15

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

coming of St.Andrew onto Kyiv mounts, Arabic authors' evidence about numerous

merchants, residents of Rus', which posed as Christians. The author points out that

the main way of Christianity to Rus' especially since the middle IX c. was the

Byzantine one.

Þ.À.Ìèöèê*

ÎÁËÎÃÀ ÇÁÀÐÀÆÀ (1649 ð.): ²ÄÎÌÅ É ÍŲÄÎÌÅ

Äàíà ñòàòòÿ ïðèñâÿ÷åíà ³ñòî𳿠îäí³º¿ ç íàéá³ëüøèõ áèòâ â ³ñòî𳿠Óê-

ðà¿íè ÕV²² ñò., ÿêà áàãàòî â ÷îìó âèçíà÷èëà óñï³øíèé ðîçâèòîê Íàö³îíàëüíî-

âèçâîëüíî¿ â³éíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ïðîòè ãí³òó Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿. Ó õðîíî-

ëîã³÷í³é ïîñë³äîâíîñò³ ðîçãëÿäàþòüñÿ ïî䳿 îáëîãè Çáàðàæà, ðîëü ó í³é ãåòüìà-

íà Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî.

Ïåðåÿñëàâñüêå ïåðåìèð’ÿ, âñòàíîâëåíå 20 ëþòîãî 1649 ð., íå ìîãëî áóòè

òðèâàëèì ³ âæå ó êâ³òí³ ñåðéîçíî ïîðóøóâàëîñÿ ç îáîõ áîê³â. Ñïðàâà â òîìó, ùî
ãîëîâíà ìåòà Íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ â³éíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó – ë³êâ³äàö³ÿ
êîëîí³àëüíîãî ãí³òó Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ ³ â³äðîäæåííÿ íåçàëåæíî¿ Óêðà¿íñüêî¿ äåð-
æàâè íà âñ³õ åòí³÷íèõ óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ – íå áóëà äîñÿãíóòà. Òîìó ðàç-ó-ðàç
âèáóõàëè ïîâñòàííÿ ñåëÿí òà ì³ùàí íà çåìëÿõ, ÿê³ îïèíèëèñÿ çà ìåæàìè Ãåòü-
ìàíùèíè, íàñàìïåðåä ó Ãàëè÷èí³, íà Âîëèí³ òà Ïîä³ëë³, ÿê³ çàëèøàëèñÿ ï³ä
ïîëüñüêèì ïàíóâàííÿì. Ïîâñòàëèì ïîìàãàëè ¿õí³ áðàòè-êîçàêè ç Ãåòüìàíùèíè,
ùî ïðèçâîäèëî äî çàãîñòðåííÿ â³äíîñèí ç г÷÷þ Ïîñïîëèòîþ. Ç ³íøîãî áîêó
ïàí³âí³ êîëà Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ ïðàãíóëè ðåâàíøó é ðåñòàâðàö³¿ ñâ âëàäè íà
çâ³ëüíåíèõ óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, äå â³äðîäèëàñÿ Óêðà¿íñüêà äåðæàâà (ôîðìàëü-
íà íàçâà ö³º¿ äåðæàâè áóëà òàêà: «Â³éñüêî Çàïîð³çüêå»). Îòæå, ïåðåìèð’ÿ ò³ëü-
êè íà êîðîòêèé ñòðîê ïðèïèíèëî óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêó â³éíó. Îáèäâ³ ñòîðîíè íà-
ìàãàëèñÿ âèêîðèñòàòè öå ïåðåìèð’ÿ ³ç íàéá³ëüøîþ åôåêòèâí³ñòþ äëÿ ïðîâåäåí-
íÿ ë³òíüî¿ êàìïàí³¿ 1649 ð., ãîëîâí³ ïî䳿 ÿêî¿ ðîçãîðíóòüñÿ ÿêðàç íà òåðèòîð³¿
Òåðíîï³ëüùèíè, íàñàìïåðåä ï³ä Çáàðàæåì òà Çáîðîâîì.

Ïðî îáëîãó Çáàðàæà ïèñàòè ñêëàäíî. Íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ïðî öþ áèòâó

çãàäóºòüñÿ â êîæíîìó øê³ëüíîìó ï³äðó÷íèêó ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè, çíàéòè ðîçãîð-
íóòå é ïîâíîö³ííå ¿¿ äîñë³äæåííÿ íåìîæëèâî. Ò³ëüêè ïîëüñüê³ ³ñòîðèêè ê³íöÿ
Õ²Õ – ïî÷àòêó ÕÕ ñò. Ëþäâ³ê Êóáàëÿ òà Ëþäâ³ê Ôðàñü ñòâîðèëè íàðèñè, ïðè-
ñâÿ÷åí³ îáëîç³ Çáàðàæà

1

, àëå âîíè âæå ÿâíî çàñòàð³ëè. Äî òîãî æ ïåðåâàæíà

á³ëüø³ñòü äæåðåë, ó êîòðèõ âèñâ³òëþºòüñÿ Çáàðàçüêà îáëîãà, âíàñë³äîê äåôîð-
ìàö³¿ äæåðåëüíî¿ áàçè, çàãèáåë³ óêðà¿íñüêèõ àðõ³â³â ÷àñ³â Ãåòüìàíùèíè ïîõî-
äèòü ³ç âîðîæîãî óêðà¿íñüêèì ïîâñòàíöÿì òàáîðó, º íàïèñàíîþ ïåðåâàæíî òèìè
ïîëüñüêèìè øëÿõòè÷àìè, êîòð³ áðàëè áåçïîñåðåäíþ ó÷àñòü ó ïðèäóøåíí³
íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Çâ³äñè – ÿâíà òåí-
äåíö³éí³ñòü ³ íåîá’ºêòèâí³ñòü çãàäàíèõ äæåðåë, ïðàãíåííÿ ïåðåá³ëüøèòè âëàñí³
ïåðåìîãè ³ âîäíî÷àñ çàìîâ÷àòè ïåðåìîãè óêðà¿íñüêî¿ çáðî¿, àíàëîã³÷íî ïðèìåí-
øèòè ñâî¿ âòðàòè, à óêðà¿íñüê³ ðîçäóòè. Òèì íå ìåíø, º ìîæëèâ³ñòü ñòâîðèòè
á³ëüø-ìåíø ïîâíó êàðòèíó òîãî, ùî â³äáóâàëîñÿ ï³ä ÷àñ îáëîãè Çáàðàæà, õî÷à
äîâîäèòüñÿ âèçíàòè òîé ïðèêðèé ôàêò, ùî ïî䳿, ÿê³ â³äáóâàëèñÿ â óêðà¿íñüêî-
ìó òàáîð³, ïðåäñòàâëåí³ íàäòî ôðàãìåíòàðíî ÷åðåç áðàê äæåðåë.

Îòæå, ó êâ³òí³ 1649 ð. ãåòüìàí Óêðà¿íè Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé îãîëîñèâ çà-

ãàëüíó ìîá³ë³çàö³þ é ó ñâî¿õ ò. çâ. «çàçèâíèõ óí³âåðñàëàõ» çàêëèêàâ íàðîä äî

* Ìèöèê Þð³é Àíäð³éîâè÷ – ä-ð ³ñò. íàóê, ïðîôåñîð êàôåäðè ³ñòî𳿠Íàö³îíàëüíîãî

óí³âåðñèòåòó «Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêà àêàäåì³ÿ» (Êè¿â).

16

Þ.À.Ìèöèê

áîðîòüáè ç ³íîçåìíèìè ãíîáèòåëÿìè. Íà éîãî çàêëèê «ãåòü óñ³ âèéøëè ç Óê-
ðà¿íè, çàëèøèâøè âäîìà ò³ëüêè æ³íîê òà ä³òåé», à òàêîæ ì³í³ìàëüíó ê³ëüê³ñòü
ñåëÿí äëÿ ïîëüîâèõ ðîá³ò. Ó ïîëêàõ â³éñüêî ôîðìóâàëè ïîëêîâíèêè, ó ñîòíÿõ –
ñîòíèêè. Îäíî÷àñíî ãîòóâàëèñÿ íåîáõ³äí³ çàïàñè êóëü, ÿäåð, ïîðîõó, ïðîâ³àíòó,
ôóðàæó òîùî. Êîæåí âîÿê ïîâèíåí áóâ ï³äãîòóâàòè âñþ ñâîþ àìóí³ö³þ ³ íàâ³òü
íàñóøèòè ñóõàð³â äëÿ ïîõîäó. Á.Õìåëüíèöüêèé çàïðîâàäèâ òàêîæ ïîäàòîê íà
â³éíó: ïî 4 òàëÿðè ç êîæíîãî êîçàöüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Îñíîâíà ÷àñòèíà öèõ
ãðîøåé ìàëà ï³òè íà ñïëàòó îðäèíöÿì, êîòð³ îá³öÿëè íà çàêëèê Á.Õìåëüíèöü-
êîãî âçÿòè ó÷àñòü ó êàìïàí³¿. Ìèíàâ ÿêðàç ð³ê â³ä ïî÷àòêó Íàö³îíàëüíî-âèç-
âîëüíî¿ â³éíè ³ çã³äíî ç êîçàöüêîþ òðàäèö³ºþ ñòàðøèíà ìàëà áóòè ïåðåîáðàíîþ.
Ñêîðèñòàâøèñü îêà糺þ, ãåòüìàí äîì³ãñÿ çàì³íè ðÿäó ïîëêîâíèê³â, ìîòèâóþ÷è
öå òèì, ùî â³äñòàâëåíèì íå ùàñòèëî ó òîð³øí³é êàìïàí³¿. Çâè÷àéíî òàêèé çàõ³ä
çì³öíèâ ãåòüìàíñüêó âëàäó, ïîñèëèâ öåíòðàë³çàö³þ ³ äèñöèïë³íó ó ³éñüêó Çà-
ïîð³çüêîìó. Ö³ òà ³íø³ çàõîäè ïðèíåñëè ïîçèòèâí³ ðåçóëüòàòè: âåëèêå óêðà¿íñü-
êå â³éñüêî âñòóïàëî ó êàìïàí³þ 1649 ð. «îõî÷èì (äî â³éíè) ³ ñïðàâíèì»

2

, õî÷ ³

äàâàâñÿ âçíàêè áðàê âîãíåïàëüíî¿ çáðî¿. Çíà÷íà ÷àñòèíà óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà
áóëà ï³øîþ ³ íå ìàëà âîãíåïàëüíî¿ çáðî¿. Ñàìå òîä³ íàðîäæóºòüñÿ ïîíÿòòÿ «äåé-
íåêè», ï³ä ÿêèì ðîçóì³ëè êîçàöüê³ íèçè, îçáðîºí³ ò³ëüêè êèÿìè, òàê çâàíèìè
«äåéíåêàìè».

Îäíî÷àñíî ãåòüìàí çä³éñíèâ ðÿä äèïëîìàòè÷íèõ çàõîä³â ³ç ìåòîþ ñòâîðåííÿ

øèðîêî¿ â³éñüêîâî¿ êîàë³ö³¿ ïðîòè Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿. Îñîáëèâó íàä³þ â³í ïîêëà-
äàâ òîä³ íà Êðèìñüêå õàíñòâî âêëþ÷íî ³ç éîãî âàñàëàìè – íîãàéñüêèìè îðäàìè,
Îñìàíñüêó ³ìïåð³þ, Ìîñêîâñüêó äåðæàâó é Òðàíñ³ëüâàí³þ

3

. Ðåàëüíî æ éîãî

ï³äòðèìàëî ò³ëüêè Êðèìñüêå õàíñòâî ç íîãàéñüêèìè îðäàìè. Äî êðèìñüêîãî õà-
íà ²ñëàì-óðåÿ ²²² òà äî ìóðç Á.Õìåëüíèöüêèé ìàëî íå ùîäíÿ ïîñèëàâ ñâî¿õ
ã³íö³â, îá³öÿþ÷è ùåäðî çàïëàòèòè îðäèíöÿì çîëîòîì, íàäàòè ¿ì êîíåé òà
ïðîâ³àíò. Ãåòüìàí íàâ³òü ïîãîäèâñÿ äàòè äîçâ³ë íà áðàííÿ îðäèíöÿìè ÿñèðó
çàõ³äí³øå Ãîðèí³. ª ï³äñòàâè ââàæàòè, ùî ³ öüîãî ðîêó ñòàðøèé ñèí ãåòüìàíà –
Òèì³ø ðàçîì ³ç äåÿêèìè ³íøèìè ïîëêîâíèêàìè, ³ìîâ³ðíî ²âàíîì Íå÷àºì, áðà-
òîì çíàìåíèòîãî áðàöëàâñüêîãî ïîëêîâíèêà Äàíèëà Íå÷àÿ, ïåðåáóâàâ ÿê çàëîæ-
íèê ó Áàõ÷èñàðà¿. Õàí çíàâ ïðî ð³øó÷³ íàì³ðè ãåòüìàíà óæå ç òîãî ôàêòó, ùî
Á.Õìåëüíèöüêèé íå çàâàãàâñÿ ñêàðàòè íà ñìåðòü ïîñëà-øïèãóíà Ðå÷³ Ïîñïîëè-
òî¿ Ñìÿðîâñüêîãî.

Äî îñòàííüîãî ìîìåíòó êîðîëü ³ óðÿä Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ íå çíàëè: âèñòóïëÿòü

çãàäàí³ äåðæàâè ðàçîì ç Óêðà¿íîþ ïðîòè Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ ÷è í³. Îñîáëèâèé íå-
ñïîê³é âèêëèêàëà ïîçèö³ÿ òðàíñ³ëüâàíñüêîãî êíÿçÿ Äüºðäÿ ²² Ðàêîö³, êîòðèé
ùå 1648 ð. íàì³ðÿâñÿ çäîáóòè ïîëüñüêó êîðîë³âñüêó êîðîíó ³ ÷åðåç öå âäàðèòè
íà Êðàê³â

4

. Íà áåðåãàõ Äí³ñòðà êîíöåíòðóâàëèñÿ òóðåöüê³ â³éñüêà, ïîâçëè ÷óò-

êè ïðî òå, ùî Á.Õìåëüíèöüêèé îá³öÿâ â³ääàòè òóðêàì Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêèé,
ÿêùî âîíè ïîìîæóòü éîìó ó â³éí³ ïðîòè Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿. ×åðåç öþ íåÿñí³ñòü
â³éñüêîâå êîìàíäóâàííÿ íå çíàëî, êóäè ñïðÿìóº ñâ³é îñíîâíèé óäàð Á.Õìåëü-
íèöüêèé: ÷è íà Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêèé, ùîá ç’ºäíàòèñÿ ³ç òóðêàìè, ÷è íà Ëüâ³â
òà Ïåðåìèøëü, ÷è ÷åðåç Âîëèíü íà Âàðøàâó.

Ñòðàòåã³÷íèé ïëàí Á.Õìåëüíèöüêîãî áóâ äîáðå ïðîäóìàíèì ³ äàëåêîñÿæ-

íèì. Ãîëîâíèé óäàð ãåòüìàí ïëàíóâàâ çàâäàòè ïî ïîä³ëüñüêî-âîëèíñüê³é ãðóï³
â³éñüê Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿, ³äó÷è íà çàõ³ä ïðèáëèçíî òèì æå ìàðøðóòîì, ùî ³
1648 ð., ³ â ðàç³ óñï³õó ä³éòè äî ³ñëè ì³æ Âàðøàâîþ òà Êðàêîâîì ³ çàãðîæóâà-
òè éìîâ³ðíèì óäàðîì ïî îáîõ ïîëüñüêèõ ñòîëèöÿõ. Íà Á³ëîðóñü áóëî ïîñëàíî â
ÿêîñò³ íàêàçíîãî ãåòüìàíà ²ëëþ Ãîëîòó, êîòðèé ìàâ ³òè ÷åðåç Çàãàëü òà Ðå÷èöþ
íà ³ëüíî, à çâ³äòè âçÿòè êóðñ íà Âàðøàâó. Á.Õìåëüíèöüêèé íåáåçï³äñòàâíî ðîç-
ðàõîâóâàâ íà òå, ùî ÷èìàëî á³ëîðóñüêèõ ñåëÿí ïðèºäíàþòüñÿ äî óêðà¿íñüêèõ
ïîâñòàíö³â. Ñë³äîì çà Ãîëîòîþ ìàëè âèñòóïèòè çíà÷í³ø³ ñèëè ïîâñòàíö³â íà
÷îë³ ç êè¿âñüêèì ïîëêîâíèêîì Ìèõàéëîì (Ñòàí³ñëàâîì) Êðè÷åâñüêèì, ÿêèé, äî

17

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

ðå÷³, áóâ êóìîì Á.Õìåëüíèöüêîãî. Ïðî íàì³ðè ãåòüìàíà ó Âàðøàâ³ í³÷îãî íå áó-
ëî â³äîìî. Á.Õìåëüíèöüêèé óæèâ ñóâîðèõ çàõîä³â, ùîá óáåçïå÷èòè öþ òàºìíè-
öþ. Íàâ³òü ñòàðøèíà, íå êàæó÷è ïðî ðÿäîâèõ ïîâñòàíö³â, íå çíàëà ïðî òå, «ùî
Õìåëüíèöüêèé äóìàº-ãàäົ. Îäèí ³ç ïîëîíåíèõ ïîâñòàíö³â íà äîïèò³ ñêàçàâ ïî-
ëÿêàì, ùî ãåòüìàí «÷åðíåöüêî¿ (òîáòî ç êîçàöüêî¿ «÷åðí³», íèç³â – Þ.Ì.) ðàäè
íå äåðæèòü ³ ìè íå çíàºìî, êóäè â³í éäå»

5

.

Ñòðàòåã³÷íèé ïëàí â³éñüêîâîãî êîìàíäóâàííÿ Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ áóâ ïîä³áíèé

äî óêðà¿íñüêîãî. ³éñüêî Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî, êîòðèì äå-ôàêòî êî-
ìàíäóâàâ ïîëüíèé ãåòüìàí ëèòîâñüêèé êíÿçü ßíóø Ðàäçèâèë, ìàëî ä³ÿòè íà óê-
ðà¿íñüêî-á³ëîðóñüêîìó ïðèêîðäîíí³, äîáèòèñÿ âçÿòòÿ Êèºâà òà ×åðí³ãîâà ³ âèõî-
äó â òèë â³éñüêàì Á.Õìåëüíèöüêîãî, ÿê³ ðîçãîðòàëè íàñòóï íà çàõ³ä. Ãîëîâíèé
óäàð ìàëè îäíàê çàâäàòè êîðîíí³ â³éñüêà, ùî ñòîÿëè òîä³ íà Âîëèí³ é Ïîä³ëë³.
Óïåðåä âèñóâàëèñÿ â³éñüêà ï³ä êîìàíäóâàííÿì áåëçüêîãî êàøòåëÿíà Àäàìà
Ô³ðëåÿ, ÿê³ ç ï³âäíÿ (³ç Ïîä³ëëÿ) ï³äòðèìóâàëèñÿ â³éñüêàìè êàì’ÿíåöüêîãî ñòà-
ðîñòè Ñòàí³ñëàâà Ëÿíöêîðîíñüêîãî. Ô³ðëåé ìàâ çàêëàñòè ïîòóæíèé òàá³ð íà
øëÿõó ïðîñóâàííÿ â³éñüê Á.Õìåëüíèöüêîãî. ϳçí³øå êîðîëü ßí Êàçèìèð âèçíà-
÷èâ ì³ñöå äëÿ öüîãî òàáîðó: ï³ä Êîñòÿíòèíîâèì. Ñþäè ìàëè ñòÿãòèñÿ ïîëüñüê³
â³éñüêà ³ òðèâîæèòè ñâî¿ìè ðåéäàìè íà ñõ³ä óêðà¿íñüêèõ ïîâñòàíö³â. Êîëè öèõ
ñèë áóäå äîñòàòíüî, êîëè é ñàì êîðîëü ³ç ïîñïîëèòèì ðóøåííÿì (çàãàëüíèì
øëÿõåòñüêèì îïîë÷åííÿì) ³ ðåøòîþ êîðîííèõ (ïîëüñüêèõ òà ³íîçåìíèõ) â³éñüê
ñþäè ï³ä³éäå, òîä³ áóäå ðîçãîðíóòî øèðîêèé íàñòóï íà Êè¿â ³ Á³ëó Öåðêâó, à
çâ³äòè, ³ìîâ³ðíî ðàçîì ³ç ëèòîâñüêèì â³éñüêîì Ðàäçèâèëà, íà ñåðöå Ãåòüìàíùè-
íè, íà ×èãèðèí, Êîðñóíü òà ×åðêàñè.

Óðåøò³ îáèäâ³ àð쳿 âèðóøèëè îäíà íàçóñòð³÷ ³íø³é, áåçïåðåðâíî ïðèéìàþ-

÷è ïîïîâíåííÿ äî ñâî¿õ ëàâ. Ïðî çá³ð óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà ìàºìî ò³ëüêè
ðîçð³çíåí³ äàí³. Òàê, ï³ä Êèºâîì êîçàöüê³ ïîëêè ïåðåïðàâëÿëèñÿ ÷åðåç Äí³ïðî
ïðîòÿãîì òðüîõ òèæí³â, ïðÿìóþ÷è íà çàõ³ä. ×åðêàñüêèé òà Ëèñÿíñüêèé ïîëêè,
à òàêîæ ïîëê Ìàíüêà (òóò ó äæåðåëàõ ÿêàñü íåòî÷í³ñòü, áî Ìàíüêà çâè÷àéíî
³ìåíóþòü ÷åðêàñüêèì ïîëêîâíèêîì) ðóõàëèñÿ ÷åðåç ïðàâîáåðåæí³ Ïðèëóêè äî
Êîñòÿíòèíîâà. 6 òðàâíÿ 1649 ð. âèñòóïèâ Ïåðåÿñëàâñüêèé ïîëê ðàçîì ³ç ÿêè-
ìîñü ë³âîá³÷íèì ïîëêîì, ïðÿìóþ÷è íà Ìåäæèá³æ. Íà òîä³øíüîìó çàõ³äíîìó
êîðäîí³ Ãåòüìàíùèíè ç ïî÷àòêó 1649 ð. ñòîÿëè çàãîíè ïîëêîâíèêà Ãàðàñèìà
ßöêåâè÷à (Ãàðàñüêà) ó Çâÿãë³, ï³ä Êîðöåì ³ Ìåæèð³÷åì, ïîëêîâíèê³â ²âàíà Äîí-
öÿ, Ìèõàéëà Òèø³ é Òàáîðåíêà (ó Ëþáàð³, Ãðèöåâ³, Ëàáóí³ òà Ñóëüæèí³), ïîë-
êîâíèêà Êðèâîíîñåíêà – ñèíà çíàìåíèòîãî Ìàêñèìà Êðèâîíîñà (â Îñòðîïîë³,
Ñòàðîêîñòÿíòèíîâ³, Êðàñèëîâ³). ϳâäåíí³øå, ï³ä Áàðîì, ñòîÿëè çàãîíè êàëü-
íèöüêîãî ïîëêîâíèêà ²âàíà Ôåäîðåíêà (ï³ä öèì ïð³çâèùåì î÷åâèäíî çãàäàíî
²âàíà Áîãóíà), à ë³í³þ Ìóðàõâè çàõèùàëè â³éñüêà áðàöëàâñüêîãî ïîëêîâíèêà
Äàíèëà Íå÷àÿ òà óìàíñüêîãî ïîëêîâíèêà Ñòåïè (Øòåïè, Ñòåïêà) òà äåÿê³ ³íø³.

Ñàì Á.Õìåëüíèöüêèé âèéøîâ 4 òðàâíÿ ³ç ×èãèðèíà, ïðÿìóþ÷è äî âåðõ³â’¿â

²íãóëüöÿ. Ïðè ãåòüìàíîâ³ áóëà àðòèëåð³ÿ, òðè êîçàöüêèõ ïîëêè ³ íåâåëèêèé çàã³í
îðäè. Îêðåì³ çàãîíè îðäèíö³â ñòîÿëè òàêîæ á³ëÿ Êîäàêà (ñó÷àñíèé Äí³ïðîïåò-
ðîâñüê), òàêîæ á³ëÿ Á³ëî¿ Öåðêâè, ×èãèðèíà é Áåðäè÷åâà

6

. Á.Õìåëüíèöüêîãî

ï³çí³øå ìàâ î÷åâèäíî íàçäîãíàòè ç ³íøîþ ãðóïîþ â³éñüê íàêàçíèé ãåòüìàí Ôåä³ð
Âåøíÿê. Óçÿâøè êóðñ íà Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêèé, Õìåëüíèöüêèé îäíàê çì³íèâ
ïîò³ì ñâ³é ìàðøðóò ³ ðóøèâ äî Ìàñëîâîãî Ñòàâó ïîáëèçó Á³ëî¿ Öåðêâè, óëþáëå-
íîãî ì³ñöÿ çáîðó êîçàöüêèõ â³éñüê. Ïðîãàÿâøè òóò ïåâíèé ÷àñ ó ñïîä³âàíí³ ä³ñòà-
òè ï³äìîãó ç Ìîñêîâñüêî¿ äåðæàâè é Òðàíñ³ëüâàí³¿, ãåòüìàí çðåøòîþ óçÿâ êóðñ
íà Õì³ëüíèê ³ äàë³ íà çàõ³ä (÷åðåç Ñèíÿâó, Áàçàë³þ, Êóïåëü, Çáàðàæ).

Ãîëîâí³ ñèëè êðèìñüêîãî õàíà ²ñëàì-óðåÿ ²²² âèñòóïèëè ç Êðèìó 23 òðàâ-

íÿ, ïåðåïðàâèëèñÿ ÷åðåç Äí³ïðî á³ëÿ ²ñëàìêåðìåíó (ñó÷àñíà Êàõîâêà) ³ ï³øëè
íà Ñèíÿâó, äå é îá’ºäíàëèñÿ ç óêðà¿íñüêèì â³éñüêîì. Ãåòüìàí çóñòð³â ñîþçíèê³â
³ç íàëåæíèìè ïî÷åñòÿìè.

18

Þ.À.Ìèöèê

³äîìîñò³ ïðî çàãàëüíó ÷èñåëüí³ñòü ñîþçíèõ â³éñüê ðîçá³æí³. Ìîæíà ïðè-

ïóñòèòè, ùî óêðà¿íñüêà àðì³ÿ, êîòðà ä³ÿëà íà çàõ³äíîìó ôðîíò³, íàðàõîâóâàëà
ïîíàä 100 òèñ. âîÿê³â, à êðèìñüêå (ðàçîì ³ç íîãàéñüêèìè îðäàìè) – ìåíøå
100 òèñ. Çàçíà÷èìî, ùî òàòàðè òà íîãàéö³ çâè÷àéíî áðàëè ³ç ñîáîþ â ïîõ³ä âå-
ëèêó ê³ëüê³ñòü çàïàñíèõ êîíåé, ÷åðåç ùî ñó÷àñíèêè íåð³äêî ïåðåá³ëüøóâàëè ÷è-
ñåëüí³ñòü îðäèíö³â. Äî òîãî æ ç³ çáðîºþ â îðäèíö³â áóëî ùå ã³ðøå, í³æ ó ðÿäî-
âèõ êîçàê³â ³ç ó÷îðàøí³õ ñåëÿí òà ì³ùàí. ×àñòèíà íîãàéö³â óçàãàë³ áóëà îçá-
ðîºíà ò. çâ. «ìàñëàêàìè», òîáòî ðîçùåïëåíîþ ëîçîþ, ó êîòðó âêëàäàëè ãîñòð³
êàì³íö³ òà ê³ñòêè. Ö³ «ìàñëàêè» çàâäàâàëè æàõëèâèõ ðàí, àëå çâè÷àéíî íå ìîã-
ëè çàì³íèòè øàáëþ, íå êàæó÷è âæå ïðî âîãíåïàëüíó çáðîþ.

Âàðòî çãàäàòè òóò ïðî îäèí ïîëüñüêîìîâíèé äîêóìåíò, êîòðèé ìè çíàéøëè

ó â³ää³ë³ ðóêîïèñ³â á³áë³îòåêè ×àðòîðèéñüêèõ ó Êðàêîâ³

7

. Çã³äíî ç éîãî ñâ³ä÷åí-

íÿìè, íà çàõ³äíîìó ôðîíò³ ä³ÿëî 20 êîçàöüêèõ ïîëê³â (ïðèáëèçíî ïî 10 ³ç êîæ-
íîãî áîêó Äí³ïðà), à íà ï³âí³÷íîìó (á³ëîðóñüêîìó) ôðîíò³ – ùå 5 êîçàöüêèõ
ïîëê³â ï³ä çàãàëüíèì êîìàíäóâàííÿì Ì.Êðè÷åâñüêîãî. Äàë³ íåâ³äîìèé àâòîð
íàçâàâ ïðàâîá³÷í³ ïîëêè òà ¿õí³õ ïîëêîâíèê³â: ×èãèðèíñüêèé (Ôåä³ð Âåøíÿê),
×åðêàñüêèé (Ìàíüêî), Êîðñóíñüêèé (Ëóê’ÿí Ìîçèðà), Êàí³âñüêèé (Ñåìåí Ñà-
âè÷), Ëèñÿíñüêèé (Äåìêî Ëèñÿíñüêèé), Áðàöëàâñüêèé (Äàíèëî Íå÷àé), Êàëü-
íèöüêèé (²âàí Ôåäîðåíêî), Ïîäí³ñòðîâñüêèé (Ñòåïàí), Áàðñüêèé (Îëåêñàíäð,
³ìîâ³ðíî ñë³ä ìàòè íà óâàç³ Îëåêñàíäðåíêà); ïîò³ì ë³âîá³÷í³ ïîëêè: Êðåìåí÷óöü-
êèé (î÷åâèäíî, Ïîëòàâñüêèé íà ÷îë³ ç Ìàðòèíîì Ïóøêàðåì), Ìèðãîðîäñüêèé
(Ìàòâ³é Ãëàäêèé), ²ðê볿âñüêèé (î÷åâèäíî Êðîïèâåíñüêèé íà ÷îë³ ç Ôèëîíîì
Äæåäæå볺ì), Ïåðåÿñëàâñüêèé (Ôåä³ð Ëîáîäà), ²÷íÿíñüêèé (?) («Ñàâà ç ²÷í³
çàì³ñòü Ãîëîâàöüêîãî») (ïîëêîâíèêà Ãîëîâàöüêîãî î÷åâèäíî áóëî òîä³ óñóíåíî
â³ä êîìàíäóâàííÿ ïîëêîì ï³ä ÷àñ ðåîðãàí³çàö³¿ ñòàðøèíè íàïåðåäîäí³ ïîõîäó;
õîäèëè íàâ³òü ÷óòêè, ùî Ãîëîâàöüêîãî çàáèëà ÷åðíü ÷åðåç òå, ùî â³í ìàâ íåîáå-
ðåæí³ñòü ñêàçàòè ¿é: «Äîñèòü ³ç ïàíàìè âîþâàòè, òðåáà ãðå÷êó ñ³ÿòè»

8

), Ïðè-

ëóöüêèé (Ñêóðàòåíêî, ìîæëèâî ²âàí Øêóðàò), ѳâåðñüêèé, òîáòî ×åðí³ã³âñüêèé
(Ìàðòèí Íåáàáà), í³æèíñüêèé (Ïðîê³ï Øóìåéêî). Ï³ä ¹9–10 àâòîð äîêóìåíòó
íàçâàâ ÷îìóñü ñåðåä ë³âîá³÷íèõ ïîëê³â Óìàíñüêèé òà ²âàíñüêèé. Òóò ÿâíà ïî-
ìèëêà ³ ìîæëèâî ìàëî áóòè: Óìàíñüêèé ïîëê, à óìàíñüêèì ïîëêîâíèêîì – Ñòå-
ïàí ²âàíñüêèé. Ó äæåðåëàõ çãàäóºòüñÿ é ³íø³ ïîëêè, íàïðèêëàä Áàòóðèíñüêèé
³ Çàäí³ïðîâñüêèé (Ãàäÿöüêèé(?), àëå íå âèêëþ÷åíî, ùî îäí³ é ò³ æ êîçàöüê³ ïîë-
êè íàçèâàëèñÿ ïî-ð³çíîìó. Ïîëîíåíèé êîçàê Äåì’ÿí Øèìîí ³ç ×óäíîâà, êîòðèé
ñëóæèâ ïåðåä òèì ó ïîëêó Íåáàáè, ââàæàâ, ùî ç Á.Õìåëüíèöüêèì áóëî àæ 30
(!) êîçàöüêèõ ïîëê³â. Ó ñâ³òë³ íîâîâèÿâëåíèõ íàìè äîêóìåíò³â, êîòð³ çíàõîäÿòü-
ñÿ ó ñêëàä³ ôóíäàìåíòàëüíîãî Òàá³ðíîãî ùîäåííèêà ßíóøà Ðàäçèâèëà

9

, ìîæíà

çíàéòè ïåâíå ïîÿñíåííÿ òàêî¿ âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ ïîëê³â. Á.Õìåëüíèöüêèé ³ç ìå-
òîþ çàïëóòàòè ñóïðîòèâíèêà ä³ëèâ ïîëêè ³ ö³ ¿õí³ ÷àñòèíè ä³ÿëè íà ð³çíèõ ôðîí-
òàõ. Îòæå, âèõîäèëî, ùî, ñêàæ³ìî, ͳæèíñüêèé ïîëê áðàâ ó÷àñòü ó îáëîç³ Çáà-
ðàæà, à âîäíî÷àñ ³ â ïîõîä³ íà Á³ëîðóñü ó ñêëàä³ àð쳿 Ì.Êðè÷åâñüêîãî. Íàñ-
ïðàâä³ æ ä³ÿëè òàì ò³ëüêè ïîëîâèíè öüîãî ïîëêó, â³äïîâ³äíî áóëà ìåíøîþ ³
ê³ëüê³ñòü âîÿê³â ó íèõ.

Äî ÷èñëà ãåíåðàëüíî¿ ñòàðøèíè öåé äîêóìåíò çàðàõîâóº, êð³ì ãåòüìàíà,

â³éñüêîâîãî ïèñàðÿ ²âàíà Äåìêîâè÷à (Êðåõîâåöüêîãî) ç Êîðñóí³, ïèñàðÿ «ïî-
êîºâîãî ãåòüìàíñüêîãî» ²âàíà Âèãîâñüêîãî, ãåíåðàëüíîãî îáîçíîãî ²âàíà ×îðíî-
òó (×àðíîòó, ×åðíÿòó) ç ×èãèðèíà, ãåíåðàëüíîãî ñóääþ Áðåóñà ç ×åðêàñ òà ãåíå-
ðàëüíèõ îñàâóë³â Äåìêà ç ×èãèðèíà òà Ëèñîâöÿ ç ßãîòèíà. Öåé æå äîêóìåíò
ñâ³ä÷èòü, ùî êîæåí ïîëê ìàâ íà îçáðîºíí³ ïî 6 ãàðìàò, íå ðàõóþ÷è 24, êîòð³
çíàõîäèëèñÿ ó ðîçïîðÿäæåíí³ ãåòüìàíà. Îòæå, âèõîäèòü óêðà¿íñüêà àðòèëåð³ÿ
íàðàõîâóâàëà ðàçîì 144 ãàðìàòè. Îäíàê ³íø³ äæåðåëà ïîäàþòü ìåíøó ê³ëüê³ñòü
ãàðìàò. Ïîëîíåí³ êîçàêè, çàõîïëåí³ â³éñüêàìè êîðîííîãî ï³ä÷àøîãî Ìèêîëè
Îñòðîðîãà ï³ä Ìàíà÷èíîì 8 ëèïíÿ, ïîêàçàëè, ùî â óêðà¿íñüêîìó â³éñüêó áóëî

19

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

24 ãàðìàòè, ÿê³ òÿãíóëè óïðÿæêè ïî 4 êîíåé ³ 2 âàæê³ ãàðìàòè, êîòð³ òÿãíó-
ëè óïðÿæêè ïî 6 êîíåé. Áóëî ùå 6 ãàðìàò ó ïîëêó Ì.Ãëàäêîãî. Çà ñâ³ä÷åííÿ-
ìè Ä.Øèìîíà, ó êîçàê³â áóëî âñüîãî 30 ãàðìàò

10

. Âåñü ïîðîõ â óêðà¿íñüêîìó

â³éñüêó áóëî íàâàíòàæåíî íà 6 âîç³â. Ùîïðàâäà ç Ãåòüìàíùèíè ïîñò³éíî ï³äâî-
çèëè ïîðîõ ï³ä Çáàðàæ, ïðè÷îìó íàéá³ëüøèé âíåñîê çðîáèëè â öþ ñïðàâó
êè¿âñüê³ ì³ùàíè. Ïðîòå, ïîðîõó ÿâíî áðàêóâàëî ³ éîãî ïðîäàâàëè ó òàáîð³ ïî
1–1,5 çëîòîãî çà ôóíò. Óæå íà ïî÷àòêó ñåðïíÿ ï³ä ÷àñ îáëîãè â òàáîð³ ó ïîâ-
ñòàíö³â áðàêóâàëî ³ ïðîâ³àíòó. Ó ðàä³óñ³ 5 ìèëü íå ìîæíà áóëî çíàéòè æîäíî¿
çåðíèíè, òîìó ôóðàæèðè ÷àòàìè íå ìåíøå 20 äóø øóêàëè ïðîâ³àíò çà ìåæàìè
äåñÿòèìèëüíî¿ çîíè. Äóæå â³ä÷óâàâñÿ ³ áðàê ñîë³. Òîä³ êóïö³ ç Ìîñêîâùèíè ïðî-
äàâàëè ¿¿ ï³ä Çáàðàæåì ïî òàëÿðó çà «îñìà÷êó».

Øâèäêå ïðîñóâàííÿ óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà íà çàõ³ä çíà÷íîþ ì³ðîþ çàâäÿ÷ó-

âàëî äîáð³é ïðàö³ ðîçâ³äêè. Ùå â ëþòîìó 1649 ð. ³ç Ïåðåÿñëàâà áóëî âèñëàíî ó
âîðîæèé òèë 2 òèñ. ðîçâ³äíèê³â, ñåðåä ÿêèõ, äî ðå÷³, áóëî ÷èìàëî ïîëÿê³â. Áåç-
ïîñåðåäíüî ä³ÿëüí³ñòþ ðîçâ³äíèê³â êåðóâàâ ïîëêîâíèê Òàðàñåíêî (çà ³íøèìè äà-
íèìè – Ñòàñåíêî). Ö³ ëþäè çàéøëè àæ óãëèá åòí³÷íî¿ Ïîëüù³, ä³ÿëè íà Ïîç-
íàíüùèí³, íà ïðóññüêèõ êîðäîíàõ, ó ѳëå糿, ¿õí³ ñë³äè áóäóòü ïîò³ì âèÿâëåí³ ó
×åõ³¿, Ìîðà⳿, íàâ³òü ó ³äí³ (Àâñòð³ÿ). Íà ïî÷àòêó ÷åðâíÿ 1649 ð. ó Ñàìáîð³
ïîëÿêè àðåøòóâàëè òðüîõ ðîçâ³äíèê³â Á.Õìåëüíèöüêîãî, êîòð³ íåñëè ãåòü-
ìàíñüê³ «çàçèâí³ ëèñòè». 10 òðàâíÿ íà çàõ³äí³é Óêðà¿í³ áóëî àðåøòîâàíî îäíî-
ãî ðîçâ³äíèêà, îäÿãíåíîãî «ïî-ïîï³âñüêîìó». ϳä Äóáíîì ³ Êîñòÿíòèíîâèì áóëî
âèêðèòî äâîõ ðîçâ³äíèê³â, êîòð³ ìàëè ä³çíàòèñÿ ïðî ÷èñåëüí³ñòü ïîëüñüêîãî
â³éñüêà, îñîáëèâî ïðî ÷àñòèíè í³ìåöüêèõ òà óãîðñüêèõ íàéìàíö³â. Îäíîãî ç
ðîçâ³äíèê³â áóëî ïîñàäæåíî ó Êîñòÿíòèíîâ³ íà ïàëþ. 8 ñåðïíÿ ó ñòàí³ êî-
ðîë³âñüêî¿ àð쳿, ÿêà ðóõàëàñÿ íà Çáîð³â, ñï³éìàëè òà ïîâ³ñèëè òðüîõ
ðîçâ³äíèê³â Á.Õìåëüíèöüêîãî: äâîõ óêðà¿íö³â òà öèãàíà. Óðåøò³, ï³ä ÷àñ îáëî-
ãè Çáàðàæà äî ïîâñòàíö³â ÷àñòî ïåðåá³ãàëè ñîëäàòè óêðà¿íñüêîãî ïîõîäæåííÿ,
êîòð³ íåñëè ç ñîáîþ ö³ííó ³íôîðìàö³þ ïðî ñòàíîâèùå ó ïîëüñüêîìó â³éñüêó.

Íå âòðà÷àëà ìàðíî ÷àñó é ïîëüñüêà àðì³ÿ. Ïîêè ßí Êàçèìèð çáèðàâ ó Âàð-

øàâ³ â³éñüêî ç ð³çíèõ ðåã³îí³â Ïîëüù³ òà çàêîðäîííèõ äåðæàâ, ïîêè ïîëüñüêèé
óðÿä âèäàâàâ óí³âåðñàëè ùîäî â³éñüêîâî¿ ìîá³ë³çàö³¿, ðåìîíòó øëÿõ³â ³ çáîðó
ïðîâ³àíòó, òîùî, àðì³ÿ Ô³ðëåÿ ä³ñòàëàñÿ âæå äî Çàñëàâà. ¯¿ àâàíãàðä íà ÷îë³ ³ç
Ñóõîäîëüñüêèì 1 ÷åðâíÿ 1649 ð. çàâäàâ â³ä÷óòíî¿ ïîðàçêè óêðà¿íñüêèì â³éñü-
êàì, ùî ñòåðåãëè êîðäîí, ï³ä Ñóëüæèíöÿìè (Øóëüæèíöÿìè). Òÿæê³ áî¿ áóëè
çìóøåí³ âåñòè é ïåðåäîâ³ ïîëêè Á.Õìåëüíèöüêîãî, êîòð³ íàñòóïàëè íà ï³âäí³
Âîëèí³. Öèìè ä³ÿìè êîìàíäóâàëè Áîãóí, Îëåêñàíäðåíêî, Ñòåïàí (Ñòåïêà) ³
ÿêèéñü ßõèì

11

, êîòðèé çàì³íèâ ²âàíà Ãàíæó (â îñòàííüîìó âèïàäêó ìîâà éäå ïðî

Óìàíñüêèé ïîëê, à ²âàí Ãàíæà ï³ä ÷àñ Ïèëÿâåöüêî¿ áèòâè 1648 ð. ÷è òî çàãè-
íóâ , ÷è òî ïîòðàïèâ ó ïîëîí ³ ïåðåéøîâ ïîò³ì íà ïîëüñüêó ñëóæáó). Òîä³ õîðóã-
âè Êîðèöüêîãî òà Ïøèºìñüêîãî âçÿëè Çâÿãåëü òà Îëèêó. Ëÿíöêîðîíñüêèé, êîò-
ðèé ä³ÿâ ï³âäåíí³øå, çìóñèâ êàï³òóëþâàòè íà ïî÷åñíèõ óìîâàõ ãàðí³çîí Îñòðî-
ïîëÿ, êîòðèì êîìàíäóâàâ Êðèâîíîñåíêî (13.06.1649 ð.). Êîçàêè ìóñèëè ïîêè-
íóòè òàêîæ Ãðèöåâ, Ïîëîííå òà Ëþáàð. Ñêîðèñòàâøèñü öèì, äî Ô³ðëåÿ ï³äòÿãó-
âàëèñÿ ïîïîâíåííÿ. Êíÿçü ßðåìà Âèøíåâåöüêèé, çà êîòðèì â óêðà¿íñüê³é
³ñòîð³îãðàô³¿ ì³öíî çàêð³ïèëàñÿ ñïðàâåäëèâà ðåïóòàö³ÿ êàòà Óêðà¿íè, óæå ñòàâ
ó Âèøíåâö³, à ïîä³ëüñüêèé âîºâîäà – ï³ä Ãàëè÷åì, ïðèäóøóþ÷è íà ñâîºìó øëÿ-
õó ñåëÿíñüê³ ïîâñòàííÿ, êîòð³ ðàç-ó-ðàç âèáóõàëè ó ð³çíèõ ðàéîíàõ Ãàëè÷èíè,
Âîëèí³ òà Ïîä³ëëÿ.

×åðåç àêòèâí³ ä³¿ âîðîæî¿ àð쳿 Á.Õìåëüíèöüêèé ñïðÿìóâàâ âåëèê³ ñèëè óê-

ðà¿íñüêîãî òà êðèìñüêîãî â³éñüêà íà ï³âäåíü Âîëèí³. Öåé êîíòðíàñòóï óêðà¿íñü-
êèõ â³éñüê ñåðåäèíè ÷åðâíÿ 1649 ð. âèÿâèâñÿ äóæå åôåêòèâíèì. Íåâäîâç³ Áðàö-
ëàâñüêèé ïîëê Ä.Íå÷àÿ, ä³þ÷è ðàçîì ³ç îðäèíöÿìè Øèðèí-áåÿ, â³äâîþâàâ
Îñòðîã; ×åðí³ã³âñüêèé ïîëê Ì.Íåáàáè òà îðäèíö³ Õ³äèë-áåÿ âçÿëè Çàñëàâ; Á³ëî-

20

Þ.À.Ìèöèê

öåðê³âñüêèé ïîëê Ì.Ãðîìèêè ç îðäèíöÿìè Øàðôëàí-ìóðçè îâîëîä³â Êîðöåì.
Îñîáëèâî âàæëèâèì áóâ óñï³õ ²ðê볿âñüêîãî ïîëêó Ô.Äæåäæåë³ÿ, êîòðèé ðàçîì
³ç ïåðåêîïñüêèìè îðäèíöÿìè Êàðà÷-áåÿ âèçâîëèâ Ìåäæèá³æ. Öèì ñàìèì áóâ
ç³ðâàíèé ïëàí çàñíóâàííÿ ïîëüñüêîãî òàáîðó ó Êîñòÿíòèíîâ³. Ùîá íå îïèíèòè-
ñÿ ó ì³øêó, ïîëüñüê³ â³éñüêà â ïàí³ö³ êèíóëèñÿ âíî÷³ ñï³øíî â³äñòóïàòè ³ öåé
â³äõ³ä ñàì êîðîëü íàçâàâ óòå÷åþ. Ìîðàëüíèé äóõ ïîëüñüêîãî â³éñüêà ð³çêî ï³ä-
óïàâ. Òàê, êîëè æîâí³ðè ç ðîç’¿çäó ðîòì³ñòðà Ëóêàøà Ãóëåâè÷à, çâåíèãîðîäñü-
êîãî ñòàðîñòè, çóñòð³âøè çàã³í ³ç ìîëäàâàí ³ òàòàð-íàéìàíö³â, ÿêèé ïîñï³øàâ äî
Âèøíåâåöüêîãî, ïîäóìàëè, ùî öå îðäèíñüê³ ñèëè ³ òîìó âòåêëè

12

. dz çíà÷íèìè

òðóäíîùàìè âäàëîñÿ îïàíóâàòè ñèòóàö³þ ³ ïðèïèíèòè çàâîðóøåííÿ ñåðåä ÷å-
ëÿä³, ãîòîâî¿ äî âòå÷³. Ô³ðëåþ çà òàêèõ óìîâ äîâåëîñÿ çàêëàäàòè îáîðîííèé òàá³ð
íå â Êîñòÿíòèíîâ³, à ó Çáàðàæ³, òîáòî çíà÷íî çàõ³äí³øå, í³æ ïëàíóâàëîñÿ. Çà öå
êîðîëü ßí Êàçèìèð äîáðÿ÷å âèëàÿâ Ô³ðëåÿ ó ñâîºìó ëèñò³ äî íüîãî â³ä 24 ÷åðâ-
íÿ. Êîðîëü âêàçóâàâ ì³æ ³íøèì, ùî òàêà âòå÷à ïîëÿê³â ï³äíåñëà äóõ ³éñüêà Çà-
ïîð³çüêîãî ³ ïîñëàáèëà çàâçÿòòÿ ïîëüñüêèõ â³éñüê

13

. Ô³ðëåé âèïðàâäîâóâàâñÿ

òèì, ùî â³í ìàâ íåâåëèêå â³éñüêî (âñüîãî 6 òèñ.), õî÷à éîìó áóëî îá³öÿíî äàòè
çíà÷íî á³ëüøå (20 òèñ.), ñêàðæèâñÿ ³ íà äåçåðòèðñòâî, áðàê ãðîøåé äëÿ ñïëàòè
â³éñüêó æîëäó, íà òèñê íà íüîãî ç áîêó ³íøèõ âîºíà÷àëüíèê³â, êîòð³ ðàäèëè éî-
ìó â³äñòóïàòè äàë³ íà çàõ³ä àáî íà ï³âäåíü, äî Êàì’ÿíöÿ-Ïîä³ëüñüêîãî. Êîðîëü
æå ðåçîííî âêàçóâàâ íà òå, ùî ó â³éñüêó íå ìîãëî áóòè ìåíøå ÿê 10 òèñ. âî-
ÿê³â, ùî ï³äêð³ïëåííÿ äî Ô³ðëåÿ ïîñò³éíî íàäõîäèëè é íàäõîäÿòü. ijéñíî, ïðî-
òÿãîì êîðîòêîãî ÷àñó äî Çáàðàæà ï³äòÿãëèñÿ âåëèê³ çàãîíè õîðóíæîãî êîðîííî-
ãî Îëåêñàíäðà Êîíåöïîëüñüêîãî, êàì’ÿíåöüêîãî êàøòåëÿíà Ñòàí³ñëàâà Ëÿíöêî-
ðîíñüêîãî, êîðîííîãî ï³ä÷àøîãî Ìèêîëè Îñòðîðîãà, êíÿçÿ Ñàì³éëà Êîðåöüêîãî,
ëüâ³âñüêîãî ñòàðîñòè Àäàìà ²ºðîí³ìà Ñåíÿâñüêîãî, êîðîííîãî îáîçíîãî, áðàö-
ëàâñüêîãî ñòàðîñòè Ñàìóåëÿ ªæ³ Êàëèíîâñüêîãî òà ³í. Àëå îñîáëèâå çíà÷åííÿ
ìàâ ïðèõ³ä ï³ä Çáàðàæ â³éñüêà ðóñüêîãî âîºâîäè êíÿçÿ ßðåìè Âèøíåâåöüêîãî,
ÿêèé êîðèñòóâàâñÿ â ïîëüñüêîìó â³éñüêó êóäè á³ëüøèì àâòîðèòåòîì, í³æ ñòàð-
øèé çà íüîãî çà ïîñàäîþ À.Ô³ðëåé. Óñüîãî òàì ç³áðàëîñÿ ÿê ì³í³ìóì ïîíàä
30 òèñ. êîðîííîãî â³éñüêà, íå ðàõóþ÷è ñåëÿí, ê³ëüêà òèñÿ÷ ÿêèõ óòåêëî â³ä
âîºííèõ íåçãîä äî Çáàðàæà ³ ¿õ âèêîðèñòîâóâàëè íàñàìïåðåä äî çåìëÿíèõ òà ðå-
ìîíòíèõ ðîá³ò. Íàéáëèæ÷³ çíà÷í³ ãðóïè ïîëüñüêîãî â³éñüêà ñòîÿëè ï³ä Ãàëè÷åì
(ï³ä êîìàíäóâàííÿì Ñ.Ïîòîöüêîãî), à òàêîæ ï³ä Ñîêàëåì, Ãëèíÿíàìè, Áðîäàìè
òà Çîëî÷åâîì. Âîíè ïèëüíóâàëè ïðîõîäè â ãëèá çàõ³äíîóêðà¿íñüêèõ çåìåëü ³ îä-
íî÷àñíî ï³âäåíí³ êîðäîíè Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿, ïðèäóøóâàëè ïîâñòàííÿ îïðèøê³â
òà ñåëÿí.

Ïåðåëîì ó êàìïàí³¿ íà êîðèñòü óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà ïðèñêîðèâ âèñòóï ó

ïîõ³ä ñàìîãî êîðîëÿ. 24 ÷åðâíÿ, â³äñëóæèâøè ìåñó ó êîñòåë³ ñâ. ßíà ³ ä³ñòàâøè
áëàãîñëîâåííÿ ïàïñüêîãî íóíö³ÿ Äæîâàíí³ Òîððåñà, ßí Êàçèìèð ïåðåéøîâ íà
ïðàâèé áåðåã ³ñëè äî òîä³øíüîãî ïåðåäì³ñòÿ Âàðøàâè – Ïðàãè. 3 ëèïíÿ 1649 ð.
êîðîëü óæå áóâ ó Ëþáë³í³, äå ïðîòÿãîì äâîõ òèæí³â çáèðàâ â³éñüêà, à 17 ëèïíÿ
âèðóøèâ ³ç Ëþáë³íà íà Êðàñíîñòàâ, çâ³äòè – íà Çàìîñòÿ òà Ñîêàëü. ²ç öèì ìàð-
øåì íà ñõ³ä êîðîë³âñüêî¿ àð쳿 Á.Õìåëüíèöüêèé õî÷-íå-õî÷ ìóñèâ ðàõóâàòèñÿ ³
òðèìàòè íà çíà÷í³é â³äñòàí³ â³ä Çáàðàæà òàòàðñüê³ òà íîãàéñüê³ çàñòàâè.

Ïîâåðí³ìîñÿ îäíàê äî àð쳿 Ô³ðëåÿ. ¯¿ ïîëêîâîäåöü îáðàâ íàéåôåêòèâí³øèé

çà òèõ óìîâ ïëàí: ñõîâàòèñÿ çà ñò³íàìè ïåðøîêëàñíî¿ ôîðòåö³, ÿêó çáóäóâàëè
çîâñ³ì íåäàâíî, ó 30-õ ðð. ÕV²² ñò. Öå ç ïîõâàëîþ â³äçíà÷àâ Àäàì Êèñ³ëü, à
ï³çí³øå é óñ³ ïðåäñòàâíèêè ïàí³âíî¿ âåðõ³âêè Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿. Ìàþ÷è âåëèêèé
ì³ë³òàðíèé äîñâ³ä, Ô³ðëåé çàõîäèâñÿ äî ïðèáóòòÿ óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà âñ³ëÿêî
çì³öíþâàòè ôîðòèô³êàö³éí³ ñïîðóäè ì³ñòà ³ ïðèëÿãàþ÷îãî äî íüîãî òàáîðó. Íà
ôëàíãàõ áóëè ïîñòàâëåí³ âåëèê³ ôîðòè, çðîáëåíî ðåäóòè. Óêð³ïëåííÿ áóëè
âëàøòîâàí³ òàêèì ÷èíîì, ùîá óêðà¿íñüêå â³éñüêî íå ìîãëî â³äð³çàòè ïîëüñüêó
çàëîãó â³ä ñòàâêà. Áóëè âæèò³ çàõîäè, ùîá çá³ëüøèòè çàïàñè ïðîâ³àíòó òà ôóðà-

21

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

æó. Ïðîâ³àíòó çàãîòóâàëè íà ì³ñÿöü, àëå ôóðàæó âèéøëî çíà÷íî ìåíøå. Îñü ÿê
ïèñàâ ïðî ïðèãîòóâàííÿ Ô³ðëåÿ ôðàíöóçüêèé ìåìóàðèñò Ï’ºð Øåâàëüº, êîòðèé
âèêîðèñòàâ ïðè öüîìó òâ³ð í³ìåöüêî-ïîëüñüêîãî õðîí³ñòà, îô³ö³éíîãî êîðîë³âñü-
êîãî ³ñòîð³îãðàôà, Éîàõèìà Ïàñòîð³ÿ: «Ô³ðëåé … çàçäàëåã³äü íàêàçàâ ç³áðàòè áà-
ãàòî õàð÷³â ³ ïîëàãîäèòè ñòàð³ óêð³ïëåííÿ â ì³ñò³ Çáàðàæ³ òà çàìêó, à òàêîæ çà-
õèñòèòè ñâ³é òàá³ð ì³öíèìè øàíöÿìè, íà ôëàíãàõ ÿêèõ áóëè ôîðòè ³ ðåäóòè;
îñîáëèâó óâàãó â³í ïðèä³ëèâ óêð³ïëåííþ ñâîºð³äíîãî ñòàâó, ÿêèé çàáåçïå÷èâ áè
éîãî äîñòàòíüîþ ê³ëüê³ñòþ âîäè òàêèì ÷èíîì, ùîá âîðîã íå çì³ã â³äâåñòè âî-
äó»

14

. Âîäíî÷àñ òâåðåç³ ãîëîâè âêàçóâàëè íà íàäòî âåëèê³ ðîçì³ðè òàáîðó, êîò-

ðèé ãîäèâñÿ á õ³áà ùî äëÿ 100-òèñÿ÷íîãî â³éñüêà. Ñàì æå Ô³ðëåé êîðèñòóâàâñÿ
íå äóæå âåëèêîþ ïîïóëÿðí³ñòþ â ïîëüñüêîìó â³éñüêó óæå õî÷à á òîìó, ùî áóâ
ïðîòåñòàíòîì (êàëüâ³í³ñòîì), à íå êàòîëèêîì, à ùå é òîìó, ùî íå äóæå âì³ëî êå-
ðóâàâ â³éñüêàìè ïðè â³äñòóï³ äî Çáàðàæà.

Òèì ÷àñîì óêðà¿íñüêà àðì³ÿ íåâïèííî íàáëèæàëàñÿ äî ïîëüñüêîãî òàáîðó.

Óæå 1 ëèïíÿ 1649 ð. Á.Õìåëüíèöüêèé ïðîìèíóâ Áàçàë³þ. Â àâàíãàðä³ éøîâ
Áðàöëàâñüêèé ïîëê Äàíèëà Íå÷àÿ, à â àð’ºðãàðä³ – Ìèðãîðîäñüêèé ïîëê Ìàòâ³ÿ
Ãëàäêîãî, ÿêèé ðàçîì ³ç Á³ëîöåðê³âñüêèì ïîëêîì ââàæàâñÿ íàé÷èñåëüí³øèì.
Ñàì ãåòüìàí çíàõîäèâñÿ â ñåðåäèí³ ïîõ³äíîãî ïîðÿäêó, à êðèìñüê³ òà íîãàéñüê³
îðäè ïðèêðèâàëè ïîâñòàíö³â ³ç ôëàíã³â. Á.Õìåëüíèöüêèé â³â ñâîþ àðì³þ íà
×îëãàíñüêèé Êàì³íü, àëå, ä³çíàâøèñü ïðî óêðèòòÿ ïîëüñüêîãî â³éñüêà ó Çáà-
ðàæ³, çì³íèâ ñâ³é ïîïåðåäí³é ïëàí. Îäíàê ïîëüñüêèõ âîºíà÷àëüíèê³â ³ íàäàë³
òðèâîæèëè ÷óòêè ïðî òå, ùî Á.Õìåëüíèöüêèé ðóøຠáåçïîñåðåäíüî íà êîðîëÿ,
ãðîìëÿ÷è íà ñâîºìó øëÿõó ïîëüñüê³ çàñëîíè òà ï³äêð³ïëåííÿ, ÿê³ òÿãëèñÿ íà
ñõ³ä. Çà äåÿêèìè äàíèìè Á.Õìåëüíèöüêèé â³ääàâ íàêàç ³òè íà ×îëãàíñüêèé
Êàì³íü ïîëêó Ì.Ãëàäêîãî, àëå ïîêè ùî áðàê äîêëàäí³øî¿ ³íôîðìàö³¿.

Ãåòüìàí ³øîâ íà Çáàðàæ øâèäêî é òàºìíî. ³í íàâ³òü çàáîðîíèâ êîçàêàì õî-

äèòè íà ðîçâ³äêó ìàëèìè ÷àòàìè, ùîá çìåíøèòè âîðîãó øàíñè ä³ñòàòè «ÿçèêà».
Ó ðåçóëüòàò³ ïðîòÿãîì óñüîãî ìàðøó íà Çáàðàæ òà ïîäàëüøî¿ îáëîãè ïîëüñüê³
âîºíà÷àëüíèêè ìàéæå íå çíàëè ïðî ì³ñöåçíàõîäæåííÿ óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà ³
íàì³ðè éîãî êåð³âíèê³â. Íå äîïîìàãàëè é ãðîø³, ïðèä³ëåí³ øïèãóíàì, ³ òå, ùî
øïèãóí³â ³ç ÷èñëà óêðà¿íö³â ïîñèëàëè íà ñõ³ä, áåðó÷è â çàðó÷íèêè ¿õí³õ æ³íîê
òà ä³òåé. Ó áàãàòüîõ ëèñòàõ ïîëüñüêî¿ øëÿõòè, ïèñàíèõ ï³ä ÷àñ êàìïàí³¿ 1649 ð.,
ÿê âëàñíå ³ ïîïåðåäíüîãî ðîêó, ÷àñòåíüêî òðàïëÿþòüñÿ ñêàðãè íà áðàê ³íôîð-
ìàö³¿ ïðî 䳿 óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà. Ñàì Ô³ðëåé ïèñàâ êîðîëåâ³ ç-ï³ä Çáàðàæà
7 ëèïíÿ: «øïèãóí³â ä³ñòàòè – ð³÷ íåìîæëèâà, à â³ä â’ÿçí³â àí³ äîáðîì, àí³ ìó-
êàìè í³ö íå ìîæåìî äîâ³äàòèñÿ»

15

. Ìàðö³í Ìåãåð ñêàðæèâñÿ êîðîë³âñüêîìó ñåê-

ðåòàðåâ³ ªðîí³ìó ϳíîöö³ íà òå, ùî íå ìîæíà ä³ñòàòè æîäíî¿ çâ³ñòêè ïðî àðì³þ,
ÿêà çíàõîäèòüñÿ ó Çáàðàæ³

16

. ßñíà ð³÷, ùî âñ³ øëÿõè â³ä Çáàðàæà áóëè íàä³éíî

ïåðåêðèò³ óêðà¿íñüêèìè òà êðèìñüêèìè çàãîíàìè.

8 ëèïíÿ (òóò ³ äàë³ äàòóâàííÿ ïîä³é ïîäàíå çà íîâèì ñòèëåì) Ô³ðëåé áóâ

çìóøåíèé âèñèëàòè çà «ÿçèêîì» âåëèêèé ðîç’¿çä ³ç 15 õîðóãîâ (1500 ê³ííîòè)
íà ÷îë³ ç ïîëüíèì ïèñàðåì, ðîòì³ñòðîì Àíäæåºì Ñåðàêîâñüêèì òà âåëèêî-
ïîëüñüêèì ðîòì³ñòðîì ßðîøåì ϳãëîâñüêèì. Öüîãî æ äíÿ ïðîéøëà ñèëüíà çëè-
âà ³ áëèñêàâêà âäàðèëà ïðîñòî â ï³õîòíèé ïðàïîð Ô³ðëåÿ, ùî àæ í³ÿê íå â³ùó-
âàëî äîáðà ïîëüñüêîìó â³éñüêó. Öå âèÿâèëîñÿ âæå â òîìó, ùî óêðà¿íñüê³ ïîâñ-
òàíö³ îïèíèëèñÿ çíà÷íî áëèæ÷å äî Çáàðàæà, í³æ ãàäàëî ïîëüñüêå êîìàíäóâàí-
íÿ. 9 ëèïíÿ çàã³í Ñåðàêîâñüêîãî áóâ ðîçáèòèé êîçàêàìè á³ëÿ ïåðåïðàâè ï³ä
×îëãàíñüêèì Êàìåíåì. Ìåìóàðèñò Àëüáðåõò Ñòàí³ñëàâ Ðàäçèâ³ëë ââàæàâ, ùî
öåé çàã³í áóëî ðîçãðîìëåíî âùåíò ³ âðÿòóâàòèñÿ âäàëîñÿ ò³ëüêè éîãî êîìàíäè-
ðó. Àâòîð àíîí³ìíîãî ùîäåííèêà Çáàðàçüêî¿ îáëîãè âèçíà÷ຠâòðàòè ó 78 âî-
ÿê³â, ó ò. ÷. 18 øëÿõòè÷³â, íå ðàõóþ÷è ïîëîíåíèõ. ²íøèé ïîëüñüêèé ùîäåííèê
âèçíà÷ຠâòðàòè âáèòèìè òà ïîëîíåíèìè ó 29 øëÿõòè÷³â, ó ò. ÷. äâîõ øëÿõ-
òè÷³â Ìàíüê³âñüêèõ, òà çíà÷íà ê³ëüê³ñòü ÷åëÿä³. Çäàºòüñÿ, ³ñòèíà ëåæèòü äåñü

22

Þ.À.Ìèöèê

ïîñåðåäèí³, áî é ïîëüñüêîìó ðîç’¿çäó âäàëîñÿ çàõîïèòè ó ïîëîí òðüîõ êîçàê³â, ó
ò. ÷. îäíîãî êîçàêà ç Ãàäÿ÷à, êîòð³ ç³çíàëèñÿ ó áëèçüêîìó ï³äõîä³ Á.Õìåëüíèöü-
êîãî. Ó ïîëüñüêîìó òàáîð³ ç÷èíèëàñÿ òðèâîãà, îäíàê âîíà âèÿâèëàñÿ ìàðíîþ.
Òîä³ áóëî ïðîâåäåíî íàðàäó ùîäî ñïîñîáó ïîäàëüøèõ ä³é: ÷è çóñòð³÷àòè óê-
ðà¿íñüêó àðì³þ â òàáîð³, ÷è â ïîë³ ïåðåä òàáîðîì. Âèð³øèëè âñå æ íå ðèçèêóâà-
òè ³ ñèä³òè çà ñò³íàìè ôîðòåö³. Òðîõè çàñïîêî¿âøèñü, êåð³âíèêè ïîëüñüêîãî
â³éñüêà çâàæèëèñÿ âèñëàòè âåëèêèé çàã³í òàê çâàíî¿ «ëóæíî¿ ÷åëÿä³»(òîáòî
ñëóã, ¿çäîâèõ, ôóðàæèð³â) ï³ä ïðîâîäîì 18 øëÿõòè÷³â, ùîá ïîïîâíèòè çàïàñè
ïðîâ³àíòó òà ôóðàæó ïåðåä òðèâàëîþ îáîðîíîþ. ªäèíîþ âò³õîþ äëÿ ïîëÿê³â ñòà-
ëî ïðèáóòòÿ äî Çáàðàæó ðóñüêîãî âîºâîäè êíÿçÿ ßðåìè Âèøíåâåöüêîãî.

10 ëèïíÿ áðàê ðîçâ³äóâàëüíèõ äàíèõ àáî æ ¿õ õèáí³ñòü ïðèçâåëè äî ÷åðãî-

âî¿ ïîðàçêè ïîëüñüêîãî â³éñüêà. Î 15-é ãîäèí³ (çà ³íøèìè äàíèìè – î 18-é) âå-
ëèê³ ñèëè óêðà¿íñüêî-êðèìñüêî¿ ê³ííîòè çíåíàöüêà ç’ÿâèëèñÿ ïåðåä Çáàðàæåì
³ç áîêó Âèøíåâöÿ. Ñïî÷àòêó âîíè ðîçáèëè ðîç’¿çä ï³ä êîìàíäóâàííÿì Ñâåõîâñü-
êîãî ³ òîé ïîâåðíóâñÿ äî Çáàðàæà íå ò³ëüêè áåç ñïîä³âàíîãî «ÿçèêà», àëå é óò-
ðàòèâøè çàáèòèìè ê³ëüêà ñîò ñâî¿õ ëþäåé. Óíàñë³äîê ¿õíüîãî øâèäêîãî ìàíåâ-
ðó 4–6 òèñ. «ëóæíî¿ ÷åëÿä³», ÿêà ðóõàëàñÿ îêðåìèìè ãðóïàìè îáòÿæåíà âåëè-
êîþ ê³ëüê³ñòþ êîíåé, áóëè â³äð³çàí³ â³ä ïîëüñüêîãî òàáîðó, óáèò³ àáî çàõîïëåí³
â ïîëîí. Óæå òîä³ âèÿâèâñÿ æîðñòîêèé õàðàêòåð â³éíè, ñèëüíèé àíòàãîí³çì ì³æ
âîðîãóþ÷èìè ñòîðîíàìè. Ìàéæå âñ³ ïîëîíåí³ áóëè òîä³ ïîðóáàí³ íà ì³ñö³ ³ ò³ëü-
êè ÷îòèðüîì ³ç íèõ óðÿòóâàâ æèòòÿ â³éñüêîâèé ïèñàð ²âàí Âèãîâñüêèé ³ òàºìíî
ïåðåäàâ ¿õ òàòàðàì

17

.

Òîä³ ñïàëàõíóâ ³ ïåðøèé âåëèêèé á³é ï³ä ñò³íàìè Çáàðàæà. Éîãî ðîçïî÷àëè

òàòàðñüê³ ê³ííîòíèêè, ÿê³ ïî÷àëè ãåðö³ ç … òàòàðàìè, ùî áóëè íà ïîëüñüê³é
ñëóæá³. Îñòàíí³ âòðàòèëè ìàéæå 150 âîÿê³â ³ ìóñèëè â³äñòóïàòè. Òîä³ îðäèíö³
²ñëàì-óðåÿ ²²² ³ç ÷àñòèíîþ êîçàê³â óäàðèëè íà ïðàâå êðèëî ïîëüñüêèõ ïî-
ðÿäê³â, äå ñòîÿâ ïîëê ß.Âèøíåâåöüêîãî. Öåé ïîëê âèøèêóâàâñÿ øàõ³âíèöåþ,
äîâîäÿ÷è öèì ñàìèì, ùî íå äóìຠâò³êàòè. Ñïî÷àòêó òàòàðè òðîõè ïîò³ñíèëè ñè-
ëè ß.Âèøíåâåöüêîãî, àëå ¿ì íà äîïîìîãó ïðèéøëè ÷îòèðè õîðóãâè ³ç ÷àñòèí
Î.Êîíåöïîëüñüêîãî, êîòð³ ñòîÿëè â öåíòð³ (õîðóãâè Ì.Çàöâ³ë³õîâñüêîãî, êîòðèé,
ì³æ ³íøèì, áóâ êóìîì Á.Õìåëüíèöüêîãî; Êàëèíîâñüêîãî, Ïðîñêóðè òà Ðàòîâñü-
êîãî). Àëå é öèì íå ïîùàñòèëî, áî âîíè áóëè îòî÷åí³ óêðà¿íñüêî-êðèìñüêèì
â³éñüêîì ³ âæå äóìàëè, ùî íàäõîäèòü ¿õíÿ îñòàííÿ ãîäèíà… Ò³ëüêè ï³äìîãà, ÿêó
íàäàëà õîðîãâà Ñòæàëêîâñüêîãî ç ïîëêó Êîíåöïîëüñüêîãî ³ õîðóãâà Ñåíÿâñüêî-
ãî âðÿòóâàëè ñòàíîâèùå. Ïîëÿêàì óäàëîñÿ âèðâàòèñÿ ç ê³ëüöÿ ³ íàâ³òü äåùî
ïîò³ñíèòè ñâî¿õ ñóïðîòèâíèê³â. Âîäíî÷àñ ïîëÿêè ìóñèëè çàëèøèòè íà ïîë³ áîþ
ê³ëüêàäåñÿò òðóï³â, ó ò. ÷. é õîðóíæîãî ç ðîòè Ðàòîâñüêîãî, óòðàòèëè é ïðàïîð.
Äàë³ îáèäâà â³éñüêà ñòîÿëè â ÷åêàíí³ îäíå ïðîòè äðóãîãî, óäàþ÷èñü ò³ëüêè äî
ãåðö³â, íà ÿêèõ çàãèíóâ âèçíà÷íèé ìóðçà – õàíñüêèé ï³äñêàðá³é. Çà íàêàçîì
Ô³ðëåÿ îáëîæåí³ ñòàëè äîñèïàòè âàëè, ùîá ïî÷óâàòè ñåáå áåçïå÷í³øå. ß.Âèøíå-
âåöüêèé âèð³øèâ íå ðèçèêóâàòè, òîìó ïðèºäíàâ ñâ³é òàá³ð äî çàãàëüíîãî, ÿêèì
êîìàíäóâàâ Ô³ðëåé. Ïåðøèé á³é ïðèí³ñ ïåðåìîãó óêðà¿íñüêî-êðèìñüêîìó â³éñü-
êó, à öå òîä³ ââàæàëîñÿ äîáðèì çíàêîì, ìàëî â³ùóâàòè óñï³õ ó âñ³é êàìïàí³¿.
Íàäâå÷³ð òîãî æ äíÿ äî ñò³í Çáàðàæà ïðèáóëè ãîëîâí³ ñèëè îðäè íà ÷îë³ ³ç ñà-
ìèì õàíîì ²ñëàì-óðåºì ²²² ³ îòàáîðèëèñÿ ï³ä Çáàðàæåì.

Íàñòóïíîãî äíÿ, òîáòî 11 ëèïíÿ, ó ïîëóäåíü, äî Çáàðàæà ï³ä³éøëè ãîëîâí³

ñèëè óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà íà ÷îë³ ç Á.Õìåëüíèöüêèì ³ ðîçòàøóâàëèñÿ òàáîðîì
á³ëÿ òàòàð òà íîãàéö³â, ñòàëè áóäóâàòè óêð³ïëåííÿ ³ ï³ä ë³ñîì. Óêðà¿íñüêî-òà-
òàðñüêå â³éñüêî ïîâí³ñòþ áëîêóâàëî Çáàðàæ. Óêðà¿íñüêèé òàá³ð ðîçòÿãíóâñÿ íà
ö³ëó ìèëþ íà â³äñòàí³ ÷âåðò³ ìèë³ â³ä ñò³í Çáàðàæà. ×åðí³ã³âñüêèé òà ͳæèíñü-
êèé ïîëêè, î÷îëþâàí³ Ìàðòèíîì Íåáàáîþ òà Ïðîêîïîì Øóìåéêîì, ñòàëè îêðå-
ìî, ³ âæå ó ïåðøèé äåíü îêîïàëè ñâ³é òàá³ð ðîâîì ãëèáèíîþ ó 2 ë³êò³, à çàâøèðø-
êè ó 3 ë³êò³.

23

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

ʳëüöå îáëîãè ù³ëüíî çàìêíóëîñÿ íàâêîëî Çáàðàæà... «Ïòàøêè ó ñèëü-

öÿõ» – ïîâ³äîìèâ ïðî öþ ïîä³þ Á.Õìåëüíèöüêèé ñâîãî ñïîäâèæíèêà Ì.Êðè-
÷åâñüêîãî, êîòðèé ãîòóâàâñÿ äî ãåíåðàëüíî¿ áèòâè ç â³éñüêàìè ß.Ðàäçèâ³ëëà
ï³ä Ëîºâîì. Ó öåé æå äåíü ãåòüìàí íåîáåðåæíî ïîîá³öÿâ õàíîâ³, ùî áóäå âå-
÷åðÿòè ó Çáàðàæ³, àëå ÿâíî íåäîîö³íèâ ì³öí³ñòü çáàðàçüêèõ ìóð³â òà ñèëó îá-
ëîæåíèõ.

Ïîïîëóäí³ ðîçïî÷àëèñÿ ãåðö³, à êîçàöüê³ ãàðìàòè ñòàëè ñèñòåìàòè÷íî

îáñòð³ëþâàòè ïîëüñüêèé òàá³ð, íà âàëè çëèâîþ ïîñèïàëèñÿ êóë³ òà ñòð³ëè. Îäèí
³ç îáëîæåíèõ â³äçíà÷èâ, ùî íà Çáàðàæ òîä³ âïàëî á³ëüøå êóëü, í³æ êóðÿ÷èõ
ÿºöü ó Ëüâ³âñüêîìó ïîâ³ò³. Ïîò³ì ðîçïî÷àâñÿ øòóðì, êîòðèé òðèâàâ äî âå÷îðà.
Ò³ëüêè â äâîõ õîðóãâàõ êðàê³âñüêîãî ñòàðîñòè ªæ³ Ëþáîìèðñüêîãî òà Àäàìà Ñå-
íÿâñüêîãî ïîëÿãëî ïîíàä ñòî ê³ííîòíèê³â òà ÷èìàëî ÷åëÿäíèê³â, à ãàðìàòí³ êóë³
ðîçáèëè ¿õí³ íàìåòè. Íàðåøò³ í³÷íà òåìðÿâà ðîçâåëà âîðîãóþ÷³ àð쳿.

12 ëèïíÿ, ó ïîíåä³ëîê, îáèäâ³ ñòîðîíè îáìåæèëèñÿ ³íòåíñèâíîþ àðòè-

ëåð³éñüêîþ ïåðåñòð³ëêîþ, âîäíî÷àñ ãîòóþ÷èñü äî ÷åðãîâî¿ áèòâè. Ïîâñòàíöÿìè
áóëà çä³éñíåíà ñïðîáà çàïàëèòè çàìîê, àëå äâà ì³ñüêèõ õëîïöÿ, ÿê³ ïðîáðàëèñÿ
äî ñâîãî ð³äíîãî Çáàðàæà, áóëè ñõîïëåí³ ³ êèíóò³ ó â’ÿçíèöþ. 27 ëèïíÿ ¿õ áóëî
äîïèòàíî, à ï³çí³øå îäíîãî íàâ³òü âèïóùåíî. 7 ñåðïíÿ â³í õîò³â óòåêòè äî ñâî¿õ,
àëå çíîâó áóâ ñõîïëåíèé ïîëÿêàìè.

13 ëèïíÿ, ðàíî-âðàíö³, ðîçïî÷àâñÿ ãåíåðàëüíèé øòóðì Çáàðàæà ç óñ³õ ÷î-

òèðüîõ ñòîð³í, ÿêèé ñòàâ îäíèì ³ç íàéçàïåêë³øèõ çà âñþ ³ñòîð³þ îáëîãè. Ñàì
Á.Õìåëüíèöüêèé îñîáèñòî êåðóâàâ øòóðìîì. Êîçàöüêà ï³õîòà îáñ³ëà Çáàðàæ
«ÿê ìóõè», çàçíà÷àâ îäèí ³ç î÷åâèäö³â, àòàêóþ÷è ç óñ³õ áîê³â. Àëå ãîëîâíèé
óäàð áóëî çàâäàíî ç ï³âäíÿ òà çàõîäó, òóäè, äå çíàõîäèëèñÿ ïîçèö³¿ ÷àñòèí
Ô³ðëåÿ òà ß.Âèøíåâåöüêîãî, ïðè÷îìó â òå ì³ñöå, äå ïîëüñüêèé òàá³ð áóâ ïîãàíî
îáêîïàíèé âàëàìè ç áîêó ñòàâêà. Òîé æå î÷åâèäåöü çàçíà÷àâ, ùî «ñåëÿíñòâî
ë³çëî ÿê ñìîëà, à îðäà ì÷àëà õìàðîþ ³ ñòð³ëÿëà äî âàë³â». Êîçàêàì âäàëîñÿ
ïðîðâàòèñÿ êð³çü ïåðøó ë³í³þ îáîðîíè ³ âèò³ñíèòè ¿õ ïîëÿêàì âäàëîñÿ ò³ëüêè ç
âåëèêèìè òðóäíîùàìè. Òîãî äíÿ óêðà¿íñüêå â³éñüêî éøëî íà øòóðì 17 ðàç³â!
¯ì äîïîìàãàëè îðäèíö³, àëå ïðè øòóðì³ ôîðòåöü ³ç íèõ áóëî ìàëî êîðèñò³. Äî
òîãî æ, ß.Âèøíåâåöüêèé íàêàçàâ ñòð³ëÿòè ñîëäàòàì ò³ëüêè ïî óêðà¿íöÿõ, áî îð-
äèíö³ ³ òàê óæå áóëè çíåîõî÷åí³ òÿæêîþ îáëîãîþ. Íàäâå÷³ð êîçàêàì íà ÷îë³ ç
Áóðëÿºì çíîâó âäàëîñÿ ñòàòè íà âàëàõ á³ëÿ ïîëêó Ô³ðëåÿ ³ ïîñòàâèòè òàì ñâî¿
ïðàïîðè. Ô³ðëåþ âæå ðàäèëè âò³êàòè äî çàìêó, àëå â³í ðàçîì ³ç ß.Âèøíåâåöü-
êèì, êîòðîìó âçàãàë³ íå áóëî ÷îãî âòðà÷àòè, êàòåãîðè÷íî â³äìîâèëèñÿ â³äñòóïà-
òè. Ìîìåíò áóâ êðèòè÷íèé… Ó ïîëÿê³â óæå îïóñêàëèñÿ ðóêè ³ íå îäèí ïèòàâ
³íøîãî: «Ïàíå-áðàòå, äå æ ìè ñüîãîäí³ áóäåìî íî÷óâàòè?», ìàþ÷è íà óâàç³ öåé ³
ïîòîéá³÷íèé ñâ³ò. Ñàìå ó öåé ìîìåíò ó êîíòðíàñòóï ïåðåéøëè â³éñüêà êðàñíî-
ñòàâñüêîãî ñòàðîñòè Ìàðêà Ñîáåñüêîãî, ñòàðøîãî áðàòà ìàéáóòíüîãî êîðîëÿ Ðå÷³
Ïîñïîëèòî¿ ßíà Ñîáåñüêîãî. ¯õ ï³äòðèìàâ ïîëê êîðîííîãî õîðóíæîãî Àëåêñàíä-
ðà Êîíåöïîëüñüêîãî, ó êîòðîìó îñîáëèâî â³äçíà÷èâñÿ Çàöâ³ë³õîâñüêèé ç³ ñâîºþ
õîðóãâîþ. Êîçàêè ç óòðàòàìè ìóñèëè â³äñòóïàòè àæ äî ñâî¿õ ïåðøèõ îêîï³â, ÷è-
ìàëî ç íèõ óòîïèëîñÿ ó ñòàâêó. Àëå óêðà¿íö³ òåæ çíàéøëè â ñîá³ ñèëó äóõó, ùîá
ïåðåéòè ó ñâ³é êîíòðíàñòóï ³ â³äêèíóòè ïîëÿê³â ó ¿õí³é òàá³ð. Òîé äåíü ïðèí³ñ
òÿæê³ âòðàòè ç îáîõ áîê³â. Çà ñâ³ä÷åííÿì ÷îòèðüîõ ïîëüñüêèõ ïîëîíåíèõ, êîòð³
áóëè ó òàòàðñüêîìó òàáîð³, ï³ä ñò³íàìè Çáàðàæà ëåæàëè ãîðè òðóï³â çàââèøêè
ïîíàä ëþäñüêèé çð³ñò. Ó ïîëüñüêîìó â³éñüêó íàéá³ëüøå îïëàêóâàëè ñìåðòåëüíå
ïîðàíåííÿ ãàðìàòíèì ÿäðîì õîðóíæîãî (çà ³íøèìè äàíèìè – ïîðó÷íèêà
êðàê³âñüêîãî ñòàðîñòè ªæ³ Ëþáîìèðñüêîãî) Ðàºöüêîãî, êîòðèé ÷åðåç ê³ëüêà äí³â
ïîìåð. Óíàñë³äîê òÿæêîãî áîþ ïîëÿêè áóëè çìóøåí³ çâóçèòè ë³í³þ îáîðîíè, áî
¿ì íå âèñòà÷àëî âæå ëþäåé äëÿ îáîðîíè. Ó ï³âäåíí³é ÷àñòèí³ òàáîðó ïîëÿêè
â³äñòóïèëè íà äðóãó ë³í³þ îáîðîíè, à êîçàêè òóò æå çàõîïèëè ¿õí³ ïîïåðåäí³ ïî-
çèö³¿ ³ çàõîäèëèñÿ çì³öíþâàòè òåïåð óæå ñâ³é âàë.

24

Þ.À.Ìèöèê

Îäíàê íåâäàëà ñïðîáà âçÿòè Çáàðàæ ³ç õîäó âíåñëà îõîëîäæåííÿ â óê-

ðà¿íñüêî-êðèìñüê³ ñòîñóíêè. Ïðàâîñëàâíèé ÷åðíåöü, ÿêèé ïîáóâàâ òîä³ â òà-
áîð³ ïîâñòàíö³â, óêàçóâàâ, ùî îðä³ âæå òîä³ íàáðèäëî ñòîÿòè ï³ä ñò³íàìè, ãè-
íó÷è â³ä êóëü, ñòð³ë òà ãàðìàòíèõ ÿäåð, ïîòåðïàþ÷è â³ä íåñòà÷³ ïðîâ³àíòó.
Äåõòî ç îðäèíö³â íàâ³òü ïîãðîæóâàâ ïåðåéòè íà ïîëüñüêèé á³ê: «Áóäåìî âàñ
(êîçàê³â) ðóáàòè, à ç êîðîëåì ìèðèòèñÿ»

18

. Íåïðèºìíîþ îçíàêîþ òàêèõ íàñò-

ðî¿â áóëà çãîäà êðèìñüêèõ âåðõ³â íà ïåðåãîâîðè ç îáëîæåíèìè. 14 ëèïíÿ ó
â³äêðèòîìó ïîë³ ß.Âèøíåâåöüêèé òà Ëÿíöêîðîíñüêèé çóñòð³ëèñÿ ç âåëèêèì
â³çèðîì Êðèìñüêîãî õàíñòâà Ñåôåð-Êàçè-àãîþ, ø³ñòüìà ìóðçàìè é òàòàðñüêèì
çâ’ÿçêîâèì. Ùîïðàâäà, íà âèìîãó ïîëüñüêî¿ ñòîðîíè ðîç³ðâàòè ñîþç ³ç Óê-
ðà¿íîþ êðèìö³ â³äïîâ³ëè â³äìîâîþ. ³çèð òîä³ ñêàçàâ, ùî ³éñüêî Çàïîð³çüêå
ïëàòèòü ¿ì á³ëüøå, í³æ Ïîëüùà, à äî òîãî æ Á.Õìåëüíèöüêèé óæå âäâ³÷³
ï³äâèùóâàâ ïëàòíþ ïðîòè óìîâëåíîãî ðàí³øå. Ïåðåãîâîðè òèì÷àñîâî ïðèïèíè-
ëèñÿ, àëå âæå ñàì ôàêò ¿õ âèíèêíåííÿ íà ïî÷àòêó îáëîãè ÿñíî ãîâîðèòü ïðî
ñòàí â³äíîñèí ì³æ ñîþçíèêàìè, çàñâ³ä÷óº, ùî ãîëîâíèé òÿãàð îáëîãè áóâ íà
ïëå÷àõ óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà. ijçíàâøèñü ïðî ö³ ñåïàðàòí³ ïåðåãîâîðè, ïðî
ñïðîáè ïîëÿê³â ïåðåìàíèòè òàòàð ³ íîãàéö³â íà ñâ³é á³ê, Á.Õìåëüíèöüêèé íà-
ïèñàâ Ô³ðëåþ «áðèäêîãî ëèñòà», ïîä³áíîãî çà ñòèëåì äî â³äîìîãî àïîêðèô³÷íî-
ãî ëèñòà çàïîðîæö³â òóðåöüêîìó ñóëòàíîâ³. ³í áóâ àäðåñîâàíèé «Ïàíó
Ô³ðëåéîâ³, äàâíüîìó øàëâ³ðîâ³, ñòàð³é êâàøí³, ëÿäñüêîìó ãåòüìàíîâ³». Òóò
çîêðåìà ãîâîðèëîñÿ: «ÿ íå ïî òåáå, ñòàðîãî ïñà, ïðèéøîâ, áî òè ñàì áóäü-ÿêî-
ãî äíÿ ïîäîõíåø, àëå ïî êîðîë³âñüêå â³éñüêî…; âàì òî íå ï³ä Ïèëÿâöÿìè, ïåâ-
íå â³ä ìåíå âè âñ³ òóò íå âðÿòóºòåñÿ». Ó òàêîìó æ äóñ³ áóëî ïèñàíå é îñòàííº
ðå÷åííÿ: «Äàíî â òîé ÷àñ, êîëè ïèñàíî. Áóäü çäîðîâ, êîëè õî÷åø»

19

. ßê òóò íå

çãàäàòè ïðèêàçêó, ÿêîþ ïîâñòàíö³ ï³ä ñò³íàìè Çáàðàæà äðàæíèëè Ô³ðë³ÿ:
«Ä³äó Ô³ðë³þ! Ïðîäàé íàì îë³þ!».

14 ëèïíÿ çíîâó ðîçãîðíóâñÿ á³é ï³ä ñò³íàìè Çáàðàæà, ïðè÷îìó ïîâñòàíö³

ñêåðóâàëè ãîëîâíèé óäàð íà çàã³í ß.Âèøíåâåöüêîãî. Á³é öüîãî äíÿ ñê³í÷èâñÿ ÿê
³ ïîïåðåäí³é. Äâà íàñòóïí³ äí³ (15–16 ëèïíÿ) ïðîéøëè â³äíîñíî ñïîê³éíî. Óê-
ðà¿íñüêå â³éñüêî ïåðåéøëî òåïåð äî ïëàíîì³ðíî¿ îáëîãè. Ç óêðà¿íñüêîãî áîêó íà-
ñèïàëèñÿ âàëè, êîòð³ íàâ³òü ñòàëè ïåðåâèùóâàòè ïîëüñüê³, ðóáàëè ë³ñ, áóäóâàëè
ãóëÿéãîðîäè, ðîáèëè øòóðìîâ³ äðàáèíè òîùî. Êîçàêè õîò³ëè ï³äêîïàòèñÿ ï³ä
ì³ñòî, çðóéíóâàòè ãðåáëþ, ñïóñòèòè ñòàâ ³ ïîçáàâèòè Çáàðàæ âîäè, à ïîò³ì ó
ïîòð³áíèé ìîìåíò øâèäêî çíîâó íàáðàòè ó ñòàâ, ùîá çàòîïèòè ïîëüñüêèõ âîÿê³â.
Àëå öåé ñêëàäíèé ïëàí òàê ³ íå áóâ ðåàë³çîâàíèé, î÷åâèäíî é òîìó, ùî â îáëî-
æåíèõ íàä³éíî ôóíêö³îíóâàëè êîëîäÿç³. Êîçàêè âèÿâèëè ñåáå ³ ìàéñòðàìè õèò-
ðîù³â. Òàê, âîíè çðîáèëè ç ðóøíèê³â ÷àëìè

20

³ âíåñëè êîðîòêî÷àñíó òðèâîãó ñå-

ðåä ïîëüñüêèõ âîÿê³â, ÿê³ ïîäóìàëè, ùî ïðèéøëè òóðåöüê³ ÿíè÷àðè íà ï³äìîãó
ïîâñòàíöÿì. Òàê³ õèòðîù³, õî÷ ³ øâèäêî âèêðèâàëèñÿ, îäíàê çìóøóâàëè îáëî-
æåíèõ ïåðåáóâàòè ó ïîñò³éí³é íàïðóç³, à ñëàáø³ ç íèõ óñå ÷àñò³øå ïîäóìóâàëè
ïðî âòå÷ó ç îáëîæåíîãî çàìêó àáî æ êàï³òóëÿö³þ ÷è ïåðåõ³ä íà á³ê ïîâñòàíö³â.
Êð³ì òîãî, ïîâñòàíö³ âåñü ÷àñ ïîñòð³ëþâàëè äî âîðîã³â ³ òîãî äíÿ áóëî ñìåðòåëü-
íî ïîðàíåíî àðòèëåð³éñüêîãî êàï³òàíà Ñåáàñò³ÿíà Àäåðñà, êîòðèé ôàêòè÷íî êî-
ìàíäóâàâ óñ³ºþ ïîëüñüêîþ àðòèëåð³ºþ. ²ç ïîëüñüêîãî áîêó ó öèõ ïåðåñòð³ëêàõ
â³äçíà÷àâñÿ âïðàâíèé ñòð³ëåöü, êñüîíäç-ºçó¿ò ³ç Ïåðåÿñëàâñüêîãî êîëåã³óìó, Ìó-
õîâåöüêèé, êîòðèé ïðîòÿãîì óñ³º¿ îáëîãè í³áèòî çàáèâ ÷è ïîðàíèâ 215 ïîâ-
ñòàíö³â. Íå ìîæíà íå â³äçíà÷èòè, ùî öåé Ìóõîâåöüêèé áóâ óêðà¿íñüêîãî ïîõîä-
æåííÿ (ÿê ïèøå ïîëüñüêèé ìåìóàðèñò: «íàø óêðà¿íåöü» («nasz ukrainiec»)

21

, îò-

æå äîâîäèòüñÿ âèçíàòè, ùî ðåíåãàòè («ìàëîðîñè» ÷è «õðóí³») é òîä³ «â³äçíà÷à-
ëèñÿ» ó áîðîòüá³ ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó.

17 ëèïíÿ íà ñâ³òàíêó ðîçïî÷àâñÿ íîâèé øòóðì, êîòðèé äîñÿã ñâ

êóëüì³íàö³¿ ïîïîëóäí³. Öüîãî ðàçó ïîëüñüêèé òàá³ð áóëî àòàêîâàíî ç äâîõ áîê³â.
Êîçàêè ïðîáèëèñÿ íà âàë ³ ïî÷àëè äåðòèñÿ íà ÷àñòîê³ë ³ òîä³, ÿê çàñâ³ä÷èâ î÷å-

25

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

âèäåöü, ïîâñòàíö³ «áóëè íà âîëîñèíó â³ä òîãî, ùîá âçÿòè ì³ñòî». Íàéñèëüí³øèé
îï³ð ¿ì ÷èíèëè òîä³ í³ìö³ ³ç çàãîíó ïîëêîâíèêà Êîðôà (ÿêèé âèéäå ³ç Çáàðàçü-
êî¿ îáëîãè æèâèì, àëå òÿæêîõâîðèì), êîòð³ â³äêðèëè íèù³âíèé âîãîíü ³ç ìóø-
êåò³â. Çàâ’ÿçàëàñÿ ñìåðòåëüíà ñóòè÷êà ³ â öåé ìîìåíò ëèíóâ äîù ÿê ³ç â³äðà.
Àòàêóâàòè ñëèçüêèé ãëèíÿíèé âàë áóëî ìàðíî, ïîð³äøàëè ïîñòð³ëè ç êîçàöüêèõ
ðóøíèöü òà ãàðìàò. Íå äîïîìîãëè é òàòàðè, àòàêà ÿêèõ íàïîðîëàñÿ íà çàñ³äêó,
âëàøòîâàíó í³ìåöüêèìè äðàãóíàìè. Íàéñïðèÿòëèâ³øèé ìîìåíò äëÿ âçÿòòÿ òà-
áîðó é çàìêó áóëî âòðà÷åíî… Á³ëüøå òîãî, ïîëüñüêå â³éñüêî â÷èíèëî âäàëó âè-
ëàçêó, óíàñë³äîê ÷îãî âîíî ñïàëèëî 14 ï³äãîòîâëåíèõ äî øòóðìó ãóëÿéãîðîä³â.
Ñïðîáà êîíòðàòàêè ïðèçâåëà äî íîâèõ óòðàò ó ëàâàõ â³éñüêà ñîþçíèê³â. Îñîáëè-
âó øêîäó çàâäàëè ïîëüñüê³ çàñ³äêè, âëàøòîâàí³ á³ëÿ ãóëÿéãîðîä³â, ³ ò³, õòî õîò³â
ö³ ñïîðóäè â³äáèòè, íåñïîä³âàíî ïîòðàïëÿâ ï³ä âîãîíü ³ç ìóøêåò³â. Íåâäà÷à öü-
îãî äíÿ ïðèçâåëà âæå íå ò³ëüêè äî çàãîñòðåííÿ óêðà¿íñüêî-êðèìñüêèõ â³äíîñèí,
àëå é âèêëèêàëà ïåâí³ ñóïåðå÷íîñò³ ó ñàìîìó òàáîð³ ïîâñòàíö³â. Ïî÷àëè ëóíàòè
ãîëîñè ïðî çàìèðåííÿ ç Ïîëüùåþ, òèì á³ëüøå, ùî êîðîë³âñüêà àðì³ÿ íåóõèëü-
íî íàáëèæàëàñÿ äî Çáàðàæà. ϳä ñò³íè Çáàðàæà ïðèáóâ òîä³ ñàì êè¿âñüêèé ìèò-
ðîïîëèò Ñèëüâåñòð (Êîñîâ), ÿêèé òåæ â³äìîâëÿâ ãåòüìàíà â³ä íîâèõ øòóðì³â. ª
äàí³, ùî é ñàì Á.Õìåëüíèöüêèé áóâ çìóøåíèé ïîñëàòè Ô³ðëåþ ëèñòè ïðî ïåðå-
ìèð’ÿ, àëå âîäíî÷àñ â ³íøèõ ëèñòàõ ïðîïîíóâàâ í³ìåöüêèì íàéìàíöÿì ïåðåéòè
íà óêðà¿íñüêó ñëóæáó. (Ö³ ëèñòè í³ìåöüê³ îô³öåðè ïåðåäàëè Ô³ðëåþ, çà ùî ¿ì
ïîäÿêóâàëè). ßñíî, ùî ïåðåìèðí³ ëèñòè Á.Õìåëüíèöüêîãî äî Ô³ðëåÿ ñë³ä ðîçã-
ëÿäàòè ÿê òàêòè÷íó õèòð³ñòü ãåòüìàíà.

Íåä³ëÿ 18 ëèïíÿ ïðîéøëà ï³ä çíàêîì ï³äãîòîâêè äî øòóðìó. Êîçàêè íàñè-

ïàëè ùå âèùèé âàë ³ òåïåð ìîãëè ç íüîãî äîêèíóòè äî âîðîã³â êàìåíåì, áà÷èëè
âñå, ùî ðîáèòüñÿ ó ïîëüñüêîìó òàáîð³. ²ç âàë³â ëóíàëè é äîøêóëüí³ êîçàöüê³ ëàé-
êè òà ïîãðîçè íà àäðåñó êíÿçÿ ß.Âèøíåâåöüêîãî. Öüîãî äíÿ äî òàòàð ïðèáóëî
ï³äêð³ïëåííÿ íà ÷îë³ ç Àéòèìèð-ìóðçîþ, ùî ïîçèòèâíî âïëèíóëî íà áîéîâèé äóõ
ñîþçíèê³â. Óæå òîä³ ç îãëÿäó íà áðàê ñèë, ïîëüñüêå êîìàíäóâàííÿ ïî÷àëî ïîòðî-
õó â³äñòóïàòè, çâóæóþ÷è ë³í³þ îáîðîíè, ùî áóëî ïðîäîâæåíî é íàñòóïíîãî äíÿ.

19 ëèïíÿ íà ñâ³òàíêó ðîçïî÷àâñÿ íîâèé ãåíåðàëüíèé øòóðì, êîòðèé

â³äêðèâñÿ àðòèëåð³éñüêîþ êàíîíàäîþ ç óêðà¿íñüêîãî áîêó. Ãàðìàòí³ êóë³ çàâäà-
âàëè òàêèõ âåëèêèõ óòðàò îáëîæåíèì, ùî çíîâó âèíèêëà ³äåÿ â³äñòóïàòè ç âàë³â
çà ñò³íè çàìêó. Òîãî äíÿ óêðà¿íñüêå â³éñüêî ïîíàä 10 ðàç³â øòóðìóâàëî Çáàðàæ
³ çíîâó í³÷ ðîçâåëà ñóïðîòèâíèê³â (çà äåÿêèìè ³íøèìè äàíèìè øòóðìè ñê³í÷è-
ëèñü î 16 ãîäèí³). Çíîâó îáèäâ³ ñòîðîíè çàçíàëè òÿæêèõ çáèòê³â. Çà ñâ³ä÷åííÿì
î÷åâèäöÿ ïîëÿêè íå âñòèãàëè âèíîñèòè ç ïîëÿ áîþ ïîðàíåíèõ, íå êàæó÷è âæå
ïðî çàãèáëèõ. Îñîáëèâî ãàðÿ÷èé á³é êëåêîò³â á³ëÿ ðîçòàøóâàííÿ ïîëê³â Ëÿíö-
êîðîíñüêîãî òà Îñòðîðîãà. Òàì êîçàêè ñòàëè íàâ³òü ñòð³ëÿòè ïî í³ìöÿõ òà ïîëÿ-
êàõ ÷åðåç ¿õí³ æ á³éíèö³, ÷åðåç ùî ÷àñòèíó ç íèõ òåðì³íîâî äîâåëîñÿ çàìàçóâà-
òè ìîêðîþ ãëèíîþ. ³ä÷àéäóøíèé íàñòóï ïðèçâ³â äî ðîçãóáëåíîñò³ ó âîðîæîìó
ñòàí³. Ïðîòèâíèê ïî÷àâ ï³ääàâàòèñÿ, êèäàòè âàëè ³ ðÿòóâàòèñÿ ó çáàðàçüêîìó
çàìêó. ² çíîâó â öåé ìîìåíò óäàðèëà çëèâà, ÿêà ïåðåøêîäèëà ïîâñòàíöÿì
çàêð³ïèòèñÿ íà âîðîæèõ âàëàõ. Ó öåé æå ìîìåíò Ô³ðëåé òà ß.Âèøíåâåöüêèé
ó÷èíèëè âèëàçêó. Òàòàðñüêà ï³äìîãà ïîñïðèÿëà ë³êâ³äàö³¿ âîðîæîãî ïðîðèâó,
àëå é öüîãî ðàçó ñïðîáà îâîëîä³òè çáàðàçüêèì çàìêîì íå âäàëàñÿ. ªäèíèì
óñï³õîì áóëî òå, ùî ïîëüñüê³ â³éñüêà âæå âäðóãå ìóñèëè çâóçèòè ë³í³þ îáîðîíè,
â³äñòóïèâøè íà ï³âäåííî-ñõ³äí³é ä³ëÿíö³ îáîðîííèõ ñïîðóä.

20 ëèïíÿ áóâ êîðîòêèé ïåðåïî÷èíîê, à íà ñâ³òàíêó 21 ëèïíÿ ðîçïî÷àâñÿ

íîâèé ãåíåðàëüíèé øòóðì ç óñ³õ áîê³â. Øòóðìóâàòè ñòàëî ëåãøå, áî Çáàðàæ áóâ
îòî÷åíèé ïîòóæíèì êîçàöüêèì âàëîì, íà ÿêîìó ñòâîðèëè øàíö³. Òåïåð ³ç öüî-
ãî øàíöÿ ìîæíà áóëî íàâ³òü ñîáàêó âáèòè ó ïîëüñüêîìó òàáîð³. ϳä ÷àñ àðòè-
ëåð³éñüêî¿ êàíîíàäè òà ðóøíè÷íîãî âîãíþ íà âàëàõ ãîä³ áóëî ïîêàçàòèñÿ êîìóñü
³ç îáëîæåíèõ, â³ä ñóö³ëüíîãî äèìó íå ìîæíà áóëî ðîç³áðàòè, äå ÷èÿ õîðóãâà ³

26

Þ.À.Ìèöèê

âçàãàë³ «îäèí äðóãîãî ââàæàé ëåäâå ðîçï³çíàâàâ»

22

. Âîíè ðÿòóâàëèñÿ â³ä

îáñòð³ëó â «ìåðòâ³é çîí³», à òàêîæ ó ãëèáîêèõ íîðàõ, ÿê³ âîíè âèêîïàëè ó çåì-
ëÿ íåíà÷å êðîòè. Êîëè æ ñïðàâà ä³éøëà äî áåçïîñåðåäíüîãî ç³òêíåííÿ, óêðà¿íö³
òà ïîëÿêè áèëèñÿ ì³æ ñîáîþ ³ç íåéìîâ³ðíèì çàâçÿòòÿì, ïóñêàþ÷è â õ³ä íàâ³òü
êè¿, êàì³ííÿ ³ç ïðàù ÷è ïðîñòî ãðóäêè çåìë³. ×è íå âïåðøå ïîâñòàíö³ çàñòîñó-
âàëè ï³äêîïè, ³ç äîïîìîãîþ ÿêèõ ï³äðèâàëè âîðîæ³ óêð³ïëåííÿ. ² öåé äåíü
ïðèí³ñ òÿæê³ âòðàòè ç îáîõ áîê³â. Ìàáóòü ñàìå ïðî íüîãî ñâ³ä÷èâ ïîëîíåíèé êî-
çàê Äåì’ÿí Øèìîí, êîëè â³äçíà÷àâ, ùî â ïîëêàõ Ìàðòèíà Íåáàáè òà Ãëàäêîãî
çàãèíóëî 3 òèñ. âîÿê³â.

Íå äîñÿãíóâøè é öüîãî ðàçó óñï³õó, Á.Õìåëüíèöüêèé âèð³øèâ çìóñèòè âîðî-

ãà äî êàï³òóëÿö³¿ ãîëîäîì. Ïîòÿãëàñÿ òðèâàëà îáëîãà, êîòðó ³íêîëè ïåðåðèâàëà
êàíîíàäà, ÷àñîì ³ øòóðì. Âåëèêó óâàãó ãåòüìàí ïðèä³ëèâ òîä³ íàñèïàííþ âèñî-
êèõ âàë³â íàïðîòè ïîëüñüêèõ, à òàêîæ ï³äêîïàì, äî ÿêèõ çàêëàäàëè é ï³äðèâà-
ëè ì³íè, ÷èì êîçàêè çàâäàâàëè îáëîæåíèì çíà÷íèõ çáèòê³â. Íåñòà÷à ïðîâ³àíòó
òà ôóðàæó âñå á³ëüøå äàâàëàñÿ âçíàêè ïîëüñüêîìó â³éñüêó. Ïî÷àñò³øàëè âèïàä-
êè âòå÷ ³ç îáëîæåíîãî Çáàðàæà ñëóã òà «ëóæíî¿ ÷åëÿä³», ñåðåä ÿêèõ ïåðåâàæàëè
óêðà¿íö³. Öèì ñêîðèñòàëîñÿ ïîëüñüêå êîìàíäóâàííÿ. Ó ÷èñë³ îäí³º¿ ç òàêèõ ãðóï
ïåðåá³æ÷èê³â áóâ ³ ïîëüñüêèé øïèãóí Ñêøåòóñüêèé (Ñêðåòóñüêèé), êîòðèé, çà
äàíèìè äåÿêèõ äæåðåë, áóâ ðóñèíñüêîãî (óêðà¿íñüêîãî) ïîõîäæåííÿ. ϳäìîâèâ-
øè äî âòå÷³ ñâî¿õ ñëóã ³ ïðîáðàâøèñü äî òàáîðó ïîâñòàíö³â, â³í ÷åðåç äâà äí³ âò³ê
çâ³äòè â Çàëîçö³, à ïîò³ì ä³ñòàâñÿ äî êîðîë³âñüêî¿ ñòàâêè. Òàì â³í ïîâ³äîìèâ ßíà
Êàçèìèðà ïðî ñèòóàö³þ â îáëîæåíîìó Çáàðàæ³ ³ êîðîëü ïîñëàâ ñâî¿õ ã³íö³â äî
Ô³ðëåÿ òà ß.Âèøíåâåöüêîãî ³ç íàêàçîì òðèìàòèñÿ äî îñòàííüîãî ó ñïîä³âàíí³ íà
øâèäêó äîïîìîãó, àëå ö³ ïîñëàíö³ áóëè ïåðåõîïëåí³ êîçàêàìè ÷è îðäèíöÿìè.

23 ëèïíÿ ïîëüñüêå êîìàíäóâàííÿ ïîñëàëî ñóðìà÷à äî ïîâñòàíö³â ³ç ëèñòà-

ìè, ó êîòðèõ ïðîñèëî ¿õ áóòè â³ðíèìè Ðå÷³ Ïîñïîëèò³é. Éîãî áóëî äîáðå ïðèé-
íÿòî é îáäàðîâàíî, àëå â³äïîâ³ääþ íà ëèñòè áóâ íåíàñòàííèé îáñòð³ë, êîòðèé
òðèâàâ ðåøòó äíÿ ³ íàñòóïíèé äåíü àæ äî ïîëóäíÿ. Ïîò³ì íàñòàëà òèøà ç îáîõ
áîê³â. Ö³êàâî, ùî, ñêîðèñòàâøèñü íåþ, ç îáîõ áîê³â ïîâèõîäèëè êîëèøí³ ïðèÿ-
òåë³ ³ ïî÷àëè òîâàðèñüê³ ðîçìîâè, íàð³êàþ÷è âçàºìíî íà ïðîëèòòÿ õðèñòèÿíñü-
êî¿ êðîâ³. Ïèòàëèñÿ é ïðî äîìàøí³ íîâèíè. Äåÿê³ ïîëÿêè âèéøëè àæ çà âàë, äå
¿õ êîçàêè ëþá’ÿçíî ïðèãîñòèëè òþòþíîì, ï³ñëÿ ÷îãî âîíè ñïîê³éíî ïîâåðíóëè-
ñÿ íàçàä

23

. Òîä³ æ íà ïðîõàííÿ Á.Õìåëüíèöüêîãî ³ç ïîëüñüêîãî òàáîðó äî íüîãî

âè¿õàâ äëÿ ìèðíèõ ïåðåãîâîð³â Ì.Çàöâ³ë³õîâñüêèé òà íîâãîðîäñüêèé õîðóíæèé
Ìèêîëà Êèñ³ëü, áðàò äèïëîìàòà Àäàìà Êèñåëÿ. Á.Õìåëüíèöüêèé, ÿê ³ ðàí³øå,
óêàçàâ éîìó íà êðèâäè, ùî ÷èíèëèñÿ ðàí³øå г÷÷þ Ïîñïîëèòîþ, ïðèãàäàâ
Ì.Çàöâ³ë³õîâñüêîìó ñâî¿ ñëîâà, ñêàçàí³ â éîãî (Ì.Çàöâ³ë³õîâñüêîãî) áóòí³ñòü
êîì³ñàðîì: «À ÿ æ òîá³, âàøìîñòü ïàíó, ìîâèâ: ïîêè áóäåø êîì³ñàðîì, áî íèì
áóâ, õî÷ ³ íåäîâãî, äîòè ³éñüêî Çàïîð³çüêå áóäå ÿê çà áàòüêîì, à ïîò³ì Áîã òîº
çíàºò, ùî áóäåò». Ãåòüìàí ïðîñèâ Ì.Çàöâ³ë³õîâñüêîãî ïåðåéòè íà óêðà¿íñüêèé
á³ê, îá³öÿþ÷è éîìó âñ³ëÿêó ïîâàãó, àëå òîé â³äìîâèâñÿ. Ìèðí³ ïåðåãîâîðè
ñê³í÷èëèñÿ í³÷èì ³ ïîñëè ïîâåðíóëèñÿ äî Çáàðàæà.

26 ëèïíÿ ïî÷àëîñÿ äëÿ îáëîæåíèõ ç³ ñìåðò³ ïîëüíîãî ïèñàðÿ êîðîííîãî

Ñåðàêîâñüêîãî, ïîðàíåíîãî ê³ëüêà äí³â òîìó. Òîãî æ äíÿ êîìàíäóâàííÿ îáëîæå-
íèõ â³éñüê ïåðåä î÷èìà çðîñòàþ÷î¿ çàãðîçè ãîëîäíî¿ ñìåðò³ ðîçïî÷àëî íîâ³ ìèðí³
ïåðåãîâîðè. ²ç ö³ºþ ìåòîþ öüîãî æ äíÿ (çà ³íøèìè äàíèìè – 28 ëèïíÿ) äî
²ñëàì-óðåÿ ²²² áóëî ïîñëàíî Ñòàí³ñëàâà ßíèöüêîãî ïðîñèòè, ùîá õàí ïîðâàâ ñî-
þçíèöüê³ â³äíîñèíè ç Á.Õìåëüíèöüêèì. Õàí òà Êàðà÷-ìóðçà â³äìîâèëèñÿ â³ä òà-
êî¿ ïðîïîçèö³¿, ³ âçàãàë³ õàí ñêàçàâ, ùî ìຠïîëÿê³â ó ïðèãîðù³, ùî äîñ³ áóëè
ò³ëüêè æàðòè, à íå â³éíà ³ ùî çàâòðà â³í óñ³õ ïîëÿê³â çà ÷óïðèíó âèòÿãíå ç³ Çáà-
ðàæà. Á.Õìåëüíèöüêèé æå ùå ïîïåðåäíüîãî äíÿ â³äêèíóâ ìèðí³ ïðîïîçèö³¿ ³ çà-
æàäàâ, ùîá îáëîæåí³ êàï³òóëþâàëè: ïîëÿêè ìàëè ïîêèíóòè çàìîê ³ éòè ãåòü ðà-
çîì ³ç àðòèëåð³ºþ òà îáîçîì.

27

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

Ñ.ßíèöüêèé òðèìàâñÿ ã³äíî ³ çîêðåìà ñêàçàâ: «Õòî ïðèéäå ïî íàøó ãîëîâó,

òîé ³ ñâîþ ïðèíåñå». Õàí òîä³ çàïðîïîíóâàâ, ùîá äî íüîãî íà ïåðåãîâîðè ïðèé-
øîâ êíÿçü ß.Âèøíåâåöüêèé, êîòðîãî îá³öÿâ ïðèéíÿòè ç ïî÷åñòÿìè. ϳñëÿ öüî-
ãî Ñ.ßíèöüêèé ìàâ ïîâåðòàòèñÿ, à ÷åðåç òàá³ð éîãî ïðîâ³â ³ç ïî÷åñòÿìè ïèñàð
²âàí Âèãîâñüêèé. Îñòàíí³é íàâ³òü íàð³êàâ (î÷åâèäíî õèòðóþ÷è), ùî â³í ñëóæèòü
Á.Õìåëüíèöüêîìó ç ïðèìóñó, áî íà Ãåòüìàíùèí³ ó íüîãî çàëèøèâñÿ áàòüêî, áðà-
òè é ñåñòðè òà ³íøà ð³äíÿ. Àëå öå íàð³êàííÿ íå áóëî ñïðèéíÿòå çà ÷èñòó ìîíå-
òó íàâ³òü ïîëÿêîì – àâòîðîì îäíîãî ç³ ùîäåííèê³â Çáàðàçüêî¿ îáëîãè, êîòðèé çà-
ïèñàâ: «Âàðòî â³äçíà÷èòè, ùî öåé Âèãîâñüêèé ÿê çàâæäè íå áóâ ïðîñòàêîì, â³í
³ òåïåð ìຠó íèõ (ïîâñòàíö³â) ñâîþ ïîâàãó»

24

. ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ Ñ.ßíèöüêîãî

ïîëüñüêå êîìàíäóâàííÿ âèð³øèëî ñòîÿòè íàñìåðòü, àëå íå çàáóâàòè é ïðî ìèðí³
ïåðåãîâîðè. Áóëî âèð³øåíî ïðîäîâæèòè ïåðåãîâîðè öüîãî (÷è íàñòóïíîãî) äíÿ,
àëå âæå ç àâòîðèòåòí³øèìè îñîáàìè ïîëüñüêî¿ ñòîðîíè: Âèøíåâåöüêèì òà Îñò-
ðîðîãîì. ijéñíî, ó âñòàíîâëåíèé òåðì³í Ñåôåð Êàçè-àãà ïðèáóâ íà êîçàöüê³ âà-
ëè, çâ³äêè áóëî ëåãêî âåñòè ïåðåãîâîðè. Îäíàê íà çàïèò â³çèðà: «À äå æ Âèøíå-
âåöüêèé?» â³í ä³ñòàâ ³ðîí³÷íó â³äïîâ³äü: «Ó Çáàðàæ³, íà áîãîñëóæ³íí³». Îòæå,
ïîëüñüêå êîìàíäóâàííÿ ÿâíî òÿãëî ÷àñ, äî òîãî æ âîíî ïîáîþâàëîñÿ ÿêî¿ñü ïàñò-
êè. Ðîç÷àðîâàíèé â³çèð ïîâåðíóâ íàçàä ³, ñêîðèñòàâøèñü íàãîäîþ, îãëÿíóâ êî-
çàöüê³ âàëè. Âèãëÿä âàë³â âðàçèâ éîãî ìàéñòåðí³ñòþ, ç ÿêîþ âîíè áóëè çðîáëåí³,
îñîáëèâî òå, ùî âàëè ìàëè õèìåðíèé âèãëÿä ç쳿.

Öåé äåíü (26 ÷è 28 ëèïíÿ) çàïèñàíèé â ³ñòîð³þ îáëîãè òÿæêîþ âòðàòîþ ç

óêðà¿íñüêîãî áîêó. Îñê³ëüêè ïðîõîäèëè ìèðí³ ïåðåãîâîðè, òî ìóñèëà ïðèïèíè-
òèñÿ âñÿêà ñòð³ëÿíèíà. Îäíàê ÷àñòèíà êîçàê³â, íàñàìïåðåä í³áèòî êîçàöüêà
÷åðíü Á³ëîöåðê³âñüêîãî ïîëêó, ïðîäîâæóâàëà âåñòè âîãîíü. (Ïèøåìî òóò «í³áè-
òî», áî ç íèæ÷åçãàäàíî¿ êîíôåñàòè êîçàêà Õâåñüêà Ï’ÿòêè ïîñòຠ³íøà êàðòèíà
ïîä³é). Òîä³ ñòàðøèíà ìóñèëà çàéíÿòèñÿ «ïîãàìóâàííÿì» ïîëêó. Ñåðåä ñòàðøè-
íè áóâ ³ çíàìåíèòèé Ñòàí³ñëàâ Ìîðîçîâèöüêèé (Ìîðîçåíêî), êîòðèé âèäíî
áëèçüêî ï³ä³éøîâ äî ñò³í Çáàðàæà ³, ÿê ïèøå àíîí³ìíèé ïîëüñüêèé àâòîð ùî-
äåííèêà, «âáèòèé íàøèìè»

25

. Àëå î÷åâèäíî òîãî æ äíÿ Óêðà¿íà âòðàòèëà îäíî-

ãî ç íàéâ³ðí³øèõ ñâî¿õ ñèí³â – ñëàâåòíîãî Ñòàí³ñëàâà Ìîðîçåíêà (Ìîðîçîâèöü-
êîãî). ³í ïîõîäèâ ³ç óêðà¿íñüêî¿ ïðàâîñëàâíî¿ øëÿõòè, ³ìîâ³ðíî ç Ãàëè÷èíè.
Éîãî áàòüêî Ïàâëî áóâ òåðåáîâåëüñüêèì ï³äñòàðîñòîþ, à ìàòè – Àííà Êîðè-
öèíñüêà ïîõîäèëà ç³ çíà÷íîãî øëÿõåòñüêîãî ðîäó. Ñ.Ìîðîçåíêî áóâ âèñîêî-
îñâ³÷åíîþ ëþäèíîþ, ó÷èâñÿ â ßãåëîíñüêîìó óí³âåðñèòåò³ ó Êðàêîâ³ òà Ïàäóàí-
ñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ²òà볿, çíàâ ïîëüñüêó, ôðàíöóçüêó, í³ìåöüêó ìîâó,
â³äïîâ³äíî ëàòèíó. Äî ðå÷³, òàêèõ âèñîêîîñâ³÷åíèõ ëþäåé áóëî ÷èìàëî ñåðåä êî-
çàöüêî¿ ñòàðøèíè, íàïðèêëàä ²âàí Âèãîâñüêèé, Ñèëóÿí Ìóæèëîâñüêèé, Òèì³ø
Íîñà÷. Ñ.Ìîðîçåíêî ñëóæèâ ïðè äâîð³ êîðîëÿ Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ Âëàäèñëàâà ²V,
àëå ÿê ò³ëüêè äî íüîãî äîíåñëàñÿ â³ñòü ïðî ïî÷àòîê ííàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿
â³éíè, â³í ïåðåéøîâ íà á³ê ñâîãî ïîâñòàëîãî íàðîäó. Ñ.Ìîðîçåíêî õîðîáðî áèâ-
ñÿ ï³ä Æîâòèìè Âîäàìè, Ïèëÿâöÿìè, áðàâ ó÷àñòü ó ÷èñëåííèõ áîÿõ íà Âîëèí³,
Ïîä³ëë³, Ãàëè÷èí³. ²ìîâ³ðíî â³í ñòàâ êîðñóíñüêèì ïîëêîâíèêîì ï³ñëÿ Øàí
(Øàõ³í)-óðåÿ, õî÷à äåÿê³ äæåðåëà íàçèâàþòü éîãî íàêàçíèì êîðñóíñüêèì ïîë-
êîâíèêîì, à ä³éñíèì ïîëêîâíèêîì áóâ Ëóê’ÿí Ìîçèðÿ. Çà ñâ³ä÷åííÿì îäíîãî
ïîëüñüêîãî øëÿõòè÷à, ó÷àñíèêà ïîä³é ³ àâòîðà ùîäåííèêà çáàðàçüêî¿ îáëîãè,
«äóæå æàëóâàëà éîãî (Ìîðîçåíêà) ÷åðíü». Íå ò³ëüêè íèçè, àëå é âåñü óêðà¿íñü-
êèé íàðîä îïëàêóâàâ çàãèáåëü ãåðîÿ, ïðî ùî ñâ³ä÷èòü ï³ñíÿ, ÿêó ÷àñòî ñï³âàþòü
³ ñüîãîäí³:

«Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó,
Òè ñëàâíèé êîçà÷å!
Çà òîáîþ, Ìîðîçåíêó,
Âñÿ Âêðà¿íà ïëà÷å!»

28

Þ.À.Ìèöèê

Çà ³íøèìè äàíèìè, çàãèáåëü Ìîðîçåíêà ñòàëàñÿ 6 ñåðïíÿ, ï³ä ÷àñ øòóðìó

ôîðòåö³. Êîëè áóëî ïîðàíåíî ïîëêîâíèêà Áóðëÿÿ, òî Ñ.Ìîðîçåíêî êèíóâñÿ íà
äîïîìîãó éîãî êîçàêàì ³ ó æîðñòîê³é ñ³÷³ áóâ òÿæêî ïîðàíåíèé. Éîãî âèíåñëè
òîâàðèø³ ç ïîëÿ áîþ, àëå â³í ïîìåð â³ä ðàí.

Äî öüîãî ïåð³îäó îáëîãè íàëåæàòü ³ ñâ³ä÷åííÿ ïîëîíåíîãî êîçàêà Á³ëî-

öåðê³âñüêîãî ïîëêó Õâåñüêà Ï’ÿòêè. Çîêðåìà, â³í óêàçàâ, ùî â óêðà¿íñüêîìó
â³éñüêó ïîñèëèëèñÿ ñóïåðå÷íîñò³ ì³æ ñòàðøèíîþ òà ÷åðíþ, ì³æ ïðèõèëüíèêà-
ìè çàìèðåííÿ ç Ïîëüùåþ òà ïðåäñòàâíèêàìè ðàäèêàëüíî¿ òå÷³¿, êîòð³ ïðàãíóëè
ïðîäîâæåííÿ â³éíè äî ïåðåìîæíîãî ê³íöÿ. Äî îñòàíí³õ, çà éîãî ñëîâàìè, íàëå-
æàëè «ñâàâ³ëüí³ ïîëêè»: Áðàöëàâñüêèé, ÿêèé î÷îëþâàâ ïîëêîâíèê Äàíèëî Íå-
÷àé, Ïîäí³ñòðîâñüêèé, ÿêèé ³ìîâ³ðíî î÷îëþâàâ íå ò³ëüêè ÿêèéñü Ñòåôàí, àëå é
Îñòàï Ãîãîëü, ïðåäîê çíàìåíèòîãî ïèñüìåííèêà Ìèêîëè Ãîãîëÿ. Ó öüîìó ïîëêó
áóëà âåëèêà ïèòîìà âàãà ïîä³ëüñüêèõ îïðèøê³â – ëåâåíö³â. Õ.Ï’ÿòêà íàçâàâ òà-
êîæ ó öüîìó ðÿäó Ïðèëóöüêèé, Áàòóðèíñüêèé òà Çàäí³ïðîâñüêèé ïîëêè, òîáòî
ò³, ùî ôîðìóâàëèñÿ íà ˳âîáåðåææ³ Äí³ïðà. Äî çàìèðåííÿ òÿæ³ëè ñòàðîâèíí³
êîçàöüê³ ïîëêè ³, ÿê íå äèâíî, íîâîïðèáóëüö³ ³ç ò. çâ. «âîëîñò³». Îñîáëèâî
ñêëàäíà ñèòóàö³ÿ âèíèêëà ó Á³ëîöåðê³âñüêîìó ïîëêó, äå ðîäîâà êîçàöüêà ñòàð-
øèíà ìàëà çíà÷íó ï³äòðèìêó ðåºñòðîâö³â. Á.Õìåëüíèöüêèé, íåâäîâîëåíèé
êàï³òóëÿíòñüêèìè íàñòðîÿìè â ïîëêó, ùî ñòîÿâ ïðè éîãî áîö³, íàêàçàâ ðîçôîð-
ìóâàòè 18 õîðóãâ (ñîòåíü?) öüîãî ïîëêó «ç âîëîñò³», à ¿õí³ êîçàêè áóëè ïå-
ðåì³øàí³ ç íàä³éíèìè ÷àñòèíàìè ïîëêó. Õ.Ï’ÿòêà çàñâ³ä÷èâ òàêîæ, ùî îðäà
ä³ÿëà âæå íå ñò³ëüêè ï³ä Çáàðàæåì, à íà çíà÷í³é â³ä íüîãî â³äñòàí³, íà âåëè-
÷åçí³é òåðèòî𳿠ì³æ ßìïîëåì òà Äóáíîì. Ïðè÷îìó á³ëãîðîäñüê³ íîãàéö³ òà
êðèìñüêà îðäà ñòîÿëè ï³ä Òåðíîïîëåì, Çîëî÷åâîì òà Áðîäàìè. Ç ³íøèõ äæåðåë
äîâ³äóºìîñÿ, ùî òàòàðè çàõîïèëè ì³ñòå÷êî Ñàñ³â. Õ.Ï’ÿòêà ïîâ³äîìèâ, ùî é ó
ïîâñòàíö³â âèíèêëè òðóäíîù³ ç ïðîãîäóâàííÿì âåëè÷åçíî¿ àð쳿 òà êîíåé.
Ïðîâ³àíò òà ôóðàæ òåïåð äîâîäèëîñÿ øóêàòè íå áëèæ÷å, í³æ íà â³äñòàí³
10 ìèëü â³ä Çáàðàæà, à â ðàä³óñ³ 5 ìèëü óçàãàë³ íå ëèøèëîñÿ æîäíî¿ çåðíèíè

26

.

Ó íàñòóïí³ äí³ óêðà¿íñüêå â³éñüêî çíîâó ïðîáóâàëî âçÿòè Çáàðàæ, àëå áåç

îñîáëèâèõ óñï³õ³â. Âîíî äîñÿãëî ò³ëüêè ÷àñòêîâîãî óñï³õó: ïîëÿêè â³äñòóïèëè
âæå íà òðåòþ ë³í³þ îáîðîíè, ó ÷åðãîâèé ðàç çâóçèâøè ¿¿ íà ï³âäåííîìó ñõîä³.
³äñòóï áóâ ïîì³÷åíèé óêðà¿íñüêèìè âîÿêàìè, êîòð³ òàê øâèäêî ïåðåéøëè â
íàñòóï, ùî âîðîã íå âñòèã çàñòîñóâàòè ìóøêåòè. Çàâ’ÿçàâñÿ æîðñòîêèé ðóêî-
ïàøíèé á³é, ÿêèé òðèâàâ òðè ãîäèíè. Çíîâó îáèäâ³ ñòîðîíè çàçíàëè çíà÷íèõ
âòðàò, çîêðåìà ó ïîëüñüêîìó â³éñüêó ïîëÿãëî ê³ëüêàäåñÿò ñàìèõ øëÿõòè÷³â ðà-
çîì ³ç õîðóíæèì êðàñòèíñüêîãî ñòàðîñòâà Çáðîæåêîì. Ìàáóòü, íà öåé äåíü ïðè-
ïàëà çàãèáåëü øëÿõòè÷à Âèøíåâñüêîãî, ðîòì³ñòðà Ðàòîâñüêîãî. ßê â³äçíà÷àâ
îäèí ³ç ïîëücüêèõ òîãî÷àñíèõ ìåìóàðèñò³â: «Ïðî ³íøèõ (çàãèáëèõ) íå ïèøó, áî
¿õ (³ìåí) íå ñïèñàâ áè é íà ÷îòèðüîõ àðêóøàõ»

27

. Âèáèòè ïîëÿê³â ³ç óêð³ïëåíü

íå âäàëîñÿ é êîçàêè â³äñòóïèëè, çàõîäèâøèñü çì³öíþâàòè ñâî¿ íîâ³ ïîçèö³¿ íà
âàëó, êîòðèé ùå âðàíö³ áóâ ó ïîëüñüêèõ ðóêàõ. Ïðîòå, öåé ÷àñòêîâèé óñï³õ
ï³äí³ñ äóõ óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà ³ êîçàêè â íàñòóïí³ òðè äí³ çä³éñíèëè ùå äâà
øòóðìè, êîòð³ îäíàê íå âíåñëè ñóòòºâèõ çì³í ó ïîçèö³¿ ñòîð³í.

Ùî æ êàçàòè ïðî ñòàí îáëîæåíèõ, ÿêùî ³ â òèõ, õòî ÷èíèâ áëîêàäó, áóëè

òðóäíîù³ ç ïðîâ³àíòîì. Îñîáëèâî íåñòåðïíå ñòàíîâèùå ñêëàëîñÿ ç ôóðàæåì. ×å-
ðåç áðàê êîðìó äëÿ êîíåé îáëîæåí³ âèãíàëè ç òàáîðó á³ëüø³ñòü êîíåé, ïîïåðåä-
íüî â³äðóáàâøè ¿ì ïî íîç³, ùîá êîí³ íå ìîãëè áóòè âèêîðèñòàí³ óêðà¿íñüêî-
êðèìñüêèì â³éñüêîì. ³äçíà÷èìî, ùî òîä³ êîíèíà íå âæèâàëàñÿ ÿê ¿æà ºâðîïåé-
öÿìè-õðèñòèÿíàìè, òàê ñàìî ÿê ³ ñüîãîäí³ íå ïðèéíÿòî ¿ñòè ïàöþê³â. Ùîïðàâ-
äà, çà ñâ³ä÷åííÿì î÷åâèäö³â, í³ìö³ ç’¿ëè çáàðàçüêèõ ñîáàê, à äåõòî ç ïîëÿê³â òà-
êè ¿â êîíèíó, àëå öå øâèäøå áóëè âèíÿòêè. Ó òîé æå ÷àñ ïîêàë³÷åí³ êîí³ áåç
ñóìí³âó áóëè ç’¿äåí³ îðäèíöÿìè, êîòð³, ÿê ³ âñ³ êî÷³âíèêè, ³ç äàâí³õ-äàâåí ñïî-
æèâàëè êîíèíó.

29

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

Ó í³÷ íà 29 ëèïíÿ äâàíàäöÿòü äîáðîâîëüö³â ³ç ð³çíèõ õîðóãâ êíÿçÿ ß.Âèø-

íåâåöüêîãî çä³éñíèëè âèëàçêó äî óêðà¿íñüêîãî òàáîðó. Âîíè íåïîì³òíî ï³ä³éøëè
äî êîçàöüêèõ âàë³â ³ íàïàëè íà íåâåëèêó ãðóïó êîçàê³â, ÿê³ ãðàëè â êàðòè. Äâîõ
êîçàê³â áóëî òóò æå âáèòî, à òðåòüîãî, Ãðèöüêà ç ×èãèðèíà, ³ç ïîëêó ñàìîãî
Á.Õìåëüíèöüêîãî, áóëî âçÿòî â ïîëîí ³ ïðèâåäåíî äî êíÿçÿ ß.Âèøíåâåöüêîãî.
ϳääàíèé òîðòóðàì â³í ñêàçàâ, ùî Á.Õìåëüíèöüêèé íå ïðîòè, ùîá îáëîæåí³ ïðè-
íàéìí³ â³äêóïèëèñÿ, àëå âñå æ ïðàãíå íåîäì³ííî çäîáóòè Çáàðàæ. Êðîïèâ’ÿíñü-
êèé ïîëêîâíèê Ôèëîí Äæåäæåë³é ðàçîì ç³ ñâî¿ìè êîçàêàìè òà îðäèíöÿìè õîäèâ
àæ ï³ä Ãëèíÿíè äëÿ îòðèìàííÿ â³äîìîñò³ ïðî 䳿 êîðîëÿ, àëå, íåçâàæàþ÷è íà âå-
ëèê³ ñèëè, íå çì³ã íà÷åáòî îá³éòèñÿ áåç óòðàò ³ íå ðîçäîáóâ ñóòòºâî¿ ³íôîðìàö³¿.
Íàéã³ðøå áóëî òå, ùî äî çáàðàçüêîãî òàáîðó ïðîñî÷èëèñÿ â³äîìîñò³ ïðî òÿæêó ïî-
ðàçêó ïîâñòàíñüêî¿ àð쳿 íàêàçíîãî ãåòüìàíà Ì.Êðè÷åâñüêîãî, çàãèáåëü îñòàííüî-
ãî ï³ä Ëîºâîì ³ íàñòóï â³éñüê ß.Ðàäçèâèëà. Ïðèðîäíî, ùî ïîâñòàíö³ ñòðèâîæè-
ëèñÿ çà äîëþ ñâî¿õ äðóæèí ³ ä³òåé, áî íà ï³âíî÷³ ìàéæå í³êîãî íå çàëèøèëîñÿ
äëÿ îáîðîíè. Òàê³ çâ³ñòêè ïîò³øèëè îáëîæåíèõ ³ ï³äíåñëè ¿õ áîéîâèé äóõ.

29 ëèïíÿ ïðîéøëî ó ìëÿâ³é ïåðåñòð³ëö³, àëå îäíà ç êîçàöüêèõ êóëü ïîö³ëè-

ëà â õðåñò êñüîíäçà-áåðíàðäèíà Æàáêîâñüêîãî, êîòðèé ïîìåð ÷åðåç ê³ëüêà ãî-
äèí. Ó í³÷ íà 30 ëèïíÿ ïîëÿêè, ïåðåâàæíî ç ãóñàðñüêî¿ õîðóãâè ëüâ³âñüêîãî ñòà-
ðîñòè Àäàìà ²ºðîí³ìà Ñåíÿâñüêîãî, çä³éñíèëè ïîòóæíó âèëàçêó, ÿêà îäíàê íà-
ïîðîëàñÿ íà çàñ³äêó. ϳä ÷àñ áîþ ïîëÿãëî äî 30 øëÿõòè÷³â, íå ðàõóþ÷è ñëóã òà
÷åëÿäíèê³â. Ïîëÿêè äåùî çðåâàíøóâàëèñÿ, êîëè âäàðèëè ³ç ãàðìàò ïî êîçàêàõ,
ÿê³ êèíóëèñÿ â êîíòðàòàêó. Òîãî æ äíÿ áóëî çàáèòî ïîðó÷íèêà Ñëóïåöüêîãî,
êîòðèé ñëóæèâ ó õîðóãâè Ñåíÿâñüêîãî. Ïîëÿêàì äîâåëîñÿ â³äñòóïèòè äî îñòàí-
íüîãî âàëó ï³ä çàìêîì, ó ÷åðãîâèé ðàç çâóçèâøè ë³í³þ îáîðîíè, «áî íàñ ³ íåáà-
ãàòî (çàëèøèëîñÿ) äî îáîðîíè ³ òèõ óæå áàãàòüîõ áóëî ïîðàíåíî»

28

. Ïîâñòàíö³ é

òàòàðè, ïîì³òèâøè öå, ñïðîáóâàëè âäåðòèñÿ äî âîðîæèõ óêð³ïëåíü íà ïëå÷àõ
â³äñòóïàþ÷èõ, àëå òàêèé íàì³ð ÷åðåç ñèëüíèé ãàðìàòíèé âîãîíü äîâåëîñÿ îáëè-
øèòè. Îäíàê öåé ìàíåâð êîøòóâàâ ïîëÿêàì ê³ëüêà äåñÿòê³â æèòò³â ñàìî¿ øëÿõ-
òè, íå ðàõóþ÷è ÷èñëåííèõ ÷åëÿäíèê³â. Òîä³ æ ïîëÿêè ðîçä³ëèëèñÿ íà äâ³ ãðó-
ïè: îäí³ ñï³øíî äîñèïàëè âàë, à äðóã³ ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ ãîäèí áåçïåðåðâíî
â³äñòð³ëþâàëèñÿ. Ïðè öüîìó òàêîæ ïîíàä äåñÿòü êîïà÷³â çàãèíóëî. dz ñâîãî áî-
êó óêðà¿íö³ øâèäêî íàñèïàëè íîâèé âàë, ÿêèé ñòàâ ò³ëüêè â 30 ë³êòÿõ â³ä
ïîëüñüêîãî. Ðåøòà äíÿ ïðîéøëà ó âçàºìíèõ ñâàðêàõ ì³æ ïîëÿêàìè òà óêðà¿íöÿ-
ìè. Ïîâñòàíö³ ïîãðîæóâàëè îáëîæåíèì óñ³õ âèíèùèòè, à ò³ îá³öÿëè, ùî êîçà-
êàì ñêîðî äîâåäåòüñÿ ðîáèòè ãðåáëþ íà Äí³ïð³ äëÿ êíÿçÿ ß.Âèøíåâåöüêîãî, íà-
òÿêàþ÷è íà ìàéáóòíþ òÿæêó íåâîëþ.

31 ëèïíÿ ïðîéøëî â ïåðåñòð³ëö³, â õîä³ ÿêî¿ çàãèíóâ øëÿõòè÷ Ìèêîëàé Äî-

ìàðàöüêèé, îäèí ç³ ñëóã êíÿçÿ Âèøíåâåöüêîãî. Îñê³ëüêè â³í áóâ àð³àíèíîì, òî
éîãî ïîõîâàëè ïðîñòî ó çáàðàçüêîìó âàëó. Îáëîæåí³ çàäóìàëè â÷èíèòè âèëàçêó,
àëå ïîâñòàíö³ äîâ³äàëèñÿ ïðî íå¿ çàâ÷àñíî (âèäíî â³ä ïåðåá³æ÷èê³â), òîìó äîâå-
ëîñÿ â³ä âèëàçêè â³äìîâèòèñÿ. Äåÿê³ ùîäåííèêè çãàäóþòü ³ ïðî íåâäàëèé êî-
çàöüêèé øòóðì öüîãî äíÿ.

Ðàíîê 1 ñåðïíÿ ðîçïî÷àâñÿ êîðîòêî÷àñíèì øòóðìîì, ÿêèé ç³í³ö³þâàâ ñàì

Á.Õìåëüíèöüêèé. Äàíèé øòóðì íå ìàâ îäíàê ñóòòºâèõ íàñë³äê³â, îñîáëèâî äîø-
êóëèëè òîä³ óêðà¿íöÿì ÿäðà-ãðàíàòè, ÿêèìè çàñèïàëè ¿õ îáëîæåí³. Ïîò³ì íàñ-
òàëà òèøà. Öüîãî äíÿ ó çàìêó ïîìåð â³ä ãàíãðåíè øëÿõòè÷ Äó÷èìèíñüêèé, ÿêèé
ê³ëüêà äí³â òîìó áóâ ïîðàíåíèé ó íîãó êóëåþ ³ç ñàìîïàëó. Óíî÷³ êîçàêè äîñè-
ïàëè ñâ³é âàë òàê, ùî â³í ñòàâ âèâèùóâàòèñÿ íàä ïîëüñüêèì, ïðè÷îìó íà íüîãî
ïîñòàâèëè ãàðìàòè.

2 ñåðïíÿ ïðîéøëî â³äíîñíî òèõî. Îáëîæåí³ òèì á³ëüøå íå ïðàãëè âîþâàòè,

áî â öåé äåíü áóëî ñâÿòî, ïîâ’ÿçàíå ç ³ìåíåì êàòîëèöüêîãî ñâÿòîãî Ôðàíöèñêà
Àñèçüêîãî. Êð³ì òîãî, ç îãëÿäó íà çëèâó íå ìîæíà áóëî â÷èíèòè àêòèâíèõ ä³é ³
ëèøå ÷àñ â³ä ÷àñó âèíèêàëà ìëÿâà ïåðåñòð³ëêà.

30

Þ.À.Ìèöèê

Òîãî äíÿ Á.Õìåëüíèöüêèé ïðèñëàâ äî íèõ ³ç ëèñòàìè ïîëüñüêîãî ïåðåá³æ÷è-

êà. Öåé ïðèí³ñ ãåòüìàíñüêîãî ëèñòà (ïîëüñüêîþ ìîâîþ) äî ß.Âèøíåâåöüêîãî ðàçîì
³ç ïåðåõîïëåíèìè ëèñòàìè êíÿçÿ, à òàêîæ ñâ³é óí³âåðñàë äî ³íîçåìíèõ íàéìàíö³â
³ç ïðîïîçèö³ºþ ïåðåéòè íà á³ê ïîâñòàíö³â. Õî÷à öåé ëèñò ãåòüìàíà º äîñèòü â³äî-
ìèì, îäíàê âàðòî íàâåñòè ïðèíàéìí³ ñó÷àñíèé ïåðåêëàä éîãî óêðà¿íñüêîþ:

«Ïîâ³äîìëÿþ âàø³é êíÿæ³é ìîñò³, ùî öåé ëèñò ³ç ïîñëàíöåì âàøî¿ ìîñò³ çà-

õîïëåíî â òðüîõ ìèëÿõ â³ä Ëüâîâà. Ïîñëàíöåâ³ â³äðóáàëè ãîëîâó, à öåé ëèñò
ö³ëèé â³äñèëàþ âàø³é êíÿæ³é ìîñò³. Íà䳺øñÿ âàøà ìîñòü íà ÿêóñü äîïîìîãó
â³ä êîðîëÿ éîãî ìîñò³, à ÷îìó æ âàøà ìîñòü ñàì íå âèõîäèø ç íîðêè ³ ÷îìó âè
íå ïðèºäíàºòåñÿ â îäèí ãóðò äî êîðîëÿ éîãî ìîñò³? Òà é êîðîëü éîãî ìîñòü, áó-
äó÷è òàêèì âåëèêèì ìîíàðõîì, íå áåç ðîçóìó, ùîá ìàâ áåçðîçñóäíî âåñòè ñâî¿õ
ëþäåé íà çàãèáåëü. ßê æå â³í ìîæå ïðèéòè ñþäè íà ïîì³÷ âàø³é ìîñò³? Áåç òà-
áîðó íåìîæëèâî, à ç òàáîðîì – º ð³÷êè é ïîò³÷êè. Éîãî êîðîë³âñüêà ìîñòü êðà-
ùå çðîáèòü, ùî íàñ äî÷åêàºòüñÿ, à ç éîãî êîðîë³âñüêîþ ìîñòþ ìè ìîæåìî ä³éòè
ó âñüîìó ïåâíî¿ çãîäè ³ óìîâè. À âàøà êíÿæà ìèë³ñòü íå çâîëü íàð³êàòè íà íàñ,
à (ò³ëüêè) íà ñàìîãî ñåáå çâîëü ïîäèâèòèñÿ, áî ìè âàøó êíÿæó ìîñòü íå çà÷³ïà-
ëè ³ õîò³ëè á â ö³ëîñò³ çàëèøèòèñü ó çàäí³ïðîâñüê³é äåðæàâ³. À ÿêùî âæå òàê ³ç
ïðîâèä³ííÿ Áîæîãî ñòàëîñÿ, òî ðàäæó âàø³é êíÿæ³é ìîñò³ ä³ÿòè ïî ñâî¿é âîë³».

Àäðåñà: «Â³ääàòè ÿñíîîñâ³÷åíîìó êíÿçþ éîãî ìîñò³ ²ºðå쳺 Êîðèáóòîâ³ Âèø-

íåâåöüêîìó, âîºâîä³ ðóñüêîìó, ñòàðîñò³ êàíåâñüêîìó, íàøîìó, õî÷ ³ íåùèðîìó,
ïðèÿòåëåâ³»

29

.

ß.Âèøíåâåöüêèé, óðàæåíèé çì³ñòîì ³ ôîðìîþ ëèñòà, àðåøòóâàâ ã³íöÿ, ÿêî-

ãî ïîò³ì áóëî äîïèòàíî, à ñâîþ ðîçëîãó â³äïîâ³äü ïîñëàâ ³ç ïðîñòèì ñåëÿíèíîì.
ßðåìà îáðàçèâñÿ ç ïðèâîäó òîãî, ùî ëèñò ãåòüìàíà íå ìàâ íàâ³òü ï³äïèñó, âè÷è-
òàâ Á.Õìåëüíèöüêîìó çà ñòðàòó ïîñëàíöÿ, çà ïîñèëêó óí³âåðñàëó äî ³íîçåìíîãî
â³éñüêà, ðàäèâ éîìó ïðèãàäàòè ÿê³ñü ñâî¿ (êíÿçÿ) äîáðîä³éñòâà, çàêëèêàâ íå âîþ-
âàòè ïðîòè êîðîëÿ, à âèÿâèòè ñåáå ïîê³ðíèì êîðîë³âñüêèì ï³ääàíèì. ß.Âèøíå-
âåöüêèé çîâñ³ì íå ðîçóì³â òîãî, ùî ç 1648 ð. êàðäèíàëüíî çì³íèëàñÿ Óêðà¿íà é
óêðà¿íö³. ²íàêøå íå ìîæíà ïîÿñíèòè éîãî çàêëèêó äî Á.Õìåëüíèöüêîãî, ùîá â³í
ðîçïóñòèâ ³ç ³éñüêà Çàïîð³çüêîãî ïî äîìàõ êîëèøí³õ êíÿç³âñüêèõ ï³ääàíèõ

30

.

Ïîáîþþ÷èñÿ í³÷íèõ âèëàçîê ÷è øòóðì³â ïîâñòàíö³â, ß.Âèøíåâåöüêèé ³ç

Ô³ðëåºì íàêàçàëè ïîñèëèòè ïèëüí³ñòü íà âàëàõ. Âîíè æ âèãàäàëè õèòðèé ñïîñ³á
ïèëüíóâàííÿ ïîâñòàíö³â: ÷àñ â³ä ÷àñó îáëîæåí³ êèäàëè âíî÷³ çàïàëåí³ ìàçíèö³
òà îñ³ ç âîç³â ³ öå ñâ³òëî íå äàâàëî ìîæëèâîñò³ êîçàêàì çä³éñíèòè íåïîì³òíèé
íàïàä. Ö³êàâî, ùî òàê³ æ ïðèéîìè çàñòîñîâóâàëè é êîçàêè â ðàç³ ïîòðåáè.

3 ñåðïíÿ á³ëÿ ñòàâêà, ³ç êîòðîãî áðàëè âîäó îáèäâ³ ñòîðîíè, çóñòð³ëèñÿ äâà

ºâðåÿ: îäèí áèâñÿ ï³ä ïîëüñüêèìè ïðàïîðàìè, äðóãèé (âèõðåñò) – ï³ä óêðà¿íñü-
êèìè. Âèõðåñò ïîïåðåäèâ ñâîãî çíàéîìîãî ïðî òå, ùî ïîâñòàíö³ ãîòóþòü íîâèé
øòóðì ³ ùî ï³ä Çáàðàæ ³äóòü âåëèê³ ïîëüñüê³ ï³äêð³ïëåííÿ, ÷èì äóæå ñòóðáîâà-
íå ³éñüêî Çàïîð³çüêå. Öÿ òðèâîãà ïîñèëèëàñÿ ÷åðåç óïåâíåí³ñòü ó òîìó, ùî
àðì³ÿ Ðàäçèâ³ëëà íå çìèëóºòüñÿ í³ íàä æ³íêàìè, í³ ä³òüìè, à îáîðîíè óêðà¿íñü-
êèõ ì³ñòå÷îê ìàéæå íåìà, áî âñ³ êîçàêè âèñòóïèëè â ïîõ³ä

31

. Ùîá ïåðåêîíàòè-

ñÿ ó ïðàâäèâîñò³ öèõ ñë³â, îáëîæåí³ ñôîðìóâàëè çàã³í ó 600 âîÿê³â äëÿ âèëàç-
êè. Àëå ö³ âîÿêè íå âñòèãëè íàëåæíèì ÷èíîì ïðèãîòóâàòèñÿ äî òåìðÿâè, òîìó
áóëî âèð³øåíî âèëàçêó â³äêëàñòè, òèì á³ëüøå, ùî ùå íå ïîâåðíóâñÿ ñåëÿíèí-ãî-
íåöü ³ç â³äïîâ³ääþ â³ä Á.Õìåëüíèöüêîãî êíÿçþ ß.Âèøíåâåöüêîìó.

4 ñåðïíÿ áóëà íåçíà÷íà àðòèëåð³éñüêà ïåðåñòð³ëêà, âíàñë³äîê ÷îãî çàãèíó-

ëî ê³ëüêà ïîëÿê³â. Íàäâå÷³ð ï³øëà ïîãîëîñêà, ùî Á.Õìåëüíèöüêèé ³ç ÷àñòèíîþ
ñâîãî â³éñüêà êóäèñü ï³øîâ (ÿê áà÷èìî ïîëüñüêà àãåíòóðà ïðàöþâàëà íåïîãàíî),
àëå êóäè ñàìå íå áóëî â³äîìî. Òîìó âèð³øèëè íàñòóïíîãî äíÿ â÷èíèòè âèëàçêó.

5 ñåðïíÿ íà ñâ³òàíêó îáëîæåíèì óäàëîñÿ òèõî ïðîáðàòèñÿ äî êîçàöüêèõ

îêîï³â ³ çíåíàöüêà âäàðèòè íà íèõ. Íàïàä áóâ óñï³øíèé, ÷èìàëî ïîâñòàíö³â áó-
ëî âáèòî (çà äåÿêèìè äàíèìè àæ ê³ëüêàñîò), çàõîïëåíî 16 ÷è 18 ïðàïîð³â, ðÿä

31

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

ïîëîíåíèõ. Ùîïðàâäà, ï³ä ÷àñ âèëàçêè òà ïðè â³äñòóï³ äî ôîðòåö³ çàçíàëè âòðàò
³ ïîëüñüê³ â³éñüêà, íàñàìïåðåä áóëî çàáèòî Ïðåöëàâà Ëÿíöêîðîíñüêîãî, ñèíà
ñîíäåöüêîãî êàøòåëÿíà Ñàìóåëÿ Ëÿíöêîðîíñüêîãî, íîâîãðóäñüêîãî âîºâîäè÷à
Õðåáòîâè÷à. Çíîâó ïî÷àëàñÿ àðòèëåð³éñüêà ïåðåñòð³ëêà, ïðè÷îìó ïîëÿêàì óäà-
ëîñÿ âëó÷èòè â êîçàöüêó ãàðìàòó ³ âáèòè ¿¿ îáñëóãó. Îäèí ç³ ñëóã ïðàãíóâ ïåðåé-
òè íà á³ê ïîâñòàíö³â, àëå éîãî áóëî ïåðåõîïëåíî é ñòðà÷åíî. Òèì ÷àñîì áóëî äî-
ïèòàíî ïîëîíåíèõ ïîâñòàíö³â, ÿê³ ïîâ³äîìèëè ïðî ãí³â Á.Õìåëüíèöüêîãî ç òîãî
ïðèâîäó, ùî îáëîæåí³ ïîðàíèëè ïîëêîâíèêà Ôåäîðåíêà (Áîãóíà (?), ÿêèé õîò³â
âëàøòóâàòè ï³äêîï ³ âèñàäèòè îäíó ç áàøò, ³ç êîòðî¿ çâè÷àéíî ïîëþâàâ çà ïîâñ-
òàíöÿìè ñíàéïåð – ºçó¿ò Ìóõîâåöüêèé. Ïîëîíåí³ òàêîæ ç³çíàëèñÿ ïðî âåëèêó
äîïîìîãó, ÿêà ïîñï³øຠäî îáëîæåíèõ, òîìó Á.Õìåëüíèöüêèé ïðàãíå äî ¿¿ ï³äõî-
äó îâîëîä³òè Çáàðàæåì. Öÿ çâ³ñòêà çìóñèëà ïîëÿê³â áóòè îñîáëèâî ïèëüíèìè.

6 ñåðïíÿ ïåðåä ñâ³òàíêîì áóëî çä³éñíåíî îñòàíí³é ãåíåðàëüíèé øòóðì ôîð-

òåö³, ïðè÷îìó ãîëîâíèé óäàð ñïðÿìóâàëè íà ïîëê êîðîííîãî ï³ä÷àøîãî Ì.Îñò-
ðîðîãà. Ïî çàìêó é òàáîðó áåç ê³íöÿ áèëè ãàðìàòè ³ êîæíå ÿäðî çà ñâ³ä÷åííÿì
î÷åâèäö³â óáèâàëî ÷àñîì ïî 10 ñîëäàò. Ó öåé ³ íàéáëèæ÷³ äí³, ÿê â³äçíà÷àëè
ñàì³ ïîëüñüê³ ìåìóàðèñòè, ³ç êîæíî¿ õîðóãâè ãèíóëî ÿê ì³í³ìóì ïî 20 âîÿê³â.
Íå ìîæíà áóëî ðÿòóâàòè é ïîðàíåíèõ, ÷åðåç çëèâó êóëü íàâ³òü «áðàò áðàòà íå
ñì³â ðÿòóâàòè», êñüîíäçè íå ìîãëè ä³éòè äî ñìåðòåëüíî ïîðàíåíèõ, ùîá âèñ-
ïîâ³äàòè ¿õ ³ ïðî÷èòàòè â³äõ³äíó ìîëèòâó. Äîøêóëÿëè é çàïàëþâàëüí³ ãðàíàòè.
Îáëîæåí³ íàâ³òü íàìàãàëèñÿ âêðèâàòèñÿ ìîêðèìè ðÿäíàìè òà íàìåòàìè. Îäíàê
öå ìàéæå íå äîïîìàãàëî. ²ç 25 óêðà¿íñüêèõ øàíö³â áåçïåðåðâíî ãðèì³ëè ãàðìà-
òè, ÿê³ çàðÿäæàëè êàðòå÷÷þ ³ «êîæåí ïîñòð³ë ³ç ãàðìàòè áóâ íå ìàðíèì»

32

.

Íàéêðàùèé çàñ³á óðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿ – öå çàêîïàòèñÿ ÿêíàéãëèáøå â çåìëþ.
Îäíàê çà àðòèëåð³éñüêîþ êàíîíàäîþ ðîçãîðíóâñÿ êîçàöüêèé íàñòóï. Êîçàêè ãðó-
ïàìè ïî 15–20 âîÿê³â òÿãëè 15 ãóëÿéãîðîä³â, ÿê³ áóëè ïîñòàâëåí³ íà êîëåñà,
ï³äíîñèëè âåëè÷åçí³ øòóðìîâ³ äðàáèíè. ²ç êîçàöüêèõ áàñò³îí³â òà ãóëÿéãîðîä³â
áóëî ðóêîþ ïîäàòè äî ïðîòèâíèêà ³ êîçàêè öèì óì³ëî êîðèñòàëèñÿ: «ç âàëó
ëÿõ³â êðàëè ³, ñêà÷ó÷è íà âàë, ëÿäñüê³ ïðàïîðè õàïàëè ³ ñàìèõ (ëÿõ³â) çàáèâà-
ëè»

33

. Àëå â òîé ÷àñ, êîëè êîçàêè âäèðàëèñÿ íà âàëè, çàãðèì³ëè ïîëüñüê³ ãàðìà-

òè é ðóøíèö³, ñ³þ÷è ñìåðòü, äåÿê³ ïîëüñüê³ çàãîíè çä³éñíèëè óñï³øí³ âèëàçêè.
Ò³ëüêè 400 êîçàê³â çóì³ëè çàõîïèòè ïëàöäàðì íà âàëó ³ ïîñòàâèòè òàì ñâ³é ïðà-
ïîð. Îäíàê ïðîòè íèõ áóëà ñïðÿìîâàíà ìàéæå âñÿ ïîëüñüêà àðòèëåð³ÿ, çä³éñíå-
íî êîíòðóäàð ³ çíà÷íî ïîð³ä³ëà êóïêà âîÿê³â ìóñèëà â³äñòóïàòè. Î÷åâèäíî ï³ä
÷àñ ñàìå öüîãî øòóðìó áóëî ïîðàíåíî ãåðîÿ ìîðñüêèõ ïîõîä³â êîçàê³â íà Ñèíîï
ʳíäðàòà Áóðëÿÿ, à òàêîæ ïîëêîâíèêà ²âàíà Áîãóíà. Äàí³ ïîëüñüêîãî õðîí³ñòà
Âåñïàñ³ÿíà Êîõîâñüêîãî, òâ³ð ÿêîãî ì³æ ³íøèì àêòèâíî âèêîðèñòàâ Ãåíðèê Ñåí-
êåâè÷ ïðè íàïèñàíí³ ðîìàíó «Âîãíåì ³ ìå÷åì» – ïåðøî¿ êíèãè ñâ òðèëî㳿,
ïðî çàãèáåëü òóò Ê.Áóðëÿÿ íå ï³äòâåðäæóþòüñÿ. Ðÿä äîêóìåíò³â çãàäóþòü ïðî
Áóðëÿÿ ³ â ïîäàëüøèé ïåð³îä Íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ â³éíè óêðà¿íñüêîãî íàðî-
äó, íàñàìïåðåä ïðî éîãî ðîëü ÿê ó÷àñíèêà óêðà¿íñüêîãî ïîñîëüñòâà äî Ìîñêâè
1655 ð. Òîãî äíÿ áóëè ùå äâ³ ñïðîáè øòóðìó, àëå íàáàãàòî ñëàáø³.

Óçàãàë³ óñ³ ö³ äí³ íàïðèê³íö³ ëèïíÿ – íà ïî÷àòêó ñåðïíÿ, óêðà¿íñüêå â³éñü-

êî íå äàâàëî ñïîêîþ îáëîæåíèì, êîçàêè ïðèäóìóâàëè íîâ³ õèòðîù³, ä³ñòàþ÷è

âîðîãà òî ï³äêîïàìè, òî çàêèäàþ÷è éîãî ãðàíàòàìè ³ ãîðùèêàìè ç êèïëÿ÷îþ

ñìîëîþ. Çàë³çíèìè ãàêàìè âîíè ïðèìóäðÿëèñÿ çà÷åïèòè ç³ ñâî¿õ âàë³â ïîëüñüê³

âîçè, ÿê³ òâîðèëè äðóãó ë³í³þ îáîðîíè çà âàëîì, ³ òÿãëè ¿õ äî ñåáå. Îäíîãî ðàçó

êîçàêè äîáðå íàëÿêàëè îáëîæåíèõ, ïîñàäèâøè íà êîíåé óáðàí³ ïî-òóðåöüêè ñî-

ëîì’ÿí³ îïóäàëà. Ñêëàëîñÿ âðàæåííÿ, ùî íà ï³äìîãó óêðà¿íñüêîìó â³éñüêó ïðè-

áóëè òóðêè, à öå îçíà÷àëî á êàòàñòðîôó äëÿ Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿. Íà ùàñòÿ äëÿ îá-

ëîæåíèõ ïàí³êà øâèäêî ïðèïèíèëîñÿ, áî ç äîïîìîãîþ ï³äçîðíèõ òðóá óäàëîñÿ

âèÿâèòè îáìàí. Àëå íàéá³ëüøå äîêó÷àâ îáëîæåíèì ãîëîä. ßê ïèñàâ Ï. Øåâàëüº,

«ïîëÿêè áóëè ñòèñíóò³ äî êðàéíîñò³ ³ íå ìàëè ïðîñòîðó äëÿ ïåðåñóâàíü. Äî òî-

32

Þ.À.Ìèöèê

ãî æ ¿ì íå âèñòà÷àëî õàð÷³â, à ¿õí³ì êîíÿì ôóðàæó, ùîäíÿ ãèíóëî áàãàòî êî-

íåé, ùî ñïðè÷èíèëîñÿ äî íåñòåðïíîãî ñìîðîäó â òàáîð³. Íåâåëèêèé øìàòîê

õë³áà êîøòóâàâ äåñÿòü ï³âòîðàê³â, à áî÷êà ïèâà – ï’ÿòäåñÿò ôëîðèí³â. Ñîëäàò

æèâ ò³ëüêè ê³íñüêèì òà ñîáà÷èì ì’ÿñîì. Äî Á.Õìåëüíèöüêîãî âåñü ÷àñ ïðèõî-

äèëè ïîëüñüê³ ñîëäàòè, ùîá çäàòèñÿ â ïîëîí»

34

. Ïðî ãîëîä ó ïîëüñüêîìó â³éñüêó

ãîâîðÿòü ³ ³íø³ äæåðåëà. Òàê, ï³ä 9 ñåðïíÿ àâòîð îäíîãî ³ç ïîëüñüêèõ ùîäåí-

íèê³â îáëîãè Çáàðàæà çàíîòóâàâ ö³íó íà ïðîâ³àíò ó òàáîð³ îáëîæåíèõ: ãàðíåöü

ïèâà – 1 ôëîðèí 15 ãðîøåé, êâàðòà çâè÷àéíî¿ ãîð³ëêè – 10 ôëîðèí³â, ÷âåðòü

çá³ææÿ – 30 ôëîðèí³â, ãðîøîâà áóëêà õë³áà – 1 ôëîðèí, «³ òî íå ìîæíà ä³ñòà-

òè, õ³áà ùî ç òðóäíîùàìè»

35

. Ó õðîí³ö³ ³ãóìåíà êè¿âñüêîãî Ñâÿòî-Ìèõàéë³âñüêî-

ãî ìîíàñòèðÿ ³ºðîìîíàõà Ôåîäîñ³ÿ Ñîôîíîâè÷à â³äçíà÷àëîñÿ: «íèîòêîë íå ìîãó-

÷è æèâíîñòè ì³òè, ¿ëè ³íøè¿ (ïîëÿêè) ñòåðâî, áî ç ãîëîäó ìíîãî óìèðàëî»

36

.

˳òîïèñåöü Ãðèãîð³é Ãðàá’ÿíêà, âèêîðèñòàâøè òâ³ð ïîëüñüêîãî õðîí³ñòà Ñàìó¿ëà

Òâàðäîâñüêîãî «Ãðîìàäÿíñüêà â³éíà» (Êàë³ø, 1681), òàê îïèñàâ ãîëîä â îáëîæå-

íîìó Çáàðàæ³: «Òèì çà÷àñÿ ãëàä âåëèêèé ³ íà÷àøà ÿñòè êîíñê³ÿ ì’ÿñà, êîøå÷àÿ,

ïåñ³ÿ ³ ìèø³, ³ óæå îñëàá³âàõó ðóö³, ³çíåìîãàõó ñèëè ³ ñíîç³ óìðîøà íàïðàñíè-

ìè ñìåðòüìè, æèâ³³ æå íå ìîãîøà îðóæ³ÿ ïîäíîñèòè, äðóã³ êóñàëè çåìëþ ñïåê-

ëóþ çóáàìè ³ áèñòü îáîç ìíîãî ïðàçäåí, ò³ì ìåíø³º ºùå… Ê ñåìó êîçàêè, ïðèäà-

þ÷è áîëøîãî á³äíèì îáëîæåíöÿì óòðàïëåííÿ äîñàäàìè ëÿõîâ óðàæàõó, ìîâÿ÷è:

«Îòî âàì, ëÿõè, î÷êîâîº, ðîãîâîº, îðåíäè, ñòàâùèçíè, ïàíùèíè, ïåðåñóäè ³ ñó-

õîìåëüùèçíè? À äîêóëü áóäåòå êóíòóø³ ïî øàíöÿõ ìàðàòè, ïîíåæå òî íàø³, áó-

äó÷è âè ³ ñàì³ óæå ÿñèð òàòàðàì ãîëîäíèì, à äî òèõ ïîð óäåðæóåòåñÿ; à âèä³òå,

ÿê ïî ñòðîéíîé ìóçèö³ êîçàêè äóäêó âàì çàãðàëè?»

37

.

Ñàòèðè÷íèé îáðàç âîðîã³â, îáëîæåíèõ ó Çáàðàæ³, ïîäàíî ³ â òîãî÷àñí³é óê-

ðà¿íñüê³é íàðîäí³é ï³ñí³ «Îé, ùî òî çà õèæêà…». Âàðòî ïðîöèòóâàòè óðèâîê ³ç íå¿:

«Îé, ùî òî çà õèæêà òàì íà âèð³æêó:
Ïàíå Âèøíåâåöüêèé, âîºâîäî ãðåöüêèé,
Òà âèâåäè òàí÷èê ïî-í³ìåöüêè…
ϳä òîþ õèæêîþ ïàíè ñèä³ëè.
Ïàíè ñèä³ëè, ñîáàê ëóïèëè (òîáòî çí³ìàëè øê³ðó – Þ.Ì.)
Íîæ³ ïîëîìèëè, çóáàìè òÿãàëè…»

7 ñåðïíÿ ïîëÿêè çä³éñíèëè çðàíêó íåâäàëó âèëàçêó, ó õîä³ ÿêî¿ âòðàòèëè

ê³ëüêîõ øëÿõòè÷³â òà ïîíàä äåñÿòîê ÷åëÿäíèê³â. Äåíü ïðîéøîâ ó ãàðìàòí³é ïå-

ðåñòð³ëö³, à ïîâñòàíö³ äî òîãî æ çðîáèëè 7 íîâèõ âèñîêèõ óêð³ïëåíü (âèùèõ,

í³æ ïîëüñüê³ âàëè) äîâêîëà çàìêó. Íàñòóïíîãî äíÿ ³ç ñàìîãî ðàíêó ç öèõ

óêð³ïëåíü ïî÷àëè ñòð³ëÿòè íàéêðàù³ êîçàöüê³ ñòð³ëüö³, ÿê³ ïîêëàëè òðóïîì áà-

ãàòüîõ îáëîæåíèõ. Ó ïîëóäåíü óêðà¿íñüêèé òàá³ð äåùî çì³íèâ ñâîº ðîçòàøóâàí-

íÿ: â³ä Ñòàðîãî Çáàðàæà â³í ïåðåì³ñòèâñÿ ïðîòÿãîì äíÿ äî êàì’ÿíî¿ öåðêâè. ²ç

áîêó Âèøíåâöÿ áóëà âèñòàâëåíà ñòîðîæà, ùî, ÿñíà ð³÷, ðîáèëîñÿ íà âèïàäîê

ïðèõîäó ³ç çàõîäó êîðîë³âñüêèõ â³éñüê. Öå ïîë³ïøèëî íàñòð³é îáëîæåíèì. Íàñ-

òóïíîãî äíÿ óêðà¿íñüêèé òàá³ð ïîâåðíóâñÿ íà ñòàðå ì³ñöå, äî Ñòàðîãî Çáàðàæà ³

ðàçîì ³ç îðäèíñüêèì òàáîðîì â³í ñòàâ ïîáëèçó Ñòàðîãî çàìêó, íàïðîòè ïîëêó

ß.Âèøíåâåöüêîãî.

9 ñåðïíÿ áóëî äóæå õîëîäíî, ³øîâ äîù, ÷åðåç ùî ç îáîõ ñòîð³í ñòð³ëÿëè äó-

æå ìàëî. ßêèéñü ñëóãà õîò³â ïåðåéòè íà óêðà¿íñüêèé á³ê, àëå áóâ ñï³éìàíèé. Íà

äîïèò³ â³í ï³äòâåðäèâ ñâ³é íàì³ð ³ áóâ æîðñòîêî ïîêàðàíèì: éîìó, æèâîìó,

â³äðóáàëè ðóêè é íîãè…

Ïîòÿãëèñÿ íîâ³ äí³ é íî÷³ òÿæêî¿ îáëîãè… 10–12 ñåðïíÿ áóëè äîùîâèìè ³

áåç îñîáëèâèõ ïîä³é, õ³áà ùî 12 ÷èñëà ïîìåð ñèí ëüâ³âñüêîãî ï³äñòîë³ÿ Çäç³ñëà-

âà Çàìîéñüêîãî Ìèêîëàé.

Ñèëè ïîëüñüêîãî â³éñüêà ó Çáàðàæ³ òàíóëè íà î÷àõ. ßê ñóìíî ïèñàâ ïîëüñü-

êèé õðîí³ñò Òâàðäîâñüêèé: «Çáðîñüêèé, Ñåæðàêîâñüêèé, Ñâàðøåâñüêèé,

33

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

Öåíêë³íñüêèé, Çëîöüêèé, Äçåðæåê, Õàëà¿ì ³ Ïîäãîðîäèíñüêèé ³ç áàãàòüìà
³íøèìè ïîáèò³». Õòî íå ïîë³ã ó áîþ, òîãî ä³ñòàâàëè ãîëîä ³ õâîðîáè, ÷èìàëî áó-
ëî ïîðàíåíèõ. Îáëîæåíèõ òðèìàëà ò³ëüêè íàä³ÿ íà øâèäêèé ïðèõ³ä êîðîëÿ.

13 ñåðïíÿ â ñåðöÿõ îáëîæåíèõ ïðîìàéíóâ ïðîáëèñê íà䳿. Ïðîéøëà ÷óòêà,

ùî ï³äìîãà âæå áëèçüêî, ó òðüîõ ìèëÿõ íà çàõ³ä â³ä Çáàðàæà, ó Çaëîçöÿõ. Öþ
÷óòêó ï³äòâåðäæóâàâ íåñïîê³é ³ â óêðà¿íñüêîìó òàáîð³, ÿêèé ïîâí³ñòþ ï³äòÿã-
íóâñÿ äî Ñòàðîãî Çáàðàæà, äå ïîâñòàíö³ ³ç ëîïàòàìè òà êèðêàìè çàõîäèëèñÿ áó-
äóâàòè íîâ³ óêð³ïëåííÿ óæå äëÿ âëàñíî¿ îáîðîíè â ðàç³ íåáåçïåêè ³ç çàõîäó. Âîä-
íî÷àñ ïðîíåñëàñÿ òðèâîæíà ÷óòêà ³ äëÿ ïîëÿê³â, ùî í³áèòî íà äîïîìîãó ïîâñòàí-
öÿì ³äóòü äîíñüê³ êîçàêè. Áóëè ïåâí³ îçíàêè é ï³äãîòîâêè íîâîãî øòóðìó, àëå
ñèëüíà çëèâà, ÿêà òðèâàëà âñþ í³÷, çàøêîäèëà öüîìó ³, ÿê ïèñàâ ñó÷àñíèê: «ñå-
ëÿíè âîë³ëè ñóøèòèñÿ, í³æ ñòð³ëÿòè».

14 ñåðïíÿ ïðîíåñëàñÿ ÷óòêà, ùî Á.Õìåëüíèöüêèé ³ç óñ³ºþ ïîòóãîþ âèñòóïèâ

ïðîòè êîðîëÿ. Öå áóëî äiéñíî òàê. ijçíàâøèñÿ ïðî ï³äõ³ä ßíà Êàçèìèðà ³ç êî-
ðîííèì â³éñüêîì, ãåòüìàí Óêðà¿íè ðàçîì ³ç õàíîì òà éîãî îðäîþ ðóøèëè éîìó
íàçóñòð³÷, çàëèøèâøè ìåíøó ÷àñòèíó àð쳿 íà ÷îë³ ³ç ×îðíîòîþ äëÿ ïîäàëüøî¿
áëîêàäè Çáàðàæà. Îáëîæåí³ ïðî öå äîâ³äàëèñÿ íàäòî ï³çíî, àëå íàâðÿä ÷è âîíè,
çíåñèëåí³ äîâãîòðèâàëîþ îáîðîíîþ, ìîãëè áè ÷èìîñü ñóòòºâî äîïîìîãòè ñâî¿ì.

Êîðîëÿ ³ç éîãî àð쳺þ ïåðåõîïèëî ï³ä Çáîðîâèì óêðà¿íñüêî-êðèìñüêå â³éñü-

êî íà ÷îë³ ³ç Á.Õìåëüíèöüêèì òà ²ñëàì-óðåºì ²²². Óíàñë³äîê íåñïîä³âàíîãî óäà-
ðó 14 ñåðïíÿ ïîëüñüêå â³éñüêî çàçíàëî òÿæêî¿ ïîðàçêè ³ îïèíèëîñÿ íà ìåæ³ êà-
òàñòðîôè. Íå êðàùèì äëÿ ïîëüñüêî¿ àð쳿 áóâ ³ íàñòóïíèé äåíü. ßí Êàçèìèð áóâ
çìóøåíèé ïðîñèòè ìèðó ó Õìåëüíèöüêîãî, ÿêèé ïðàãíóâ äîáèòè âîðîãà ³ ïîñòà-
âèòè êðàïêè íàä «³» â õîä³ â³éíè. Àëå ó ñïðàâó âòðóòèâñÿ êðèìñüêèé õàí, êîò-
ðèé çëÿêàâñÿ çíà÷íîãî ïîñèëåííÿ Ãåòüìàíùèíè ³ òîìó ïîñòàâèâ ïåðåä ãåòüìà-
íîì óëüòèìàòóì: àáî ïðèñòàâàé íà ìèð ³ç êîðîëåì, àáî ÿ ç êîðîëåì ï³äó íà òå-
áå â³éíîþ. Óíàñë³äîê çðàäè ñîþçíèêà Á.Õìåëüíèöüêèé áóâ çìóøåíèé ðîçïî÷à-
òè ïåðåãîâîðè, ÿê³ çàâåðøèëèñÿ ï³äïèñàííÿì Çáîð³âñüêîãî ìèðó 18 (8) ñåðïíÿ
1649 ð. Öåé ìèð áóâ âèã³äíèé óêðà¿íñüêèì ïîâñòàíöÿì, àëå ÿâíî íå â³äïîâ³äàâ
ìàñøòàáàì ïåðåìîãè. Çà óñíîþ äîìîâëåí³ñòþ óêðà¿íñüê³ â³éñüêà ìàëè çíÿòè
áëîêàäó Çáàðàæà.

Òèì ÷àñîì, îáëîãà Çáàðàæà òðèâàëà. Íà ñâ³òàíêó 15 ñåðïíÿ óò³ê äî êîçàê³â

ñëóãà ç ãóñàðñüêî¿ õîðóãâè Ñàì³éëà Êîðåöüêîãî. ³í ðîçïîâ³â, ùî ïîëÿêè ìàþòü
â³ä³éòè â³ä âàë³â ³ç îêà糿 ñâÿòà Óñï³ííÿ Ïðåñâÿòî¿ Áîãîðîäèö³ ³ öèì ìîæíà áó-
ëî á ñêîðèñòàòèñÿ äëÿ óñï³øíîãî øòóðìó. ×åðåç öå îáëîæåí³ ìóñèëè ö³ëèé ðà-
íîê ïðîñòîÿòè ó áîéîâ³é ãîòîâíîñò³ á³ëÿ âàë³â. Ïîâñòàíö³ ä³éñíî õîò³ëè âäàðèòè
íà ôîðòåöþ, àëå âæå âêîòðå íà çàâàä³ ñòàëà òðèãîäèííà çëèâà. Àëå íåáåçïåêà íå
ìèíóëà. Òàê, êîëè ß.Âèøíåâåöüêèé ³øîâ ³ç çàìêó äî âàëó, ïðîëóíàâ ïîñòð³ë ³ç
êîçàöüêèõ óêð³ïëåíü. Êóëÿ âáèëà ïñà á³ëÿ í³ã êíÿçÿ. ϳñëÿ îá³äó îáèäâ³ ñòîðî-
íè îáì³íþâàëèñÿ ð³äêèìè ïîñòð³ëàìè ³ç ðóøíèöü òà ãàðìàò. Ïîâñòàíö³ îäíàê
÷àñó íå âòðà÷àëè ³ ï³äêîïàëèñÿ ï³ä ïîëüñüêèé âàë á³ëÿ êâàðòèðè Î.Êîíåöïîëüñü-
êîãî. Ò³ëüêè ïèëüí³ñòü ïîëüñüêî¿ ñòîðîæ³ íå äîçâîëèëà ¿ì óñï³øíî çàâåðøèòè
îïåðàö³þ.

16 ñåðïíÿ ïî÷àëîñÿ ç ïîñòð³ë³â êîçàöüêèõ ãàðìàò íà Ñòàðîìó Çàìêó Çáàðà-

æà. Ïîëÿêè ñïî÷àòêó ïîäóìàëè, ùî öå ï³ä³éøëà ñïîä³âàíà ï³äìîãà ³ ç ðàä³ñòþ
êèíóëèñÿ äî âàë³â. Àëå öÿ ðàä³ñòü áóëà ïåðåä÷àñíîþ, á³ëüøå òîãî êóïè îáëîæå-
íèõ, ÿê³ á³ãëè äî âàë³â, âèêëèêàëè âîãîíü óêðà¿íñüêî¿ àðòèëå𳿠òà ðóøíèöü. Äå-
ùî ï³çí³øå ïîëÿêè çðîçóì³ëè, ùî ö³ ïîñòð³ëè ç ãàðìàò íå ùî ³íøå ÿê ñàëþò ³ç
ïðèâîäó ïåðåìîãè óêðà¿íñüêî¿ àð쳿 íàä ïîëüñüêîþ ï³ä Çáîðîâèì. Òîãî æ äíÿ êî-
çàêè õèòð³ñòþ âèìàíèëè ñëóãó ç ïîëüñüêîãî òàáîðó ³ âçÿëè â ïîëîí. Ó ñâîþ ÷åð-
ãó äî ïîëÿê³â ïåðåá³ã (î÷åâèäíî ç óìèñëîì) êîçàê, êîòðèé ïðèí³ñ ¿ì ëèñòà
Á.Õìåëüíèöüêîãî, ïèñàíî «ïî-ðóñèíñüêè» äî ×îðíîòè, ó êîòðîìó ãåòüìàí
ïîâ³äîìëÿâ ïðî ñâ³é óñï³õ ï³ä Çáîðîâèì, ïðî ïîëîíåííÿ 500 çíà÷íèõ ïàí³â ³ ïðî

34

Þ.À.Ìèöèê

íåîáõ³äí³ñòü ù³ëüíî¿ áëîêàäè Çáàðàæà, ùîá ³ æîäåí íå âèéøîâ çâ³äòè. Öåé ëèñò
âèêëèêàâ íåñïîê³é ñåðåä îáëîæåíèõ, íèçè ïî÷àëè âèìàãàòè êàï³òóëÿö³¿ «ïàíó
Õìåëþ», áî éîìó é ñàì êîðîëü íå çì³ã í³÷îãî âä³ÿòè. ßêîñü âäàëîñÿ öåé íåñ-
ïîê³é âòèõîìèðèòè. ̳æ òèì, õòîñü ïîì³òèâ ï³ä ãîðîþ çà âàëàìè ïðàïîðö³
Á.Õìåëüíèöüêîãî («íà äðåâö³ äâà ãóñàðñüêèõ ïðàïîðö³: îäèí á³ëèé, äðóãèé ÷åð-
âîíèé êèòàé÷àíèé»), ïî íèõ äàëè ïîñï³øíèé çàëï ³ç ãàðìàò, àëå áåç øêîäè. Öå
áóâ íå Á.Õìåëüíèöüêèé, à õòîñü ç³ ñòàðøèíè (×îðíîòà?), ÿêèé íåçâàæàþ÷è íà
âîðîæèé ãàðìàòíèé âîãîíü, ï³äí³ìàâ êîçàöüêó ìàñó íà øòóðì ³ç òîãî áîêó, äå
ñòîÿëè ñèëè Î.Êîíåöïîëüñüêîãî. Ñòðèâîæåí³ ïîëÿêè ïî÷àëè äîñèïàòè âàë ³
âòðàòèëè ïðè öüîìó 12 ñâî¿õ ÷åëÿäíèê³â.

17 ñåðïíÿ ðîçïî÷àëîñÿ ç³ çëèâè, ÿêà çíîâó çàøêîäèëà êîçàöüêîìó øòóðìó.

Íà ñâ³òàíêó ðîòì³ñòð òàòàðñüêî¿ õîðóãâè ß.Âèøíåâåöüêîãî øëÿõòè÷ Ìèêî-
ëàºâñüêèé ïðèí³ñ ñòð³ëó, âèïóùåíó ç óêðà¿íñüêîãî òàáîðó, íà êîòð³é áóëî
ïðèêð³ïëåíî øìàòîê ñïèñàíîãî ïàïåðó. Öå áóâ ëèñò â³ä îäíîãî ç ïîëîíåíèõ
ïîëüñüêèõ øëÿõòè÷³â, êîòðèé çàêëèêàâ îáëîæåíèõ òðèìàòèñÿ, áî êîðîëü ³ç âå-
ëèêèìè ñèëàìè âæå ó Çáîðîâ³. Êîìàíäóâàííÿ îáëîæåíèõ ñòàëî äèñêóòóâàòè ùî-
äî òîãî, íàñê³ëüêè ìîæíà â³ðèòè ëèñòó, àëå ß.Âèøíåâåöüêèé çóì³â ïåðåêîíàòè
¿õ ó ïðàâäèâîñò³ ïîñëàííÿ (õî÷ íàñïðàâä³ âîíî íå â³äïîâ³äàëî ä³éñíîñò³). Óðàõî-
âóþ÷è òå, ùî öüîãî ëèñòà ñêð³çü íîñèâ ³ ÷èòàâ ñîëäàòàì ñëóãà ß.Âèøíåâåöüêî-
ãî ßðîø Ñâàæåâñüêèé, ìîæíà äóìàòè, ùî öå áóâ âïðàâíèé ïðîïàãàíäèñòñüêèé
õ³ä ñàìîãî êíÿçÿ ³ç ìåòîþ ï³äíÿòè äóõ îáëîæåíèõ. ²ç ö³ºþ æ ìåòîþ êîìàíäóâàí-
íÿ ïîëüñüêîãî â³éñüêà âëàøòóâàëî ïóáë³÷í³ ñòðàòè äëÿ òèõ, õòî çä³éñíèâ íåâ-
äàë³ ñïðîáè âòåêòè äî óêðà¿íñüêîãî òàáîðó àáî óêðà¿íñüêèõ ðîçâ³äíèê³â. Öå áóâ
íàñàìïåðåä ÿêèéñü øëÿõòè÷, êîòðîìó áóëî â³äðóáàíî ðóêó òà íîãó. Äðóãèì áóâ
ñåëÿíèí-ðîçâ³äíèê, êîòðèé ê³ëüêà äí³â òîìó ïðèá³ã äî Çáàðàæà ï³ä âèãëÿäîì
óò³êà÷à ³ç òàòàðñüêî¿ íåâîë³. Äîâ³äàâøèñÿ, ùî ïîëÿêè ãîòóþòüñÿ äî âèëàçêè, â³í
õîò³â óòåêòè äî ñâî¿õ ³ ïîïåðåäèòè ¿õ ïðî íåáåçïåêó. Àëå êîëè â³í ë³ç íà âàë, éî-
ãî âõîïèâ çà íîãó ÿêèéñü í³ìåöüêèé íàéìàíåöü, êîòðèé ñèä³â ó çàñ³äö³.
Ðîçâ³äíèê ñïðîáóâàâ âèðâàòèñÿ, âîëàþ÷è äî ÿêîãîñü îòàìàíà Ðîìàíà ïðî äîïî-
ìîãó, àëå ³íø³ í³ìåöüê³ íàéìàíö³ äàëè çàëï ³ Ðîìàí íå çì³ã éîãî âðÿòóâàòè. Çà
ïðèïóùåííÿì ñó÷àñíîãî ïîëüñüêîãî ³ñòîðèêà Ì.Íàãåëüñüêîãî, öèì Ðîìàíîì áóâ
Ðîìàí Êàò³ðæíèé (Íàãîðåöüêèé), êîçàê, äèïëîìàò

38

, êîòðèé ä³éñíî çàéìàâñÿ ³

ñïðàâàìè îðãàí³çàö³¿ ðîçâ³äêè. Öüîãî ñåëÿíèíà-ðîçâ³äíèêà òàêîæ áóëî ñòðà÷åíî.

Ó öåé äåíü ç ðàíêó äî ïîëóäíÿ áóëî â÷èíåíî 43 ãàðìàòíèõ çàëïè ïî îáëî-

æåíèõ, àëå ÿâíî «â ìîëîêî». Ùîïðàâäà, çàãèíóâ ñëóãà ß.Âèøíåâåöüêîãî ç éîãî
ãóñàðñüêî¿ õîðóãâè øëÿõòè÷ ßãåëüíèöüêèé. Çàï³äîçðèâøè ëèõèé óìèñåë
ãàðìàøà, ïîâñòàíö³ ïîâ³ñèëè éîãî. Ïîëÿêè çàäóìàëè â÷èíèòè âèëàçêó, àëå ïå-
ðåä ñàìèì ¿¿ ïî÷àòêîì äâîº âîÿê³â óòåêëè äî êîçàê³â ³ ïîïåðåäèëè ¿õ ïðî íàì³ð
îáëîæåíèõ. ³ä âèëàçêè äîâåëîñÿ â³äìîâèòèñÿ. Âå÷³ð ïðîéøîâ ó òð³óìôàõ îáîõ
ñòîð³í: óêðà¿íö³ ðàä³ëè, ùî ï³ä Çáîðîâîì óäàëîñÿ îòî÷èòè êîðîëÿ, à ïîëÿêè ÷å-
ðåç íåäîñòîâ³ðíó ³íôîðìàö³þ äàðåìíî âò³øàëèñÿ ³ç ïðèìàðíèõ ïåðåìîã êîðîëÿ.
ͳ÷ ïðîéøëà äîñèòü ñïîê³éíî: ïîñòð³ë³â áóëî ìàëî, çàòå íå áðàêóâàëî îáîï³ëü-
íî¿ ëàéêè ç îáîõ ñòîð³í, òàê ñàìî, ÿê ³ ïðèÿòåëüñüêèõ ðîçìîâ. ßñêðàâà ³ëþñò-
ðàö³ÿ çàãàäêîâîñò³ ñëîâ’ÿíñüêî¿ äóø³!

18 ñåðïíÿ ïîâñòàíö³ âçÿëèñÿ ï³äêîïóâàòèñÿ ï³ä âàë íàïðîòè ðîòè áðàöëàâñü-

êîãî ï³äñóäêà Êîññàê³âñüêîãî, áèëèñÿ ïîò³ì ö³ïàìè ç îáëîæåíèìè, ïîâåëè âëó÷-
íèé âîãîíü ç-çà øòàêåò³â ³ â³ä öüîãî âîãíþ ïîëÿêàì ³ç òðóäíîùàìè âäàëîñÿ óêðè-
òèñÿ. Òèì íå ìåíø íå áðàêóâàëî çàáèòèõ, íàñàìïåðåä øëÿõòè÷ ³ç ãóñàðñüêî¿ õî-
ðóãâè ß.Âèøíåâåöüêîãî ßðîø Ñâàæåâñüêèé, ïðî ÿêîãî âèùå ãîâîðèëîñÿ. Ïå-
ðåñòð³ëêà ç ïåðåðâàìè òðèâàëà ö³ëèé äåíü ³ í³÷, à íàä ðàíêîì ß.Âèøíåâåöüêèé
ó÷èíèâ âäàëó âèëàçêó, âíàñë³äîê ÿêî¿ áóëî ðÿä êîçàê³â çàáèòî, à 9 âçÿòî ó ïîëîí,
ó òîìó ÷èñë³ îñàâóëà òà ãàéäóêà, êîëèøí³õ ï³ääàíèõ â³ííèöüêîãî ñòàðîñòè ßíà
Îäæèâîëüñüêîãî. ²ç ïîëücüêîãî áîêó áóëî âòðà÷åíî âáèòèìè ÷îòèðüîõ ÷åëÿäíèê³â.

35

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

19 ñåðïíÿ ðîçïî÷àâñÿ äîïèò ïîëîíåíèõ. Âîíè ùå íå çíàëè ïðî îñòàòî÷íèé

ðåçóëüòàò Çáîð³âñüêî¿ áèòâè ³, âèäíî, ï³ä òîðòóðàìè ïîäàëè íåâ³ðíó ³íôîðìàö³þ
ïðî òå, ùî í³áèòî êîðîëü ïåðåìàãຠï³ä Çáîðîâèì, ïðî òå, ùî Á.Õìåëüíèöüêèé
í³áèòî çâåë³â ïðèéòè éîìó íà äîïîìîãó ÷àñòèí³ ïîâñòàíö³â ç-ï³ä Çáàðàæà. Íà ðà-
äîùàõ ïîëÿêè çä³éñíèëè íîâó âèëàçêó, ñïîä³âàþ÷èñü íà íîâó ïåðåìîãó. Ñïî÷àò-
êó âèëàçêà óñï³øíî ðîçâèâàëàñÿ, àëå ïîò³ì çàõëèíóëàñÿ, äîâåëîñÿ ïîâåðòàòèñÿ
çà çáàðàçüê³ ñò³íè. ßê ìàéæå çàâæäè ó ïîä³áíèõ âèïàäêàõ ïîëüñüê³ ìåìóàðèñòè
ñõèëüí³ ïåðåá³ëüøóâàòè ñâî¿ óñï³õè ³ ïðèìåíøóâàòè ñâî¿ âòðàòè: çà ñâ³ä÷åííÿì
îäíîãî ³ç íèõ óêðà¿íö³ âòðàòèëè áàãàòüîõ (íå êîíêðåòèçóºòüñÿ ñê³ëüêè ñàìå), à
ç ïîëüñüêîãî áîêó âêàçàíî íà çàãèáåëü ê³ëüêîõ âîÿê³â, ó òîìó ÷èñë³ øëÿõòè÷à
ßñèíñüêîãî ç íàäâ³ðíî¿ õîðóãâè ß.Âèøíåâåöüêîãî òà äâà øëÿõòè÷à õîðóãâè Áå-
ëåöüêîãî, ùî ñëóæèâ ó Âèøíåâåöüêîãî. Òóò æå àíîí³ìíèé àâòîð â³äçíà÷èâ:
«Äîñ³ (ïîâñòàíö³) á’þòüñÿ öåïàìè, êèäàþòü äî íàñ êàì³ííÿì ³ç ïðàù ³ ùî ìî-
æóòü çëîãî, òî âñå íàì ÷èíÿòü»

39

, ùî ç òîãî ìîìåíòó, ÿê êîçàêè íàñèïàëè âàëè

âèùå ïîëüñüêèõ, âîíè ùîäåííî ê³ëüêîõ, ÷àñîì ïîíàä 10 «íàøèõ óáèâàþòü».
³äçíà÷àëîñÿ, ùî äóæå âåëèêó øêîäó ÷èíèëè ïåðåá³æ÷èêè, êîòð³ ò³êàëè äî óê-
ðà¿íñüêî¿ ñòîðîíè ùîäíÿ ³ äàâàëè çíàòè ïðî âñå, ùî ä³ÿëîñÿ â òàáîð³ îáëîæåíèõ,
ÿê³ áóëè íàðàäè, ÿêèé äåôåêò ïðîâ³àíòó, «áî í³ìö³ ïñè, à ìè êîí³ ïðîòÿãîì (îñ-
òàííüîãî) òèæíÿ ¿ëè»

40

, ùî í³ìö³ ÷åðåç ãîëîä áóëè çìóøåí³ ãðàáóâàòè âíî÷³ âî-

çè, à ÷åëÿäíèêè ïåðåõîïëþâàëè òèõ, õòî í³ñ ¿ñòè øëÿõòè÷àì íà âàëè, é çàáèðà-
ëè ñîá³. ×åðåç öå âæå äîõîäèëî äî ì³æóñîáíèõ êîíôë³êò³â.

20 ñåðïíÿ âðàíö³ ìàëà â³äáóòèñÿ ÷åðãîâà ïîëüñüêà âèëàçêà, àëå âíî÷³ ïåðåä

öèì óòåêëè äî óêðà¿íñüêîãî òàáîðó äâà äðàãóíè ³ ïåðåñòåðåãëè ïîâñòàíö³â. Ó ïå-
ðåñòð³ëö³ òîãî äíÿ áóëî çàáèòî ðîòì³ñòðà Ðàòîâñüêîãî ³ ñìåðòåëüíî ïîðàíåíî
øëÿõòè÷à Ìàøåâñüêîãî. Ïîìåð òàêîæ ïîðàíåíèé ê³ëüêà äí³â òîìó ïðàñòèíñü-
êèé (ïøàñòèíñüêèé) ñòàðîñòà, ðîòì³ñòð ×åðñüêî¿ çåìë³, êîìàíäèð ãóñàðñüêî¿ õî-
ðóãâè Ìàçîâåöüêîãî âîºâîäñòâà ²ºðîí³ì Ôðàíöèøåê Çáðîñüêèé (Çáðîæåê).

Òîãî æ äíÿ ä³éøëî äî äðàìàòè÷íèõ, íàâ³òü òðàã³÷íèõ ïîä³é. 6 òèñÿ÷ ñåëÿí

³ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë, ó ò. ÷. ³ç äðóæèíàìè é ä³òüìè, ç³ ñòðàõó ïåðåä â³éíîþ, óê-
ðèëèñÿ ç ïîëÿêàìè çà ñò³íàìè Çáàðàæà. Òåïåð âîíè ñòàëè õâîð³òè é ìåðòè ç ãî-
ëîäó ³ ¿õ áóëî âèð³øåíî âèïóñòèòè çà ìåæ³ ôîðòåö³. ßê ò³ëüêè âèéøëà ïåðøà
ãðóïà â 4 òèñÿ÷³ äóø, íà íèõ íàêèíóëèñÿ îðäèíö³, ÷àñòêîâî âáèëè, ÷àñòêîâî
çàáðàëè â íåâîëþ. Ò³ëüêè íåáàãàòüîì ïîùàñòèëîñÿ ä³ñòàòèñÿ äî êîçàöüêîãî òà-
áîðó. Óçàãàë³ íà òîé ÷àñ â³äíîñèíè ì³æ ñîþçíèêàìè çíà÷íî ïîã³ðøèëèñÿ. Îð-
äèíö³ çàéíÿëèñÿ ãðàáóíêàìè, íåð³äêî íàïàäàëè íà êîçàê³â, ùîá â³ä³áðàòè ÿêåñü
äîáðî, à öå ó ñâîþ ÷åðãó âèêëèêàëî ñïðîòèâ, àëå çàäëÿ ïåðåìîãè íàä г÷÷þ Ïîñ-
ïîëèòîþ óêðà¿íöÿì äîâîäèëîñÿ ñòðèìóâàòèñÿ.

Õàðàêòåðíî, ùî ðåøòà ñåëÿí, íåçâàæàþ÷è íà ñóìíó äîëþ ñâî¿õ ïîïåðåä-

íèê³â, âñå îäíî ïðîñèëàñÿ âèéòè çà ìåæ³ ôîðòåö³ ³ âæå áóëà ä³ñòàëà çãîäó. Îä-
íàê â îñòàíí³é ìîìåíò ß.Âèøíåâåöüêèé çàáîðîíèâ ¿õ âèïóñêàòè íå çíàòè ç ÿêî¿
ïðè÷èíè.

Ñàì êíÿçü íàïèñàâ ëèñòà äî ñâî¿õ êîëèøí³õ ï³ääàíèõ, ïðîïîíóþ÷è ¿ì ïîâåð-

íóòèñÿ äî äîì³â, îá³öÿþ÷è äàòè ¿ì çà öå àìí³ñò³þ (!). ²ç éîãî ëèñòîì âèéøîâ çà
ì³ñüêó áðàìó ïàðëàìåíòåð Áæåñòîâñüêèé ³ ñòàâ øóêàòè àäðåñàò³â, íàñàìïåðåä ³ç
ì³ñòà Ïåðåâîëî÷íî¿. ßêèéñü îòàìàí ñêàçàâ, ùî ïîâñòàíö³ ³ç Ïåðåâîëî÷íî¿ ñòîÿòü
êîëî ñòàâêà. Áæåñòîâñüêèé íå ñòàâ äàë³ øóêàòè, à â³ääàâ ëèñòà öüîìó îòàìàíîâ³
äëÿ ïåðåäà÷³ ïåðåâîëî÷àíàì. ϳñëÿ öüîãî çíîâó ïî÷àëàñÿ ïåðåñòð³ëêà, âíàñë³äîê
ÿêî¿ áóëî çàáèòî îäíîãî ïîëüñüêîãî øëÿõòè÷à. Íàäâå÷³ð ïîõîëîäàëî, ï³äíÿâñÿ
â³òåð. Ç îáîõ áîê³â ìàëî ñòð³ëÿëè, âîë³ëè ëàÿòèñÿ ì³æ ñîáîþ.

21 ñåðïíÿ çãàäàíèé âèùå Áæåñòîâñüêèé çíîâó âèéøîâ íà ïåðåãîâîðè â

ñïîä³âàíí³ íà ëèñò-â³äïîâ³äü, àëå íå ä³æäàâøèñü, ïîâåðíóâñÿ äî çàìêó. Ó öåé æå
÷àñ ïðèì÷àâ ï³ä ñò³íè ÿêèéñü òàòàðèí â³ä êàðà÷-áåÿ, ïðîñÿ÷è, ùîá ïðèïèíèëè
ñòð³ëÿíèíó, áî âæå íàñòàâ ìèð. Éîãî ïðèéíÿëè ç ïî÷åñòÿìè, òèì á³ëüøå, ùî ìè-

36

Þ.À.Ìèöèê

ðó îáëîæåí³ ÷åêàëè ÿê í³õòî, àëå âîäíî÷àñ áîÿëèñÿ ÿêèõîñü õèòðîù³â, òèì á³ëü-
øå, ùî êîçàêè ïîñòàâèëè ÷îòèðè ãàðìàòè çà ñòàâîê ³ ñòàëè ãîòóâàòèñÿ äî øòóð-
ìó. Áëèçüêî 3-¿ ãîäèíè äî óêðà¿íñüêîãî òàáîðó ïðèáóëî ïîíàä 10 ïðåêðàñíî îç-
áðîºíèõ õîðóãîâ ³ ÿê ò³ëüêè âîíè óâ³éøëè äî ñâîãî òàáîðó, çíîâó ïî÷àëàñÿ ïå-
ðåñòð³ëêà, êîòðà òðèâàëà, ùîïðàâäà, óñüîãî ï³âãîäèíè.

Öå ÿêðàç Á.Õìåëüíèöüêèé ïîâåðíóâñÿ ç³ Çáîðîâà äî ñò³í Çáàðàæà. Ïîëüñü-

êèé ìåìóàðèñò çàñâ³ä÷èâ, ùî êîçàêè êðè÷àëè äî îáëîæåíèõ ç³ ñâî¿õ âàë³â: «Ëÿ-
õè! Óæå íå ñòð³ëÿéòå, óæå ìèð. Íàø ãåòüìàí ³ç âàøèì êîðîëåì â îäí³é êàðåò³
¿äóòü!»

41

.

ϳñëÿ çàõîäó ñîíöÿ äî çáàðàçüêîãî çàìêó ïðèáóâ ³ç ëèñòàìè äî Ô³ðëåÿ äèï-

ëîìàò Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ Ðîìàøêåâè÷, ÿêèé, äî ðå÷³, áóâ â³ðìåíèíîì ³ç ïîõîäæåí-
íÿ. ²ç ëèñò³â òà óñíî¿ ³íôîðìàö³¿ äèïëîìàòà ñòàëî ÿñíî, ùî âæå ï³äïèñàíî ìèð
³ ùî íà äðóãèé äåíü ìàþòü ïðèáóòè ïðåäñòàâíèêè ç îáîõ ñòîð³í äëÿ ðîçâåäåííÿ
â³éñüê. Íàâ³òü ³ òåïåð íå âñ³ ïîâ³ðèëè â ìèð, áî íå ââàæàëè Ðîìàøêåâè÷à äîñ-
òàòíüî ïîâàæíîþ äëÿ öüîãî îñîáîþ. Äî òîãî æ, Ðîìàøêåâè÷ íå ì³ã í³÷îãî êîíê-
ðåòíîãî ñêàçàòè ïðî óìîâè Çáîð³âñüêîãî ìèðó ³ ïîñèëàâñÿ íà ïîëüñüêèõ
êîì³ñàð³â, êîòð³ çàòðèìàí³ Á.Õìåëüíèöüêèì ó ñâîºìó òàáîð³ ³ ò³ëüêè çàâòðà ïðè-
áóäóòü äëÿ ðîçìîâè. Ùîïðàâäà ï³çí³øå ïðèáóâ ãîíåöü ³ç ëèñòîì â³ä Á.Õìåëü-
íèöüêîãî, ÿêèé ñòâåðäæóâàâ ôàêò ï³äïèñàííÿ ìèðó, àëå ïðè öüîìó ãåòüìàí âè-
ìàãàâ â³ä îáëîæåíèõ âèïëàòè õàíó 100 òèñ. çëîòèõ. Öåé ëèñò âèêëèêàâ íîâ³
òðèâîãè ³ ñïðè÷èíèâ ëèñò-â³äïîâ³äü äî Á.Õìåëüíèöüêîãî, ó êîòðîìó öþ ñóìó îá-
ëîæåí³ â³äìîâëÿëèñÿ ñïëàòèòè. Ó â³äïîâ³äü ãåòüìàí ïîîá³öÿâ í³êîãî íå âèïóñòè-
òè ç³ Çáàðàæà, ÷åðåç ùî âèíèêëà íîâà òðèâîãà ³ ïîëÿêè çìóøåí³ áóëè ñòîÿòè íà-
ïîãîòîâ³ ³ ÷óòè ÿê òàòàðè êðè÷àëè ¿ì: «Ïîä Çáàðàæ îäíà ëÿõ äåñåò òàòàð á’ºø
(?). Íà Çáîð³â îäíà òàòàð äåñåò ëÿõ ᳺø».

22 ñåðïíÿ ðîçïî÷àëîñÿ äîùåì. Ïîëüñüêå â³éñüêî âæå ïîâ³ðèëî ó ìèð, õî÷à

÷àñ â³ä ÷àñó âèíèêàëè ïåðåñòð³ëêè, ÿê³ çàáèðàëè íîâ³ æèòòÿ. Äî îá³äó ðîçïîãî-
äèëîñÿ ³ ñòð³ëÿíèíà ïðèïèíèëàñÿ. Ðîçïî÷àëèñÿ äðóæí³ áåñ³äè. Íàäâå÷³ð ïîëüñü-
êèé êîì³ñàð ñîêàëüñüêèé ñòàðîñòà Çèãìóíò Äåíãîô ïðèñëàâ ç óêðà¿íñüêîãî òàáî-
ðó øëÿõòè÷à Îëüøàíñüêîãî ³ç çàïèòîì: ÷è ãîòóº êîìàíäóâàííÿ îáëîæåíèõ òó ñó-
ìó ãðîøåé, íà êîòðó ïðåòåíäóº õàí. Ñïî÷àòêó Ô³ðëåé â³äìîâëÿâñÿ ïëàòèòè, àëå
Îëüøàíñüêèé ñêàçàâ, ùî ó òàêîìó ðàç³ Äåíãîô ï³äå â íåâîëþ ÿê çàðó÷íèê. Ö³
ïåðåãîâîðè çàòÿãëèñÿ. ²øëè òàêîæ ïåðåãîâîðè ïðî óìîâè ðîçâåäåííÿ â³éñüê ï³ä
Çáàðàæåì, ÿê³ ïðîâàäèëè Á.Õìåëüíèöüêèé ³ õàí ³ç ïðåäñòàâíèêàìè ïîëüñüêîãî
êîìàíäóâàííÿ. Áóëî âñå æ äîìîâëåíî, ùî ïîëüñüêå â³éñüêî ñïëàòèòü âèêóï ó
ñóì³ 120 òèñ. çëîòèõ, à äëÿ äîòðèìàííÿ îá³öÿíêè äàñòü ó çàêëàä Ïîòîöüêîãî.
Ò³ëüêè ï³ñëÿ öüîãî îáëîãà áóëà çíÿòà. Óæå â í³÷ íà 23 ñåðïíÿ ïîâñòàíö³ ïîêè-
íóëè âàëè äîâêîëà ì³ñòà, àëå îáëîæåí³ ùå áîÿëèñÿ «ôîðòåëþ», êîòðèé ì³ã áè
êîøòóâàòè ¿ì æèòòÿ.

Óäåíü ï³äîçðè ùîäî «ôîðòåëþ» ðîçâ³ÿëèñÿ. Ïîëÿêè ñòàëè âèõîäèòè ç-çà ñò³í

³ êóïóâàòè ó êîçàê³â ¿æó òà êîíåé. Ïîâñòàíö³ ïî÷àëè ÷àñòóâàòè íåäàâí³õ âîðîã³â
³ç ÷èñëà ñâî¿õ çíàéîìèõ ãîð³ëêîþ, õë³áîì òà ÿáëóêàìè, à ç íåçíàéîìèõ çðèâàòè
øàïêè, çàáèðàòè îäÿã. Îðäèíö³ ïîâîäèëèñÿ ã³ðøå, áî áàãàòüîõ ³ç íåîáåðåæíèõ
ïîëÿê³â çàáðàëè â ïîëîí.

24 ñåðïíÿ ïðîéøëî ï³ä çíàêîì âçàºìíî¿ òîðã³âë³ òà îáì³íó, àëå âíî÷³ ïîëÿ-

êè çíîâó ñòîÿëè â áîéîâ³é ãîòîâíîñò³. Ò³ëüêè 25 ñåðïíÿ ðàíî-âðàíö³ óêðà¿íñü-
êèé òàá³ð ñòàâ ïîêèäàòè îêîëèö³ Çáàðàæà, à â ïîëóäåíü âèñòóïèâ ó ïóòü ³ ñàì
Á.Õìåëüíèöüêèé. Íà äðóãèé äåíü ï³ñëÿ öüîãî ðåøòêè ïîëüñüêîãî ãàðí³çîíó Çáà-
ðàæà ïîêèíóëè íàï³âçðóéíîâàíèé çàìîê ³ îáåðåæíî ðóøèëè â íàïðÿìêó Òåðíî-
ïîëÿ. Ìàéæå âñ³ éøëè ï³øêè, ê³ííîòè áóëî äóæå ìàëî ÷åðåç áðàê êîíåé.
28 ñåðïíÿ âîíè ïðèáóëè äî Òåðíîïîëÿ, à ïîò³ì ï³øëè íà Ãëèíÿíè ïîâç Çàë³ññÿ,
Îçåðíó òà Çáîð³â, à äàë³ – íà Ëüâ³â. Çãîëîäí³ë³ âîÿêè ðâàëè íà ñâîºìó øëÿõó
íåäîçð³ë³ ïëîäè, áî âàæêî áóëî ä³ñòàòè õë³á, ÷åðåç ùî «ìàñà ¿õ çàõâîð³ëà òà ïî-

37

Îáëîãà Çáàðàæà (1649 ð.): â³äîìå é íåâ³äîìå

ìåðëà»

42

. Àâòîð ùîäåííèêà Çáîð³âñüêîãî ïîõîäó ïèñàâ ³ç öüîãî ïðèâîäó: «×èìà-

ëî ¿õ (ó÷àñíèê³â áî¿â) íå â³ä âîðîãà, àëå â³ä ñâî¿õ òðóäíîù³â ÷åðåç øòóðìè òà
òÿæêèé ãîëîä, áî ¿ëè ñîáàê òà êîíèíó, ìóñèëè ïîìåðòè, ÿê ïàí Áðîäîâñüêèé,
ÿêîãî Êàçàíîâñüêà íàðîäèëà, áî öåé, âèéøîâøè ç îáëîãè, ç’¿âøè òðîõè
õë³áà…ïîìåð»

43

. Äàë³ öåé æå àâòîð ïîð³âíþâàâ ãîëîä â îáëîæåíîìó Çáàðàæ³ ³ç

òèì, ÿêèé ïàíóâàâ â îáëîæåíîìó â àíòè÷í³ ÷àñè ì³ñò³ Ñàãóíò.

Îáëîæåí³ ä³éñíî âèÿâèëè çíà÷íó ñèëó äóõó ³ ìóæí³ñòü, àëå ¿õ ëèøèëîñÿ íå-

áàãàòî, òà é ò³ ïðîäîâæóâàëè ïîìèðàòè â³ä ðàí òà õâîðîá, íàñë³äê³â ãîëîäó. ßê
â³äçíà÷àâ ïîëüñüêèé õðîí³ñò Ñ.Òâàðäîâñüêèé, íåâäîâç³ ïîìåðëè ìàéæå âñ³ ó÷àñ-
íèêè îáîðîíè Çáàðàæà…

ßê³ æ ðåçóëüòàòè áèòâè ï³ä ñò³íàìè Çáàðàæà? Ïîëüñüê³ ³ñòîðèêè â³äçíà÷à-

þòü ìóæí³ñòü ³ ñèëó äóõó îáëîæåíèõ ³ ìàþòü ó öüîìó ðàö³þ. Àëå íå ìåíøó
ìóæí³ñòü âèÿâèëè é óêðà¿íñüê³ â³éñüêà, ÿê³ áåçïåðåðâíî øòóðìóâàëè ìîãóòíþ
ôîðòåöþ. ϳä Çáàðàæåì îáèäâ³ ñòîðîíè çàçíàëè âåëè÷åçíèõ âòðàò, ïðèáëèçíî ïî
30 òèñÿ÷ âîÿê³â, ïðè÷îìó ìàéæå âñ³ â³éñüêà Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿, ÿê³ áóëè ó Çáà-
ðàæ³ çàãèíóëè, ÿêùî íå â³ä êóëü òà øàáåëü, òî â³ä ãîëîäó é õâîðîá, íàâ³òü íåâ-
äîâç³ ï³ñëÿ çàìèðåííÿ. Äëÿ ïîëüñüêî¿ ñòîðîíè ö³ âòðàòè áóëè äîøêóëüí³øèìè,
áî îáëîæåí³ ó Çáàðàæ³ ìàéæå í³÷èì íå ïîìîãëè êîðîë³âñüê³é àð쳿, ÿêà
ïîñï³øàëà ¿ì íà äîïîìîãó. Çðåøòîþ äîëÿ êàìïàí³¿ áóëà îñòàòî÷íî âèð³øåíà íå
ï³ä ñò³íàìè Çáàðàæà, à ï³ä Çáîðîâîì, à óñï³øíà áëîêàäà Çáàðàæà çàêëàëà íå-
îáõ³äí³ ïåðåäóìîâè äëÿ ïåðåìîãè ó ãåíåðàëüí³é áèòâ³ ï³ä Çáîðîâîì. Òîìó îáëî-
ãà Çáàðàæà ïî ïðàâó ñòî¿òü â îäíîìó ðÿäó ç ïåðåìîãàìè óêðà¿íñüêî¿ çáðî¿ íà
Æîâòèõ Âîäàõ, ï³ä Êîðñóíåì, Ïèëÿâöÿìè, Çáîðîâîì, Áàòîãîì, Æâàíöåì, Ãîðîä-
êîì òà ³íøèìè âèçíà÷íèìè áèòâàìè â õîä³ Íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ â³éíè óê-
ðà¿íñüêîãî íàðîäó.

1

Fra

Ñ L. Obl“óenie Zbaraóa w 1649 r. – Krak\w, 1932; Kubala L. Szkice historyczne. –

Lw

\w; Warszawa, 1923. Ò³ëüêè îñòàíí³ì ÷àñîì ïîñèëèëîñÿ çàö³êàâëåííÿ äàíèìè ïîä³ÿìè

â ñåðåäîâèù³ ³ñòîðèê³â, ïðî ùî çîêðåìà ñâ³ä÷èòü ïåðåäðóê ³ç ´ðóíòîâíèìè êîìåíòàðÿìè
äâîõ àíîí³ìíèõ ïîëüñüêèõ ùîäåííèê³â Çáàðàçüêî¿ îáëîãè, çä³éñíåíèé â³äîìèì ñó÷àñíèì
ïîëüñüêèì ³ñòîðèêîì ïðîô. Ìèðîñëàâîì Íàãåëüñüêèì. Äèâ. çá.: Relacje wojenne z pierw-
szych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i
mieczem» (1648–1651). – Warszawa, 1999. Ó ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é ³ñòîð³îãðàô³¿ Çáà-
ðàçüê³é îáëîç³ áóëî ïðèñâÿ÷åíî íàø ñòèñëèé íàðèñ (Ìèöèê Þ. Îáëîãà Çáàðàæà // ²ñòî-
ðè÷íèé êàëåíäàð’99. – Ê., 1998. – Ñ.223–226) òà íåâåëèêèé ðîçä³ë ó ìîíîãðàô³¿ ²âàíà
Ñòîðîæåíêà (Ñòîðîæåíêî ².Ñ. Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé ³ âîºííå ìèñòåöòâî ó Âèçâîëüí³é
â³éí³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ñåðåäèíè ÕV²² ñòîë³òòÿ. – Äí³ïðîïåòðîâñüê, 1996. – Êí.1.).

2

Àðõ³â ãîëîâíèé àêò³â äàâí³õ ó Âàðøàâ³ (äàë³ – ÀÃÀÄ). – Ô. «Àðõ³â Ðàäçèâèëë³â». –

Êí.14. – Ñ.272; «Îññîë³íåóì» (Âðîöëàâ). – ³ää³ë ðóêîïèñ³â (äàë³ – ÂÐ). – ¹5656. –
Àðê.171; Äåðæàðõ³â ó Êðàêîâ³. – Ô.«Ç³áðàííÿ Ðóñåöüêèõ». – ¹41. – Àðê.137.

3

Äèâ. ëèñòè Á.Õìåëüíèöüêîãî â³ä 20–24.04.1649 ð. äî ïðàâèòåë³â Êðèìñüêîãî õàí-

ñòâà ³ç ïðîõàííÿì ïðî äîïîìîãó (Äîêóìåíòè Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî. 1648–1657 ðð. –
Ê., 1963. – ¹54–56, 58; Ìèöèê Þ.À. Íåâ³äîìèé ëèñò Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî ïåð³îäó
Âèçâîëüíî¿ â³éíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó 1648–1654 ðð. // Àðõ³âè Óêðà¿íè. – ¹4. – 1987.).

4

Äåðæàðõ³â ó Êðàêîâ³. – Ô.«Ç³áðàííÿ Ðóñåöüêèõ». – ¹41. – Àðê.127.

5

Ïåòðîâñüêèé Ì.Í. Íàðèñè ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè. – Ê., 1940. – Ñ.116.

6

Äèâ.: Àêòû, îòíîñÿùèåñÿ ê èñòîðèè Þæíîé Ðóñè. – Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1875(?). –

Ò.V²²². – Ñ.297.

7

Á³áë³îòåêà ×àðòîðèéñüêèõ ó Êðàêîâ³ (äàë³ – ×.). – ³ää³ë ðóêîïèñ³â (äàë³ – ÂÐ). –

¹1657. – Ñ.560 (464); Äèâ.: Ìèöèê Þ.À., Öèáóëüñüêèé Â.². Âîëèíü ³ ðîêè Âèçâîëüíî¿
â³éíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ñåðåäèíè ÕV²² ñòîë³òòÿ. Äîêóìeíòè ³ ìàòåð³àëè. – гâíå,
1999. – Ñ.48–50; Radziwi

»» A.S. Pami“tnik o dziejach w Polsce. – Warszawa, 1980.

8

Îjczyste spominki w pismach do dziej

\w dawnej Polski. – Krak\w, 1845. – T.2. – S.58.

9

ÀÃÀÄ. – Ô.«Àðõ³â Ðàäçèâèëë³â». – ³ää³ë 2. – Ñóïïëåìåíò. – ¹36.

10

×. – ÂÐ. – ¹1657; Á³áë³îòåêà Ïîëüñüêî¿ Àêàäå쳿 íàóê ó Êðàêîâ³. – ÂÐ. –

¹2253. – Àðê.; Ojczyste spominki – Ò.2. – Krak

\w, 1845. – S.58.

38

Þ.À.Ìèöèê

11

Äåðæàðõ³â ó Êðàêîâ³. – Ô.«Ç³áðàííÿ ϳíîö³». – ¹ 363. – Ñ.379.

12

Szul-Skjoeldkrona T. Dyscyplina i morale armii koronnej w okresie pomi

“dzy Pi»awca-

mi a kampani

 Zborowsk 1649 r. // Staropolska sztuka wojenna XVI–XVII wieku. –

Warszawa, 2002. – Ñ.106.

13

Äîêóìåíòû îá Îñâîáîäèòåëüíîé âîéíå óêðàèíñêîãî íàðîäà 1648–1654 ãã. – Ê.,

1965. – ¹96.

14

Øåâàëüº Ï. ²ñòîð³ÿ â³éíè êîçàê³â ïðîòè Ïîëüù³. – Ê., 1993. – Ñ.81.

15

Ojczyste… – T.2. – S.57.

16

Äåðæàðõ³â ó Êðàêîâ³. – Ô.«Ç³áðàííÿ ϳíîö³». – ¹363. – Ñ.403. Ëèñò â³ä

15.07.1649 ð.; Îjczyste... – Ò.2. – S.57.

17

×. – ÂÐ. – ¹379. – Ñ.189.

18

ÀÃÀÄ. – Ô.«Àðõ³â Ðàäçèâèë³â». – ³ää³ë. – Êí.14. – S.274.

19

Äîêóìåíòû… – Ñ.257.

20

Relacje wojenne … – S.140–141.

21

Ibid. – S.148.

22

Ibid. – S.172.

23

Ibid. – S.139.

24

Ibid. – S.142.

25

Ibid. – S.142.

26

Äåðæàðõ³â ó Êðàêîâ³. – Ô. «Ç³áðàííÿ Ðóñåöüêèõ». – ¹31. – Àðê.309–311; Äàíà

êîíôåñàòà îïóáë³êîâàíà íàìè â ïåðåêëàä³ óêðà¿íñüêîþ: Ìèöèê Þ.À. Âèçâîëüíà â³éíà
î÷èìà ïîëîíåíèõ ïîâñòàíö³â // Êè¿âñüêà ñòàðîâèíà. – 1995. – ¹4. – Ñ.15–35.

27

Äîêóìåíòû… – Ñ.253.

28

Relacje wojenne … – S.144.

29

Ibid. – S.145–146; äèâ. òàêîæ: äîêóìåíòè Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî. – ¹64.

30

Ibid. – S.146–147

31

Ibid. – S.147–148.

32

Ibid. – S.173.

33

Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà ÕV²² ñò. – Ê., 1983. – Ñ.463.

34

Relacje wojenne … – S.150.

35

Øåâàëüº Ï. ²ñòîð³ÿ… – Ñ.83–84.

36

Ñîôîíîâè÷ Ô. Õðîí³êà ç ë³òîïèñö³â ñòàðîäàâí³õ. – Ê., 1991. – Ñ.229.

37

Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà ÕV²² ñò. – Ê., 1983. – Ñ.461.

38

Relacje wojenne … – S.166.

39

Ibid. – S.156.

40

Ibid.

41

Äîêóìåíòû… – Ñ.254.

42

Relacje wojenne … – S.162.

43

Ibid. – S.178.

The given article is dedicated to the history of one of the biggest struggles of

the Ukrainian history of the XVII c. that in many respects defined successful devel-

opment of national liberation war of the Ukrainian people against oppression of

Rzeczpospolita. The author examines events of siege of Zbarazh in chronological

order, and hetman Bohdan Khmel'nyts'kyi's role in it.