Oświecenie – literatura polska

1

Maria Wirtemberska – „Malwina”

Maria Wirtemberska – Malwina czyli domyślność serca

1. Geneza i związki autobiograficzne;

Autorką psychologiczno obyczajowej powieści epistolarnej powstałej w literackim kręgu Puław jest
Maria z Czartoryskich Wirtemberska. W Malwinie można dostrzec elementy romansu
sentymentalnego, a także pierwiastki nawiązujące do filozoficznych przemyśleo i utworów J.J.
Rousseau (Nowa Heloiza) oraz twórczości S. Richardsona (Pamela), W. Scotta i J.W.Goethego
(Cierpienia młodego Wertera). Autorka z powodzeniem posłużyła się także techniką sternowską.
Dzieło poprawione po dyskusjach w salonie i wydane w 1816 r. ma schematyczną fabułę.
Wirtemberska poddała analizie subiektywne doznania bohaterów i pogłębiła ich wewnętrzne
wizerunki, posługując się w powieści epistolarną formą wypowiedzi, umożliwiającą ukazanie
przeszłości poprzez retrospekcję. Po raz pierwszy w naszej literaturze podbudowała intrygę wnikliwą
analizą psychologiczną wewnętrznych stanów bohaterów, którzy mają czułe serca, są wrażliwi,
skłonni do wzruszeo, łez i omdleo. Ludomira cechuje natura na wpół sielankowa, na wpół
werterowska - nie widząc nadziei na spełnienie miłości, pogrąża się w samotności; cierpi targany
przez "burzliwe zapędy duszy", dotknięty "melancholią serca". W psychologiczny wizerunek
Malwiny, zgodnie z wzorcem sentymentalnym, zostało wpisane rozczarowanie, cierpienie w
"skrytości serca", lęk przed rewizją własnych uczud. Ważną rolę odgrywają w powieści motywy
osjaniczne. W kontekście dzieła J. Macphersona sytuowana jest tytułowa bohaterka: "postad jej jak i
imię przypominały te młodociane dziewice, które niegdyś po bajecznych pałacach Fingala snuły się i
które Osjan śpiewał". Pieśniami Osjana inspirowane są również elementy, budujące scenerię
wydarzeo oraz specyficzny nastrój tęsknoty, smutku i melancholii: kontrastowanie bieli i czerni,
księżycowa poświata, noc. Te zabiegi charakteryzują uczucia, stany wewnętrzne i psychikę
bohaterów, a niekiedy zapowiadają przyszłe wydarzenia. Ważną rolę odgrywają też motywy
tajemniczości i dziwności. Na "obraz teraźniejszego społeczeostwa", tzn. ówczesnej obyczajowości
składają się w powieści opisy zabaw w Krzewinie, turniejów w Wilanowie, balów w Warszawie oraz
atmosfery intryg i plotek charakterystycznej dla życia wyższych sfer. Szereg realistycznych elementów
zawiera również portret Ludomira księcia Melsztyoskiego, w którym dopatrywano się podobieostwa
do księcia Józefa Poniatowskiego. Patriotyczny i polityczny wydźwięk mają wypowiedzi o walecznym
Janie III i pamiętnym dniu 3 maja. Badacze podkreślają też podobieostwo młodzieoczych dziejów
Malwiny i jej psychologicznego wizerunku do losów i osobowości autorki - wrażliwej, nieszczęśliwej,
uwikłanej w małżeostwo z despotycznym, gwałtownym i chorobliwie zazdrosnym księciem
Wirtemberskim, który w koocu okazał się zdrajcą. Także Krzewin, do którego bohaterka powraca po
śmierci męża, przypomina Puławy; tu Wirtemberska osiadła po odejściu od księcia. Malwina
przygotowała grunt pod powieści Klementyny z Taoskich Hoffmanowej i wyraźnie zapowiadała
tendencje romantyczne. Irracjonalne przeczucia serca i duszy ludzkiej zyskały w utworze wyższą
rangę niż racje rozumowe. Tytułowa "domyślnośd serca" to intuicja, patrzenie oczyma duszy.
Wirtemberska zarysowała w powieści nowy typ wrażliwości i ukształtowała język artystyczny zdolny
wyrazid subtelne, intymne przeżycia oraz stany emocjonalne. Przedstawiła wnikliwe studium "miłości
sentymentalnej", ukazując dzieje tego uczucia w aspekcie psychologicznym i duchowym. Natomiast
mitycznie zakorzenionym wątkiem "podwojenia" Ludomira autorka posłużyła się w celu zarysowania
dojrzałego studium osobowości zakochanych.

Oświecenie – literatura polska

2

Maria Wirtemberska – „Malwina”

2. Treśd

list do brata…

(dedykacja książki bratu Wirtemberskiej, przekonanie o oryginalności dzieła w dotychczasowej
literaturze polskiej, autorka podejrzewa czczośd swej pracy, ale ma nadzieję, że uda jej się przekazad
ludowi najważniejsze cnoty)

Tom I

Rozdział I

Wieczorna rozmowa Malwiny z siostrą Wandzią na temat szalejącej za oknem burzy. W koocu
dziewczyny zapominają o grzmotach: Malwina zaczyna grad na fortepianie i śpiewad, ku wielkiej
uciesze siostry. Wanda mdleje jednak po usłyszeniu głośnego grzmotu. Do pokoju wpada lokaj
z wiadomością, że zapaliła się stodoła. Malwina wybiega, by pomóc poszkodowanym, nie zważając na
nic. Nawet wbiega do płonącego budynku, by ratowad śpiącą wewnątrz dziewczynkę. Zasłabła jednak
w środku – ją i dziecko z płomieni wyciągnął nieznajomy mężczyzna. Ludomir przestawia się, jako
podróżnik stacjonujący w tej okolicy. Siostry zapraszają Ludomira do domu, by mógł odzyskad siły
(podczas pożaru, zranił się w ramię).

Rozdział II

List Ludomira do Telimeny. Opis swojej podróży, pożaru i pobytu u Malwiny. Telimena = ukochana
matka mężczyzny. Opisana dokładnie zostaje Malwina (ze wszystkimi elementami drobnymi jej
stroju), a także radośd Ludomira z pobytu w Krzewinie i jego niechęd do odjazdu.

Rozdział III

Historia Malwiny: młodo wydana za mąż, nieszczęśliwa, bo nie kochała starego męża, wyznając mu
to. Rodzice zmarli, zostawiając ją z okropnym mężem. Wywiózł on ją do zamku, w odległej od
wszelkich ludzi okolicy, gdzie i tak męczył Malwinę chorobliwą zazdrością itp. Wielka samotnośd
w domu (czytała książki, grała i śpiewała, rozmyślała), bo mąż wciąż pił i polował ze znajomymi.
W koocu mąż jej zginął na polowaniu, a Malwina z wielkim żalem odjechała do Krzewina (jej
majętności, do której wkrótce przyjeżdża jej siostra Wanda i ciotka).

Rozdział IV

List Wandy do ciotki. Prosi ciotkę, aby ta przyjechała do Krzewina. Opowiada tez o Ludomirze,
z którym lubi spędzad czas. Wanda zauważa też, że Ludomirowi podoba się Malwina. Wady Ludomira:
zadumany, ponury, nie chce mówid o swej rodzinie. Wanda twierdzi, że Malwina zmieniła się od
przyjazdu Ludomira.

Oświecenie – literatura polska

3

Maria Wirtemberska – „Malwina”

Rozdział V

Opis Malwiny: tkliwe serce, dobra, uczynna, romantyczka, o wybujałej wyobraźni, łagodna, ufna,
ładna (lecz nie piękna), utalentowana, skora do pomocy, zawsze starała się dogodzid wszystkim
i nikogo nie zranid. Mądra, oczytana, ale łatwo zmieniająca nastroje. Malwina jednak nie była idealna,
tylko, jak sugeruj narratorka, prawdziwa. Ciotka otrzymawszy list od Wandy, szybko wróciła do
Krzewina i bardzo polubiła Ludomira. Prośba, aby Ludomir został w majątku na dłużej.
Prawdopodobnie, Malwina i Ludomir zakochują się w sobie.


Rozdział VI

Imieniny Malwiny. Ludomir przygotował niezwykły prezent: ruchomą rzeźbę (przebrani ludzie)
przedstawiającą: miłośd i przyjaźo; wyrył na kamieniu słowa:

Przyjaźo i miłośd, łącząc wiernych serc daniny,
Wiły ten uplot w świeżośd i wonie bogaty;
Oby tak na dni wszystkie nadobnej Malwiny
Czas ulatując sypał pełną dłonią kwiaty!

Zakłopotanie i podziękowania Malwiny. Bal imieninowy.

Rozdział VII

Malwina boi się wyjazdu Ludomira. Idzie z gitarą na taras, gdzie wyśpiewała uczucia tkwiące w jej
sercu. Spotyka w ogrodzie Ludomira. Ludomir rzuca się do jej kolan wyznaje jej miłośd. Zaskoczona
dziewczyna, że ten jeszcze nie odkrył jej uczud, mówi mu „Niewdzięczny”. On powtarza to słowo
i pochwyca welon odchodzącej Malwiny.

Rozdział VIII

List Ludomira do matki. Żal mężczyzny po wcześniejszej sytuacji – myśli, ze Malwina nigdy go nie
pokocha. Postanawia wyjechad nazajutrz.

Rozdział IX

Ludomir odjeżdża. Malwina otrzymuje od niego list. Wyznanie miłości, nieszczęście
nieodwzajemnienia, rozpacz z odjazdu, prośba o zapomnieniu jego istnienia, pożegnanie. Rozpacz
Malwiny, po wyjeździe ukochanego. Zaskoczenie i ból po jego odjeździe. Od tej pory temat Ludomira
nie był przez Malwinę poruszany. Przybrała maskę zobojętnienia.

Rozdział X

Z biegiem czasu, przestano wspominad Lubomira w Krzewinie, co spotęgowało cierpienie Malwiny.
Po pewnym czasie tej zgryzoty duszy, Malwina podupadła na zdrowiu. Malwina namawiana przez

Oświecenie – literatura polska

4

Maria Wirtemberska – „Malwina”

rodzinę na wyjazd do Warszawy. Po długich namowach przyjaciół, dziewczyna niechętnie zgadza się
na wyjazd i wyjeżdża.

Rozdział XI

List Malwiny do Wandy: opis podróży i samego miasta Warszawy. Tęsknota za Krzewinem. Czuje się
obca wobec tego świata. Kolejny list do Wandy: Malwina pomału aklimatyzuje się w nowym
środowisku. Odwiedziny u księżnej, a także liczne podobne wizyty u dam z towarzystwa. Wizyta na
przyjęciu, gdzie widzi Dorydę, która związana była z nieobecnym księciem Melsztyoskim. Kolejny list
do Wandy: Malwina podczas balu poznała księcia Melsztyoskiego, w którym od razu rozpoznała
Ludomira. Ten nie poznaje jednak Malwiny, którą obiecywał wiecznie kochad. List majora
Lissowskiego do przyjaciela: Prosi o przyjazd Alfreda, opowiada o Malwinie, w której się zakochał.
Wojsko Ludomira stacjonowało niedaleko Krzewina, Lissowski przypuszcza, że Malwina i Ludomir się
znają.

Rozdział XII

Ludomir porzuca Dorydę dla Malwiny. Nie przypomina sobie jednak żadnego zdarzenia z Krzewina.
Malwina ma rozdarte serce, nie wie, co się dzieje. List Malwiny do Wandy: żal Malwiny do Ludomira,
wylewa siostrze. Dziad Ludomira (Zdzisław), pragnie ich małżeostwa. Malwina nie kocha Ludomira
z Warszawy, ale tego, którego poznała w Krzewinie. Malwina nie rozumie swoich uczud. Doryda knuje
przeciw nim. Lissowski knuje z Dorydą (omotany).

Rozdział XIII

Wieczór u księżnej W***. Ludomir rozerwał suknię Dorydy, przez co musiał spędzid z nią resztę
wieczoru. Po taocach, doszło do gry w „pytania na karteczkach”. Prowokacja wobec Ludomira na
temat Krzewina, ale temat owiany tajemnicą. Rozmowa o kwestach kościelnych, o religii. Malwina
zawiedziona poglądami ukochanego, żegna się chłodno z towarzystwem i z nim. Podsumowanie
o zepsutym społeczeostwie miejskim.

Rozdział IV

Kwesta. Malwina rozpoczyna z samego rana kwestę. Najpierw wizyta u nauczycielki niemieckiego
i francuskiego wśród sierot (duży datek), następnie wizyta w bogatym domu (duży datek, tylko ze
względu na urodę Malwiny), potem wizyta u damy dobrze znanej w towarzystwie (prosi, żeby
Malwina za nią wrzuciła dukata), potem wizyta u księży bazylianów (rozmowa z bratem Ezechielem),
potem w oberży (chętna jałmużna), itd. W koocu zaszła ku Wiśle, gdzie stał samotny domek, do
którego Malwina postanowiła zawitad. Sędziwy rybak, poczciwa kobieta i mała dziewczynka. Tak
Malwina poznała Cygana Dżęgę. Opowieśd Cygana o księciu Melsztyoskim. Pewnej nocy, Cygan
zobaczył mężczyznę nad brzegiem rzeki. Mężczyzna mówił sam do siebie i wzdychał, Dżęga uznał, że
to jakiś zakochany człek. Trzymał w ręce materiał, ale wiatr mu go wyrwał i wrzucił w wodę. Szaleniec
chciał się rzucid za skrawkiem materiału, ale Dżęga go pochwycił i wręczył zakochanemu. Ten chciał
mu w nagrodę dad pieniądze, ale Cygan nie przyjął, wtedy tamten podarował dziewczynce sznur
korali i uciekł. Malwina potem poszła do kościoła, gdzie spotkała wędrowca, który wrzucił do jej

Oświecenie – literatura polska

5

Maria Wirtemberska – „Malwina”

sakiewki datki. W wędrowcu Malwina poznała zaskoczonego Ludomira. W tym Ludomirze, poznała
ukochanego z Krzewina. Spotkanie jednak przerwane, przez pożar okolicy, Ludomir biegnie na
ratunek. Malwina udała się do domu.

Tom II

Rozdział XV

Malwina od rana oczekuje wiadomości od Ludomira. Nie mogąc jednak doczekad się żadnej
wiadomości, pojechała do księżnej W***. Wiadomośd o wyjeździe Ludomira. Historia Taidy: córka
Zdzisława Melsztyoskiego, zakochała się w Lubomirze. Mezalians, na który nie zgadzał się Zdzisław.
Taida wzięła jednak potajemny ślub z Ludomirem i uciekła przed gniewem ojca. Po kilku miesiącach
Ludomir umarł, a Taida została sama w ciąży. Marzy tylko by szczęśliwie urodzid dziecko i umrzed, ale
przed śmiercią pojednad się z ojcem. List Taidy do Zdzisława: opowieśd o jej losach i prośba o opiekę
nad wnukiem i przebaczenie. Po narodzinach syna umarła, ale przed tym nakazał dad mu na imię
Ludomir. Chłopcem zajęli się młynarze z pobliskiej wsi, dopóki nie przybył Zdzisław. Zdzisław
załamany po śmierci córki, wyruszył, aby zaopiekowad się wnukiem, którego przywiózł do Warszawy.

Rozdział XVI

Malwina wraca do domu, gdzie w sakiewce z datkami znajduje urywek listu pisany ręką Ludomira do
matki. Zastanawia się, co trapi duszę jej ukochanego. Rozumie jego nagły wyjazd z Warszawy.
Przybywa wnuczka Cygana z wiadomością, że zakochany młodzieniec znad rzeki zachorował.

Rozdział XVII

List Alfreda do Lissowskiego: donosi, że jest we dworze, w którym trwają przygotowania do ślubu.
Opisuje młodą Florentynkę, której zawrócił w głowie Ludomir, kiedy stacjonował w tamtej okolicy.
Kuzyn (narzeczony dziewczyny) szukał z nim zwady, doszło do pojedynku, nie wiadomo jak się to
potem zakooczyło wszystko. Lissowski donosi o tym Doradzie. List przedstawiony na forum podczas
wieczornego spotkania całego towarzystwa. Malwina rozczarowana zachowaniem Ludomira. Do
momentu powrotu księcia Melsztyoskiego, nic ciekawego się w życiu Malwiny nie wydarzyło.

Rozdział XVIII

Ludomir wrócił do Warszawy, nadal zakochany w Malwinie. Ciotka pisywała do Malwiny, aby ta
wreszcie podjęła jakąś decyzje w sprawie Ludomira. Ta jednak kochała Ludomira z Krzewina, a nie
tego, którego spotkała w Warszawie. Aluzja o turniejach rycerskich, o względy dam, ze strony
Malwiny. Przygotowania do turnieju. Na tarczy Ludomira napis wybrany przez Malwinę.


Rozdział XIX

Turniej. Błonia Wilanowa. Wygrana = łaocuch turkusowy. Opis uczestników, miejsca itp. Pojawia się
nieznajomy rycerz: czarna zbroja, przyłbica opuszczona, biała szarfa na ramieniu. Chce walczyd

Oświecenie – literatura polska

6

Maria Wirtemberska – „Malwina”

z księciem Melsztyoskim. Czarny rycerz zranił księcia i wygrał turniej. Rycerz miał na tarczy jedno
słowo: „Niewdzięczny”. Po odebraniu zaszczytów zwycięscy rycerz zniknął. Malwina uczuła coś
w sercu do czarnego rycerza, ale zaraz poczęła sobie wyrzucad niestałośd w uczuciach.

Rozdział XX

Malwina podczas wieczornego spaceru spotyka księcia Melsztyoskiego, nawiązuje się rozmowa.
Pożegnanie, przed jutrzejszym odjazdem Ludomira. Ludomir wyznał miłośd dziewczynie. Nagle ta
zobaczyła w oddali widmo – drugą postad Ludomira. Widmo w okropnym było stanie, co przeraziło
Malwinę i dziewczyna zemdlała. Przerażenie Ludomira. Odwieziono ja w koocu do domu. Ludomir
czuwał przy jej łóżku, ale dostał rozkaz odjazdu z Warszawy.

Rozdział XXI

List Malwiny do Wandy: opowieśd o chorobie i jej przyczynie tkwiącej w nieszczęśliwym sercu.
Opowiada o widmie, które ujrzała w ogrodzie wilanowskim. Malwina odczytuje to jako niepomyślna
wróżbę, dla podróży Ludomira. Malwina pragnie powrotu do Krzewina.

Rozdział XXII

Kiedy Malwina odzyskała siły, opuściła Warszawę. Kiedy przybyła do Krzewina nie mogła nacieszyd się
widokiem bliskich sobie osób i miejsc, za którymi tak tęskniła. Przechadzała się od tej pory miejscami,
w których cieszyła się kiedyś towarzystwem Ludomira i myślała o swym ukochanym. Nie chciała
jednak przywoływad wspomnieo z Warszawy. Zdzisław przyjechał w odwiedziny, zauroczył się
Wandzią. Do Krzewina przybywa młynarka, która opiekowała się małym Lubomirem po śmierci matki
(Malwina i Zdzisław zapewnili jej godny byt na stare lata).

Rozdział XXIII

List majora B*** do Zdzisława: Bitwa pod Mohilewem. Lubomir uratowany przez nieznanego
wojownika. Poszukiwania walecznego rycerza. Zdzisław prosi Malwinę, aby przyjęła pod swój dach
zranionego Ludomira, który miał przybyd z wojny.

Rozdział XXIV

List Ludomira do Zdzisława: Opis momentu, w którym został zraniony Ludomir i tajemniczej osoby,
która go uratowała. Ludomir przybywa do Krzewina. Ludomir zakochuje się ze wzajemnością
w Wandzie. Dżęga też przebywał w Krzewinie, bo od wyjazdu Ludomira na wojnę, nie odstępował go
na krok.

Rozdział XXV

Przygotowania do corocznego balu u Kasztelanowej. Malwina nie jedzie na bal, woli samotny spacer
ku wspomnieniom jej ukochanego krzewioskiego Ludomira z zeszłorocznych imienin. Malwina
spotyka brata Ezechiela. Ksiądz opowiada dziewczynie o swoim losie i o swoim umierającym

Oświecenie – literatura polska

7

Maria Wirtemberska – „Malwina”

przyjacielu. Ksiądz brał udział w bitwie pod Mohilewem. Opowieśd o uratowaniu dzielnego żołnierza,
który leżał zraniony na polu bitewnym. Opieka nad nim. Smutek rannego, po zobaczeniu napisu na
skale, przy której ksiądz spotkał zasmuconą Malwinę. Historia nieznajomego, opowiedziana przez
Ezechiela. Młodośd spędził w górskiej wsi. Bardzo związany z matką. Zraniony został podczas bitwy,
a po jego opowieści brat postanowił odwieśd go do domu. Malwina uznała, że ranny młodzieniec, to
ten, który uratował podczas bitwy Ludomira. Pożegnała się z księdzem, obiecując, że wróci
następnego dnia z kilkoma osobami. Sen Malwiny: Rycerz z turnieju, Spotkanie z Dżęgą, pod przyłbica
rycerza turniejowego było widmo z ogrodu wilanowskiego, jak dwie krople wody podobne do księcia
Melsztyoskiego, kościół i okrzyki o rozpoczętej wojnie, następnie łąka w Krzewinie, na której kobieta
trzymała dwa wieoce w rękach i podała je Malwinie.

Rozdział XXVI

Następnego ranka Malwina wraz z większą grupą osób udała się do chaty mnicha. Pierwsza wbiegła
do środka i widząc osobę w rogu pokoju zemdlała. Weszła reszta do środka. Chory okazał się
z wyglądu lustrzanym odbiciem Ludomira. Odkrycie znaku na ramieniu chorego. Historia Dżęgi:
Cyganie udali się na przechadzkę i zobaczyli dziecko (3 lata) zbierające jagody. Kapitanowi chłopiec
się spodobał, więc zabrali go ze sobą. Dziecko powiedziało tylko, że ma na imię Ludomir. Od tej pory
zawsze Ludomir z Cyganami przebywał, ale zaraził się chorobą w ich obozie. Dżęga oddaje go pod
opiekę dobrej kobiecie, mieszkając niedaleko we wsi. Dziecko miało znak – połomieoczyk na lewym
ramieniu (taki jak na ramieniu tego chorego). Chory okazuje się drugim dzieckiem Taidy i wnukiem
Zdzisława. Opowieśd młynarki: urodziły się Taidzie bliźniaki, obaj dostali imię Lubomir. Jeden
z nich został porwany w wieku 3 lat. Nie powiedziała nic wczesnej, bo bała się gniewu Zdzisława. Obaj
(Zdzisław i książę Melsztyoskim) rzucili się szczęśliwi ku Ludomirowi. Okazało się w tym czasie, że
zawsze, kiedy Malwinie mocniej zabiło serce na widok Ludomira to był właśnie ów zaginiony wnuk
Zdzisława, którego pokochała w Krzewinie. Malwina ukradkiem odjechała, aby rodzina mogła się
sobą nacieszyd. Malwina zaprasza ich potem do Krzewina.

Rozdział XXVII

Ludomir odzyskiwał zdrowie, ale było mu ciężko na sercu z powodu Malwiny. Właśnie mijał rok od jej
imienin. Udał się wtedy do głazu, który był imieninowym prezentem. Potem pobiegł na ławkę, gdzie
wyznał jej miłośd, a tam spotkał samą Malwinę. Ponowne wyznanie miłości przez Ludomira. Ona
rzuciła mu się w ramiona, ale potem się rozpłakała i wyrwała z objęd. Malwina wyznaje miłośd
Ludomirowi. Opowieśd Ludomira o jego losach po wyjeździe z Krzewina. Ostatecznie wyznają miłośd
oboje.

Rozdział XXVIII

Ludomir z Ezechielem przenieśli się do Krzewina. Ludomir opowiedział o swoim życiu dziadkowi
i bratu oraz o swojej miłości do Malwiny. Zdzisław się ucieszył, bowiem widział, ze drugi Ludomir
kocha się już w Wandzie. Ludomir napisał list do Telimeny o tych wspaniałych zdarzeniach. Wszyscy
się pobrali. Ostateczne wyjaśnienia narratora, o dziwnych zbiegach okoliczności. Od tej pory
wszystkie lata młodzież spędzała w Krzewinie, natomiast zimy w Warszawie, gdzie kupili dom.
Wszyscy byli szczęśliwi, porodziły im się dzieci. Doryda podróżowała po świecie, zawsze

Oświecenie – literatura polska

8

Maria Wirtemberska – „Malwina”

w samotności. Lissowski, po odrzuconych zalotach osiadł na prowincji, gdzie pochłonęły go przelotne
miłostki (w tym do Florentynki). Wszyscy przyjaciele Malwiny i jej całej rodziny zostali w Krzewinie,
ciesząc się szczęściem młodych.