STANISŁAW STASZIC (1755-1826)

Stanisław Staszic pochodził z rodziny mieszczańskiej. Urodził się w Pile, jako syn
burmistrza. Został księdzem, gdyż to była jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która
dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Na studiach w Lipsku, Getyndze i
Paryżu otrzymał gruntowne wykształcenie przyrodnicze. Po powrocie do kraju został
nauczycielem dzieci Andrzeja Zamoyskiego. Zajmował się badaniem Karpat. Był
członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na polu
rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce. Staszic łączył w sobie gruntowną i
wszechstronną wiedzę z głęboką szlachetnością serca. Szczególnie mocno przejmował go
los mieszczan i chłopów. Rozdał chłopom swój majątek w Hrubieszowskiem, a w
testamencie zapisał znaczne sumy na cele społeczne. Działalnością swą mował
najważniejsze dziedziny życia politycznego i społecznego. Poglądy swoje wyłożył w dwóch
dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski".
Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i
chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz
przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro
ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego
członków, dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej powinna być użyteczność
obywatela". Proponuje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką,
poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii.
Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł
zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów
wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce.
Żądał zniesienia liberum veto twierdząc, że "szczęśliwość większej części obywatelów jest
dobrem publicznym", domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i
przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby
w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem
dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić
będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od
pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by
pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez
wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla
mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do
uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła.
Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek
kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków". Oni zniszczyli, według Staszica, szacunek
dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu,
a nawet zdrady. Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą
postać polskiego oświecenia. Doceniali go też jemu współcześni. Pogrzeb Staszica
przybrał charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób na Bielanach,
mnożyły się wiersze ku czci zmarłego.