: zmiany
stanów wody (wezbrania, ni\ówki), zjawiska lodowe, itp.
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
20
Jeziora
Jeziora to naturalne zbiorniki wodne, utworzone w zagłębieniach terenu. Powstają one
w odpowiednich warunkach  przy korzystnym ukształtowaniu terenu, budowie
geologicznej i wystarczającej dostawie wody. Jeziora zasilane są przez opady
atmosferyczne, wody podziemne oraz rzeczne.
Istnieje kilka podziałów jezior. Po pierwsze, dzielą się one na: bezodpływowe (nie
odprowadzające wody drogą powierzchniową) oraz przepływowe (woda jest
odprowadzana przez rzeki). Po drugie istnieje podział na jeziora stałe (nie zmieniające
powierzchni ani objętości) i okresowe (zmieniające zarówno powierzchnię jak i objętość,
czasem nawet zupełnie zanikające). Kolejny podział wyró\nia jeziora słodkowodne,
powszechnie spotykane, oraz słonowodne  wystepujące w klimatach suchych, gdzie ilość
wody tracona pod wpływem parowania jest większa ni\ ilość wody doprowadzanej (Morze
Martwe, jezioro Czad).
Obszerniejszy jest podział jezior ze względu na genezę ich powstania. Wyró\nia się
jeziora:
- antropogeniczne  w całości stworzone przez człowieka
przykład: jezioro Asuańskie, Solińskie
- deflacyjne  inaczej zwane eolicznymi; powstają w wyniku wypełniania wodą
utworzonego przez wiatr zagłębienia
przykład: jezioro Teke
- deltowe  powstałe wskutek nierównomiernej akumulacji w delcie rzeki
przykład: jezioro Druzno, Dąbie
- meandrowe  powstałe w dawnej części koryta rzeki
- polodowcowe  tu wyró\nia się morenowe (powstałe w zagłębieniach utworzonych
przez morenę czołową lub denną), rynnowe (powstałe w rynnie polodowcowej),
wytopiskowe (powstałe wskutek wytopienia się brył lodu z osadów lodowca),
cyrkowe (powstałe w kotłach  cyrkach  lodowcowych)
przykład: Czarny Staw (cyrkowe), Sasek Mały (wytopiskowe), Gopło (rynnowe),
Śniardwy (morenowe)
- kosmiczne  powstałe w kraterach utworzonych przez meteoryty
przykład: jezioro Ungare
- tektoniczne (inaczej ryftowe)  utworzone w zagłębieniach pochodzenia
tektonicznego
przykład: jezioro Ontario, Bajkał
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
21
- wulkaniczne (kalderowe lub kraterowe)  powstałe w kraterach lub kalderach
nieczynnych wulkanów
przykład: jezioro Albano
- przybrze\ne  utworzone wskutek odcięcia zatoki przez narastającą mierzeję
przykład: jezioro Aebsko, Gardno
- krasowe  powstałe w zagłębieniach pozostałych po utworach krasowych, np. po
jaskiniach
przykład: Jezioro Ochrydzkie
- osuwiskowe  powstałe w przypadku zahamowania biegu rzeki przez osuwisko
przykład: jezioro Sareskie
- starorzecze  powstałe w wyniku odcięcia meandru rzeki
przykład: jezioro Druzno
- reliktowe  będące pozostałością po morzu lub większym jeziorze
przykład: Morze Kaspijskie
- wydmowe  powstałe w obni\eniu śródwydmowym
Kolejny podział, ze względu na właściwości wód (skład chemiczny, napowietrzenie,
warunki do rozwoju \ycia i temperatura):
- eutroficzne  o wodach powierzchniowych bogatych w tlen i mineralne substancje
od\ywcze; ze względu na korzystne warunki do rozwoju \ycia latem mają
zielonkawe zabarwienie
- dystroficzne  o wodach ubogich w tlen i mineralne substancje od\ywcze; te
jeziora jednak zawierają du\o substancji pochodzących z rozkładu i niezupełnego
rozkładu szczątków organicznych; wody o odcieniu brunatnym, kwaśnym
odczynie; le\ą np. w pobli\u torfowisk
- oligotroficzne  o wodach bogatych w tlen, a ubogich w mineralne substancje
od\ywcze (węglany, związki azotu); wody o niskiej temperaturze i niebieskawym
zabarwieniu; głębokie, o kamienistym bądz \wirowym dnie; niekorzystne warunki
do rozwoju \ycia.
Jeziora są młodym elementem krajobrazu (tylko nieliczne głębokie jeziora sięgają swym
wiekiem trzeciorzędu, np. Bajkał - 20-30 mln lat) i często ulegają zmianom  wysychają
(w klimacie suchym), zarastają (w klimacie wilgotnym) lub przekształcają się w bagna.
Zaraz po powstaniu są jeziorami oligotroficznymi, pózniej rozwija się w nich \ycie
i przekształcają się w jeziora eutroficzne. Jeszcze pózniej stają się jeziorami
dystroficznymi, a następnie torfowiskami lub bagnami. Zarastanie jeziora, jak równie\
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
22
wypełnianie się szczątkami organicznymi i osadami mineralnymi prowadzi do jego zaniku.
Najszybciej zanikają jeziora o niewielkiej głębokości.
Bagna
Bagnem nazywamy obszary podmokłe, których warstwa gruntu jest okresowo lub stale
zatapiana. Roślinność występująca tam jest przystosowana do specyficznych warunków.
Do powstawania bagien dochodzi w zagłębieniach terenu, we wszystkich strefach
klimatycznych świata. Najwięcej jest ich jednak na obszarach Syberii i północnej Kanady,
gdzie występuje wieczna zmarzlina, a tak\e w strefie równikowej. Tworzą się równie\
w dolinach i deltach rzek, na obszarach bezodpływowych, w nieckach krasowych
i w odciętych zatokach morskich. W bagnach zachodzą procesy tworzenia się torfu
w wyniku utleniania związków organicznych, a następnie powstają torfowiska.
Torfowiska mogą być:
- wysokie (zasilane wodami opadowymi)
- niskie (zasilane wodami rzecznymi i opadowymi)
Nauką zajmującą się badaniem genezy i funkcjonowania bagien jest paludologia.
Istnieją cztery główne typy bagien:
- ombrogeniczne - są zasilane głównie wodami opadowymi, występują w strefach
młodoglacjalnych (sandrowych i morenowych), na obszarach krasowych
i wydmowych oraz na obszarach zatorfionych dolin;
- topogeniczne  są zasilane wodami podziemnymi; występują na obszarach
bezodpływowych lub wysoczyznach morenowych odwadnianych słabo
- soligeniczne - występują w miejscach wypływu podziemnych wód, zazwyczaj
u podnó\y stoków i krawędzi doliny;
- fluwiogeniczne  zasilane wodami wezbraniowymi cieków, wodami spływającymi
ze stoków, a tak\e wodami gruntowymi.
5. Znaczenie wód na Ziemi
Wody powierzchniowe
Uzale\nienie człowieka od wody widać nawet na mapie  największe osiedla ludzkie
powstawaly głównie tam, gdzie w pobli\u były zbiorniki wody pitnej  rzeki, jeziora, jak
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
23
np. Egipt od zawsze korzystał z dobrodziejstw Nilu, Mezopotamia powstała w dorzeczach
Eufratu i Tygrysu itp.
Wody powierzchniowe odgrywają wa\ną rolę w komunikacji i handlu. Istnieją na Ziemi
obszary, które są dostępne jedynie dzięki sieci rzecznej. Taki obszar to np. dorzecze
Amazonki. Nie ka\da rzeka mo\e być szlakiem komunikacyjnym. Wartość komunikacyjna
rzek zale\y od bardzo wielu czynników, a więc od spadku, obfitości i zmienności wód,
głębokości, długości okresów zamarzania, charakteru ujść itp.. śeglugę utrudniają ró\ne
przeszkody, jak np. wodospady, progi czy mielizny, a tak\e wysychanie rzek
w okresie suszy i występowanie pokrywy lodowej zimą. Ludzie  dla lepszego wyzyskania
rzek w komunikacji i transporcie  umacniają ich brzegi, zwę\ają i pogłębiają koryta,
budują kanały omijające przeszkody itd.
Istniejące spadki wód wykorzystuje się jako zródła energii (hydroelektrownie)  w tym
celu spiętrza się wodę za pomocą tam.
Wa\nymi drogami wodnymi są te\ jeziora  np. w Ameryce Północnej, na pograniczu USA
i Kanady, gdzie dzięki nim mo\liwa jest regularna komunikacja między wielkimi
miastami, le\ącymi nad tymi jeziorami.
Oprócz niewątpliwych korzyści w handlu i komunikacji rzeki i jeziora dostarczają ludziom
tak\e po\ywienia  rybołóstwo, łowiectwo, zródła dostarczają wody pitnej.
Rola słodkich wód lądowych rośnie w miarę wzrostu liczby mieszkańców kuli ziemskiej.
Zu\ywa się jej coraz więcej i do produkcji \ywności na obszarach sztucznie
nawadnianych, i w przemyśle. Poniewa\ zasoby wód słodkich są stałe, a zapotrzebowanie
na nie stale rośnie, w wielu krajach odczuwa się ju\ obecnie ostry deficyt wody. Sytuację
pogarsza często zła gospodarka, w wyniku której wiele wód powierzchniowych ulega
stopniowemu zanieczyszczeniu lub zatruciu. Problem braku wody słodkiej staje się coraz
bardziej zauwa\alny i niektóre kraje czynią du\e wysiłki dla opracowania opłacalnych
metod odsalania wody morskiej  przykładowo Malta i Arabia Saudyjska obecnie
korzystają z takich technologii.
Wody podziemne
Bardzo wa\ne dla człowieka są tak\e wody podziemne (gruntowe). W zale\ności od tego
jak głęboko pod powierzchnią Ziemi znajdują się jej zasoby mo\emy wyró\nić wody
zaskórne i gruntowe. Te pierwsze są dla człowieka praktycznie bezu\yteczne  je\eli
Geografia. Vademecum maturzysty. Wydawnictwo Escape Magazine http://www.escapemag.pl
24
warstwa wodonośna dochodzi do samej powierzchni Ziemi, tworzą się obszary bagienne;
bagna jednak mają du\e znaczenie dla fauny i flory. Na bagnach występuje wiele
rzadkich gatunków roślin i zwierząt, są to obszary niedostępne i z tego głównie powodu
pozbawione ingerencji człowieka. Na obszarach podmokłych mo\na te\ uprawiać niektóre
rośliny, jak np. ry\.
Urbanizacja i postęp technologii w przemyśle, a tak\e gnicie ciał organicznych powoduje,
\e wody podziemne znajdujące się płytko pod powierzchnią Ziemi ulegają łatwo
zanieczyszczeniu i dlatego często nie nadają się do picia. Natomiast wody znajdujące się
głęboko pod Ziemią, nazywane gruntowymi, są zabezpieczone przed zanieczyszczeniami
grubą warstwą filtrującą w postaci skał przepuszczalnych lub nieprzepuszczalnych, wobec
czego doprowadzane są do jej warstw studnie, które są zródłem wody pitnej dla ludzi.
Wielkie znaczenie gospodarcze mają tak\e tzw. studnie artezyjskie. Występują one
przewa\nie pod warstwami nieprzepuszczalnymi pod ziemią i rozciągają się pod jej
powierzchnią na ogromnych obszarach  np. studnie artezyjskie na Saharze zawierają
wody pochodzące z deszczów padających w górach Atlasu. Dlatego właśnie ich znaczenie
trudno jest przecenić, zwłaszcza na obszarach pozbawionych wód powierzchniowych 
chodzi tutaj o tereny pustynne, gdzie wody ze studni artezyjskich umo\liwiają choćby
uprawę ziemi w oazach czy hodowlę zwierząt gospodarskich. Tytułem przykładu mo\na
podać, \e w Australii baseny artezyjskie zajmują obszar ok. 2,5 mln km3, a tysiące takich
studni umo\liwia hodowlę owiec i bydła nawet w suchym wnętrzu kontynentu.
Pełna wersja:
http://escapemag.pl/130-geografia-vademecum


Wyszukiwarka