technik elektryk 311[08] z1 06 u

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Małgorzata Höffner

Wykonywanie instalacji elektrycznych
311[08].Z1.06

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Krystyna Guja
dr inż. Zdzisław Kobierski

Konsultacja:
dr Bożena Zając

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska

Korekta:
mgr inż. Jarosław Sitek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[08].Z1.06
„Wykonywanie instalacji elektrycznych” zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik elektryk.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1.Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Instalacje mieszkaniowe

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Wykonywanie instalacji mieszkaniowych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Instalacje przemysłowe niskiego napięcia

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Instalacje specjalne

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Eksploatacja i konserwacja instalacji elektrycznych

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o instalacjach elektrycznych

różnego rodzaju oraz kształtowaniu umiejętności ich projektowania, wykonywania oraz
naprawy z zakresu jednostki modułowej „Wykonywanie instalacji elektrycznych” w module
„Montaż i eksploatacja instalacji elektrycznych”. Pomoże Ci również kształtować umiejętność
stosowania zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwporażeniowej i ochrony
środowiska na stanowisku pracy.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne,

− cele kształcenia,
− materiał nauczania dotyczący:

• mieszkaniowych instalacji elektrycznych,

• zasad projektowania instalacji oświetleniowych i gniazd wtykowych,
• planów i schematów instalacji elektrycznej,

• przepisów bhp przy wykonywaniu instalacji elektrycznych,

• zasad organizacji stanowiska pracy,
• kolejności czynności przy montażu instalacji elektrycznej,

• montażu różnych typów instalacji mieszkaniowej,

• instalacji elektrycznych niskiego napięcia w zakładach przemysłowych,
• montażu przemysłowych instalacji elektrycznych niskiego napięcia,

• montażu wybranych instalacji specjalnych (domofonowej, dzwonkowej,
• komputerowej, TV, telefonicznej),

• konserwacji i eksploatacji instalacji,

• uszkodzeń w instalacjach elektrycznych i ich usuwania,
• obliczania spadku napięcia oraz strat mocy w sieciach niskiego napięcia.

− pytania sprawdzające,

− ćwiczenia,
− sprawdziany postępów,

− sprawdzian osiągnięć,

− wykaz literatury zawierającej treści z zamieszczonego zakresu.

Szczególną uwagę zwróć na:

− opanowanie umiejętności wykonywania różnego rodzaju instalacji elektrycznych,
− przestrzeganie zasad bhp podczas wykonywania ćwiczeń,

− lokalizację i usuwanie usterek w instalacji elektrycznej,

− opanowanie umiejętności samooceny wykonanego zadania.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– rozróżniać symbole graficzne elementów instalacji elektrycznych,
– czytać schematy ideowe i montażowe instalacji elektrycznych i rozdzielnic,
– rozpoznawać rodzaj przewodu po jego wyglądzie i oznaczeniu literowo-cyfrowym,
– dobierać przewód dla określonego obciążenia i warunków pracy,
– rozróżniać osprzęt instalacyjny, łączniki, źródła światła, oprawy oświetleniowe, aparaturę

elektryczną,

– dobierać osprzęt, łączniki i oprawy oświetleniowe do określonego rodzaju instalacji

i warunków pracy,

– dobierać środki zabezpieczające instalację przed zakłóceniami (przeciążeniami, zwarciami,

spadkiem napięcia, przepięciami),

– dobierać środki ochrony przed porażeniem,
– projektować układy oświetleniowe,
– projektować tablice rozdzielcze,
– wykonywać montaż mechaniczny aparatury w rozdzielnicy,
– łączyć obwody elektryczne na podstawie schematów ideowych i montażowych,
– rozpoznać podstawowe źródła światła i oprawy oświetleniowe,
– instalować podstawowe źródła światła i oprawy oświetleniowe,
– analizować pracę instalacji elektrycznych na podstawie ich schematów ideowych

i montażowych,

– badać i oceniać stan techniczny aparatury elektrycznej,
– stosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej na

stanowisku pracy,

– korzystać z literatury, norm, kart katalogowych wyrobów oraz przepisów budowy

i eksploatacji urządzeń.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– sklasyfikować instalacje elektryczne ze względu na ich przeznaczenie oraz sposób

wykonania,

– odczytać symbole graficzne elementów instalacji elektrycznych,
– rozpoznać części składowe instalacji na schemacie oraz na modelu,
– dokonać analizy pracy prostej instalacji na podstawie jej schematu montażowego,
– rozpoznać rodzaj instalacji, typ przewodów i osprzęt instalacyjny na podstawie dokumentacji

technicznej instalacji,

– dobrać rodzaj instalacji dla określonego pomieszczenia,
– zaprojektować proste instalacje mieszkaniowe i przemysłowe,
– dokonać zestawienia materiałów potrzebnych do wykonania instalacji,
– zorganizować stanowisko pracy z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska oraz wymagań ergonomii,

– wyznaczyć trasę przewodów i miejsca na osprzęt na podstawie dokumentacji technicznej,
– zamocować osprzęt i oprawy oświetleniowe na różnych podłożach,
– ułożyć przewody zgodnie z dokumentacją,
– wyodrębnić poszczególne obwody instalacji i połączyć je,
– zlokalizować i usunąć proste usterki instalacji,
– skorzystać z literatury, norm i kart katalogowych wyrobów,
– zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony

środowiska obowiązujące na stanowisku pracy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Instalacje mieszkaniowe

4.1.1. Materiał nauczania

Klasyfikacja instalacji mieszkaniowych

W zależności od rodzaju zasilanych odbiorników instalacje dzieli się zwykle na:
− oświetleniowe – zasilające urządzenia oświetleniowe oraz podłączane do gniazd jednofazowych

przenośne urządzenia o niewielkiej mocy (sprzęt elektroniczny, AGD, komputery, grzejniki
przenośne itp.),

− siłowe – zwykle trójfazowe, zasilające silniki elektryczne oraz urządzenia przemysłowe

(w mieszkaniach – ogrzewanie elektryczne, kuchnie elektryczne itp.).

Instalacja mieszkaniowa w budynku wielorodzinnym składa się z następujących części:
− złącza, które łączy ją z siecią zasilającą,

− rozdzielnicy głównej – zawierającej główny wyłącznik zasilania oraz zabezpieczenia

wychodzących z niej odgałęzień,

− wewnętrznych linii zasilających (wlz) – trójfazowych odgałęzień zasilających poszczególne

grupy odbiorców (na przykład w kolejnych klatkach schodowych),

− instalacji odbiorczych poszczególnych mieszkań wyposażonych w zabezpieczenia i licznik

energii elektrycznej.

Instalacja odbiorcza może składać się z następujących obwodów:
− oświetlenia ogólnego,

− gniazd wtyczkowych,
− kuchni elektrycznej,

− elektrycznego podgrzewacza wody,

− ogrzewania elektrycznego (grzejniki konwektorowe, płytowe, ogrzewanie podłogowe, kocioł

elektryczny do centralnego ogrzewania),

− napędów żaluzji i rolet,

− wentylacji i klimatyzacji,

− zabezpieczeń przeciwpożarowych,
− instalacji kontroli dostępu i przeciwwłamaniowych,

− instalacji komputerowych,

− instalacji antenowych.

Ze względu na coraz większe wymagania dotyczące zapewnienia prawidłowej pracy

różnorodnych urządzeń elektrycznych i trudności w wykonywaniu dużej liczby obwodów
zasilających metodami tradycyjnymi, opracowane zostały systemy instalacji elektrycznych
zapewniające dużą niezawodność i prostotę wykonania.

Najprostszym z nich, przeznaczonym do instalacji mieszkaniowych jest system SI, oparty

na wykorzystaniu techniki przekaźnikowej. Powstały również systemy instalacji opartych na
wykorzystaniu techniki komputerowej, umożliwiające tworzenie „inteligentnych budynków”.
Więcej informacji na temat systemu SI znajdziesz w podręczniku [4].

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasady projektowania instalacji oświetleniowych i gniazd wtyczkowych

We wszystkich instalacjach elektrycznych w budynkach mieszkalnych wykonuje się obwody

oświetleniowe i obwody gniazd wtyczkowych. Przy ich projektowaniu można korzystać z normy
N

SEP-E 002 „Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje elektryczne

budynkach mieszkalnych. Podstawy planowania. Wyznaczanie mocy zapotrzebowanej”.

Obwody te powinny być rozdzielone i posiadać oddzielne zabezpieczenia nadmiarowe. Ponadto
obwody gniazd wtyczkowych w pomieszczeniach wilgotnych i mokrych powinny być wyposażone
w oddzielne wyłączniki przeciwporażeniowe różnicowoprądowe.

Obwody oświetleniowe należy wykonywać przewodami miedzianymi o przekroju co najmniej

1,5 mm

. Liczba punktów oświetleniowych (wypustów oświetleniowych) przypadających na jedno

pomieszczenie uzależniona jest od jego charakteru, powierzchni oraz planowanego standardu. Dane
na ten temat podawane są w literaturze [4], [9], [12]. Liczba wypustów należących do jednego
obwodu oświetleniowego nie powinna przekraczać dwudziestu. Wypusty oświetlenia ogólnego
rozmieszcza się w centralnym punkcie pomieszczenia, zwykle na przecięciu przekątnych na suficie.
Łączniki oświetleniowe powinny być umieszczone przy drzwiach wejściowych do pomieszczeń od
strony klamki, na wysokości ok. 105 cm od podłogi. W przypadku łazienek i WC łączniki
oświetleniowe należy instalować na zewnątrz pomieszczeń [4].

Obwody gniazd wtyczkowych należy wykonywać przewodami miedzianymi o przekroju

2,5 mm

lub większym w zależności od planowanej mocy odbiorników. Liczba gniazd

wtyczkowych przypadających na jedno pomieszczenie uzależniona jest od jego charakteru,
powierzchni i planowanego standardu. Tabele dotyczące dobierania liczby gniazd wtyczkowych
zamieszczone są w literaturze [9], [12]. Gniazda wtyczkowe powinny tworzyć obwód
pierścieniowy, przy czym ich liczba w jednym obwodzie nie powinna przekraczać dziesięciu.
Odbiorniki o dużym poborze mocy zainstalowane na stałe powinny być zasilane z oddzielnych
obwodów, a odbiorniki ruchome z obwodów z jednym gniazdem. Gniazda wtyczkowe instaluje się
na wysokości 30 cm nad podłogą lub bezpośrednio nad listwą przypodłogową, z wyjątkiem kuchni
i łazienek, gdzie powinny być umieszczone na wysokości 105 cm [4]. Gniazda należy rozmieścić
po obydwu stronach drzwi i okien oraz na każdej ścianie w odległości 1,5 do 2 m, aby ograniczyć
konieczność stosowania przedłużaczy. Zaleca się instalowanie gniazd podwójnych. Planując
instalację można przewidzieć dodatkowe puszki na gniazda, pozostawiając w nich nadmiar
przewodu i zamknąć zaślepkami. Gniazda wtyczkowe ze stykiem ochronnym oraz doprowadzenie
przewodów ochronnych do wypustów oświetleniowych należy stosować we wszystkich
pomieszczeniach, niezależnie od ich charakteru.

Wytyczne do normy N SEP-E 002 opublikowane w 2003 roku i opisane w literaturze [9],

zalecają układanie przewodów w pomieszczeniach mieszkalnych w strefach instalacyjnych
poziomych i pionowych obejmujących obszary:
− od 15 do 45 cm nad gotową powierzchnią podłogi (dolna pozioma strefa instalacyjna

– SH-d),

− od 15 do 45 cm pod gotową powierzchnią sufitu (górna pozioma strefa instalacyjna

– SH-g),

− od 90 do 120 cm nad gotową powierzchnią podłogi (środkowa pozioma strefa instalacyjna

– SH-s) – stosowane w pomieszczeniach kuchni i łazienek,

− od 10 do 30 cm od skraju ościeżnicy drzwi (pionowa strefa instalacyjna przy drzwiach

– SV-d),

− od 10 do 30 cm od skraju ościeżnicy okna (pionowa strefa instalacyjna przy oknach

– SV-o),

− od 10 do 30 cm od linii zbiegu ścian w kącie (pionowa strefa instalacyjna w kątach

pomieszczeń – SV-k).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane rozmieszczenie i wymiary stref instalacyjnych są zgodne z normami europejskimi.

Rys. 1. Szkice przykładowego rozmieszczenia stref instalacyjnych, łączników oraz gniazd

wtyczkowych w pokojach budynków mieszkalnych [6]

Liczba obwodów gniazd wtyczkowych uzależniona jest od powierzchni mieszkania oraz

charakteru odbiorników. Należy pamiętać, aby każdy odbiornik o mocy przekraczającej 2 kW
(kuchnia elektryczna, ogrzewacz wody, pralka, zmywarka) zasilany był z odrębnego obwodu
odbiorczego. Gniazdo zasilające taki odbiornik nie jest wliczane do ogólnej liczby gniazd
w pomieszczeniu. Dane na ten temat można znaleźć w literaturze [9].

Uwaga: W przypadku zasilania trójfazowego należy tak zaplanować podłączenie obwodów

w tablicy rozdzielczej, aby poszczególne fazy obciążyć w miarę równomiernie.

Plany i schematy instalacji elektrycznych

Plan instalacji elektrycznej to rysunek, na którym na planie budowlanym obiektu zaznaczone

są symbolicznie elementy instalacji elektrycznej oraz trasy przewodów. Łączniki instalacyjne,
wypusty oświetleniowe i urządzenia zaznaczone są w miejscach ich zainstalowania. Na podstawie
planu instalacji można określić liczbę i rodzaj poszczególnych rodzajów osprzętu, jego
rozmieszczenie oraz oszacować długość przewodu potrzebnego do wykonania instalacji. Na
planach instalacji elektrycznej przewody rysowane są pojedynczą kreską, na której liczbę żył
przewodzących oznacza się ukośnymi kreseczkami. W przypadku przewodów wielożyłowych
oznaczenie wykonuje się jedną ukośną kreską i cyfrą określającą liczbę żył przewodzących Taki
sposób przedstawienia instalacji nazywany jest jednoliniowym. Na planie instalacji oznaczony jest
również typ przewodu, jego przekrój i sposób ułożenia.

Schemat instalacji elektrycznej to rysunek, na którym przedstawione są obwody instalacji

i wzajemne powiązania między nimi oraz występujące w instalacji urządzenia zabezpieczające,
liczniki energii elektrycznej i odbiorniki energii elektrycznej. Na podstawie schematu instalacji nie
można obliczyć liczby gniazd wtyczkowych, wypustów oświetleniowych ani przewidzieć długości
przewodów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Schematy instalacji oświetleniowej z łącznikiem świecznikowym:. a) ideowy, b) rozwinięty,

c) montażowy [1], [6]

Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje schematów instalacji elektrycznych:

a) schematy ideowe instalacji w postaci jednoliniowej mają charakter funkcjonalny

i przedstawiają w sposób uproszczony rzeczywiste rozmieszczenie osprzętu oraz
przewodów – rys. 2 a,

b) schematy rozwinięte to schematy wieloliniowe, które nie uwzględniają rzeczywistego

rozmieszczenia elementów, ale uwzględniają wszystkie połączenia elektryczne
i umożliwiają analizę działania układu – rys. 2 b,

c) schematy montażowe to schematy wieloliniowe przedstawiające rzeczywiste

rozmieszczenie elementów i przewodów oraz ich połączenia w osprzęcie (na
przykład w puszce instalacyjnej) – rys. 2 c.

Symbole graficzne stosowane do oznaczania poszczególnych elementów instalacji określone

są w normie PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach. Na schematach
elektrycznych łączniki przedstawiane są w stanie bezprądowym (na przykład zestyk zwierny
– w stanie otwartym). Oznaczenia alfanumeryczne stosowane w dokumentacji tej samej
instalacji muszą być dla tych samych elementów jednakowe na wszystkich dokumentach.

Projektowanie instalacji elektrycznych

Poza planami i schematami instalacji elektrycznej projekt powinien zawierać obliczenia

dotyczące:
− przewidywanego poboru mocy,

− doboru przewodów,
− doboru zabezpieczeń,

− spadków napięcia w poszczególnych obwodach,

− doboru środków ochrony przed porażeniem.

Zalecenia szczegółowe dotyczące planowania mocy zapotrzebowanej dla pojedynczego

mieszkania w zależności od charakteru budynku (jednorodzinny, wielorodzinny) oraz sposobu
zaopatrzenia w ciepłą wodę podane są w literaturze [6] oraz [12]. Możesz dodatkowo poszerzyć
swoje umiejętności poza program objęty celami kształcenia przewidzianymi w ramach jednostki
modułowej Z1.06. „Wykonywanie instalacji elektrycznych”.

Podczas wykonywania ćwiczeń z zakresu projektowania instalacji elektrycznej do zadanych

warunków wykorzystaj umiejętności zdobyte w jednostce modułowej Z1.01 „Dobieranie przewodów
i osprzętu w instalacjach”.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.

1. Jakie rodzaje odbiorników występują w instalacjach mieszkaniowych?
2. Z jakich części składa się instalacja w budynku mieszkalnym jednorodzinnym?
3. Jakie obwody może zawierać instalacja odbiorcza w budynku mieszkalnym?
4. Gdzie można znaleźć informacje dotyczące zasad projektowania obwodów oświetleniowych

i gniazd wtyczkowych w instalacji elektrycznej?

5. Od czego zależy liczba wypustów oświetleniowych i gniazd wtyczkowych w poszczególnych

pomieszczeniach?

6. Gdzie powinny znajdować się wypusty oświetleniowe oświetlenia ogólnego?
7. Gdzie powinny znajdować się łączniki instalacyjne?
8. Gdzie powinny znajdować się gniazda wtyczkowe?
9. Ile wypustów oświetleniowych może zawierać jeden obwód?

10. Ile gniazd wtyczkowych może zawierać jeden obwód?
11. W jakich obwodach należy zainstalować wyłączniki różnicowoprądowe?
12. Dla jakich urządzeń wykonuje się oddzielne obwody zasilające jedno gniazdo wtyczkowe?
13. Czym charakteryzują się plany instalacji elektrycznych?
14. Czym charakteryzują się schematy ideowe instalacji elektrycznych?
15. Czym charakteryzują się schematy rozwinięte instalacji elektrycznych?
16. Czym charakteryzują się schematy montażowe instalacji elektrycznych?
17. Jakie zasady obowiązują przy oznaczaniu elementów instalacji na planach i schematach.
18. Jakie obliczenia powinny być dołączone do projektu instalacji elektrycznej?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1
Sporządź zestawienie symboli graficznych oraz wykaz obwodów znajdujących się na

załączonym schemacie lub planie instalacji elektrycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić rodzaj dokumentu otrzymanego do wykonania ćwiczenia,
2) sporządzić tabelę symboli graficznych występujących w dokumencie i ich znaczenia,
3) odszukać znaczenie poszczególnych symboli i uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy dokumentu i wyszczególnić znajdujące się na rysunku obwody.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat lub plan instalacji elektrycznej mieszkaniowej,

− długopis,
− papier do pisania,

− Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach,

− podręczniki, poradniki [1], [4], [5], [6], [9].

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Załącznik do ćwiczenia 1
Przykładowy schemat instalacji w budynku jednorodzinnym [1]

Ćwiczenie 2

Sporządź plan i schemat instalacji elektrycznej swojego mieszkania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) narysować plan mieszkania, stanowiący podkład budowlany,
2) nanieść na planie wszystkie widoczne elementy instalacji elektrycznej,
3) ustalić przynależność elementów do określonego obwodu, wyróżniając każdy obwód innym

kolorem,

4) odczytać prądy znamionowe zabezpieczeń poszczególnych obwodów i zapisać na planie,
5) narysować prawdopodobne trasy przewodów, zgodne z zasadami dobierania tras przewodów,
6) sporządzić schemat instalacji rozrysowanej na planie,
7) jeśli w rzeczywistej instalacji występują niezgodności z obowiązującymi przepisami, należy

je oznaczyć i opisać w załączniku do zadania (punkt ten nie jest obowiązkowy, ale wykonanie
go podwyższa ocenę z zadania).

Uwaga: Wykonując to zadanie nie możesz ingerować w instalację. Pamiętaj, że nie masz
uprawnień do wykonywania jakichkolwiek prac przy urządzeniach elektrycznych!

Wyposażenie stanowiska pracy:

− sporządzony w domu podkład budowlany w odpowiedniej skali z oznaczonymi elementami

instalacji elektrycznej,

− papier w kratkę,

− ołówek i kredki,

− ewentualnie komputer z odpowiednim oprogramowaniem i drukarka kolorowa.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Zaprojektuj instalację elektryczną oraz wykreśl jej plan i schemat dla wybranego mieszkania,

uwzględniając następujące założenia:

a) w budynku nie ma instalacji gazowej ani centralnego ogrzewania,
b) inwestor pragnie wyposażyć mieszkanie w instalację telewizji satelitarnej oraz system

ochrony antywłamaniowej,

c) w mieszkaniu będą użytkowane dwa komputery z dostępem do Internetu przez sieć

wspólną z sąsiadami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować informacje znajdujące się na podkładzie budowlanym,
2) określić rodzaje obwodów w projektowanej instalacji,
3) narysować schemat instalacji,
4) zaproponować rozmieszczenie odbiorników,
5) narysować plan, instalacji zaznaczając poszczególne obwody różnymi kolorami,
6) dobrać typy i przekroje przewodów oraz zapisać w dokumentach,
7) dobrać rodzaje zabezpieczeń i ich parametry oraz zapisać w dokumentach,
8) przygotować teczkę z wykonaną dokumentacją.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− podkład budowlany mieszkania,
− papier w kratkę,

− ołówek, kredki,

− lub komputer z oprogramowaniem do projektowania instalacji elektrycznych i drukarka

kolorowa,

− kalkulator,

− podręczniki, normy, przepisy:

− Polska Norma PN-IEC 60364 (wieloarkuszowa) Instalacje elektryczne w obiektach

budowlanych [8],

− Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach [7],

− Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków

technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75
z 15.06.2002 r., poz. 690) [10],

− katalogi bezpieczników, wyłączników instalacyjnych i różnicowoprądowych oraz osprzętu

instalacyjnego [2].

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) sklasyfikować instalacje elektryczne ze względu na ich

przeznaczenie?

2) rozpoznać części składowe instalacji na schemacie, modelu i w warunkach

naturalnych?

3) rozpoznać rodzaje instalacji odbiorczych na schemacie, planie

i w warunkach naturalnych?

4) odczytać symbole graficzne elementów instalacji elektrycznej?

5) narysować plan i schemat instalacji elektrycznej?

6) zaprojektować instalację elektryczną do podanych warunków?

7) dokonać analizy pracy prostej instalacji na podstawie jej schematu?

8) rozpoznać typ przewodu i osprzęt instalacyjny na podstawie

dokumentacji technicznej instalacji?

9) narysować schemat ideowy instalacji dla podanych warunków?

10) ustalić rozmieszczenie wypustów oświetleniowych i łączników

instalacyjnych w poszczególnych pomieszczeniach?

11) ustalić rozmieszczenie gniazd wtyczkowych w poszczególnych

pomieszczeniach?

12) narysować plan instalacji dla podanych warunków?

13) narysować schematy montażowe podstawowych układów

oświetleniowych?

14) równomiernie przyporządkować obwody do poszczególnych faz?

4.2. Wykonywanie instalacji mieszkaniowych

4.2.1. Materiał nauczania

Przystępując do wykonywania instalacji elektrycznej należy pamiętać, że będzie ona

użytkowana przez wiele lat, a jej naprawa i modernizacja jest bardzo uciążliwa i praktycznie
ograniczona do niezbędnego minimum. Przy projektowaniu oraz wykonywaniu instalacji
elektrycznych należy kierować się następującymi wskaźnikami:
− pewność zasilania,

− możliwość dokonywania modernizacji instalacji,
− estetyka instalacji,

− wymagania użytkowników,

− wymagania ekonomii i ochrony środowiska.

Istnieje kilka kryteriów podziału instalacji elektrycznych. Ze względu na sposób układania

przewodów rozróżniamy:
− instalacje układane pod tynkiem (podtynkowe),

− instalacje układane w tynku (wtynkowe),

− instalacje układane na tynku (natynkowe):

− w rurach stalowych lub PVC,

− w listwach elektroinstalacyjnych,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− przewodami w powłoce (kabelkowymi).

− w stropach lub podłogach:

− w kanałach instalacyjnych,
− w rurkach,

− w bruzdach.

Sposób układania przewodów w instalacji dobiera się ze względu na:

− charakter budynku (mieszkalny, użyteczności publicznej, warsztatowy, przemysłowy),
− rodzaj konstrukcji budynku (cegła, beton, płyta gipsowo-kartonowa, drewno),

− warunki środowiska – bezpieczeństwo użytkownika (pomieszczenia suche, wilgotne,

mokre).

Inny sposób układania przewodów wybierzemy dla pomieszczeń użyteczności publicznej (na

przykład szkoły), a inny dla pomieszczeń technicznych (kotłownie, piwnice). Bardzo ważnym jest
też dobór instalacji ze względu na warunki środowiskowe, w którym się ona znajduje. Inaczej
wykonana będzie instalacja w pralniach, inaczej w pokojach mieszkalnych, a jeszcze inaczej na
zewnątrz budynków. Inne wymogi stawia się przed instalacją w budynku mieszkalnym,
a zupełnie inne w zakładach przemysłowych. Sposób ułożenia instalacji elektrycznej oznaczany
jest na planie instalacji elektrycznej w postaci symbolu graficznego [1]. Więcej informacji
dotyczących zasad dobierania sposobu układania przewodów znajdziesz w literaturze [4].

Przy modyfikacji lub rozbudowie istniejącej instalacji dobieramy taki sposób układania

przewodów, który w najmniejszym stopniu ingeruje w wygląd lub konstrukcję pomieszczenia,
a jednocześnie spełnia wymagania bezpieczeństwa i estetyki.

W zależności od sposobu rozprowadzenia przewodów wyróżnia się następujące rodzaje

instalacji:
− instalacje z puszkami odgałęźnymi – tradycyjne, w których wszystkie połączenia wykonywane

są w puszkach odgałęźnych, w połączeniach śrubowych lub bezśrubowych. Przewody
instalacji prowadzone są w odległości 30 cm ± 10 cm od sufitu. Odcinki do łączników
instalacyjnych i gniazd wtyczkowych prowadzi się pionowo w dół od puszek odgałęźnych.
Puszki te łatwo zlokalizować, gdyż są widoczne nawet pod tapetą. W przypadku napraw takiej
instalacji wymagających otwarcia puszek narusza się strukturę ściany. Są to najczęściej
instalacje wtynkowe.

− instalacje z puszkami przyłączeniowymi – połączenia przewodów wykonywane są

w puszkach wyłączników, które są głębsze i posiadają zaciski łączeniowe. Instalacje
prowadzi się na wysokości 30 cm ± 10 cm nad podłogą. Może to być instalacja w listwach,

− instalacje z centralną skrzynką odgałęźną – przewody każdego obwodu rozprowadzane są

oddzielnie. Instalacja wykonywana jest w górnej strefie pomieszczenia. Charakteryzuje się
dużym zużyciem przewodów i względną łatwością wykonywania napraw. Każdy łącznik
i każdy odbiornik połączony jest oddzielnym przewodem do szyny w skrzynce zaciskowej,
w której wykonane są wszystkie połączenia. Wykonanie naprawy nie wymaga ingerencji w inne
obwody. Instalację taka łatwo jest rozbudować poprzez dodawanie kolejnych obwodów.

Poza instalacjami doprowadzającymi do odbiorników energię elektryczną wykonuje się

również szereg tzw. instalacji specjalnych, do których zaliczamy między innymi instalacje:
− domofonowe,
− dzwonkowe,

− TV kablowej,

− komputerowe,
− telefoniczne,

− alarmowe.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podczas wykonywania każdego rodzaju instalacji elektrycznej należy pamiętać, że:

− przewody, rurki i listwy instalacyjne powinny być ułożone po liniach prostych poziomo

lub pionowo,

− pożądane jest zachowywanie stref instalacyjnych w pomieszczeniach mieszkalnych oraz

wysokości zamontowania łączników i gniazdek nad poziomem podłogi [1],

− do niezbędnego minimum należy ograniczyć przejścia przewodów przez ściany i stropy,

przy zastosowaniu instalacji wtynkowych i podtynkowych w tych miejscach przewody
powinny być dodatkowo chronione, na przykład odcinkiem rurki instalacyjnej,

− nie należy układać przewodów na nagrzanych powierzchniach (na ciągach kominowych,

wzdłuż rur ogrzewczych itp.),

− nie wolno wykonywać odgałęzień od wypustów sufitowych do innych odbiorników,

− łączna długość użytych przewodów powinna być możliwie mała, przy zachowaniu powyżej

przedstawionych zasad [6].

Układanie instalacji pod tynkiem

Układanie instalacji pod tynkiem wykonuje się w nowych budynkach przed tynkowaniem

ścian. Przewody umieszcza się w rurach elektroinstalacyjnych z polwinitu (w skrócie PVC lub
PCV), najczęściej karbowanych. Średnica wewnętrzna użytej rury zależy od przekroju i liczby
przewodów. W jednej rurze powinny znajdować się przewody należące tylko do jednego
obwodu. Tabele doboru rur podane są w podręcznikach, poradnikach i katalogach osprzętu [1],
[4], [6], [9]. Odcinki rur przycina się na odpowiednią długość w zależności od potrzeb, ponieważ
dostarczane są w odcinkach kilkudziesięciometrowych zwiniętych w kręgi. Po wytyczeniu trasy
przewodów i miejsc na puszki instalacyjne i osprzęt należy przygotować podłoże. Za pomocą
specjalnych frezów murarskich lub młotów kujących, żłobaków i koronek należy wykonać
w murze bruzdy na rurki i otwory na puszki. Rurki instalacyjne powinny się w nich schować
całkowicie. Otwory pod puszki powinny mieć głębokość pozwalającą na zamocowanie puszek
tak, aby ich krawędzie były równe z kładzionym potem na ścianę tynkiem. Łuki rurek muszą być
łagodne, aby później łatwo można było w nie wciągnąć przewody. Rurki i puszki należy
przymocować do podłoża za pomocą gipsu lub gwoździ. Przed tynkowaniem puszki należy
zakryć. Przewody wciąga się do rurek dopiero po wyschnięciu tynku.

Układanie instalacji w tynku

Instalacje wtynkowe wykonywane są na etapie budowy pomieszczeń, specjalnie do tego celu

przeznaczonymi przewodami – tzw. wtynkowymi (na przykład YDYt). Można je stosować
wyłącznie w pomieszczeniach suchych. Przewody te mocuje się na nieotynkowanym murze za
pomocą gwoździ stalowych, klamerek, przylepca, kleju lub przez zarzucenie zaprawą murarską
co około 50 cm. Jeśli ściana wykonana jest z materiałów palnych (na przykład płyt drewnianych),
należy przed wykonaniem instalacji pokryć ją min. 0,5 cm warstwą tynku. Szczególnej staranności
wymaga wykonanie łuków przewodu wtynkowego, które nie będą wystawały zbytnio ponad
powierzchnię ściany. W tym celu rozcina się izolację pomiędzy żyłami i kształtuje łuki pojedynczych
żył lub zagina prostopadle, po podkuciu muru w miejscu zagięcia (rys. 3) .

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Układanie przewodu wtynkowego na łuku: 1 - podkładka izolacyjna

pod łbem gwoździa mocującego przewód do podłoża [6]

Do tego typu instalacji stosuje się specjalny płaski osprzęt, do którego trzeba wprowadzić

i połączyć przewody przed tynkowaniem ściany. Przed tynkowaniem należy także sprawdzić
poprawność wykonania instalacji i zamknąć puszki. Ponowną kontrolę prawidłowości działania
wykonanej instalacji wykonuje się po wyschnięciu tynku, przed pracami wykończeniowymi.
Prace należy wykonać bardzo starannie, gdyż usunięcie usterek instalacji będzie wymagało
rozkucia tynku.

Układanie instalacji na tynku w rurkach instalacyjnych

Ten sposób układania instalacji może być wykorzystywany również na powierzchniach ścian

niewykończonych tynkiem w pomieszczeniach niemieszkalnych suchych. Stosuje się zwykle rury
PVC gładkie, cienkościenne – w przypadku miejsc, w których nie występują narażenia mechaniczne
lub rury sztywne z twardego polwinitu w miejscach, gdzie występują niewielkie narażenia
mechaniczne. W miejscach szczególnego narażenia mechanicznego instalacji stosowane są rury
stalowe. Średnicę wewnętrzną rur dobiera się w zależności od przekroju i liczby przewodów. Rury
mocuje się w specjalnych uchwytach mocowanych do ściany wkrętami przy użyciu kołków
rozporowych. Odległości między uchwytami określone są w przepisach dotyczących wykonywania
instalacji. Wytyczając trasę instalacji należy pamiętać, że między puszkami mogą być najwyżej
dwa zagięcia rury lub 6 metrów rury prostoliniowej (rys. 4 a, b).

Rys. 4. Ilustracja zasad dotyczących: a) liczby zagięć rury instalacyjnej, b) maksymalnej długości odcinka

rury między puszkami instalacyjnymi [6]

Połączenia odcinków rur wykonuje się za pomocą połączeń kielichowych (rys. 5 b, c) lub

w specjalnych puszkach przelotowych bez przecinania przewodów. Promienie zagięcia rur powinny
być ok. 6 razy większe od średnicy w przypadku rur winidurowych (rys. 5 a) oraz do 10 razy
większe od średnicy przypadku rur stalowych. Można stosować gotowe odcinki łuków lub je
wykonywać po nagrzaniu odcinków prostoliniowych do odpowiedniej temperatury nagrzewnicą
elektryczną. Złączki kielichowe występują również jako gotowe elementy osprzętu. W razie ich

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

braku końcówki rur można ukształtować przy użyciu tzw. kalibratora. Miejsce połączenia należy
ogrzać, aby rura zewnętrzna zacisnęła się na wewnętrznej. Instalację należy wykonywać z ok. 2%
spadkiem odcinków poziomych.

Rys. 5. Instalacja w rurach winidurowych: a) promień łuku , b) złączka dwukielichowa ,

c) połączenie jednokielichowe [6]

Układanie instalacji przewodem w powłoce (kabelkowym) na powierzchni ściany

Instalacje przewodami na powierzchni ściany lub sufitu można stosować w pomieszczeniach

niemieszkalnych suchych, mocując przewody klejem lub opaskami. W pomieszczeniach o podwyższonej
wilgotności lub mokrych w połączeniu z odpowiednim szczelnym osprzętem przewody układa
się na uchwytach odległościowych. Wprowadzenie przewodów do wnętrza osprzętu musi być
zabezpieczone przed wnikaniem wilgoci przez zastosowanie dławic z uszczelkami lub przepustów
membranowych. Wykonanie instalacji natynkowej wymaga dużej staranności, ponieważ jest ona
widoczna. Przewody powinny być układane równolegle z zachowaniem właściwych odstępów
między uchwytami, nie większych niż 25 cm. Przy osprzęcie pierwszy uchwyt powinien znajdować
się nie dalej niż w odległości 8 cm (rys. 6). Łuki należy wykonywać od najmniejszego zachowując
równoległe ułożenie przewodów. Minimalny promień łuku dla przewodów o średnicy do 8 mm
powinien być równy co najmniej czterem wartościom średnicy przewodu [1].

Rys. 6. Rozmieszczenie uchwytów mocujących przewód ułożony na tynku [6]

Układanie instalacji w listwach elektroinstalacyjnych i kablowych

Listwy instalacyjne wykonywane są w wersji bez przegród i z przegrodami. W przypadku

listew z przegrodami w jednej można umieścić różne obwody, również teletechniczne. Systemy
listwowe wyposażone są w odpowiednie akcesoria umożliwiające wykonywanie zagięć i rozgałęzień
oraz osprzęt do przyłączania łączników, gniazd, opraw oświetleniowych (rys. 7). Opisy kompletnych
systemów znajdują się w katalogach producentów (na przykład Legrand). Listwy można prowadzić
wzdłuż sufitów lub przy podłodze. Odcinki pionowe wykonuje się na ogół wzdłuż otworów

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

drzwiowych lub okiennych. Po zamontowaniu listew, ułożeniu i połączeniu przewodów listwy
zamyka się specjalnymi pokrywami. Niektórzy producenci oferują specjalne, ozdobne wykończenia
pokryw na przykład drewnopodobne. Systemy listwowe są szczególnie przydatne do wykonywania
i przeróbki instalacji w starych budynkach lub do wykonywania instalacji w pomieszczeniach
biurowych (pozwalają również na łatwą rozbudowę instalacji).

Rys. 7. Listwy elektroinstalacyjne: a) przykład wykonania,

b) sposób montażu osprzętu [2]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.

1. Czym należy się kierować przy projektowaniu i wykonywaniu instalacji elektrycznych?
2. Jakie są sposoby układania przewodów w instalacjach elektrycznych?
3. Co decyduje o wyborze sposobu układania przewodów?
4. Jakie sposoby nadają się do wykonywania instalacji w budownictwie nieprzemysłowym?
5. Jakie sposoby stosuje się do wykonywania instalacji w budownictwie przemysłowym?
6. Jak dzieli się instalacje w zależności od sposobu rozprowadzania przewodów?
7. Kiedy stosuje się poszczególne sposoby rozprowadzania przewodów?
8. Jakie instalacje elektryczne zaliczane są do kategorii „specjalnych”?
9. Jakie zasady ogólne obowiązują przy wykonywaniu wszystkich typów instalacji elektrycznych?

10. W jaki sposób należy postępować wykonując instalację pod tynkiem?
11. Jakie zasady obowiązują przy wykonywaniu instalacji w tynku?
12. Jakich zasad należy przestrzegać wykonując instalację na tynku w rurach?
13. Gdzie i w jaki sposób wykonuje się instalację przewodem w powłoce (kabelkowym)?
14. Jak należy postępować wykonując instalacje w listwach elektroinstalacyjnych lub kablowych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj ekspozycję na temat „Techniki wykonywania połączeń przewodów elektrycznych”

wykorzystując opisy w literaturze [1], [2], [3], [6].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z różnymi metodami łączenia przewodów oraz osprzętem do łączenia przewodów,
2) zaprojektować ekspozycję,
3) przygotować zapotrzebowanie na materiały i narzędzia,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) zgromadzić materiały i narzędzia według zapotrzebowania (dostępne w pracowni),
5) wykonać eksponaty połączeń przewodów,
6) wykonać ekspozycję,
7) zaprezentować wykonane połączenia omawiając warunki ich poprawności.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− literatura [1], [2], [3], [6],

− szczypce uniwersalne,

− szczypce boczne,
− szczypce okrągłe,

− szczypce do zdejmowania izolacji,

− nóż monterski,
− komplet wkrętaków,

− komplet kluczy nasadowych lub płaskich,

− szczypce do zaciskania tulejek,
− lutownica, cyna, kalafonia,

− narzędzia do wykonywania połączeń owijanych,

− zaciski przyłączeniowe różnych typów, kapturki izolacyjne, kostki i listwy przyłączeniowe,

tulejki, konektory, końcówki oczkowe.

Ćwiczenie 2

Na otynkowanej ścianie na poligonie wykonaj fragment instalacji elektrycznej na tynku

w rurkach PCV według załączonego planu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać rury w zależności od liczby żył i ich przekroju na podstawie danych katalogowych

producenta (na przykład katalog firmy Legrand 99/00, s. 187),

2) wytyczyć trasy rur instalacyjnych i rozplanować rozmieszczenie uchwytów, puszek rozgałęźnych,

gniazd i łączników,

3) wykonać łuki rurek winidurowych z zachowaniem właściwego promienia gięcia [6],
4) w przypadku braku złączek dwukielichowych wykonać kalibrowanie końców rur winidurowych

umożliwiające jednokielichowe łączenie rurek,

5) zamocować rurki za pomocą uchwytów na ścianie,
6) zamocować puszki i osprzęt instalacyjny,
7) stosując linkę do przeciągania przewodów wciągnąć przewody do rurek z zachowaniem

odpowiednich zapasów,

8) sprawdzić jakość wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji natynkowej,

− plan instalacji,

− katalog rur instalacyjnych,
− sznurek,

− miarka,

− szczypce boczne,
− sprężyna do zaginania rur,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− elastyczna grzałka elektryczna lub nagrzewnica gorącego powietrza (opalarka),

− kalibrator,

− wiertarka udarowa z kompletem wierteł,
− kołki rozporowe,

− młotek,

− punktak,
− linka do przeciągania przewodów,

− rury PVC,

− uchwyty do rur PVC,
− reduktory, kolana, rozgałęzienia, łączniki,

− osprzęt instalacyjny do rur z PVC (puszki, łączniki),

− przewody typu DY o różnych kolorach izolacji,
− piłka do metalu lub nożyce do cięcia listew i rurek.

Załącznik do ćwiczenia 2.
Przykładowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w hydroforni

Ćwiczenie 3

Na ścianie z cegły, na poligonie wykonaj fragment instalacji elektrycznej wtynkowej zgodnie z

załączonym planem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wytyczyć trasy przewodów i położenie łączników, gniazdek, puszek rozgałęźnych, wyprowadzeń

oświetleniowych według planu instalacji z zachowaniem stref instalacyjnych w pomieszczeniach
mieszkalnych, korzystając z wytycznych w literaturze [1], [4], [6],

2) wykonać otwory pod puszki i przymocować puszki do podłoża,
3) ułożyć przewody wtynkowe na murze i przymocować je do podłoża za pomocą gipsowania,

przybijania lub naklejania,

4) wprowadzić przewody do puszek ściennych i sufitowych z zachowaniem odpowiednich

zapasów,

5) połączyć przewody w puszkach rozgałęźnych,
6) zamknąć puszki rozgałęźne i aparatowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji wtynkowej,

− plan instalacji,

− sznurek,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− miarka,

− wiertło koronowe do wiercenia w murze,

− wiertarka,
− młotek,

− przecinak do betonu,

− gips, gwoździe lub klejownica,
− szczypce boczne,

− nóż monterski, ściągacz izolacji,

− listwy lub kostki przyłączeniowe,
− taśma izolacyjna,

− miernik uniwersalny (próbnik przejścia),

− przewody typu YDYt,
− puszki, łaczniki , oprawy oświetleniowe.

Załącznik do ćwiczenia 3
Przykładowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w sypialni

Ćwiczenie 4

Na otynkowanej ścianie wykonaj fragment instalacji elektrycznej przewodami w powłoce

(kabelkowymi) zgodnie z załączonym planem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyznaczyć umiejscowienie natynkowej szafki rozdzielczej,
2) wytyczyć trasy przewodów, położenie łączników, gniazdek, puszek rozgałęźnych, opraw

oświetleniowych według planu instalacji, zgodnie z zasadami rozmieszczania uchwytów
mocujących w instalacjach [1],

3) zamocować natynkową szafkę rozdzielczą,
4) zamocować przewody na podłożu z zastosowaniem uchwytów mocujących,
5) zamocować puszki, łączniki, gniazda wtyczkowe i oprawy oświetleniowe,
6) zamocować aparaturę modułową (rozłącznik, wyłączniki różnicowoprądowe, wyłączniki

nadprądowe) w szafce rozdzielczej,

7) połączyć przewody w puszkach rozgałęźnych według schematu,
8) podłączyć łączniki, gniazda wtyczkowe i oprawy oświetleniowe,
9) podłączyć obwody odbiorcze w szafce rozdzielczej,

10) miernikiem uniwersalnym (próbnikiem ciągłości obwodu) sprawdzić prawidłowość połączeń,

11) sprawdzić jakość wykonanej pracy ze szczególnym uwzględnieniem pewności zamocowania

poszczególnych jej elementów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji natynkowej,

− plan instalacji,

− sznurek,
− miarka,

− młotek,

− punktak,
− wiertarka z kompletem wierteł,

− kołki rozporowe,

− przewody w powłoce (kabelkowe),
− uchwyty do przewodów,

− łączniki, gniazda wtyczkowe, oprawy oświetleniowe, puszki rozgałęźne,

− natynkowa szafka rozdzielcza,
− przewody, puszki,

− miernik uniwersalny (próbnik ciągłości obwodu).

Załącznik do ćwiczenia 4
Przykładowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w pralni

Ćwiczenie 5

Zaprojektuj fragment instalacji komputerowej sieci informatycznej oraz zasilającej dla

trzech stanowisk komputerowych w pomieszczeniu biurowym. Odległość między stanowiskami
rozmieszczonymi wzdłuż ściany wynosi 2 m. Następnie wykonaj ten fragment instalacji na
poligonie. Zastosuj instalację w listwach ułożoną na otynkowanej ścianie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sporządzić w postaci planu projekt fragmentu instalacji opisanego w zadaniu,
2) na podstawie danych katalogowych producenta dobrać listwy z przegrodą ze względu na

pojemność listwy, ułożone w niej przewody i miejsce ułożenia instalacji (listwy zwykłe,
listwy narożne, listwy napodłogowe, listwy podparapetowe – na przykład Katalog
Legrand 2004 [2]),

3) wytyczyć trasy listew, zaplanować umiejscowienie gniazd wtyczkowych oraz gniazd

informatycznych,

4) zamocować listwy do podłoża z zastosowaniem łączników, rozgałęzień, puszek do gniazd

i zaślepek końcowych,

5) zamocować do listew gniazda wtyczkowe i gniazda informatyczne,
6) ułożyć w listwach przewody zasilające gniazda wtyczkowe,
7) podłączyć gniazda wtyczkowe,
8) ułożyć w listwach przewody sieci komputerowej,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9) podłączyć gniazda teletechniczne,

10) sprawdzić jakość wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji w listwach,

− plan instalacji,

− katalog listew instalacyjnych,
− linka,

− ołówek stolarski,

− miarka,
− praska do zaprasowywania przewodów teletechnicznych,

− wiertarka udarowa z kompletem wierteł,

− kołki rozporowe,
− młotek,

− punktak,

− piłka do metalu,
− listwy instalacyjne wraz z puszkami do gniazd, łącznikami, rozgałęzieniami i zaślepkami

końcowymi,

− przewody elektroenergetyczne i teletechniczne,

− wtyki teletechniczne.

Ćwiczenie 6

Na ścianie z cegły, na poligonie wykonaj fragment instalacji elektrycznej podtynkowej zgodnie

z załączonym planem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie. powinieneś:

1) wytyczyć trasy bruzd do ułożenia rurek giętkich, położenie puszek aparatowych i rozgałęźnych,

wyprowadzeń oświetleniowych według planu instalacji z zachowaniem stref instalacyjnych
w pomieszczeniach mieszkalnych [1],

2) wykonać otwory pod puszki,
3) wykonać bruzdy w ścianach do ułożenia rurek giętkich,
4) połączyć rurki z puszkami i umocować do podłoża,
5) zamknąć puszki rozgałęźne i aparatowe,
6) sprawdzić prawidłowość wykonania instalacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko poligonowe – ściana z cegły,
− plan instalacji,

− linka,

− miarka,
− wiertło koronowe do wiercenia w murze,

− wiertarka udarowa z możliwością kucia lub młot kujący,

− frez murarski,
− żłobak do cegły,

− młotek,

− przecinak do betonu,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− gips,

− przewody DY,

− linka do przeciągania przewodów,
− rurki karbowane,

− osprzęt do wykonywania instalacji podtynkowej.

Załącznik do ćwiczenia 6
Przykładowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w garażu

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić czynniki wpływające na sposób wykonania instalacji

elektrycznej?

2) zidentyfikować sposób wykonania instalacji po jej oznaczeniu

i wyglądzie?

3) dobrać sposób wykonania instalacji do charakteru pomieszczenia

i warunków środowiska?

4) dobrać sposób prowadzenia przewodów do rodzaju instalacji

i konstrukcji budynku?

5) rozpoznać specjalne instalacje elektryczne?

6) wykonać instalację zgodnie z obowiązującymi zasadami?

7) dobrać osprzęt do wykonania instalacji wskazanym sposobem?

8) przygotować podłoże do wykonania instalacji podtynkowej?

9) zaplanować rozmieszczenie uchwytów, puszek i gniazd podczas

wykonywania instalacji?

10) zamocować rury instalacyjne i przewody na powierzchni ściany?

11) zamocować rury instalacyjne w instalacji podtynkowej?

12) wykonać połączenia rur winidurowych elastycznych i sztywnych?

13) wykonać z rury winidurowej odpowiednie łuki?

14) zmontować instalacje w listwach?

15) wciągnąć przewody do rury instalacyjnej?

16) połączyć obwody instalacji zgodnie ze schematem?

17) wybrać i zamocować wyposażenie w skrzynce rozdzielczej?

18) zaprasować gniazdo na przewodzie teleinformatycznym typu

skrętka?

19) zamocować osprzęt w instalacji w listwach?

20) sprawdzić prawidłowość wykonania instalacji?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Instalacje przemysłowe niskiego napięcia

4.3.1. Materiał nauczania

Elementy instalacji przemysłowych

Instalacje przemysłowe niskiego napięcia to część niskonapięciowa sieci przemysłowej (do

1 kV), która służy do rozprowadzania energii elektrycznej i zasilania odbiorników. Powinny one
zapewniać możliwość rozbudowy i modernizacji, przy jednoczesnym przenoszeniu bardzo dużych
mocy i zasilaniu różnorodnych typów odbiorników (oświetlenie, silniki, urządzenia: elektrotermiczne,
spawalnicze, prostownikowe, energoelektroniczne).

W instalacjach przemysłowych wyróżnia się:

− obwody rozdzielcze,

− obwody odbiorcze,

− rozdzielnice i tablice rozdzielcze.
Wykorzystywane są w nich następujące rodzaje przewodów:
− przewody elektroenergetyczne,

− kable elektroenergetyczne,

− przewody szynowe:

− magistralne – do zasilania rozdzielnic, odbiorników o bardzo dużych mocach i innych

przewodów szynowych,

− rozdzielcze – do rozdziału energii na grupy odbiorników lub odbiorniki mniejszej mocy,

− ślizgowe – do zasilania odbiorników ruchomych (I

do 400A),

− oświetleniowe – do zasilania obwodów oświetleniowych, gdzie stanowią również konstrukcję

wsporczą do mocowania opraw.

Instalacje przemysłowe mogą być wykonane następującymi sposobami:
− przewodami w powłoce w wiązkach:

− na uchwytach na powierzchni tynku,
− podwieszonych na lince nośnej,

− na wspornikach,

− w uchwytach kablowych,

− przewodami w powłoce na drabinkach,

− przewodami w rurkach instalacyjnych winidurowych lub stalowych po wierzchu,

− przewodami w powłoce lub kablami w korytkach:

− izolacyjnych,

− z blachy stalowej,

− instalacje podłogowe,
− instalacje przewodami szynowymi:

− mocowanymi do elementów konstrukcji budynku,

− na specjalnych wspornikach,
− pod stropem.

W zależności od wybranego sposobu wykonania instalacji należy dobrać odpowiedni osprzęt

instalacyjny.

Więcej na temat wykonywania instalacji przemysłowych dowiesz się z literatury [1], [3],

[4], [6], [9].

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozdzielnice i tablice rozdzielcze

Ze względu na dużą różnorodność zasilanych obwodów w instalacjach przemysłowych

stosuje rozbudowane układy rozdzielnic i tablic rozdzielczych. Rozdzielnice tablicowe stosuje się
przy małej liczbie i małych mocach odbiorników oświetleniowych i siłowych. Rozdzielnice
skrzynkowe stosuje się w przypadku przewidywanej rozbudowy instalacji o prądach roboczych
nieprzekraczających 600 A przy napięciu do 500 V. Przy większych obciążeniach należy
stosować rozdzielnice szafowe o różnych konstrukcjach. Z

rozdzielnicami w bardziej

skomplikowanych obwodach współpracują szafy, kolumny i pulpity sterownicze. Do ich
projektowania wykorzystuje się specjalistyczne oprogramowanie komputerowe. Treści dotyczące
urządzeń zasilających i rozdzielnic były tematem jednostki modułowej Z1.05 „Dobieranie urządzeń
zasilających i rozdzielczych niskiego napięcia”.

Zapewnienie jakości zasilania poprzez właściwy dobór przewodów w sieci

Dla prawidłowej pracy odbiorników przemysłowych konieczne jest zapewnienie niezawodności

dostawy energii elektrycznej i odpowiednich jej parametrów. W sieciach przemysłowych uzyskuje
się to poprzez zastosowanie układów dwustronnego zasilania, zastosowanie odpowiednich układów
automatyki, odpowiedni układ sieci wewnątrz zakładu oraz zastosowanie wyposażenia
zwiększającego niezawodność. Najistotniejsze zakłócenia to:
− zmiana wartości napięcia w sieci,
− wahania napięcia spowodowane przyłączaniem lub wyłączaniem odbiorników dużych mocy,

− krótkie przerwy w zasilaniu (do 1 min.) spowodowane zwarciami lub łączeniem odbiorników

dużej mocy,

− zapady napięcia (obniżenie poniżej 10% wartości znamionowej przez krótki czas).

Urządzenia zabezpieczające przed tymi zjawiskami przedstawione zostały w jednostce

modułowej Z1.03 „Dobieranie zabezpieczeń w instalacjach elektrycznych”.

Ograniczenie wahań napięcia można zrealizować poprzez właściwy dobór przekroju

przewodów w poszczególnych odcinkach sieci. Spadki napięcia i straty mocy zależą od
materiału, z którego wykonane są przewody, przekroju przewodów, długości przewodów oraz
prądu obciążenia. W prawidłowo zaprojektowanej sieci spadki napięcia nie powinny przekraczać
w instalacji odbiorczej 3%, a w wewnętrznej linii zasilającej w zależności od mocy instalacji
od 0,5% do 1,5 % (według tab. 5 z poradnika do jednostki modułowej Z1.01 „ Dobieranie
przewodów i osprzętu w instalacjach elektrycznych”). W obiektach budowlanych najczęściej
występują sieci promieniowe, w których obciążenie poszczególnych odcinków instalacji
rośnie w kierunku od odbiorników do tablicy rozdzielczej. Najmniej obciążone są odcinki
odbiorcze, a najbardziej wewnętrzne linie zasilające. Spadek napięcia na odcinku od złącza do
odbiornika jest sumą spadków napięć na kolejnych odcinkach instalacji. Jeżeli instalacja do
1 kV wykonana jest przewodami wielożyłowymi lub przewodami jednożyłowymi ułożonymi
obok siebie (na przykład w rurkach lub w listwach) o przekroju nie większym niż 50 mm

wówczas można pominąć w obliczeniach reaktancję przewodów.

W obliczeniach obwodów jednofazowych spadek napięcia na odcinku instalacji można

obliczyć ze wzoru:

200

⋅

gdzie:

⋅

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w obwodach trójfazowych odpowiednio:

100

⋅

gdzie:

⋅

w powyższych wzorach:

ΔU

– procentowy spadek napięcia,

– moc czynna przesyłana odcinkiem przewodu,

– rezystancja odcinka przewodu,

– napięcie znamionowe (międzyfazowe),

– długość rozpatrywanego odcinka przewodu,

– konduktywność przewodu (

= 33 MS/m,

= 56 MS/m),

– przekrój poprzeczny przewodu.

Straty mocy w przewodach można obliczyć ze wzorów:

⋅

lub

⋅

Najczęściej stosuje się przewody o stałym przekroju na wszystkich odcinkach. Jednak

w przypadkach dużych obciążeń powoduje to znaczne straty mocy oraz podwyższa koszt
instalacji.

Rys. 8. Promieniowy układ sieci. a) jednostopniowy, b) dwustopniowy [13]

Uwaga:

Straty mocy są najmniejsze, jeżeli gęstość prądu we wszystkich odcinkach instalacji jest

jednakowa. Do obliczania przekroju przewodów poszczególnych odcinków stosuje się metodę
„stałej gęstości prądu”. Polega ona na takim dobieraniu przekroju kolejnych odcinków sieci,
aby w każdym z nich gęstość prądu była podobna.
Więcej o tej metodzie dowiesz się z literatury [3].

4.3.2.Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.

1. Jakie są zadania instalacji przemysłowych niskiego napięcia?
2. Jakie rodzaje odbiorników spotyka się w instalacjach przemysłowych niskiego napięcia?
3. Jakie części wyróżnia się w instalacjach przemysłowych?
4. Jakie rodzaje przewodów stosuje się do wykonywania instalacji przemysłowych?
5. Jakie sposoby układania przewodów stosuje się w instalacjach przemysłowych?
6. Jakie rodzaje rozdzielnic występują w instalacjach przemysłowych?
7. Jakie zakłócenia wpływają niekorzystnie na pracę urządzeń w instalacjach przemysłowych?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Czym spowodowane są zaniki napięcia w instalacjach przemysłowych?
9. Jak zmniejszyć zakłócenia w instalacjach przemysłowych?

10. Jakie metody obliczeń przekroju przewodów stosuje się w sieciach przemysłowych?
11. Jak obliczyć spadek napięcia na poszczególnych odcinkach sieci?
12. Jak obliczyć straty mocy na poszczególnych odcinkach sieci?
13. Kiedy straty mocy w sieci są najmniejsze?
14. Na czym polega dobieranie przekroju przewodów metodą stałej gęstości prądu?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj uproszczony schemat fragmentu sieci promieniowej dwustopniowej (400 V,

50 Hz) oraz rozdzielnic zasilających:
− instalację oświetleniową o mocy 3,5 kW,

− silnik trójfazowy o mocy 7,5 kW,
− silnik trójfazowy o mocy 10 kW,

− piec elektryczny o mocy 15 kW.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić kryteria przyłączenia odbiorników do poszczególnych rozdzielnic,
2) określić rodzaje zabezpieczeń zastosowanych w poszczególnych odcinkach instalacji,
3) narysować schemat sieci,
4) uzasadnić podjęte decyzje.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kalkulator,
– papier,
– ołówek,
– linijka.

Ćwiczenie 2

Dla fragmentu sieci przedstawionego na załączonym schemacie dobierz przekroje przewodów

metodą stałego przekroju oraz oblicz straty mocy w przewodach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obliczyć obciążenie wypadkowe każdego z odcinków instalacji,
2) obliczyć przekrój przewodu przy założeniu, że ma on być stały dla odcinka instalacji od

rozdzielnicy głównej do odbiornika,

3) obliczyć straty mocy w sieci,
4) wykonać zestawienie wyników.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kalkulator,
– „Poradnik inżyniera elektryka” [9],
– papier,
– długopis.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Załącznik do ćwiczenia 2
Przykładowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w domku jednorodzinnym

Ćwiczenie 3

Dla schematu załączonego do ćwiczenia 2 dobierz przekroje przewodów metodą stałej

gęstości prądu oraz oblicz straty mocy w przewodach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obliczyć gęstość prądu w przewodach,
2) obliczyć przekroje odcinków przewodu przy założeniu stałej gęstości prądu,
3) obliczyć straty mocy w sieci,
4) wykonać zestawienie wyników,
5) porównać z wynikami w poprzednim zadaniu,
6) zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kalkulator,
– podręcznik „Aparaty i urządzenia elektryczne”, W. Kotlarski, J. Grad [3],
– papier,
– długopis.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zadania instalacji przemysłowej?

2) wymienić rodzaje odbiorników zasilanych z sieci przemysłowych

niskiego napięcia?

3) wymienić części instalacji przemysłowej?

4) narysować schemat instalacji przemysłowej z rozdzielnicą?

5) dobrać sposób ułożenia przewodów do konkretnej sytuacji?

6) wymienić zakłócenia decydujące o jakości zasilania?

7) określić przyczyny występowania zakłóceń w sieci przemysłowej?

8) dobrać przekrój przewodów w sieci przemysłowej?

9) obliczyć spadki napięć na poszczególnych odcinkach instalacji?

10) obliczyć straty mocy w poszczególnych odcinkach instalacji?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11) obliczyć straty mocy w całej sieciach?

12) przewidzieć, w jakim układzie sieci straty mocy będą najmniejsze?

13) rozdzielić odbiorniki między poszczególne obwody?

14) przewidzieć rodzaje zakłóceń w danej instalacji przemysłowej?

4.4. Instalacje specjalne

4.4.1. Materiał nauczania

We współczesnych budynkach mieszkalnych oraz użyteczności publicznej występują

urządzenia wymagające dużej niezawodności zasilania. Należą do nich instalacje i urządzenia
antywłamaniowe i kontroli dostępu, komputery i urządzenia peryferyjne, instalacje przeciwpożarowe,
urządzenia klimatyzacyjne i inne. Wymagają one przeważnie wykonania zasilania awaryjnego.
Ponadto należy wykonać specjalne instalacje elektryczne umożliwiające przesyłanie sygnałów.
Instalacje takie nie mogą być narażane na zakłócenia elektromagnetyczne powstające podczas
normalnej eksploatacji instalacji zasilających. Ze względu na ochronę użytkowników przed
porażeniem przewody instalacji do przesyłu informacji powinny być układane w oddzielnych
rurkach lub przedziałach listew instalacyjnych niż przewody elektroenergetyczne. Jeśli sąsiadują
z obwodami dużej mocy odległość między przewodami sygnałowymi i energetycznymi trzeba
zwiększyć do kilkudziesięciu centymetrów. Instalacje sygnałowe wykonywane są z reguły przez
specjalistyczne firmy, ale niektóre z nich mogą wykonać technicy elektrycy bez przeszkolenia
specjalistycznego.

Instalacja dzwonkowa

Na ogół połączona jest z zamkiem elektromagnetycznym. Nie umożliwia porozumienia

głosowego z osobą dzwoniącą. Pozwala jedynie na zdalne otwarcie drzwi.
Zasilana jest napięciem obniżonym (zwykle do wartości 12 V) poprzez transformator,
wyprostowanym jednopołówkowo. Obwód zasilający transformator powinien być wyodrębniony
i posiadać zabezpieczenie przetężeniowe o małym prądzie znamionowym.

Instalacja domofonowa

Umożliwia komunikację głosową z osobą dzwoniąca do drzwi poprzez stację domofonową

wyposażoną w słuchawkę z mikrofonem. Stacja wyposażona jest w przycisk zwalniający
zamek elektromagnetyczny. Zasilanie instalacji odbywa się z centrali z zasilaczem niskiego
napięcia. Centrala zasilana jest w budynku wielorodzinnym z odrębnego obwodu przyłączonego do
tablicy administracyjnej, w którym należy zastosować zabezpieczenie o niewielkim prądzie
znamionowym. Zwykle w instalacji wykorzystywane są dwie wartości napięcia stałego – 5 V
oraz 9 V. Instalacja domofonowa może być uzupełniona kamerami po stronie wejścia i
monitorami w lokalach (wideodomofon). Do jej wykonania używa się zwykle przewodów
teletechnicznych.

Instalacje telewizji kablowej (CATV)

Umożliwiają doprowadzenie do każdego budynku sygnałów telewizyjnych i radiowych

z lokalnego studia nadawczego. Sygnał przekazywany jest przewodami do odbiorców na
wybranym terenie. Wykonywane są przewodami koncentrycznymi lub światłowodami. Sygnał

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przesyłany jest liniami magistralnymi między budynkami i doprowadzany do ich wnętrza
przewodem rozdzielczym. Liczba odbieranych kanałów zależy od wybranego abonamentu.
Instalacje te pozwalają również na korzystanie z Internetu poprzez specjalny modem. Zasilane są
zwykle z obwodów tablic administracyjnych budynku, podobnie jak instalacje domofonowe.

Lokalne sieci komputerowe

Umożliwiają przesyłanie sygnałów między komputerami oraz z komputerów do wspólnych

urządzeń peryferyjnych. Wykonywane są specjalnymi przewodami do transmisji cyfrowej.
Przewodów tych nie należy układać wspólnie z przewodami zasilającymi. Sieci komputerowe
wyposażone są zwykle w urządzenie podtrzymujące napięcie zwane UPS. Zadaniem jego jest
bezprzerwowe uruchomienie zasilania rezerwowego w razie zaniku napięcia sieciowego. UPS
zwykle zapewnia możliwość pracy przez kilkadziesiąt minut po zaniku zasilania. Musi więc
być zaopatrzony w system ostrzegania o zaniku napięcia.

Instalacje telefoniczne

Przewody telefoniczne należy układać w rurkach lub listwach, aby łatwo można je było

wymienić. Instalacja na każdej kondygnacji budynku wielorodzinnego powinna posiadać
zamykane skrzynki odgałęźne. Uniemożliwia to podłączenie do sieci telefonicznej osobom
nieupoważnionym. Instalacje końcowe od strony abonenta wykonuje się specjalnym przewodem,
na przykład YTKSY. Telefony analogowe zasilane są w większości poprzez przewody sygnałowe
i nie wymagają oddzielnego źródła zasilania. Niektóre aparaty telefoniczne wymagają dodatkowego
źródła zasilania i wyposażone są w zasilacz podłączany do gniazda instalacji elektrycznej.

Specjalną odmianę instalacji telefonicznych stanowią tzw. linie ISDN (Integrated Services

Digital Network). Są to sieci telefonii cyfrowej, umożliwiające wielokanałowe korzystanie
z linii dwuprzewodowej. Podłączenie do sieci wykonane jest poprzez urządzenie zwane NT
(Network Terminal) umożliwiające współpracę z odbiornikami cyfrowymi i analogowymi
(telefon, fax, komputer). NT wymaga zasilania z sieci energetycznej.

Rozwój technologii informatycznych umożliwia przesyłanie informacji linią energetyczną.

Istnieją w Polsce próbne instalacje telefoniczne wykonane w tej technologii. Coraz częściej stosuje
się również w telefonii światłowody, ponieważ ich przepustowość jest znacznie większa niż
tradycyjnych przewodów.

Instalacje przeciwwłamaniowe i kontroli dostępu

Są to skomplikowane układy wyposażone w czujniki wykrywające obecność osób

niepowołanych. Poza systemem czujników i/lub kamer współpracujących z centralką
przeciwwłamaniową wyposażone są zwykle w system kontroli dostępu, który w najprostszej
postaci stanowi klawiatura do wprowadzenia kodu dostępu. Profesjonalne systemy kontroli
dostępu wyposażone są w czytniki indywidualnie programowanych kart chipowych. Istnieją
już systemy, które reaguję na linie papilarne palców. Należy pamiętać, że tego rodzaju
instalacja wymaga zasilania rezerwowego umożliwiającego wielogodzinna pracę. Instalację
tego rodzaju wykonują oraz konserwują firmy wyspecjalizowane. Nowoczesne instalacje
przeciwwłamaniowe umożliwiają monitorowanie zabezpieczenia obiektu (radio- lub
telepowiadomienie właściciela i zespołu interwencyjnego w przypadku zadziałania
zabezpieczenia).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.

1) Jakie instalacje specjalne najczęściej wykonywane są w budynkach mieszkalnych

i użyteczności publicznej?

2) Jakie zasady obowiązują przy układaniu przewodów instalacji sygnałowych

i energetycznych?

3) W jaki sposób zasilane są obwody instalacji dzwonkowych?
4) Z jakich elementów składają się obwody instalacji domofonowych?
5) Jak realizuje się zasilanie obwodów instalacji domofonowych?
6) Jakie funkcje realizuje wideodomofon?
7) Jakimi przewodami wykonywane są instalacje telewizji kablowej?
8) Gdzie podłącza się zasilanie instalacji telewizji kablowej?
9) Do czego służą urządzenia UPS?

10) Jakie są zasady wykonywania instalacji telefonicznych?
11) W jakim przypadku urządzenia telefoniczne nie wymagają oddzielnego zasilania?
12) Jakie zalety ma stosowanie w telefonii kabli światłowodowych?
13) W jaki sposób może być realizowana kontrola dostępu?
14) Na czym polega monitorowanie instalacji przeciwwłamaniowej?

4.4.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wśród przewodów i osprzętu instalacyjnego wyszukaj eksponaty, których nie wolno

używać do wykonywania instalacji elektroenergetycznych. Posługując się katalogami określ
ich zastosowanie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać eksponaty zgodnie z poleceniem,
2) sporządzić zestawienie wybranych eksponatów w układzie: nr – nazwa – zastosowanie,
3) posługując się katalogami osprzętu i przewodów instalacji teleleelektrycznych wypełnić

zestawienie,

4) dokonać samokontroli wykonanej pracy poprzez porównanie z kartą poprawnych

odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− ponumerowane eksponaty przewodów i osprzętu do instalacji elektroenergetycznych

i teletechnicznych,

− papier do pisania, długopis,

− katalogi osprzętu i przewodów teletechnicznych,

− karta poprawnych odpowiedzi (do wglądu po wypełnieniu zestawienia).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na załączonym schemacie zidentyfikuj elementy instalacji specjalnej i ustal jej rodzaj.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ponumerować symbole elementów przedstawionych na schemacie,
2) odszukać w normie te symbole i określić, co przedstawiają,
3) przeanalizować układ połączeń,
4) określić rodzaj instalacji i uzasadnić decyzję,
5) dokonać samokontroli, porównując rozwiązanie zadania z kartą odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schematy różnych instalacji specjalnych,

− papier do pisania,

− długopis,
− Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach,

− katalogi osprzętu i przewodów teletechnicznych,

− karta odpowiedzi (do wglądu po wykonaniu ćwiczenia).

Załącznik do ćwiczenia 2
Przykładowy schemat instalacji specjalnej [1]

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) sklasyfikować instalacje elektryczne ze względu na ich

przeznaczenie?

2) rozpoznać przeznaczenie instalacji przedstawionej na schemacie?

3) rozpoznać symbole graficzne stosowane w instalacjach specjalnych?

4) przeanalizować działanie instalacji na podstawie schematu?

5) zidentyfikować eksponat instalacji przedstawiony na schemacie?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) zidentyfikować na planie instalacji miejsca zainstalowania osprzętu

instalacji specjalnych?

7) zaprojektować obwód zasilający do wskazanego rodzaju instalacji?

8) określić wymagania instalacji w zakresie zasilania energią

elektryczna?

9) dobrać rezerwowe źródła zasilania do określonych instalacji?

10) wyszukać w normach i katalogach potrzebne informacje?

4.5. Eksploatacja i konserwacja instalacji elektrycznych

4.5.1. Materiał nauczania

Eksploatacja instalacji elektrycznych

Obowiązująca Ustawa „Prawo energetyczne” wymaga prowadzenia eksploatacji instalacji

elektrycznych w sposób zapewniający niezawodność działania, właściwe wykorzystanie
i bezpieczeństwo obsługi urządzeń, racjonalne użytkowanie energii oraz spełnienie wymagań
ochrony środowiska. Konieczne jest przestrzeganie instrukcji eksploatacji instalacji elektrycznych
zawierających:
− dane znamionowe instalacji, schematy układów połączeń, warunki techniczne eksploatacji,
− zasady uruchomienia i wyłączenia instalacji i urządzeń w warunkach normalnej eksploatacji,

− zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych,

− wymagania dotyczące konserwacji,
− terminy i zakres pomiarów sprawdzających,

− wymagania dotyczące bezpieczeństwa (porażeniowego, pożarowego, wybuchowego itp.).
Do czynności eksploatacyjnych zalicza się:
− oględziny,
− przeglądy,

− badania i pomiary odbiorcze,

− badania eksploatacyjne okresowe.

Zakres badań odbiorczych i okresowych określony jest w Polskiej Normie PN-IEC

60-364 i będzie przedmiotem kolejnej jednostki modułowej.

Terminy oględzin, przeglądów i badań okresowych powinny wynikać z instrukcji

eksploatacyjnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami okresy między oględzinami instalacji
nie powinny być dłuższe niż 5 lat w budownictwie mieszkaniowym i 3 lata dla pozostałych
instalacji. Istnieją wyjątki, dla których okresy sprawdzeń i prób instalacji są skrócone do 12
miesięcy, na przykład obiekty komunalne, place budowy, miejsca, w których używany jest
sprzęt przenośny. Odpowiedzialność za przeprowadzenie sprawdzeń i prób spoczywa na
właścicielu budynku.

Oględziny instalacji mają charakter profilaktyczny. Wykonywane są okresowo w celu

oceny stanu technicznego instalacji i obejmują sprawdzenie:
− stanu widocznych części przewodów, izolatorów i ich mocowania,

− dławików, w miejscach wprowadzenia przewodów do puszek, skrzynek instalacyjnych,

odbiorników,

− osłon przewodów przed uszkodzeniami mechanicznymi,

− prawidłowości użytych zabezpieczeń przeciążeniowych i zwarciowych,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− ochrony przeciwporażeniowej,w tym działania wyłączników różnicowoprądowych.
Przeglądy instalacji wynikają z przeprowadzonych oględzin i powinny obejmować:
− szczegółowe oględziny w podanym zakresie,

− sprawdzenie ciągłości przewodów ochronnych,
− konserwację i naprawę,

− pomiary wynikające z instrukcji eksploatacyjnych.
Uwaga:

W budynkach użyteczności publicznej, w których przebywa duża liczba osób (powyżej

50) okresy między badaniami nie mogą przekraczać jednego roku.

Prace kontrolno-pomiarowe mogą wykonywać jedynie osoby z uprawnieniami eksploatacyjnymi

potwierdzonymi zaświadczeniem kwalifikacyjnym E.

Konserwacja i naprawa instalacji elektrycznych

Celem konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych jest utrzymanie sprawności działania

instalacji. Konserwacja ma charakter profilaktyczny. Zapobiega wystąpieniu uszkodzeń na
skutek pogorszenia właściwości instalacji. Szczególnej uwagi wymagają stare instalacje,
wykonywane przewodami aluminiowymi. Powierzchnia żył aluminiowych łatwo się utlenia
(szczególnie przy przegrzaniu), co pogarsza jakość połączenia i powoduje nagrzewanie przewodów.
Przykręcone w zaciskach śrubowych końcówki przewodów aluminiowych „płyną” przy zbyt
dużym docisku i przewód ulega obluzowaniu a w następstwie również przegrzaniu. Podczas
oględzin instalacji sprawdza się jej zgodność z wymaganiami stawianymi przez przepisy.
W instalacjach mieszkaniowych oraz instalacjach w budynkach użyteczności publicznej
czynności konserwacyjne obejmują najczęściej:
− ocenę prawidłowości działania oświetlenia,

− wymianę niesprawnych elementów instalacji oświetleniowych,

− czyszczenie opraw oświetleniowych,
− ocenę prawidłowości działania obwodów gniazd wtyczkowych,

− wymianę gniazd wtyczkowych,

− sprawdzenie i poprawienie jakości połączeń w zaciskach puszek instalacyjnych, łączników

instalacyjnych, gniazd wtyczkowych, opraw oświetleniowych,

− kontrolę działania wyłączników różnicowoprądowych,

− wymianę lub czyszczenie urządzeń zabezpieczających w tablicach rozdzielczych,

− sprawdzenie trwałości mocowania łączników, gniazd instalacyjnych, rurek, listew instalacyjnych,

pokryw rozdzielnic itp.

Diagnozowanie prostych uszkodzeń instalacji elektrycznych

Osoby zajmujące się konserwacją i naprawą instalacji elektrycznych powinny umieć na

podstawie objawów i prostych czynności sprawdzających wykryć i usunąć usterkę w instalacji.
W tym celu muszą umieć analizować działanie instalacji oraz dokonywać prostych czynności
sprawdzających. Podstawowym narzędziem pomocnym przy ustalaniu stanu instalacji jest
tzw. próbnik neonowy, który wskazuje obecność napięcia w wybranych miejscach instalacji.
Przydatnym urządzeniem jest detektor tras przewodów, pozwalający na wykrycie przewodów
zamurowanych w ścianach. Może on być wyposażony we wskaźnik zwarcia lub przerwy
przewodu ułożonego pod tynkiem, co znacznie ułatwia lokalizację miejsca uszkodzenia.
Diagnozując uszkodzenie instalacji należy kierować się prawdopodobieństwem uszkodzenia
poszczególnych elementów instalacji. W układach oświetleniowych najczęściej uszkodzeniom
ulega źródło światła. W tradycyjnych oprawach świetlówkowych często uszkodzony zostaje

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zapłonnik. Dopiero po wykluczeniu tych możliwości należy przeprowadzić analizę obwodu,
kolejno wykluczając inne przyczyny.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.

1. W jaki sposób należy prowadzić eksploatację instalacji elektrycznych?
2. W jakim celu sporządzane są instrukcje eksploatacyjne instalacji?
3. Co powinny zawierać instrukcje eksploatacyjne?
4. Jakie czynności wchodzą w zakres eksploatacji instalacji elektrycznych?
5. W jakich terminach wykonywane są czynności eksploatacyjne?
6. W jakim celu prowadzi się oględziny instalacji?
7. Jaki jest maksymalny odstęp czasu między kolejnymi oględzinami instalacji?
8. Co wchodzi w zakres oględzin instalacji?
9. Co wchodzi w zakres przeglądów instalacji?

10. Jaki jest cel konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych?
11. Jakie czynności zalicza się do konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych?
12. Jakie przyrządy pomagają elektrykowi w zdiagnozowaniu uszkodzenia instalacji?
13. Jakie elementy instalacji oświetleniowej najczęściej ulegają uszkodzeniom?
14. W jaki sposób przeprowadzić diagnozowanie uszkodzenia instalacji?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj zestawienie objawów i przyczyn uszkodzenia w instalacji oświetleniowej złożonej

z tradycyjnych świetlówek liniowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wypisać możliwe objawy uszkodzeń oświetlenia świetlówkowego,
2) wykonać projekt zestawienia z uwzględnieniem różnych układów zasilania świetlówek na

arkuszu do prezentacji (lub na komputerze),

3) przeanalizować układy połączeń świetlówek pod kątem możliwych uszkodzeń,
4) wypełnić przygotowane zestawienie,
5) zaprezentować pracę pozostałym zespołom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schematy układów połączeń świetlówek liniowych,
− arkusz papieru do prezentacji i flamastry,

− lub komputer z oprogramowaniem do prezentacji i projektorem multimedialnym.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Po powrocie do domu późnym wieczorem okazało się, że nie można zaświecić światła

w przedpokoju. Zaproponuj algorytm wykrycia uszkodzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić możliwe przyczyny niesprawności oświetlenia,
2) ustalić efektywną kolejność postępowania,
3) przedstawić algorytm postępowania w formie graficznej,
4) przedstawić rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier do pisania, długopis,
− papier do prezentacji,

− flamastry,

− ewentualnie folia i mazaki lub inne środki prezentacji.

Ćwiczenie 3

Napraw uszkodzenie układu instalacji oświetleniowej na makiecie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować objawy uszkodzenia,
2) przygotować algorytm postępowania,
3) zdiagnozować rodzaj i miejsce uszkodzenia,
4) dokonać naprawy,
5) zaprezentować poprawne działanie instalacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− makieta instalacji oświetleniowej mieszkaniowej zasilanej napięciem 24 V,

− uniwersalny tester napięcia na przykład FAZER 777,
− komplet wkrętaków,

− szczypce uniwersalne,

− szczypce boczne,
− ściągacz izolacji lub nóż monterski.

Ćwiczenie 4

Przeprowadź konserwację wskazanej instalacji na poligonie ćwiczeniowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zidentyfikować elementy instalacji według dokumentacji technicznej,
2) sprawdzić prawidłowość działania poszczególnych obwodów,
3) dokonać oględzin instalacji,
4) sprawdzić jakość umocowania przewodów w zaciskach gniazd, łączników i puszek,
5) porównać dane znamionowe zabezpieczeń z podanymi w dokumentacji,
6) przeprowadzić test działania wyłączników róźnicowoprądowych,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7) zaprezentować poprawne działanie instalacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− fragment instalacji mieszkaniowej lub przemysłowej z tablicą rozdzielczą, licznikiem energii

elektrycznej, obwodami oświetleniowymi, ogrzewczymi i gniazd wtyczkowych,

− dokumentacja techniczna instalacji,

− elementy zastępcze: świetlówki, dławiki do osprzętu, podstawy bezpiecznikowe, wkładki

topikowe, zapłonniki, łączniki instalacyjne,

− wskaźnik napięcia,

− miernik uniwersalny,

− komplet wkrętaków,
− szczypce uniwersalne,

− szczypce boczne,

− ściągacz izolacji lub nóż monterski,
− szmatka,

− benzyna ekstrakcyjna,

− szczotka mosiężna.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić cel przeprowadzania czynności eksploatacyjnych?

2) wymienić, co powinny zawierać instrukcje eksploatacyjne?

3) wymienić czynności wchodzące w zakres eksploatacji instalacji

elektrycznych?

4) określić terminy oględzin, przeglądów i badań instalacji?

5) wymienić czynności wykonywane podczas oględzin instalacji?

6) wymienić czynności wykonywane podczas przeglądów instalacji?

7) wyjaśnić zakres i cel konserwacji instalacji elektrycznych?

8) wymienić najczęstsze uszkodzenia instalacji oświetleniowych?

9) przeprowadzić diagnozowanie uszkodzenia instalacji

oświetleniowych?

10) naprawić uszkodzenie w instalacji oświetleniowej?

11) naprawić uszkodzenie oprawy świetlówkowej?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Za chwilę przystąpisz do sprawdzianu praktycznego z zakresu jednostki modułowej

„Wykonywanie instalacji elektrycznych”. Przeczytaj uważnie instrukcję do zadania – masz na tę
czynność 10 minut. Jeżeli są wątpliwości zapytaj nauczyciela.

1. Zapoznaj się z treścią zadania, zwracając uwagę na czynności, które musisz wykonać.
2. Zapoznaj się z załączoną do zadania dokumentacją techniczną.
3. Na wykonanie zadania masz 180 minut. W tym czasie musisz wykonać według dokumentacji

fragment instalacji elektrycznej oraz podłączyć instalację do tablicy rozdzielczej.

4. Zadanie będziesz wykonywał samodzielnie.
5. Wykonane zadanie powinieneś zaprezentować – przedstawić zakres wykonanych prac

i ocenić ich jakość.

6. Ocenie będą podlegały następujące umiejętności:

− rozpoznawania części instalacji przedstawionej na schemacie,
− dobierania rodzaju instalacji oraz sposobu układania przewodów,

− dobierania osprzetu przy wykorzystaniu katalogów.

− sporządzania zestawienia materiałów,
− dobierania przewodów i osprzętu instalacyjnego zgodnie z dokumentacją,

− organizowania stanowiska roboczego zgodnie z przepisami i wymaganiami ergonomii,

− wyznaczania tras przewodów i miejsc zainstalowania osprzętu zgodnie z dokumentacja i

obowiązującymi przepisami,

− układania przewodów zgodnie z dokumentacją i obowiązującymi przepisami,

− dobierania narzędzi i materiałów do wykonywanych prac,

− mocowania osprzętu i opraw oświetleniowych,
− wyodrębniania poszczególnych obwodów,

− łączenia obwodów zgodnie ze schematem instalacji,

− podłączania obwodów do tablicy rozdzielczej,
− lokalizowania i usuwaniaprostych usterek instalacji,

− korzystania z norm, katalogów i poradników,

− stosowania podczas pracy przepisów bhp, ppoż. i ochrony środowiska,
− prezentowania działania wykonanej instalacji.

7. Po wykonaniu zadania zgłoś gotowość do zaprezentowania przez podniesienie ręki.
8. W czasie rozwiązywania zadań możesz korzystać z zestawu norm i przepisów eksploatacji

instalacji elektrycznych oraz kalkulatora.

9. Za wykonanie zadania możesz otrzymać maksymalnie 20 punktów.

10. Aby zaliczyć sprawdzian na ocenę pozytywną, musisz uzyskać co najmniej 11 punktów.

Powodzenia !

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZADANIE PRAKTYCZNE

W pomieszczeniu biurowym o ścianach z płyt gipsowo-kartonowych wykonaj instalację

elektryczną według załączonej dokumentacji (planu – załacznik nr 1 oraz schematu – załącznik nr 2).

W tym celu:

1) przeanalizuj treść zadania i dokumentację,
2) na schemacie instalacji oznacz przedstawione części instalacji i zapisz ich nazwy,
3) ustal rodzaj instalacji i sposób układania przewodów oraz zapisz na schemacie,
4) sporządź zapotrzebowanie materiałowe,
5) zorganizuj stanowisko pracy,
6) zgromadź materiały,
7) wyznacz trasy przewodów i miejsca na osprzęt,
8) zamocuj osprzęt i oprawy oświetleniowe,
9) ułóż przewody,

10) wyodrębnij obwody instalacji i połącz je zgodnie ze schematem,
11) zlokalizuj i usuń proste usterki instalacji
12) zademonstruj działanie wykonanej instalacji.

ZAŁĄCZNIK NR 1

PLAN INSTALACJI

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZAŁĄCZNIK NR 2

SCHEMAT INSTALACJI

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Bastian P., Schuberth G., Spielvogel O., Steil H-J., Tkotz K., Ziegler K.: Praktyczna

elektrotechnika ogólna. Rea, Warszawa 2003

2. Katalogi bezpieczników, wyłączników instalacyjnych i różnicowoprądowych oraz osprzętu

instalacyjnego.

3. Kotlarski W., Grad J.: Aparaty i urządzenia elektryczne . WSiP, Warszawa, 1999
4. Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. WNT, Warszawa 2005
5. Michel K., Sapiński T.: Czytam rysunek elektryczny. WSiP, Warszawa 1999
6. Musiał E.: Instalacje i urządzenia elektroenergetyczne. WSiP, Warszawa 2005
7. PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach.
8. PN-ICE 60634 (wieloarkuszowa) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
9. Poradnik inżyniera elektryka t. 3. Praca zbiorowa. WNT, Warszawa 2005
10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków

technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz.
690, ze zmianami Dz. U. Nr 109, poz.1156).

11. Strojny J.: Podręcznik INPE dla elektryków, zeszyt 1. COSiW SEP, Warszawa 2004
12. Strojny J.: Podręcznik INPE dla elektryków, zeszyt 7. COSiW SEP, Warszawa 2005
13. Strzałka J.: Podręcznik INPE dla elektryków, zeszyt 2. COSiW SEP, Warszawa 2004