Centrum Edukacyjno - Szkoleniowe
HUMAN
ul. Zaporoska 29m27
53-519

Wrocław

[phone]

www.human.edu.pl

ZARYS WIEDZY O KULTURZE WIZUALNEJ

OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI

ANTYK

Sztuka grecka: twórczość artystyczna Greków rozwijała się między XII a I w. przed Chr. na
terenie dzisiejszej Grecji, w zachodniej części Azji Mniejszej, w południowej Italii i na Sycylii
(tzw. Wielka Grecja) oraz w północnej Afryce (Cyrenajka) i w basenie Morza Czarnego. Jej
dzieje można podzielić na trzy podstawowe okresy: 1/ archaiczny do 480 roku, 2/ klsyczny 480-
323, 3/ hellenistyczny - 323-30. Pierwszy z tych okresów dzieli się z kolei na 3 podokresy:
geometryczny -1050-700, orientalizujący - 700-620, późnoarchaiczny - 620-480. Szczytowe
osiągnięcie dekoracji geometrycznej stanowią ogromne wazy, zwane dipylońskimi wytwarzane w
attyckich warsztatach. W wyniku wielkiej kolonizacji rozwijającej się od poł. VIII w. Grecy
weszli w kontakt z kulturami starożytnego Wschodu. Wpływ egipskich posągów jest widoczny w
przedstawieniach tzw. kurosów, z których najbardziej interesujące powstały w VI w. (np. tzw.
Apollo z Tenei), już w okresie późnoarchaicznym. Ten typ przedstawień nagich młodzieńców,
ukazanych frontalnie i z rękoma ułożonymi wzdłuż ciała, inspirował niekiedy artystów na
początku XX w. (występują m.in. w obrazach Picassa, np. „Na plaży”). Rzeźba późnarchaiczna,
sumarycznie traktująca muskulaturę i fryzurę oddziałała też na rzeźbę Emile-Antoine Bourdelle
(1861-1929) – twórcę słynnego Heraklesa strzelającego z łuku i pomnika Mickiewicza w Paryżu.
Odpowiednikiem kurosów są kory – to rzeźby kobiet ubranych w długie suknie, z uczesaniem,
które przypomina w układzie egipski klaft (charakterystyczne nakrycie głowy). W VII/VI w.,
zapewne także pod wpływem architektury egipskiej, wykształca się monumentalna architektura
grecka. Powstały wtedy najstarsze świątynie greckie w stylach doryckim i jońskim. Znakomite
przykłady świątyń w porządku doryckim z okresu późnoarchaicznego i wczesnoklasycznego
znajdują się w Paestum (południowa Italia). W XVIII w. stały się one źródłem zachwytów i
inspiracji dla wielu architektów; najbardziej znane są one poprzez ryciny Giovanniego Battisty
Piranesiego. Każdy z tych porządków architektonicznych charakteryzuje się odrębnym systemem
proporcji i własnym repertuarem motywów zdobniczych. Kolumna dorycka nie ma bazy, a jej
żłobkowany trzon ma 18-20 kanelur. Porządek joński, znacznie smuklejszy od doryckiego,
wykształcił się zapewne w Azji Mniejszej. Kolumny tego stylu ustawiane są na bogato
profilowanej bazie, a ich trzon jest żłobkowany 24 kanelurami. Zamiast głowicy (kapitelu)

1

składającego się z echinusa i abakusa, jak w porządku doryckim, w porządku jońskim mamy
tylko echinus składający się z dwóch połączonych wolut. W okresie późnoarchaicznym do
niezwykłego rozwoju dochodzi malarstwo wazowe wykonywane w technice czarnofigurowej,
która z czasem zostanie wyparta przez technikę czerwonofigurową. Znane są nawet nazwiska
wielu ateńskich malarzy waz: Ekzekias, Eufronios, Eutymides.

Od końca VI wieku po czasy Peryklesa w sztuce greckiej zachodzi proces, który niekiedy

bywa określany jako „cud grecki” lub „grecka rewolucja”. Oto sztywne dotąd, zamarłe w
bezruchu postacie kurosów i kor wysuwają najpierw do przodu jedną nogę, następnie zginają
ramiona, ich ruchy i ciała nabierają miękkości. Wreszcie w czasach wojen perskich łamie się
symetria wyprostowanych postaci, ciała ukazywane są w skręcie dając wrażenie, że marmur
ożywa. Zatem wyobrażeni ludzi, które w sztuce starożytnego Wschodu ukazywane były przez 2
tysiąclecia mniej lub bardziej schematycznie i w bezruchu, ożyły. Narodziła się sztuka, którą za
Platonem można nazwać mimetyczną, oddającą całą urodę człowieka, jego muskulaturę,
miękkość włosów i szat. Pod koniec V w. pod dłutem Fidiasza i jemu współczesnych wytworzy
się styl tzw. mokrych szat. Od tego czasu, po przełom II i III w. po Chr., a niekiedy także w IV
wieku taka koncepcja ukazywania człowieka, wzbogacana systematycznie o nowe elementy,
będzie dominowała w sztuce. Do jej ideałów – po długim okresie średniowiecza – powrócą
artyści włoskiego Renesansu. Dzieła starożytne, a zwłaszcza greckie wyznaczyły kryteria piękna
ciała ludzkiego, które wpłynęły na stosunek Europejczyków do samych siebie i przedstawicieli
ludów innych kontynentów.

2

W V w. Ateny stają się głównym centrum sztuki greckiej. Powstają wtedy wybitne dzieła

rzeźbiarskie i malarskie, z których te ostatnie znane są tylko z opisów. W połowie V wieku działał
Myron, twórca słynnego „Dyskobola”. Właściwa sztuka klasyczna obejmuje lata 445-404.
Zostają wtedy wzniesione Hefajstejon na Agorze ateńskiej, a na Akropolis Propyleje – dzieło
Mnesiklesa, Partenon – dzieło Iktinosa, który uznawany jest za najznakomitsze dzieło
architektury greckiej w porządku doryckim, oraz Erechtejon. Głównym rzeźbiarzem tego czasu
jest Fidiasz, twórca m.in. Ateny Partenos, Zeusa Olimpijskiego i dekoracji rzeźbiarskiej
Partenonu. Za dzieła tego artysty uważane są słynne brązy z Riace (koło Reggio di Calabria, w
południowej Italii) ukazujące w doskonały sposób dwóch atletów. Rzeźby te wydobyto dekadę
temu z dna morza z wraku okrętu, który płynął z Grecji do Rzymu i zatonął w czasie burzy.
Równocześnie na Peloponezie tworzy Poliklet, autor takich rzeźb jak Doryforos i Diadumenos.
Najsłynniejszym malarzem tego czasu jest Zeuksis, autor m.in. „Rodziny Centaurów”. [Obraz ten,
jak całe greckie malarstwo sztalugowe nie zachował się do naszych czasów, ale znany jest z
opisu, dzięki któremu dokonano kilku jego rekonstrukcji. Jedna z nich, w dwóch wersjach,
znajduje się w pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie, a druga w pałacu Prezydenckim na
Krakowskim Przedmieściu]. W okresie późnoklasycznym (IV w.) tworzą m.in. tacy rzeźbiarze
jak Praksyteles (twórca Afrodyty Knidyjskiej i Apollina Sauroktonosa), Lizyp (twórca nowego,
uwysmuklonego kanonu, którego najlepszym przykładem jest Apoksyomenos). Innym
arcydziełem tego rzeźbiarza jest portret Aleksandra Wielkiego Herakles Farnese, w którym
dostrzec można wnikliwość wizerunku i pełnię doznań psychicznych. Wykonana w XVIII w.
kopia tego dzieła, jak również kopia Apollina Belwederskiego – dzieło Leocharesa, znajdują się
w Sali Balowej Łazieniek Królewskich w Warszawie. W IV w. wykształci się trzeci z greckich
stylów architektonicznych – styl koryncki. Jest on bardziej dekoracyjną odmianą porządku
jońskiego. Echinus głowicy korynckiej ma formę kosza, w którego wychylają się dwa rzędy
stylizowanych liści akantu. W czasach rzymskich głowicę koryncką uzupełniono 4 wolutami i w
ten sposób stworzono porządek kompozytowy.

W okresie hellenistycznym (323-30) sztuka grecka, przeszczepiona w wyniku podbojów

Aleksandra Wielkiego m.in. na tereny Egiptu, Syrii i Mezopotamii nabrała cech uniwersalnych,
asymilując także elementy zewnętrzne. Założono wówczas wiele miast, m.in. Aleksandrię i
Antiochię. Epoka ta do wcześniejszych tzw. siedmiu cudów architektury (takich jak grobowiec
Mauzolosa w Halikarnasie) dorzuciła koleje w postaci słynnej latarni w Aleksandrii (Faros).
Pełny triumf w architekturze sakralnej odnosi teraz porządek joński: powstaje wtedy m.in.
świątynia Artemidy w Magnezji; częstsze zastosowanie znajduje też styl koryncki, w którym
zbudowano m.in. Olimpiejon w Atenach. Rzeźba hellenistyczna interesowała się wszechstronnie
osobowością człowieka ukazując rozmaite fazy jego życia i stosując bardzo szeroki repertuar
tematów. To właśnie dzieła tej epoki lub ich kopie będą podziwiane w epoce Renesansu i będą
kształtowały styl i formy takich mistrzów jak Rafael Santi i Michał Anioł. W tej epoce zostały
wykonane: słynna Nike z Samotraki (obecnie w Luwrze), Wenus z Milo, Śpiąca Ariadna znana
też jako Umierająca Kleopatra, (wykonana około 1785 roku kopia tego ostatniego dzieła znajdują
się w amfiteatrze w Łazienkach stała się z czasem negatywnym portretem carycy Katarzyny II),
Laokoon, tzw. Torso belwederskie. Słynny Kolos Rodyjski, odlany w brązie, o wysokości 37 m.,
został uznany za jeden z siedmiu cudów świata . Do słynnych dzieł epoki hellenistycznej należy
też Przykucnięta Afrodyta Doidalsesa – jej XVIII w. kopia znajduje się w jednej z sal w
Łazienkach. Najsłynniejszym malarzem tej epoki był Apelles, m.in. twórca Kalumni
(Oszczerstwo). Dzieło to nie zachowało się, ale zostało dokładnie opisane przez greckiego pisarza
Lukiana, tworzącego w II w. po Chr. Było ono wielokrotnie rekonstruowane przez malarzy
czasów nowożytnych, m.in. przez Botticellego i Antona Moellera (Dwór Artusa w Gdański, około
1600). W epoce hellenistycznej rozwinęła się też inna technika zdobienia ścian i posadzek w
postaci mozaiki, którega polega na układaniu wzorów i scen figuralnych z małych cząstek
marmuru i innych kamieni, nazywanych tesserami. Jedną z najsłynniejszych jest ogromna
mozaika ukazująca Bitwę Aleksandra Wielkiego z Dariuszem.

3

Sztuka rzymska: wykształciła się pod
przemożnym wpływem sztuki greckiej, z
którą Rzymianie zapoznali się w okresie
kolejnych podbojów miast greckich,
szczególnie w II i I w. przed Chr. Do Rzymu
sprowadzano wówczas masowo arcydzieła
greckiej rzeźby i malarstwa. Na oblicze tej
sztuki złożyły się też pewne elementy sztuki
etruskiej (m.in. budowanie świątyń na

wysokim podium/podeście). W sztuce
rzymskiej wyróżnić można 3 główne okresy:
okres republiki, do 30 r. przed Chr., okres
pryncypatu (Cesarstwa), do końca III w. po
Chr., okres dominatu (późny antyk), IV-V w.

4

W rzymskiej architekturze

monumentalnej dominowały porządki
koryncki i kompozytowy. Dzięki zastosowaniu
doskonałych technik budowlanych Rzymianie
potrafili wznosić też budowle przykryte
wielkimi kopułami, czego najlepszym
przykładem jest słynny Panteon w Rzymie
(jego portyk pochodzi z czasów Augusta, ale
główna bryła, nakryta kopułą o średnicy 36
m., została wzniesiona w czasach Hadriana (1
połowa II w. po Chr.). Nawet konstrukcje
użyteczności publicznej, jak mosty i
akwedukty, stawały się dziełami sztuki i są po
dziś dzień symbolami trwałości. Najlepszym
tego przykładem jest słynny Pont du Gard na
terenie południowej Francji z I w. przed Chr.,
który zreprodukowano ostatnio na banknocie
5 euro. Tak więc stał się niejako symbolem

5

świata starożytnego. Szczególne znaczenie w
sztuce rzymskiej mają okazałe fora cesarskie.
Pierwsze z nich ufundował Juliusz Cezar, a
następnie August, Nerwa i Trajan. Wraz z
Forum Romanum stanowią po dziś dzień
jeden z najbardziej charakterystycznych
obszarów archeologicznych Rzymu. Istotnym
ich elementem stały się łuki triumfalne
(Tytusa, Septimiusza Sewera, Konstantyna
Wielkiego), których symbolika została
przejęta, w mniej lub bardziej
schrystianizowanej formie przez architekturę
średniowieczna, a przede wszystkim w
czasach nowożytnych kiedy to władcy
odbywali triumfy na wzór rzymskich cesarzy.
Kolejnym monumentem z czasów Cesarstwa
związanym z forami są kolumny z
ustawionymi na nich posągami (Kolumny
Trajana, Marka Aureliusza, Fokasa).
Zarówno łuki triumfalne, jak i kolumny były
naśladowane w czasach nowożytnych w całej
Europie, m.in. w Paryżu, Londynie i
Warszawie. Najlepszym tego przykładem jest

6

kolumna Zygmunta III w Warszawie z 1644
r.; motyw łuku triumfalnego występuje z kolei
w fasadzie pałacu Jana III Sobieskiego w
Wilanowie. Tam właśnie nasz wielki
monarcha i wojownik jest przedstawiony
niczym rzymski cesarz w reliefach rzymskich
łuków triumfalnych, a więc jadący na
rydwanie ciągnionym przez 4 rumaki. Nie
zrealizowano nigdy do końca pomysłu Forum
Wazów w Warszawie (projektu włoskiego
architekta Gisleni’ego, na którym miały być
wystawione: łuk triumfalny ku czci Jana
Kazimierza, obelisk ku czci Władysława IV i
kolumna ku czci Zygmunta III; wzniesiono
tylko tą ostatnią; jest swoistym unikum w
sztuce Europy północnej. W tej koncepcji
Warszawa była „nowym Rzymem”
Krakowskie Przedmieście zaś było traktem
triumfalnym. Dodać tu trzeba, że obeliski
(greckie słowo oznaczające rożen) były
przywożone do Rzymu już w czasach
Oktawiana Augusta. W Egipcie oznaczały
promień boga słońca Ra (Re), w Rzymie

symbolizowały Apollina, ulubione bóstwo
Oktawiana Augusta. W czasach nowożytnych
będą na ogół symbolizowały Chrystusa
„Światłość Świata”, stąd ustawione są m.in.
przed bazyliką św. Piotra na Watykanie i
kościołem św. Jana na Lateranie.

7

Za symbol architektury rzymskiej mogą

też uchodzić budowle, które nazywamy
amfiteatrami. Najsłynniejszym z nich jest
Koloseum z 2 poł. I w po Chr.(nazwa od
ogromnej brązowej statui Nerona ‘kolosa’,
która stała w pobliżu). Koloseum stało się w
czasach źródłem inspiracji; dostarcza bowiem
przykładu

spiętrzenia porządków

architektonicznych w dekoracji ścian: ponad
doryckimi pókolumnami, występują pilastry
w jońskim porządku, a ponad nimi z kolei
pilastry w porządku korynckim. Inne
budynki użyteczności publicznej – termy i
cyrki (służące do wyścigów zaprzęgów
konnych)– do dziś zadziwiają swoim
ogromem, aspektem artystycznym i niezwykłą
inżynierią. W dziedzinie rzeźby Rzymianie

8

na ogół powielali greckie wzory, ale osiągnęli
wielkie sukcesy w zakresie rzeźby
portretowej. Byli też mistrzami w
propagowaniu osoby cesarza, stąd ogromne
ilości zachowanych do dziś posągów kolejnych
imperatorów; jednym z najlepszych jest
słynna statua z Prima Porta przedstawiająca
Oktawiana Augusta. Niezwykle
rozpowszechnione były też posągi cesarzy
jako jeźdżców. Z pośród wielu takich
monumentów wystawionych w Rzymie
zachował się tylko posąg Marka Aureliusza
(II wiek po Chr.), który stał się wzorem m.in.
posągu księcia Józefa Poniatowskiego w
Warszawie, będący dziełem Bertela
Thorvaldsena z 1 ćwierci XIX wieku. Za
czasów Oktawiana Augusta, w latach 13 - 9
przed. Chrystusem został wystawiony w
Rzymie słynny, zachowany do dziś ołtarz
ofiarny tzw. Ara Pacis przedstawiający m.in.
procesje z udziałem członków rodziny
cesarskiej. Ważne miejsce w sztuce rzymskiej
zajmuje rzeźba sepulkralna: urny i sarkofagi

9

oraz mauzolea. Do najsłynniejszych
mauzoleów w Rzymie należą: grobowiec
Cecylii Metelli (naśladowany w Łazienkach w
wystawionym tam wodozbiorze), mauzoleum
Augusta i mauzoleum Hadriana (w
średniowieczu przekształcone w fortecę i
nazwane Zamkiem Anioła; na jego szczycie
stoi statua Archanioła Michała, który
wielokrotnie ratował Rzym od zarazy). Do
dziś zachowały się ogromne ilości sarkofagów
(sarkofagos znaczy po grecku tyle co
zjadający ciała) ozdobionych reliefami
ukazującymi m.in. sceny mitologiczne, które
odnoszą się do życia pozagrobowego
(Porwanie Prozerpiny, Porwanie Ganimedesa)
lub zwycięstwa człowieka (często cesarza lub
generała) nad dzikimi zwierzętami,
symbolizujące pokonanie zła etc. Pierwsze
rzymskie sarkofagi pojawiły się na początku
II w. po Chr. W epoce Renesansu
przedstawione na nich sceny były źródłem
inspiracji dla wielu artystów. Rzymianie
wznosili wspaniałe domy w miastach i wille w

ich okolicach, które dekorowali mozaikami i
malowidłami. Znakomite ich przykłady
zachowały się m.in. w Pompejach i
Herkulanum oraz w okolicach Rzymu (Villa
Hadriana w Tivoli).

Rzymianie, którzy opanowali cały basem Morza Śródziemnego oraz Galię (dzisiejsza

Francja i Belgia) a nawet Wielką Brytanię dokonali ogromnej dyfuzji kultury grecko-rzymskiej.
Na tej bazie wyrośnie w części kultura i sztuka średniowiecza, a w czasach Renesansu kultura
grecko-rzymska stanie się podstawowym punktem odniesienia, najpierw w Italii, a następnie w
całej niemal Europie. Do ideałów antyku grecko-rzymskiego nawiązywać będzie w sposób
szczególny epoka Oświecenia.

Wczesnochrześcijańska i bizantyńska sztuka: twórczość artystyczna pierwszych społeczeństw
chrześcijańskich rozwijająca się między III a VI w. basenie Morza Śródziemnego w ramach
sztuki późno-antycznej. Jej stosunkowo późne pojawienie się wynikało częściowo z ideowych
zastrzeżeń wobec kultowych przedstawień figuralnych, częściowo zaś z chęci odcięcia się od
sztuki pogańskiej. Nie miała własnego języka artystycznego, posługiwała się elementami
stylistycznymi wypracowanymi przez pogańską sztukę grecko-rzymską. Do dziś nie
rozstrzygnięto jaka rola w jej powstaniu przypada w udziale Wschodowi – kolebce
chrześcijaństwa, a jaką odegrał Zachód skupiający większość wczesnochrześcijańskich
zabytków. Jej samodzielne odgałęzienie stanowiła sztuka koptyjska, która wchłonęła elementy
staroegipskie i hellenistyczne, później również bizantyjskie, a nawet arabskie. Przekształcenie
sztuki pogańskiej na chrześcijańską dokonywało się równolegle z ogólnymi przemianami stylu
klasycznego na antyklasyczny. Pod wpływem narastającego spirytualizmu, antyczny realizm i
hellenistyczny iluzjonizm ustępowały miejsca z jednej strony deformacji, z drugiej zaś sztuce
znaków i symboli. Malarstwo i rzeźba przestały być mimetyczne tzn. nie przedstawiały
rzeczywistego świata, lecz za pomocą nowych środków wyrazu (frontalizm, płaskość, stosowanie
perspektywy odwróconej i ideowej) obrazować świat duchowy. W tych warunkach znaczenie
nadrzędne uzyskały dekoracyjne schematy pojmowane nie jako cel sam w sobie, lecz jako
graficzny odpowiednik harmonii wszechświata.

10

W dziejach sztuki wczesnochrześcijańskiej wydzielić można dwa okresy, data uznania

chrześcijaństwa za religię państwową, na mocy edyktu mediolańskiego w 313. Swoje znaczenie
miało również przeniesienie w 330 stolicy do Bizancjum, które nazwano Konstantynopolem i
stając się pierwszym nowym Rzymem w dziejach świata. W okresie pierwszym, który można
nazwać katakumbowym, chrześcijaństwo pozostawało w ukryciu, jego sztuka była związana
głównie z ideą życia pozagrobowego. Zmarłych grzebano w podziemnych cmentarzach
(katakumby), umieszczając ciała w prostych wnękach (loculi) zakrywanych kamiennymi płytami
z inskrypcjami i monogramami, bądź w arcosoliach zamkniętych od góry odcinkiem koła,
stosowanych z reguły w obszerniejszych komorach grobowych (cubicula). Doczesne szczątki
zamożniejszych lub bardziej wybitnych członków gminy spoczywały w rzeźbionych sarkofagach
marmurowych. Najważniejsze zespoły katakumb zachowały się w Rzymie (m.in. Domitylii, św.
Kaliksta, ss. Piotra i Marcelina), Neapolu oraz na Sycylii i Sardynii. Sufity i ściany komór

grobowych zdobiono malowidłami w technice fresku ukazującymi zarówno symbole (ryby, ptaki,
winne grona, kotwice), wyobrażenia orantów i Dobrego Pasterza oraz motywy zapożyczone z
mitologii antycznej (Orfeusz, Eros, Psyche), jak też sceny ze Starego Testamentu (ofiara
Abrahama, arka Noego, Mojżesz wydobywający wodę ze skały, Daniel wśród lwów, trzej
młodzieńcy w piecu ognistym, sceny z życia Jonasza) i Nowego Testamentu (wskrzeszenie
Łazarza, rozmnożenie chleba) oraz wątki eucharystyczne (uczta sprawiedliwych). Podobne sceny
występują też na sarkofagach, które pojawiły się około połowy III wieku. Większość z
przedstawianych tematów ma głębokie znaczenie symboliczne. Np. przedstawienia Jonasza, który
przebywał trzy dni w brzuchu ryby symbolizuje Zmartwychwstanie, albowiem Chrystus, który
„zszedł do Otchłani” zmartchwystał trzeciego dnia. Także wyjeżdzający na niebo Helios
(wschodzące Słońce) symbolizował Zmartwychwstanie. Unikatowe przedstawienie Chrystusa
jako Heliosa zdobi sklepienie mauzoleum Juliuszy pod bazyliką św. Piotra na Watykanie (pocz.
IV wieku). W tym wczesnym okresie chrześcijanie zbierali się na modlitwę w domach
prywatnych (domus ecclesiae), których wnętrza dostosowywano do potrzeb kultowych; jeden z
takich domów, zaadaptowany w 232 roku, został odkryty w Dura-Europos.

11

W okresie drugim kult stał się publiczny, kościół znalazł się pod opieką cesarską. Sztuka

przybrała wówczas bardziej oficjalny charakter, a dostosowana do smaku warstw wyższych,
wyróżniała się doskonałością wykonania. Pod wpływem sztuki cesarskiej wnętrza kościołów
kształtowano na wzór auli królewskich, wyobrażając Chrystusa, apostołów i świętych na
podobieństwo cesarza i dygnitarzy dworskich. W IV w. Wykształcił się typ orientowanej bazyliki
trój- lub pięcionawowej, kolumnowej, z arkadami lub bez arkad, z przesklepioną apsydą, z
transeptem i nawami przykrytymi drewnianą więźbą dachową, a niekiedy z emporami nad
nawami bocznymi, poprzedzonej narteksem i atrium. Istniały dwa typy kościołów: biskupie np.
bazylika św Jana [pierwotnie Salwatora] na Lateranie (która do dziś pozostająca oficjalnie
najważniejszym kościołem Rzymu) i tzw. bazyliki cmentarne, poświęcone kultowi męczenników
(bazylika Św. Piotra, S. Paolo fuori le Mura, S. Sebastiano w Rzymie). Obok nich osobne
miejsce, ze względu na czas powstania (po 326) i historyczne znaczenie, przypadło w udziale
kościołom wznoszonym w Palestynie, upamiętniającym wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki:
Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu, z rotundą Zmartwychwstania – Anastasis, w
Jerozolimie). W budownictwie sakralnym występowały liczne odrębności lokalne. Na bliskim
Wschodzie przeważały budowle z kamienia, często sklepione. W Syrii były to bazyliki o
trójdzielnej części wschodniej (w wyniku dodawania pastoforiów po bokach apsysy) i z dwiema
wieżami od zachodu (Turmanin), w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej niż dłuższej, w Azji
Mniejszej świątynie na rzucie krzyża gr., z kopułą na skrzyżowaniu. Formy centralne (koło,
wielobok, czteroliść, krzyż gr.), z zasady były stosowane do rzutów takich budowli, jak martyria
lub wywodzące się od nich kościoły (S.Stefano Rotondo w Rzymie) czy mauzolea (S. Giovanni
in Fonte w Rawennie). Do stałego wyposażenia wnętrz należały; obiegająca apsydę ława dla
duchowieństwa z tronem biskupim w środku, cyboria, wnoszone nad ołtarzem stojącym na
skrzyżowaniu chóru z transeptem, i marmurowe przegrody otaczające cześć kapłańską, z którymi
niekiedy łączono ambonę. Podczas gdy strona zewnętrzna budowli sakralnych była z reguły
skromna i prosta, to wnętrza ich ozdobione były mozaikami, występującymi w apsydach, na
łukach triumfalnych i na ścianach naw głównych (S. Pudenziana, SS. Cosma e Damiano, S.Maria
Maggiore w Rzymie; św. Katarzyny na Synaju, Hosios Dawid w Salonikach) oraz w kopułach
budowli centralnych (S. Costanza w Rzymie, baptysteria w Rawennie, Hosios Georgios w
Salonikach). Najlepiej zachowane i najbardziej rozbudowane cykle mozaik znajdują się w S.
Maria Maggiore w Rzymie i S. Apollinare Nuovo w Rawennie. Rawennę można nazwać
niemalże stolicą mozaik, albowiem to w tym włoskim mieście zachowało się ich najwięcej z

całego późnego antyku/wczesnochrześcijańskiego okresu. Wśród tematów ikonograficznych
przeważały wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli Ewangelistów (Majestas Domini) lub
między apostołami i świętymi. Zachowały się też dwa przedstawienia Przemienienia Pańskiego
(kościół na Synaju i S. Apollinare in Classe). W scenach historycznych wybiły się przedstawienia
tematyki biblijnej. Kultowi służyły ponadto ikony z podobiznami Chrystusa, Marii i świętych
(Synaj). Znakomicie rozwijało się też malarstwo książkowe („Genesis Wiedeńska”, Ewangeliarz
z Rossano i „Biblia Cotton” z VI w.). Styl narracyjny ilustracji nawiązywał do wzorów
hellenistycznych. W dziedzinie rzeźby dominuje relief wypukły, utrzymany w stylu
światłocieniowym, stosowany od III w. na sarkofagach w typie skrzyń bez podziału,
kolumnowych, niszowych, niekiedy w dwóch kondygnacjach, zdobionych przedstawieniami
historycznymi, reprezentacyjnymi (Traditio :Legis) lub symbolami. Sarkofagi wytwarzano w
Rzymie, Galii (Marsylia, Nimes, Narbonne), Rawennie i Azji Mniejszej. Dość rzadkie są w tym
okresie pełno-plastyczne posągi; przedstawiają zwykle Dobrego Pasterza i niekiedy

Prawdziwego Filozofa. Uprawiono również rzeźbę w drewnie (drzwi w S. Ambrogio w
Mediolanie, ok. 380, ze scenami z życia Dawida i w S.Sabina w Rzymie, ok. 430, ze scenami ze
Starego i Nowego Testamentu) oraz w kości słoniowej (puszki, płytki, dyptyki, skrzyneczki,
m.in. lipsanoteka z Brescii). Wśród dzieł złotnictwa obok przedmiotów z Italii (srebrny relikwiarz
z S. Nazaro w Mediolanie) wyróżniały się wyroby syryjskie (srebrne patery z Riha, kielich z
Antiochii) i z Cypru. Na pełny obraz sztuki starochrześcijańskiej składają się na koniec wyroby
ceramiczne (gliniane lampki oliwne, ampułki) i ze szkła złoconego oraz tkaniny. Sztuka
wczesnochrześcijańska wytyczyła drogę rozwoju sztuce średniowiecznej zarówno w dziedzinie
form, jak i ikonografii. Dzięki niej twórczość artystyczna straciła autonomię i stała się na długo
narzędziem nie tylko kultu, jak bywało w starożytności, ale i religijnego wychowania.

We wschodniej części cesarstwa, które w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniego

przetrwało kryzys późnego antyku, wykształciła się sztuka bizantyńska, która rozwijała się do
upadku Konstantynopola w 1453 roku. Określenie „bizantyńska” (lub ‘bizantyjska’) pochodzi od
Bizancjum, greckiego miasta nad Bosforem, które w 330 roku nazwano Konstantynopolem (od
imienia założyciela – Konstantyna Wielkiego). Wczesna faza tej sztuki, która może być uważana
za sztukę wczesnochrześcijańską, najlepiej reprezentowana jest w kościołach Salonik, Cypru i
Rawenny. Właśnie w Rawennie w połowie VI wieku wzniesiono jeden z najbardziej
interesujących kościołów tamtych czasów S. Vitale. W tej centralnej budowli zachowały się
znakomitej klasy mozaiki zdobiące prezbiterium. Ukazują one m.in. portrety cesarza Justyniana i
jego żony Teodory kroczących w procesji w otoczeniu dworskiej świty i kapłanów. Po okresie
obrazobórstwa (ikonoklazmu) w latach 726-748 sztuka bizantyńska wypracowała konstrukcję
budowy świątyń, zwykle na planie centralnym oraz programy ich dekoracji, z których pewna
ilość zachowała się do naszych dni. Najlepsze przykłady znajdują się w Grecji: Hosios Lucas w
Focydzie, kościół w Dafni koło Aten, Nea Moni na wyspie Hios. Sztuka bizantyńska była
niestannym źródłem inspiracji dla sztuki Kościoła zachodniego. Najbardziej spektakularne
przykłady takiego oddziaływania to S. Marco w Wenecji i kilka kościołów na Sycylii. W XII
wieku właśnie na Sycylii zbudowano m.im. kościoły w Cefalu i Monreale koło Palermo zaś w
samym Palermo Martoranę i Cappella Palatina. W Cefalu i Monreale mozaikami w stylu
bizantyjskim ozdobiono m.in. apsydy adaptując wyobrażenia brodatego Chrystusa z księgą Biblii
w ręku.

ŚREDNIOWIECZE

12

Zanim wykształci się romanizm pierwszy, uniwersalny styl
obejmujący cała Europę :

Miały miejsce dwa tzw. Renesansy: karoliński (od imienia Karol), ottoński (od imienia
Otto/Otton). Były to okresowe, ale niezwykle istotne nawroty do ideałów antyku, tak w ideologii,
jak i sztuce. Twórcą pierwszego z nich był Karol Wielki (+814). Dzięki niemu dokonało się
Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperi Romani). Został on koronowany na
cesarza 25 grudnia 800 roku w bazylice św. Piotra na Watykanie. Główne idee były czerpane
jednak z czasów Konstantyna Wielkiego (1 połowa IV wieku) i jego następców, gdy cesarstwo
rzymskie było już schrystianizowane. Wykonane w epoce karolińskiej dzieła nawiązywały do
form antycznych. Np. Capella Palatina (Kaplica Pałacowa) w Akwizgranie (mieście które było
główną rezydencją cesarza Karola) nawiązuje do kościoła San Vitale w Rawennie wzniesionego
na planie centralnym. Cesarz bił monety wzorowane na antycznych, był przedstawiany w
posągach konnych, jak Marek Aureliusz, został pochowany we wtórnie użytym rzymskim
sarkofagu. W Akwizgranie zachowały się do dziś dzieła nawiązujące lub kopiujące słynne zabytki
antycznego Rzymu: min. drzwi brązowe wzorowane na drzwiach na Lateranie, Wilczyca na wzór
Wilczycy Kapitolińskiej, szyszka, także z brązu, na wzór szyszki z Mauzoleum Hadriana,
ustawionej w epoce wczesnochrześcijańskiej w atrium (otoczonym kolumnami dziedzińcu)
poprzedzającym bazylikę św. Piotra na Watykanie. Od epoki karolińskiej określenie „łuk
triumfalny” zaczęło funkcjonować w obrębie architektury chrześcijańskiej, oznacza łuk tęczowy
kościoła (między prezbiterium lub apsydą i nawą główną). Umieszczane z czasem w tych łukach
krucyfiksy symbolizują triumf Chrystusa nad śmiercią. Jeden z bliskich współpracowników
cesarza Karola – Einhard- posiadał krucyfiks ustawiony na łuku triumfalnym ozdobionym
scenami z Nowego Testamentu. Tak więc w tej epoce idea cesarstwa chrześcijańskiego została
odbudowana, a z nią symbolika cesarska weszła na dobre w obieg cywilizacji. Karol Wielki z
czasem został kanonizowany, a polskie określenie władcy = król, pochodzi od Karol.

Do ideałów z epoki karolińskiej nawiązał tzw. Renesans ottoński (od 962 po początek XI

wieku). Wraz z koronacją Ottona I powrócono na Zachodzie do idei cesarstwa. W czasach Ottona
III, który w 1000 roku przybył do Gniezna, do groby św Wojciecha, narodziła się idea „wspólnej
Europy” z jednym cesarzem wspieranym przez władców poszczególnych państw. Od tego
momentu instytucja cesarstwa, w XIX wieku znacznie poszerzona o dwóch jeszcze cesarzy,
trwała aż do końca I wojny światowej. Także w tej epoce nawiązywano do sztuki antycznej, ale
już bez tych doskonałych wyników jak w epoce karolińskiej. Jednego z najlepszych przykładów
tradycji antyku dostarcza Kolumna Bernwarda z okło 1020 roku w kościele św Michała w
Hildesheim. Bernward był sekretarzem Ottona III i wielokrotnie bywał w Rzymie. Jego brązowa
kolumna, będąca podstawą pod świecę paschalną, nawiązuje do kolumn Marka Aureliusza i
Trajana, ale reliefowe sceny, które spiralnie obiegają jej trzon ukazują sceny z życia Chrystusa. W
czasach ottońskich budowano kościoły z dwoma apsydami i wejściem z boku, a więc apsydy
zamykają każdy krótszy bok świątyń. Tego typu budowle wznoszono także w Polsce. Najlepszym
przykładem jest Tum pod Łęczycą z połowy XII wieku, który należy już do sztuki romańskiej.

13

Romańska sztuka: styl w sztuce rozwijający się w od połowy XI do XIII wieku w Europie, a
sięgający nawet – za sprawą wypraw krzyżowych - na Bliski Wschód po Syrię i Palestynę.
Termin „romanizm”, „styl romański” został po raz pierwszy użyty ok. 1818 w odniesieniu do
architektury, analogicznie do pojęcia języków romańskich i dla podkreślenia więzi łączącej sztukę

romańską z cywilizacją rzymską. Sztuka tego okresu wyrosła na podłożu osiągnięć sztuki
późnoantycznej, jednakże nie naśladowała form antycznych, lecz świadomie posługiwała się
elementami architektury starożytnej dla kształtowania samodzielnego stylu będącego wyrazem
potrzeb społecznych i ideowych epoki, stając się pierwszym powszechnym (uniwersalnym,
rozprzestrzenionym niemal w całej Europie i nawet w Ziemi Świętej) kierunkiem w sztuce
średniowiecza. Bezpośrednio sztuka romańska powstała z doświadczeń sztuki pokarolińskiej,
także bizantyńskiej, a częściowo także sztuki islamu. Była to niemal wyłącznie sztuka sakralna,
związana głównie z działalnością zakonów (zwłaszcza benedyktynów i cystersów), wyróżniająca
się jednolitością dążeń artystycznych wynikającą z jednoczącej roli Kościoła; jednocześnie
zaznaczyły się w niej pewne odrębności regionalne, których źródłem był m. in. pokaroliński
feudalizm. Ukształtowanie się sztuki romańskiej było związane także ze wzrostem znaczenia
władzy papieskiej oraz odrodzeniem ekonomicznego i społecznego, które nastąpiło na Zachodzie
po najazdach Normanów i Węgrów w X w. Wiek XI uważa się za wczesny okres sztuki
romańskiej, jej pełny rozkwit nastąpił w XII w., przy czym we Francji od 1144 równolegle
rozwijała się sztuka gotycka; na 1 poł. XIII w. przypada okres sztuki późnoromańskiej, trwającej
na niektórych obszarach do końca stulecia, a niekiedy wkraczającej w wiek XIV i XV (tzw.
trzecia sztuka romańska). Sztuka romańska znalazła odbicie na początku w architekturze, później
zaś dopiero w malarstwie i rzeźbie. Do głównych typów architektonicznych należały kościoły
zakonne z zabudowaniami klasztornymi, wznoszono także tzw. kościoły pielgrzymkowe
związane z kultem relikwii, kolegiaty i kościoły parafialne. Były to budowle wysokie, masywne,
wieloczłonowe o formach prostych, geometrycznych i surowych, o zwartych proporcjach i
przejrzystym układzie spiętrzonych brył, podporządkowanych określonej hierarchii.
Podstawowym materiałem był kamień w formie starannie opracowanych ciosów (tzw. moyen i
grand appareil), o znaczeniu symbolicznym; z ciosów tych wznoszono w technice opus incertum
lub opus emplectum. W rzutach budowli stosowano czasem założenia centralne (koliste i
wieloboczne), ale głównym typem były podłużne założenia bazylikowe na planie krzyża
łacińskiego z rozbudowaną częścią chórową wzniesioną nad kryptą, w części zachodniej z jednym
lub trzema portalami, flankowanymi dwiema wieżami, albo także z parą wież na ramionach
transeptu i przede wszystkim z główną wieżą na skrzyżowaniu naw. W części wsch. kościoła
romańskiego znajdowało się 3,5 lub 7 absyd rozmieszczonych na zakończeniu naw głównej i
bocznych i przy ramionach transeptu (tzw. typ benedyktyński) lub wieniec kaplic promienistych
otaczających półkolem obejście (kościoły pielgrzymkowe). W architekturze cysterskiej
stosowano rzut o prosto zamkniętym prezbiterium, z kaplicami bocznymi przy transepcie,
jednakże bez krypty i wież. We wnętrzach romańskich początkowo przeważały otwarte wiązania
dachowe lub drewniane stropy, pod koniec XI w. zaczęto stosować powszechnie kolebkowe i
krzyżowe, występowały także kopuły na pendentywach i trompach oraz półkopuły w apsydach;
przesklepione wnętrza dzielono na kwadratowe lub prostokątne przęsła, stosując często →
wiązany system. Podziału na przęsła dokonywano przez wzbogacenie podpór służkami
podtrzymującymi gurty i żebra sklepienne, tak że rozczłonkowanie poziome (arkady, empory,
triforia i ściany nad nimi) zawsze było podporządkowane rozczłonkowaniu pionowemu. Na
zewnątrz budowla romańska była zespołem geometrycznych brył stykających się ze sobą pod
kątem prostym i tworzących uskoki; akcenty pionowe stanowiły lizeny i wieże, poziome –
cokoły, fryzy arkadkowe, gzymsy i ślepe galeryjki; między stroną zew. a wnętrzem panowała
zgodność, tak że po sposobie rozczłonkowania budowli na zewnątrz można było odczytać jej
układ wnętrza.

14

Rzeźba była przeważnie kamienna i podporządkowana prawom ram architektonicznych;

zdobiła głowice kolumn, konsole, gzymsy, fryzy, a zwłaszcza portale, wypełniając tympanon,

nadproża, archiwolty, filary międzyościeżowe i węgary. Była to rzeźba o dużym ładunku
ekspresji, często o wizji niekiedy niemal surrealistycznej (tympanon w Autun); znalazły w niej
odbicie zarówno cechy dynamiczne, jak i statyczne, prawie hieratyczne; często stosowano
nienaturalne proporcje (wydłużanie tułowia, wyolbrzymianie części ciała) i przesadne pozy;
występowały także tendencje realistyczne. Tematykę czerpano głównie ze Starego i Nowego
Testamentu, apokryfów i Żywotów Świętych; bardzo liczne są także przedstawienia
animalistyczne, wyobrażenia stworów mitycznych i fantastycznych, motywy roślinne,
geometryczne, często plecionki. Wszystkie te kompozycje rzeźbiarskie kryjące w sobie znaczenie
symboliczne – dobra walczącego ze złem – miały często skomplikowany program
ikonograficzny. Niekiedy artyści tej epoki podpisywali swoje dzieła. Jednym z nich był
Gislebertus - twóca rzeźb z około 1130 roku, m.in. tympanonu przedstawiającego Sąd Ostateczny
i słynną Ewę w katedrze w Autun (Francja).

Malarstwo romańskie, podobnie jak rzeźba, związane z architekturą, przejawiało się

przede wszystkim w dekoracjach ściennych pokrywających sklepienia i wolne powierzchnie
ścian; było płaskie i linearne; skala barw ograniczała się do ochry żółtej i czerwonej, zieleni i
błękitu. Witraże komponowano początkowo jako całopostaciowe wyobrażenia świętych
wypełniające całe okna, później przeważały mniejsze sceny, odpowiadające wielkością
poszczególnym kwaterom. Duże znaczenie zdobyło także malarstwo miniaturowe, rozwijane gł.
w licznych skryptoriach w Anglii, Francji, Niemczech i Austrii, kontynuują tradycje
pokarolińskie i ottońskie. W XII w. zapoczątkowano też malarstwo tablicowe (na desce), które
rozwinęło się w XIII w. zwłaszcza we Włoszech i Hiszpanii (frontalia, i retabula ołtarzowe).
Ważnymi działami sztuki romańskiej było także snycerstwo (krucyfiksy, posągi Marii Królowej z
Dzieciątkiem na rękach), z kości słoniowej (warsztaty nadreńskie i angielskie) oraz złotnictwo
(krzyże, relikwiarze, naczynia liturgiczne), które wyróżniło się w Nadrenii (m. in. Godefroid de
Huy, Mikołaj z Verdun), emalierstwo (warsztaty w Limoges), odlewnictwo w brązie, tkactwo i
hafciarstwo figuralne (słynna tkanina z Bayeux).

15

Sztuka romańska rozwinęła się gł. we Francji, gdzie wykształciło się kilkanaście szkół

regionalnych. Do najważniejszych zabytków architektury m. in. należą: opactwo Benedyktów w
Cluny (częściowo zburzone w XIX w.), kościoły St. Etienne i La Trinite w Caen, St. Martin w
Tours; najważniejsze zespoły rzeźbiarskie znajdują się w: Notre Dame La Grande w Poitiers, St.
Sernin w Tuluzie, St. Trophime w Arles, St. Lasare w Autun, w kosciołach w Moissac, Souillac i
Vezelay, portal królewski w Chartres; najcenniejsze zachowane malowidła ścienne – w Berze-La-
Ville, St. Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic; ośrodki miniatorstwa – St. Denis i Citeaux. We
Włoszech najważniejsze zabytki architektury – katedra w Pizie, kościoły S. Miniato we Florencji,
S. Ambrogio w Mediolanie, S. Niccolo w Bari, katedry w Modenie, Parmie oraz na Sycylii
(wpływy naormandzko-bizantyjskie); rzeźbiarze – B. Antelami, Willigelmo z Modeny, Niccolo
(kościół S. Zeno w Weronie); malowidła ścienne – w Galiano, Sant’ Angelo in Formis, w S.
Clemente w Rzymie; mozaiki – katedry w Moreale, Cefalu, Palermo; miniatorstwo – Monte
Cassino; w Anglii – opactwo w St. Albans, katedry w Lincoln i Durham; zamki w Newcastle i
Tower w Londynie; portale z dekoracją rzeźbiarską w Chichester i Lincoln; ośrodki miniatorstwa
w Canterbury, Bury St. Edmunds, Winchester; w Hiszpanii – katedry w Santiago de Compostela,
Jaca, Zamora i Salamance, kościół S. Vicente w Avila; zespoły rzeźbiarskie – S. Maria de Ripoll;
katalońskie malowidła ścienne (Tahull, Leon); w Niemczech – katedry w Trewirze, Spirze,
Moguncji, Wormacji, kościoły S. Maria in Kapitol i Św. Apostołów w Kolonii; zespoły
rzeźbiarskie w katedrze w Bambergu, Münster, Werden; ośrodki miniatorstwa – Kolonia,
Ratyzbona.

W Polsce pierwsze katedry romańskie (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty

(Opatów, Kruszwica, Tum pod Łęczycą), klasztory (Tyniec), małe kościoły grodowe (Inowłódz);
zabytki rzeźby – portale Czerwińsk, Tum pod Łęczycą, kościół św. Magdaleny we Wrocławiu,
Trzebnica; malowidła ścienne: w Czerwińsku i Tumie pod Łęczycą. Do najznakomitszych dzieł
tej epoki w Polsce należą brązowe Drzwi Gnieźnieńskie (w katedrze w Gnieźnie) ze scenami z
życia św. Wojciecha z około 1175 roku i rzeźbione kolumny w Strzelnie, ukazujące personifiacje
cnót i występków (poł. XII wieku).


(Gotycka sztuka): Gotyk, styl w sztukach plastycznych dojrzałego i późnego średniowiecza,
ukształtowany we Francji przed poł. XII w., rozprzestrzenił się już ok. 1170 w Anglii, a w XIII w.
Hiszpanii, Niemczech, Skandynawii i Europie Środkowej docierając w czasie wypraw
krzyżowych na Cypr i Bliski Wschód i trwał w licznych odmianach do pocz. XVI w.. Niemal
zupełnie nie przyjął się we Włoszech, gdzie zbyt silne były tradycje sztuki starożytnej i gdzie
został już w początkach XV wieku wyparty przez Renesans. Tak pisze o gotyku z perspektywy
XVI wieku Giorgio Vasari, autor tłumaczonych na polski „Żywotów najsławniejszych malarzy,
rzeźbiarzy i architektów”: Ten styl budowy został wynaleziony przez Gotów, którzy zniszczyli
starożytne gmachy a w wojnie zabili architektów, ci zaś, co pozostali, wznosili budowle w owym
stylu. Stawiali sklepienia zaostrzonych segmentów i całe Włochy wypełnili tymi brzydkimi
budowlami których styl obecnie został zupełnie odrzucony”. A więc nazwa gotyk miała niegdyś
zabarwienie pejoratywne i oczywiście pochodzi od Gotów, jednego z ludów skandynawskich,
które m.in. idąc przez tereny Polski dotarły w V wieku do Italii. Tak naprawdę architektura
gotycka, o jakże innej estetyce i założeniach niż architektura renesansowa, stworzyła jedne z
najpiękniejszych budowli świata. Wyrosła z pobudek mistycznych (symbolika światła), ale
konstruowała w oparciu o ogromną wiedzę z zakresu matematyki, geometrii i inżynierii. Gotyk
od początku swego istnienia kształtował się jako styl sakralny, związany z doktryną Kościoła,
dlatego sztuka religijna wysunęła się w okresie jego trwania na pierwsze miejsce, przewyższając
swym znaczeniem sztukę świecką; jednakże głównie był także silnie związany z kulturą rycerską
i mieszczańską.

16

W każdym kraju tworzącym odrębny zasięg terytorialny gotyk ma własny podział na

okresy, w których można wyróżnić trzy zasadnicze fazy: gotyk wczesny, (franc. primaire 1150-
1200; ang. Early English 1175-1270; niem. Fruhgotik 1230-1300), gotyk pełny czyli dojrzały
(franc. Rayonnant 1200-1250; ang. Decorated Style 1270-1350, datowany też 1250-1370 lub
1400; niem. Hochgotik 1300-1350 lub 1400) i gotyk późny (franc. Flamboyant; ang.
Perpendicular Style; niem. Spatgotik, także deutsche Sondergotik), trwający od XV/ XVI w. w
początkowych okresach dominującą dziedziną była architektura, w gotyku późnym na
równorzędne, a często prawie nadrzędne miejsce wysuwało się malarstwo i rzeźba. Zmiany
znaczenia poszczególnych dziedzin sztuki wiązały się z przemianami społecznymi; początkowo
gotyk był silnie związany z kulturą rycerską i tworzony przez wędrowne zespoły zwane
strzechami, w późniejszym okresie przez osiadłe w miastach warsztaty cechowe. Mimo
wyraźnych odrębności narodowych w późnym średniowieczu zaznaczają się w poszczególnych
środowiskach cechy wspólne tzw. styl międzynarodowy (1370-90 do 1430-50) mający swe
źródło w dworskiej kulturze Burgundii, Francji, Austrii i Czech, a we Włoszech w upodobaniach
wyższych warstw zamożnego społeczeństwa, wyrażał się głównie w nastrojowym i wytwornym
malarstwie i rzeźbie. Gotyk był od początku stylem architektury, co znalazło wyraz w konstrukcji
o zwartym i konsekwentnym systemie szkieletowym, na który złożyły się: sklepienia krzyżowe-
żebrowe, przypory i łuki przyporowe (przyporowy system) oraz łuk ostry w konstrukcji i

dekoracji. Każdy z tych elementów miał tradycję starszą od gotyku, ale dopiero połączenie
wszystkich trzech w czasie przebudowy wschodniego chóru w opactwie St. Denis (św.
Dionizego) koło Paryża ( obecnie już w obrębie wielkiego Paryża) w latach 1140-43 , z
inicjatywy opata Sugera, doprowadziło do powstania gotyku. Kościół św. Dionizego jest zatem
pierwszą i jednocześnie modelową świątynią nowego stylu. Zastosowanie sytemu szkieletowego
pozwoliło na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach
magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi. Na zewnątrz świątynię gotycką
otaczał zespół przypór, pojedynczych lub podwójnych łuków przyporowych, arkad, wimperg,
maswerków, pinakli, baldachimów, sterczyn, potęgujących wrażenie koronkowej lekkości. Nad
wszystkim panowała scholastyczna reguła nadrzędności i podporządkowania, która znalazła
odbicie we współzależnym układzie naw i przęseł, obejmujących wszystkie człony rzutu
poziomego, jak i w równoważeniu arkad międzynawowych, empor, triforiów i ścian nawowych
ponad nimi, wreszcie w rozkładzie filarów, gurtów, służek i żeber. Wszystkie te elementy
podlegały w ciągu całego gotyku stałym przemianom w kierunku coraz większej dekoracyjności.
Materiałem dominującym była cegła, na niektórych obszarach stosowano jednak także kamień i
drewno; rzuty poziome były zróżnicowane – wielonawowe, podłużne założenia z transeptem
(czasem podwójnym) lub bez, z wieńcem kaplic i obejściem lub zamknięte proste; wykształciła
się także wielka rozmaitość sklepień (cztero- i sześciodzielne, gwiaździste, sieciowe,
kryształowe); zróżnicowana była także ilość wież; podstawowymi układami przestrzennymi była
bazylika i halowy kościół. Najwyższym osiągnięciem artystycznym architektury gotyku była
katedra, urzeczywistniająca średniowieczny ideał „Jeruzalem Niebieskiego”; najsłynniejsze
katedry: w Chartres, Paryżu, Amiens, Reims, Beauvais, Strasburgu, Fryburgu Bryzgowijskim,
Magdeburgu, Kolonii (ukończona w XIX w.), Ratyzbonie, Mediolanie i Pradze. Obok katedr do
najczęstszych typów budowli sakralnych należały kościoły klasztorne (cystersów, głównie
franciszkanów i dominikanów) wznoszono także kościoły miejskie (fary). W okresie gotyku
powstało również wiele założeń miejskich (Oxford, Gandawa, Siena, Bolonia), ratuszy
(Louvain, Bruksela, Wrocław, Toruń), sukiennic (Ypres, Kraków), szpitali (Gandawa, Lubeka),
kamienic mieszczańskich, także murów miejskich z basztami i barbakanami (Carcasonne,
Kraków) oraz liczne zamki królewskie, rycerskie i zakonne (Malbork).

17

W sztukach wizualnych dominowała tematyka religijna, często o bardzo skomplikowanym

programie ikonograficznym (zwłaszcza cykle malarsko-rzeźbiarskie wielkich katedr, układy
typologiczne wątków Starego i Nowego Testamentu); ewolucja formalna prowadziła od stylizacji
i idealizacji, ku realizmowi i coraz większej ekspresji. Rzeźba arch. (głównie kamienna) była
początkowo silnie związana z architekturą skupiając się na zewnątrz w portalach, ościeżach,
archiwoltach, nadprożach i tympanonach, wewnątrz zdobiła lektoria, głowice i zworniki. Do
największych osiągnięć rzeźby gotyckiej należy wprowadzenie wielkości postaci ludzkiej
umieszczonej przy kolumnach w portalach; z biegiem czasu posągi coraz bardziej były
samodzielne i odrywały się od architektury. Rozwijała się także rzeźba sepulkralna (płyty
nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe); pojawiły się także tematy dewocyjne – rzeźba
kamienna, a zwłaszcza drewniana polichromowana – Pieta, grupa Chrystusa ze Św. Janem,
Chrystus Bolesny, krucyfiksy; do najpopularniejszych tematów gotyku należała Madonna z
Dzieciątkiem na ręku (w XV w. przedstawienie tzw. Pięknej Madonny). Do głównych twórców
należeli Peter Parler, Claus Sluter, Michał Pacher, Tilman Riemenschneider, Nicola Pisano i jego
syn Giovanni. W epoce gotyku wykształcił się typ wielkiego dzieła sztuki sakralnej: retabulum
czyli nastawa ołtarzowa, w skrócie nazywana ołtarzem. Jednym z najokazalszych z nich jest
ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie. Jest to pentaptyk o ruchomych skrzydłach, którego
główna scena przedstawia Zaśnięcie Matki Boskiej (Matka Boska bowiem nie umarła, a zasnęła i

18

w takim stanie została wzięta do nieba; Wniebowzięcie ukazane jest powyżej, a Koronacja na
Królową Niebios wieńczy całość). Jest dziełem Wita Stwosza, który pracował nad nim w latach
1477-1489).

W dziedzinie malarstwa gotyk był okresem wielkiego

rozkwitu witrażownictwa. Wielobarwne figuralne witraże o
intensywnych kolorach (purpura, fiolet, zieleń) stały się
niezwykle ważnym elementem wnętrz kościołów gotyckich
(Chartres, sainte Chapelle w Paryżu, Bourges, Strasburg,
Kolonia). W Polsce dobrej klasy zespół witraży zachował się
m.in. w kościele Mariackim we Krakowie. Malarstwo ścienne
utraciło wówczas znaczenie, wysuwając się na przodujące
miejsce jedynie na terenie Włoch. Nadal intensywnie rozwijało
się natomiast malarstwo miniaturowe, które zerwało z płaską i
linearną stylizacją na rzecz trójwymiarowego i przestrzennego
ujęcia wnętrz i krajobrazów (J. Pucelle, A. Beauneveu, bracia
Limbourg, J. Fouquet). Do rozkwitu doszło malarstwo tablicowe,
które wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach
wieloskrzydłowych ołtarzy (m.in. cykle z życia Jezusa i Marii).
Główni twórcy: w Niderlandach – J. I H. Van Eyck, mistrz z
Flemalle, van der Weyden, H. Memling; w Burgundii – M.
Broederlam, we Francji – J. Malouel, Mistrz Piety Awiniońskiej,
E. Chronton; w Niemczech – S. Lochner, M. Wohlgemuth; we
Włoszech – Cimabue, Duccio, Giotto, S. Martini, bracia
Lorenzetti; w Szwajcarii – K. Witz; w Czechach – Mistrz z
Trebonia; w Polsce – szkoła małopolska (tryptyki krakowskie, z
których wiele przechowywanych jest w oddziale Muzeum
Narodowego, w Domu Szołajskich w Krakowie). Na okres
późnego gotyku przypadają początki rozwoju grafiki, którą
tworzy m.in. Martin Schongauer (drzeworyt). Wysoki poziom
osiągnęło rzemiosło artystyczne (zwłaszcza złotnictwo i emalia,
wyroby z kości słoniowej, tkactwo i meblarstwo).

19

Od XIV wieku coraz częściej pojawiają też sceny świeckie,

czerpane z mitologii lub ze średniowiecznych romansów i

legend. Przykładem jest francuska skrzyneczka (połowa XIV
wieku) z kości słoniowej na Wawelu, która miała należeć do
królowej Jadwigi. Wyrzeźbione na niej sceny ukazują min.
historię Pyrama i Tyzbe (wzór dla późniejszej historii Romea i
Julii) i Filis na Arystotelesie. W tym ostatnim przypadku
zobrazowano legendę średniowieczną, według której słynny
filozof wiedziony chucią dał się dosiąść, niczym koń, pięknej i
przebiegłej niewieście o imieniu Filis lub Kampaspe. To jest
exemplum (przykład) zaślepiającej mocy pożądania i dominacji
kobiet nad mężczyznami. Ta sama scena zdobi też jeden z
rzeźbionych wsporników zewnętrznych kościoła Mariackiego w
Krakowie z poł. XIV wieku. Częstym tematem jest historia
wojny trojańskiej znana w romansowej wersji z dzieł
późnoantycznych i średniowiecznych pisarzy (Dares, Diktys,
Guido delle Colonne), a szczególnie Sąd Parysa. Jedno z jego
przedstawień udało się ostatnio zidentyfikować na kaflu
piecowym z 2 poł. XV wieku, odnalezionym niedawno w czasie
wykopalisk prowadzonych w Gnieźnie u podnóża Wzgórza
Lecha, na której stoi katedra.

20

Renesans. Ten kolejny styl w sztukach plastycznych i architekturze ukształtował się we
Włoszech w l. połowie XV w. W innych krajach Europy rozwijających się gł. od XVI w.,
kontynuowany na niektórych obszarach w 1 poł. XVII w. (często równolegle z formami
manierystycznymi i barokowymi). We Włoszech wczesny Renesans określa się terminem
„quattrocento”, dojrzały – „cinquecento”. Powstanie tego stylu wiąże się nierozerwalnie z
ogólnymi prądami epoki odrodzenia, którą cechuje, w opozycji do światopoglądu średniowiecza,
nasilenie tendencji humanistycznych i laickich, zainteresowanie starożytnością i nawrót do
kultury antycznej, rozwój myśli racjonalistycznej, rozkwit nauk, zarówno przyrodniczych i
technicznych, jak i filozoficznych, historycznych, politycznych oraz innych dziedzin sztuki
(literatura, muzyka). Dawno już jednak odrzucono pogląd o pogańskim charakterze Odrodzenia;
obecnie przyjmuje się, że była to epoka głęboko religijna, próbująca dokonać połączenia (fuzji)
idei przedchrześcijańskich z chrześcijańskimi. Najlepszym tego wyrazem w sztuce są freski
Rafaela z lat 1508-10 w Stanza della Segnatura (bibliotece papieża Juliusza II na Watykanie),
które ukazują „Triumf Najświętszego Sakramentu” = Teologia, „Parnas” = Poezja, „Szkołę
Ateńską = Filozofia. W tych czasach dokonały się także ważne przemiany społeczne i polityczne,
które wywarły wpływ na wszystkie dziedziny życia, a w sztuce zaznaczyły się m. in. w nowej
formie świeckiego mecenatu i podniesieniu rangi artysty z rzemieślnika cechowego do

samodzielnego twórcy. Dante i Petrarka jako pierwsi mówią z admiracją o twórczości
artystycznej; Dante o Giotto (ten właśnie artysta uznawany jest za twórcę nowego,
renesansowego malarstwa), Petrarka o Simone Martinim, twórcy portretu Laury, ukochanej
Petrarki. Wiele myśli i idei, które złożyły się na koncepcję Renesansu, a więc odrodzenia
(chodziło o odrodzenie kultury starożytnej) zawdzięczamy właśnie Petrarce (+1373). Był on
pierwszym poetą czasów nowożytnych uhonorowanym wieńcem laurowym (w 1341 roku na
Kapitolu w Rzymie), który dokonał podziału dziejów na starożytność, wieki średnie i czasy nowe.
Jego osiągnięcia jako poety, myśliciela, zachwyty nad wielką starożytnością pozwalają w nim
widzieć niejako głównego ideologa i twórcę koncepcji Odrodzenia.

Kolebką sztuki renesansowej była Florencja, która stała się gł. ośrodkiem nowej myśli,

rozkwitając zwłaszcza w ostatniej ćwierci XV w. dzięki Medyceuszom – wielkim mecenasom
sztuki i nauki. Twórcze nawiązanie do antyku wyrażające się m. in. w poszukiwaniu nowego
ideału zmysłowego piękna oraz jasności i harmonii kompozycji znalazło odbicie we wszystkich
dziedzinach sztuk plast. Rozwinęła się bujnie teoria sztuki. Pierwszymi nowożytnymi traktatami z
zakresu malarstwa i architektury były dwa dzieła Leone Battisty Alberti’ego „O malarstwie”
1435, „Ksiąg dziesięć o sztuce budowania” 1443-52. Jego dzieło na tym polu kontynuowali Piero
della Francesca „De prospectiva pingendi”, Leonardo da Vinci „Traktat o malarstwie” –
(pośmiertnie zestawiony z notatek, wyd. 1-wsze 1651), Andrea Palladio – „Cztery księgi o
architekturze „ 1570. W architekturze wraz z badaniami nad perspektywą i poszukiwaniami
idealnych proporcji i przejrzystych podziałów przejmowano wiele rozwiązań przestrzennych
(centralne budowle przekrywane kopułą), elementów architektury i ornamentyki antycznej
(porządki arch., kompozycja oparta na łuku triumfalnym, motywy dekoracyjne). Obok
architektury sakralnej (kościoły, często kaplice na planie centralnym) rozwijała się architektura
świecka. Ważnym osiągnięciem architektury wczesnego renesansu było wykształcenie nowoż.
pałacu miejskiego – zwykle 3-kondygnacjowego o prostej bryle z wewnętrznym czworobocznym
dziedzińcem otoczonym krużgankami. Za inicjatora architektury renesansowej uważa się Filippo
Brunelleschiego, który wzniósł m.in. Ospedale degli Innocenti z 1419 roku i wspaniałą kopułę
katedry we Florencji, 1420-1436); do wybitnych twórców należeli także m. in. Michelozzo di
Bartolomeo (pałac Medici – Riccardi we Florencji), ponadto wszechstronny humanista Leone B.
Alberti (mauzoleum Malatestów w Rimini, pałac Rucellaich we Florencji (w którym po raz
pierwszy w czasach nowożytnych zastosował spiętrzenie porządków architektonicznych – zob.
Koloseum) i kościół S. Andrea w Mantui). G. da Maiano, S. Pollaiuolo; a później w Wenecji – M.
Coducci i P. Lombardi.

21

W sztukach wizualnych ważną rolę w rozwoju nowego kierunku odegrały badania nad

perspektywą oraz nad proporcjami, mechanika ruchów i anatomią ciała ludzkiego;
zapoczątkowało to kierunek cechujący zwrot ku naturze, oparte na realistycznej obserwacji.
dominowała tematyka mityczna i religijna, często temat religijny był tylko pretekstem do
przedstawienia życia współczesnego; rozwinął się też portret. w rzeźbie pojawił się w nawiązaniu
do starożytnej sztuki rzymskiej – portret popiersiowy, posąg konny (Donatello, Gattamellata w
Padwie) i akt, rozwinęła się również rzeźba nagrobkowa. Rzeźbę renesansową zapoczątkowali
Donatello, Filippo Brunelleschi, Nanni di Banco i Lorenzo Ghiberti (tzw. „Drzwi Raju” – drugie
drzwi do baptysterium florenckiego), indywidualnie rozwinął nowy styl i pogłębił w kierunku
heroicznym (np. wspomniany pomnik Gattamelaty) i ekspresyjnym („Maria Magdalena”) –
Donatello. Inni przedstawiciele rzeźby: rodzina della Robiów (rzeźby ceramiczne), B. i A.
Rossellino, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole (przyścienne nagrobki niszowe, popiersia
poertretowe), Andrea del Verrochio – mistrz Leonarda da Vinci i twórca kolejnego pomnika
konnego (kondotiera Colleoniego w Wenecji).

W malarstwie artyści dążyli do bryłowatego odtworzenia postaci w trójwymiarowej

przestrzeni, ich prawidłowego ustosunkowania do tła, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie;
prowadzili doświadczenia w zakresie technik malarskich przechodząc od stosowania tempery do
malarstwa olejnego. Obok malarstwa sztalugowego rozwinęło się także ścienne (gł. fresk).
Pionierem nowego malarstwa był Masaccio (freski: „Trójca Św.” w kościele S. Maria Novella –
pierwszy przykład zastosowania perspektywy zbieżnej (geometrycznej) oraz w kaplicy
Brancaccich w kościele S. Maria del Carmine we Florencji); inni wybitni malarze to P. Uccello,
Filippo Lippi, Andrea del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandajo, S.Botticelli,
Filippino Lippi, L. di Credi; A. i S. Pollaiuolo; Umbryjczycy – P. della Francesca, Pinturicchio i
Perugino, L. Signorelli, w Padwie – A. Mantegna, a w Wenecji – rodziny malarskie Vivarinich,
Bellinich i V. Carpaccio. W ostatniej ćwierci XV w. do znaczenia jako ośrodek doszedł też
Mediolan pod rządami Lodovica Sforzy il Moro, na którego dworze działał m. in. najwybitniejszy
i najwszechstronniejszy artysta, teoretyk i uczony renesansu – Leonardo da Vinci („Dama z
gronostajem” w zbiorach Czartoryskich w Krakowie (ok. 1490) „Ostatnia Wieczerza” –
malowidło w klasztorze S. Maria della Grazie w Mediolanie (1495-97); słynna „Mona Lisa” pocz.
XVI wieku); jego projekty arch. podjęte w praktyce przez następców ukształtowały ideał
centralnej świątyni jako najdoskonalszego budynku sakralnego (Cola di Caprarola, Antonio da
Sangallo). Krótka faza dojrzałego r. rozstrzygała się gł. w Rzymie (pontyfikat i mecenat Juliusza
II i Leona X) i Wenecji. Powaga, statyka i harmonia były charakterystycznymi cechami czynnych
wówczas w Rzymie Bramantego (Tempietto przy kościele S. Pietro in Montorio (zob.
uzupełnienie o Rzymie poniżej), przebudowa Watykanu) i Rafaela, który ukształtował
monumentalny styl malarstwa ściennego (Loggie i Stanze Watykańskie), dając jednocześnie w
swym malarstwie sztalugowym przykład intymnego, nastrojowego przedstawienia tematu
religijnego (liczne Madonny) i pogłębionego psychologicznego portretu. Jedyny obraz Rafaela
jaki kiedykolwiek znajdował się w zbiorach polskich (kolekcja Czartoryskich) zaginął w czasie
ostatniej wojny światowej; przedstawiał portret młodzieńca (prawdopodobne był autoportretem
artysty).

22

Różnorodna i wielka sztuka Michała Anioła („Dawid”, rzeźby do grobowca Juliusza II,

freski w kaplicy Sykstyńskiej (m.in. sceny Stworzenia świata na sklepieniu z lat 1508-1512),
projekt Placu Kapitolińskiego w Rzymie), wprowadzała obok monumentalności elementy
dynamiki i dysharmonii, odchodząc zwłaszcza pod koniec swej twórczości od renesansowej
prostoty i harmonii (Sąd Ostateczny” w kaplicy Sykstyńskiej (1536-41), „Pieta Rondanini”). Po
Sacco di Roma (1527) Rzym utracił swoje znaczenie jako główny ośrodek artystyczny. Sztuka
rozwijała się natomiast na północy – m. in. w Parmie (malarstwo Correggia), Ferrarze (Dosso
Dossi, L.Costa). Najznakomitszy obraz Dosso Dossiego „Zeus malujący motyle” (ok. 1530) od
dwóch lat znajduje się w Zamku Królewskim na Wawelu. Znalazł się tam wraz z innymi dziełami
ofiarowanymi przez prof. Karolinę Lanckorońską. Znakomita szkoła malarska wykształciła się
Wenecji, w której tworzą uczniowie Belliniego – Giorgione („Burza”, „Koncert wiejski”) i
Tycjan („Miłość niebiańska i ziemska”, liczne portrety). Artyści ci mają wielkie osiągnięcia w
dziedzinie koloru i światła, które wywarły wielki wpływ na malarstwo renesansowe całej Italii.
Architekturę dojrzałego renesansu w Wenecji reprezentują J. Sansovino i M. Sanmicheli. W
Wenecji i Vicenzy działał także Andrea Palladio (Villa Rotnda koło Vicenzy kościół Il Redentore
w Wenecji); sformułował on odmianę późnorenesansowej architektury o tendencjach
klasycznych, która wywarła wpływ we Francji, Anglii i Holandii w XVII i XVIII w. (także w
Polsce). W okresie Renesansu rozwinęło się również bujnie rzemiosło artystyczne, głównie
meblarstwo (nowe typy mebli z bogatą dekoracją malarska i rzeźbiarską (cassoni=skrzynie
wyprawne), medalierstwo, tkactwo, szkło artystystyczne (Murano) i ceramika (fajanse z Faenzy,

Deruty, Gubbio i Urbino). W XVI w. sztuka renesansowa zaczęła rozprzestrzeniać się poza
Włochy, docierając do innych krajów europejskich w wyniku różnych wydarzeń historycznych, a
zwłaszcza dzięki licznym podróżom artystów włoskich, a także wędrówkom artystów obcych do
Italii.

W Niderlandach tendencje bliskie Renesansowi znalazły odbicie już w twórczości

wielkich realistów XV w. W XVI w. sztuka niderlandzka odznaczała się odrębnością i dużą
różnorodnością łącząc tradycje późnogotyckie z wpływami wł. renesansu i manieryzmu. Malarze:
Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, J. Van Scorel, Lucas van Leyden, J. Patinir, P. Aersten oraz
oryginalna sztuka H. Boscha i przełomowa twórczość największego artystyniderl. tego okresu –
P. Bruegela (st.). W rzeźbie – J. Mone i C. Floris (także architekt – ratusz w Antwerpii) oraz jego
uczeń – malarz, rysownik i architekt H. Vredemann de Vries. Rozwinęło się także rzemiosło
artyst. (słynne arrasy). We F r a n c j i, w architekturze końca XV i 1 poł. XVI w. łączono
konstrukcję gotycką z dekoracją renesansową (kościół St. Pierre w Caen), co znalazło odbicie
zwłaszcza w malowniczych zamkach nad Loarą (Chambord), w późniejszym okresie zaznaczyły
się tendencje klasycyzujące i manierystyczne – P. Lescot (Cour Carre w Luwrze), P. Delorme
(Tuileries w Paryżu). Rzeźbę reprezentowali: J. Goujon (Fontanna Niwiniątek) i G. Pilon. Wielkie
znaczenie dla sztuki francuskiej miało sprowadzenie artystów włoskich (Rosso, Primaticcio) do
dekoracji pałacu w Fontainebleau, dzięki czemu przyswojono zdobycze włoskiego renesansu i
manieryzmu (tzw. Szkoła z Fontainebleau). W malarstwie wyróżniała się ponadto twórczość
portrecistów J. i F. Clouetów i ich naśladowców. W architekturze hiszpańskiej wpływy włoskiego
renesansu w połączeniu z elementami stylów

→ mudejar i izabelińskiego stworzyły dekoracyjny

styl zw. plateresco (fasada Collegio de S. Cruz w Valladolid i uniwersytetu w Salamance);
malarstwo reprezentowali m. in. L. de Morales, F. Navarrete; rzeźbę: A. Berruguete i J. de Juni.
Niemiecki Renesans, podobnie jak we Francji, wykształcił formy będące połączeniem tradycji
późnogotyckich z wpływami włoskimi. W architekturze obok nielicznych dzieł o czysto
renesansowym charakterze (kaplica Fuggerów w Augsburgu, loggia ratusza w Kolonii)
przeważają budowle o bogatej dekoracji komponowanej samodzielnie z elementów włosko-
niemieckich (skrzydło zamku w Heidelbergu, ratusz w Augsburgu – E. Holl). W rzeźbie
tendencje renesansowe zaznaczyły się w twórczości warsztatu Vischerów oraz w dziełach A.
Dauchera, H. Schwarza i K. Merta. Do rozkwitu doszło malarstwo dzięki działalności wielkiego
malarza, grafika i teoretyka sztuki – A. Dürera; obok niego działali H. Suess z Kulumbachu, H.
Burgkmair, H. Baldung (zw. H. Holbein. (mł.).Grien); wybitnymi malarzami byli też A.
Altdorfer, L. Cranach (st.) oraz świetny portrecista

23

W P o l s c e styl renesansowy przynieśli na początku XVI w. na dwór Zygmunta I – Włosi –
m. in. Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berecci (Zamek Królewski z dziedzińcem
arkadowym i kaplica Zygmuntowska [dzieło Bartolomeo Berecciego] – na Wawelu w
Krakowie). Pierwszym dziełem nowego stylu w Polsce jest nagrobek króla Jana Olbrachta w
katedrze na Wawelu z lat 1502-1505. W ciągu XVI i XVII w. wykształciły się swoiste cechy
polskiego renesansu (attyka) w połączeniu z wpływami włoskimi i niderlandzkimi;
uwidoczniło się to zwłaszcza w architekturze świeckiej (zamki w Baranowie, Brzegu i
Krasiczynie, kamienice mieszczańskie, ratusze w Tarnowie i Poznaniu, dwory w Szymbarku i
Pabianicach), a także w centralnych kaplicach grobowych i kościołach ze stiukową dekoracją
sklepień (Radzyń Podlaski, Lublin); wybitnym dziełem urbanistyki i architektury renesansowej
było założenie Zamościa (B. Morando). Wysoki poziom osiągnęłą rzeźba, zwłaszcza nagrobna
(typ pol. nagrobka piętrowego – Gianmaria Mosca zwany Padovano, H. Canavesi, Santi
Gucci). W malarstwie cechy r. pojawiły się w krakowskich obrazach tablicowych i minaturach
(„Kodeks Baltazara Behema”), S. Samostrzelnika; tworzono też dekoracje ścienne w

rezydencjach i kościołach; zapoczątkowano malarstwo hist. („Bitwa pod Orszą”) i portretowe.
Wybitnym artystą tego czasu (architektem i rzeźbiarzem jednocześnie) był Polak – Jan
Michałowicz z Urzędowa (+1581) – twórca kaplic Padniewskiego i Zebrzydowskiego na
Wawlu, oraz Uchańskiego w Łowiczu, do których wykonał nagrobki fundatorów.

Uzupełnienie informacji o sztuce renesansowej w Rzymie
Za pontyfikatu papieża Sykstusa IV przebudowana zostaje ok. 1480 Kaplica Sykstyńska, a do
jej ozdobienia wezwani zostają m.in. mistrzowie z Toskanii i Umbrii Signorelli, Perugino,
Botticelli i Ghirlandaio. Niebawem w Rzymie tworzą kolejni florentyńczycy: Filippino Lippi
(freski w kaplicy Carafów przy S. Maria sopra Minerwa), bracia Pollaiolo (watykańskie
nagrobki papieży Sykstusa IV i Innocentego VIII). Dekoracja Sykstyny i kaplicy Carafów
oraz wzniesienie kościołów S. Maria del Popolo, S. Agostino i S. Pietro in Montorio są
preludium do dojrzałego Renesansu w R. Od 1490 r rozpoczął tu swoją działalność Donato
Bramante, który pracował przy S. Maria della Pace, S. Maria del Popolo; w 1502 wzniósł
jeden z symboli Renesasu – tempietto (centralną budowlę upamiętniającą śmierć św. Piotra na
Janikulum i w 1506 roku rozpoczął budowę nowej bazyliki św. Piotra na Watykanie. Ze
zbieranych pieczołowicie rzeźb antycznych (wśród których są Laokoon, słynne Torso i Apollo
-obydwa znane jako Belwederskie - Śpiąca Kleopatra/Ariadna, Venus Felix) powstaje w
czasach papieża Juliusza II (1503-13) imponująca kolekcja w watykańskim Cortile del
Belvedere, która ma ogromne oddziaływanie na ówczesnych artystów. Poczynając od Juliusza
II i jego następców R staje się głównym centrum sztuki, do którego przybywają Michał
Anioł, Rafael Santi, Pinturicchio, Baldassare Peruzzi. Ten ostatni wznosi dla bankiera papieży
Agostino Chigi słynną Farnesinę, którą freskami ozdobi Rafael (m.in. scenami z histori Amora
i Psyche). Rafael maluje dla Chigiego również w S. Maria della Pace i wznosi kaplicę w S.
Maria del Popolo. Jest też twórcą projektów kościoła S. Eligio degli Orefici i Villa Madama.
Słynny memoriał w sprawie budowli antycznych w Rzymie, napisany przez artystę
wspieranego przez Castiglione dla papieża Leona X ukazuje go jako prawdziwego znawcę
antyku. W połowie wieku Michał Anioł kontynuuje budowę bazyliki S. Piotra, tworzy plany
zabudowy Kapitolu i bramy miejskiej znanej jako Porta Pia oraz przekształcenia części term
Dioklecjana w kościół S. Maria degli Angeli
Sztuka manierystyczna (Manieryzm): rodzaj kontynuacji i rozwinięcie pewnych trendów
sztuki dojrzałego Renesansu. Równolegle do późnego Renesansu, a zwłaszcza od ok. 1520 w
sztuce włoskiej zaznaczyły się tendencje do odejścia od ideałów harmonii i norm klasycznych
renesansowych, na rzecz dramatycznej ekspresji formy, wzrostu cech abstrakcyjno-
dekoracyjnych, spirytualizmu, fantastyki, wyrafinowania i subiektywizmu, które noszą miano
m a n i e r y z m u. Cechy te reprezentowali w architekturze Giuliano Romano (który był także
znakomitym malarzem), B. Peruzzi, w malarstwie – Parmigianino (1504-1540, autor m.in.
„Madonny z długą szyją” (w tym roku obchodzimy 500-lecie jego urodzin; z tej okazji 14 maja
w BUW-ie otworzona zostanie wystawa poświęcona jego twórczości), A. Bronzino, G. Vasari
(także architekt, teoretyk i historyk sztuki), Primaticio oraz w rzeźbie – B. Ammanati,
Giovanni da Bologna i Benvenuto Cellini (słynna Solniczka, Perseusz z głową Meduzy).W
sztuce tej epoki pojawia się często figura serpentinata (np. Giovanni da Bologna Porwanie
Sabinki).

24

Barok jest tym stylem w sztukach plastycznych, który występuje od końca XVI do poł.

XVIII w. Wykształcił się we Włoszech, skąd rozprzestrzenił się na całą Europę i kraje Ameryki
Łacińskiej; wyróżnia się Barok wczesny (surowy i poważny), dojrzały (o formach bujnych i
dynamicznych) oraz późny, w którym zaznaczyły się tendencje do uspokojenia i większej
statyczności form. Końcowa faza tego stylu jest wydzielona jako osobna zw.

→ rokoko. B. jest

pojęciem stylistycznym bardzo wieloznacznym, łączącym często przeciwstawne prądy
artystyczne, co wiązało się z bardzo zróżnicowanym w tej epoce charakterem społeczeństwa,
ideologii, religii i światopoglądów. Wielkie znaczenie dla rozwoju sztuki w okresie Baroku miał
wynikający z ruchu reformacji fakt podziału Europy na kraje katolickie i protestanckie oraz
zróżnicowanie krajów rządzonych monarchicznie i tych, w którym nastąpiły pierwsze próby
obalenia tego systemu. W związku z tym można w dobie b. wyróżnić nurt sztuki katolicko-
dworskiej (Włochy, Hiszpania, Francja, pd. Niemcy) i mieszczańsko-protestanckiej (Holandia,
Anglia), mimo zdecydowanych różnic (np. przewaga w pierwszym nurcie cech fantastyczno-
mistycznych i dekoracyjno-monumentalnych, w drugim – obserwacji rzeczywistości i wierności
naturze), różne elementy przenikały wzajemnie do poszczególnych środowisk artystycznych,
łącząc się razem lub występując obok siebie, jak np. nurt mieszczański w absolutystycznej
Francji. Geneza baroku wiąże się z ruchem kontrreformacji i z szeroką działalnością jezuitów,
którzy zgodnie z nakazami soboru trydenckiego nadali sztuce funkcje propagandowe,
sprowadzające się zarówno do walki z reformacją, jak do utwierdzenia w wierze poprzez
wrażenia wizualne, stąd też barok narodził się w krajach katolickich i tam przybrał wyraz
najbardziej typowy i charakterystyczny. Kolebką Baroku był Rzym, w którym skupiała się
działalność największych twórców epoki; do rozkwitu doszły wszystkie dziedziny sztuk plast.,
przy czym jedną z gł. cech b. było dążenie do powiązania w jedną całość kompozycyjną
architektury, malarstwa i rzeźby.

25

Już w 2 połowie wieku powstaje w Rzymie modelowy dla epoki baroku kościół Il Gesu

(Imienia Jezus)- dzieło Vignoli i Giacomo della Porta. Reprezentuje on nowy typ rozwiązania
przestrzennego, będącego syntezą budowli centralnej z podłużną. Jego rzut (plan krzyża łac. nawa
gł. sklepiona kolebkowo z lunetami, na skrzyżowaniu z transeptem – kopuła, nawy boczne w
formie rzędu kaplic połączone ze sobą), fasada (dwie kondygnacje nierównej wysokości
połączone spływami wolutowymi; całość zwieńczona trójkątnym frontonem) i bogato
dekorowane wnętrze stały się wzorem dla kościołów jezuickich we wszystkich krajach.
Jednocześnie w Rzymie tworzy Domenico Fontana (m.in. autor przebudowy Pałacu na Lateranie i
przeniesienia obelisku na plac przed bazyliką na Watykanie). Plany uporządkowania urbanistyki
R w czasach papieża Juliusza II kontynuujeje teraz papież Sykstus V, za którego czasów zostaje
wytyczony ciąg ulic od Piazza del Popolo do S. Maria Maggiore i Lateranu znaczony obeliskami
symbolizującymi Chrystusa. Najważniejsza z tych ulic to Via Sistina. Przed końcem wieku do
Rzymu docierają Annibale Caracci i Caravaggio– twórcy dwóch nurtów malarstwa epoki baroku.
Pierwszy z nich jest wykonawcą słynnych fresków o tematyce mitologicznej w Palazzo Farnese,
drugi jest m.in. autorem fresków w kaplicach Contarellich przy S. Luigi degli Francesi i Cerasich
przy Santa Maria del Popolo. O prymacie Rzymu w sztuce epoki baroku decyduje przede
wszystkim działalność trzech artystów: Berniniego, Borrominiego i Pietro da Cortona. Poza
dziełami wykonanymi w Watykanie Bernini tworzy słynne rzeźby do Villa Borghese (Apollo i
Dafne, Porwanie Prozerpiny), do kościołów S. Maria della Vittoria i S. Francesco a Ripa i
projektuje liczne fontanny (Fontana del Tritone) oraz kościół S. Andrea al. Quirinale na planie
elipsy. Bernini jest też twórcą słynnej Konfesji św Piotra (1628), tzw Tronu św Piotra (1657)
[obydwa w bazylice św. Piotra na Watykanie] i spektakularnej kolumnady przed tą bazyliką.
Jedynym rzeźbiarzem, który mógłby być porównywany z Berninim w tym czasie był Alessandro

Algardi –twórca nagrobka papieża Leona XII, reliefu ukazującego Spotkanie papieża Leona
Wielkiego z Atyllą - obydwa w S. Pietro in Vaticano. Architektem, który stworzy język
architektury dojrzałego i późnego baroku jest Borromini, którego ‘falujące’ fasady i finezyjne
detale (jak w zaprojektowanych przez niego S. Carlo alle Quattro Fontane, S. Ivo alla Sapienza)
zapłodnią wyobraźnię architektów całej katolickiej Europy. W 2 poł wieku na bazie
wcześniejszych dokonań Guercino i Domenichino szczyty osiągnie malarstwo iluzjonistyczne
(kwadraturowe). Najwybitniejszymi jego twórcami są Pietro da Cortona (freski w Palazzo
Barberinii w S. Maria in Vallicella), Baccicia (freski w Il Gesu) i przede wszystkim Andrea del
Pozzo (freski w S. Ignazio). W 1 poł XVIII wykonano w R wiele znakomitych realizacji
architektonicznych m.in. fasadę S. Giovanni in Laterano (Alessandro Gallilei), fasada S. Maria
Maggiore (Ferdinando Fuga), Fontana Trevi (Nicola Salvi), Schody Hiszpańskie (Francesco de
Sanctis).

26

Główny nurt architektury barokowej cechuje monumentalizm, dynamizm, malowniczość,
bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, efekty światłocieniowe uzyskiwane przez
wygięcie elewacji, podwajanie elementów (np. kolumn, pilastrów), przerywanie gzymsów i
efekty malarskie (stiuki, różnokolorowe marmury); wnętrza były bogato dekorowane
sztukateriami i malowidłami ściennymi, często iluzjonistycznymi. W architekturze sakralnej
stosowano różnorodne rzuty kościołów (plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne),
urozmaicone rozwiązania elewacji i brył (kolumnowe, często z wielkim porządkiem, wieże,
kopuły); założenia klasztorne, monumentalne były często zbliżone do pałacowych. W okresie
baroku nastąpił rozkwit architektury p a ł a c o w e j; wykształcił się (zapoczątkowany we
Francji w Wersalu naśladowany w całej Europie) typ pałacu „między dziedzińcem a ogrodem”
(entre cour et jardin), odznaczający się symetrią i zwykle wielką skalą, składający się z
korpusu głównego (często ze środkowym ryzalitem) i zagiętych pod kątem prostym skrzydeł,
między którymi znajdował się reprezentacyjny dziedziniec (cour d`honneur); po przeciwnej
stronie pałacu rozciągał się ogród o układzie osiowo-geometrycznym (

→ francuski styl

ogrodowy). Wysoki poziom osiągnęła też urbanistyka, w której zaznaczyło się także dążenie
do monumentalnych, reprezentacyjnych rozwiązań (m. in. owalne, okrągłe i prostokątne place
z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii). Główne ośrodki: Włochy – G. B. Vignola i
G. della Porta (Il Gesu w Rzymie), G. L. Bernini (jeden z najwybitniejszych artystów epoki;
kolumnada przed bazyliką św. Piotra w Rzymie), C. Maderna, F. Borromini (twórca b. o
płynnych formach; S. Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie), B. Longhena (kościół S. Maria
della Salute w Wenecji), G. Guarini (kaplica S.Sudario przy katedrze w Turynie), F. Juvara
(kościół i klasztor Superga k. Turynu) L. Vanvitelli (pałac w Casercie); Niemcy i Austria – J.
Fischer von Erlach (kosciół Sw. Karola Boromeusza w Wiedniu), L. Hildebrandt (Belveder w
Wiedniu), B. Neumann, rodzina Dientzenhoferów, bracia Asam; we Francji – nurt
klasycyzujący – tzw. styl Ludwika XIV – gł. przedstawiciele – Jules Hardouin-Mansart (pałac
Wersalski, Grand Trianon w Wersalu, kosciół Inwalidów w Paryżu), C. Perrault (fasada
kolumnowa Luwru), L. Le Vau, A. Le Notre (założenia ogrodowe w Wersalu i Vaux-Le-
Vicomte; w Anglii – styl królowej Anny – J. Vanbrugh (Blenheim Palace). W okresie b.
rozwinęła się znacznie r z e ź b a dekoracyjna w stiuku stając się istotnym elementem wnętrz
kościelnych (sklepienia, ołtarze, dekoracje ścian) i pałacowych (plafony); ważnym działem
było także snycerstwo (często polichromowane), które przejawiło się zwłaszcza w
monumentalnych dekoracyjnych kompozycjach ołtarzy; rozwijała się także rzeźba religijna,
często o zabarwieniu mistycznym, i alegoryczno-symboliczna rzeźba sepulkralna.
Charakterystyczne dla baroku były grupy rzeźbiarskie o tematyce mit. i alegorycznej
komponowane często w otoczeniu ogrodowym i z urządzeniami wodnymi (fontanny, także

ustawiane na placach miejskich); popularna była także rzeźba pomnikowa (m. in. pomniki
konne). Głównymi cechami rzeźby barokowej był dynamizm i patos, teatralność gestu, układy
kontrapostowe, często zwłaszcza w tematyce religijnej dążenie do oddania silnej ekspresji i
stanów ekstazy. Do najwybitniejszych rzeźbiarzy epoki należeli: we Francji – P. Puget, Ch.
Coysevox, F. Girardon; w Hiszpanii – A. Cano i G. Hernandez.

W

malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i

martyrologiczna, w malarstwie świeckim – sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i
portret; występował także pejzaż, martwa natura i tematyka rodzajowa (zwł. Holandia, Hiszpania,
Flandria). Od strony formalnej malarstwo barok cechowało stosowanie schematu
kompozycyjnego opartego na diagonali, również światłocienia i efektów luminizmu, w
malarstwie ściennym obowiązywała zasada iluzjonizmu perspektywicznego (P. da Cortona, A.
Pozzo). We Włoszech tendencje eklektyczne oparte na wzorach dawnych mistrzów
reprezentowała rodzina Carraccich, założycieli Akademii Bolońskiej, która zapoczątkowała nurt
akademizmu; z tego środowiska wywodzili się: Domenichino, G. Reni, Guercino, D. Feti;
przeciwstawny nurt realistyczny i charakterystyczny kontrastowy światłocień reprezentowało
malarstwo Caravaggia. Te dwa prądy przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznnymi i
nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach monarchii kat.) – były najważniejszymi kierunkami
malarstwa barokowego. Innymi wielkimi ośrodkami malarstwa b. były: Hiszpania – J. de Ribera,
F. Zurbaran, B. E. Murillo i przede wszystkim D. Velazquez („Poddanie Bredy”, „Las Meninas”,
„Prządki”); Flandria – głównie P.P. Rubens („Zdjęcie z krzyża”, „Historia Marii Medici”,
portrety), A. van Dyck (portrety), F. Snyders, D. Teniers; Holandia – wybitna indywidualność
Rembrandta („Lekcja anatomii doktora Tulpa”, „Wymarsz strzelców”, portrety), Vermeer van
Delft, F. Hals; pejzażyści J. van Goyen , J. Ruisdael; Francja – nurt klasycyzujący N. Poussin
(pejzaże arkadyjskie, kompozycje mit.), C. Lorrain; także G. de la Tour, bracia Le Nain, P. de
Champaigne, Ch. Le Brun. Od kilku lat Zamek Królewski w Warszawie jest w posiadaniu dwóch
obrazów Rembrandta – tzw ”Żydowska narzeczona” i tzw „Ojciec żydowskiej narzeczonej”-
obydwa z daru prof. Lanckorońskiej.

W g r a f i c e dominował miedzioryt i akwaforta (jednym z mistrzów w tych technikach jest
Rembrandt); nastąpił też rozkwit r z e m i o s ł a artystycznego (powstanie słynnych
manufaktur), zwłaszcza ceramiki (m. in. fajanse z Delft, Rouen, Nevers), meblarstwa (A. Ch.
Boulle) i tkactwa (m. in. gobeliny wg projektów Le Bruna).

W Polsce najwybitniejszymi architektami tej epoki są G. B. Trevano (kościół Św. Piotra i

Pawła w Krakowie), Tylman z Gameren (kościół Św. Anny w Krakowie i Sakramentek w
Warszawie, oraz pałac Krasińskich, tamże), A. Locci (pałac króla Jana III Sobieskiego w
Wilanowie), Pompeo Ferrari (kościół w Gostyniu, niemal wiernie powtarzający projekt
weneckiego kościoła S. Maria della Salute). Tworzy też wtedy wybitny polski architekt Kacper
Bażanka (kościół i klasztor w Imbramowicach, kościólł Misjonarzy w Krakowie). Malarstwo
Baroku w Polsce reprezentują m. in. Tomasz Dolabella, Franciszek Lekszycki, Michelangelo
A. Palloni, Jerzy E. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Tretko. Trzej ostatnio wymienieni tworzą
m.in. w Wilanowie. Palloni jest autorem scen z Odysei i Eneidy na fasadzie ogrodowej pałacu i
scen z historii Psyche we wnętrzach, zaś Siemiginowski, którego Jan III wysłał na studia do
Rzymu jest autorem scen z Owidiusza (m.in. Apollo i Issa). W dziedzinie rzeźby godni
odnotowania są Andreas Schlüter (rzeźby w Wilanowie, w tympanonach pałacu Krasińskich),
G. B. Falconi (stiuki w kościele św. Piora i Pawła w Krakowie) i Baltazar Fontana (znakomita
dekoracja stiukowa w kościele św. Anny w Krakowie).

27

Rokoko, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w Europie od ok. 1720 do ok. 1770-80,
uważany często za ostatnią fazę baroku. Rozwinął się przede wszystkim we Francji, skąd
rozprzestrzenił się na inne kraje, tworząc tam liczne odmiany regionalne. Zaczątkiem rokoka był
styl regencji (związany z okresem regencji Filipa Orleańskiego 1715-23), który cechowały w
porównaniu ze stylem Ludwika XIV lżejsze proporcje, większa swoboda i dekoracyjność.
Okresem rozkwitu rokoka były lata panowania Ludwika XV (stąd francuska. odmiana rokoka
zwana jest często stylem Ludwika XV). Rokoko wiąże się z kulturą dworską będąc typowym
przejawem jej schyłkowej fazy, która nastąpiła po pompatycznym barokowym klasycyzmie stylu
Ludwika XIV. Sztywny ceremoniał tamtego okresu zastąpiło w czasach rokoka bujne, swobodne
życie towarzyskie, w którym wielką rolę odgrywały bale, maskarady, koncerty, przedstawienia
teatralne lekkich komedii włoskich oraz zabawy na łonie natury. Zmysłowość, erotyzm,
wyrafinowany smak artystyczny, dążenie do komfortu i sentymentalna nastrojowość – oddziałały
na sztukę rokokową.

W a r c h i t e k t u r z e rokoko wyraziło się głównie w dekoracji wnętrz; w zewnętrznym

wyglądzie budowli dominowały nadal formy klasycyzujące i późnobarokowe, aczkolwiek nie
wznoszono już monumentalnych, wielkich założeń pałacowych, które ustąpiły obecnie miejsca
mniejszym pałacykom, willom czy pawilonom parkowym. Wnętrz stały się mniejsze, intymne,
ściany dzielone na asymetryczne pola ujęte w fantazyjne ramy; stosowano chętnie sztukaterie,
lustra, boazerie, złocenia, panneaux (czyt. pano) malarskie i gobeliny; meble odznaczały się
niewielkimi rozmiarami, lekką formą, używano jasnych tkanin obiciowych, popularnym
elementem zdobniczym stała się porcelana i cyzelowane brązy. W ornamentyce przeważał,
motyw muszli (

→ rocaille), tworzący wraz z formami przypominającymi płomienie lub kogucie

grzebienie liczne odmiany; często też stosowano motywy kwiatów, wodorostów, girland i wici
roślinnych oraz emblematy pasterskie i atrybuty miłości, a także egzotyczne wątki ornamentalne
(

→ chinoiseries, czyt. szinuazeri). Wszystkie te elementy przeplatały się nawzajem tworząc

układy asymetryczne, o kapryśnie wygiętych, miękkich i płynnych liniach.

Rozwinęła się również rzeźba, zwłaszcza dekoracyjna w stiuku i polichromowanym

drewnie, ruchliwa, elegancka, o lekkich formach, związana z wystrojem wnętrz pałacowych,
kościelnych (wolnostojące figury, ołtarze o formach ażurowych i układzie kulisowym), także
ogrodową; wielką popularność zdobyła drobna plastyka w porcelanie, produkowana masowo w
manufakturach. W malarstwie dominowały sceny

→ pasterskie i zabaw parkowych (→ fêtes

galantes), popularne były również frywolne scenki rodzajowe (np. „Huśtawka” lub „Zgubiony
pantofelek” Fragonarda) , sceny z commedia dell`arte i maskarad karnawałowych oraz

→ weduty;

w portrecie dążono do intymności i bezpośredniości. Jednym z twórców malarstwa rokokowego
był Jean-Antoine Watteau (czyt. Wato) m.in. autor słynnego „Odjazdu na Cyterę” (czyli na wyspę
miłości). Obrazy miały zwykle małe formaty, koloryt był jasny i stonowany; do rozkwitu doszła
technika pastelu; popularne było też malarstwo miniaturowe; wysoki poziom osiągnęła grafika,
zwłaszcza książkowa.

Rokoko było okresem wspaniałego rozkwitu rzemiosła artystycznego. Duże znaczenie

miało wynalezienie sposobu produkcji porcelany w Europie, co wpłynęło na powstanie licznych
manufaktur (Sèvres, Miśnia, Nymphenburg, Capodimonte); rozwinęło się także t k a c t w o
artyst. (ośrodki w Beauvais i Aubusson), a zwłaszcza meblarstwo we Francji (Ch. Cressent, J. F.
Oeben) i Anglii (Chippendale`a meble).

28

Do głównych przedstawicieli rokoka należeli we Francji: architekci – G. Boffrand

(wnętrza Hotel Soubise w Paryżu), J. A. Meissonier (także projekty dla Polski), rzeźbiarze – G.

Coustou, J. B. Pigalle, E. Falconet (pomnik Piotra W. w Leningradzie), malarze – przede
wszystkim J. A. Watteau, a także J. B. Pater, N. Lancret, F. Boucher, J. H. Fragonard, J. M.
Natier, J. E. Liotard, J. B. Porronneau, M. Q. de La Tour. W Niemczech: architekci – F. de
Cuvillies (pałac Amalienburg w Monachium), M. D. Pöppelmann (Zwinger w Dreżnie). J. Ch.
Knöffel, G. Knobelsdorf (pałac Sans-Souci k. Poczdamu); rzeźba bawarska – I. Günther,
Faichtmayrowie, J. J. Kändler (figurki porcelanowe); we Włoszech – wenecka szkoła malarska
(G. B. Piazetta, G. B. Tiepolo, A. Canale, F. Guardi); w Rosji – B. Rastrelli (Pałac Zimowy w
Leningradzie i pałac w Carskim Siole, dziś. Puszkino).

W Polsce działali architekci sascy (przebudowa Zamku król. w Warszawie) i rodzina

Fontanów (pałac w Radzyniu Podlaskim), J. K. Glaubitz (kościół św. Katarzyny w Wilnie),
rzeźba, głównie kościelna, J. B. Plersch, J. Ch. Redler, Fesingerowie, A. Osiński, M. Polejowski;
w malarstwie – Szymon Czechowicz i Tadeusz Kuntze. Reprezentantem rokoka był też, niemal
do końca lat 80-tych Jan Piotr Norblin, który został w 1774 roku sprowadzony do Polski przez
Czrtoryskich.


Klasycyzm był kierunkiem w sztukach plastycznych, który ukształtował się pod wpływem
klasycznej kultury grecko-rzymskiej. We Francji objawił się już w XVII, w całej Europie
dominował w 2 poł. XVIII i pierwszym 30-leciu XIX w. (w tym okresie nazywany jest na ogół
neoklasycyzmem), niekiedy (zwłaszcza w architekturze) trwający jeszcze w drugiej połowie
stulecia.

Nurt klasyczny dążący do harmonii, symetrii i rytmu, którego celem było osiągnięcie

wrażenia ładu, równowagi i spokoju, występował w sztuce różnych okresów i stylów. W
starożytnej sztuce greckiej okresem klasycznym jest V w. p.n.e., a zwłaszcza sztuka czasów
Peryklesa, sztuką klasyczną nazywa się też czasem w ogóle całą sztukę grecko-rzymską.
Tendencje klasyczne były jedną z głównych podstaw sztuki renesansu, a przede wszystkim
twórczość Rafeala, Bramantego i Palladia. Budowle i dzieła teoretyczne Palladia wpłynęły na
kształtowanie się nurtu klasycyzującego w architekturze ostatniej ćwierci XVI w. oraz XVIII w.
w Anglii (twórczość I. Jonesa i Ch. Wrena). Silny nurt klasyczny, zwany sztuką barokowego
klasycyzmu (styl Ludwika XIV) zaznaczył się we Francji w XVII w.; jego przedstawicielami byli
w malarstwie N. Poussin, w architekturze m.in. F. Mansart i C. Perrault.

29

W poł. XVIII w. zaczął się kształtować nowy klasycyzm (zwany neoklasycyzmem), który

stopniowo objął wszystkie kraje Europy, a następnie także Amerykę Północną (Jednym z
najwybitniejszych architektów- amatorów w USA był trzeci prezydent tego kraju – Thomas
Jefferson. Czynnikami, które wpłynęły na formowanie nowego kierunku były wzmożone
zainteresowanie starożytną sztuką grecką i rzymską (1711 odkrycie Herkulanum, 1748 –
Pompejów), oddziaływanie sztuki dojrzałego renesansu, a zwłaszcza architektury Palladia oraz
rozwój teorii i historii sztuki (J.J. Winckelmann – „Myśli o naśladowaniu dzieł sztuki greckiej’,
1755; „Geschichte der Kunst der Altertums” (Historia sztuki starożytnej), 1764; polski przekład,
dokonany przez Stanisława Kostkę Potockiego, ukazał się w 1815 roku w Warszawie); ważną
rolę odegrały także przemiany w życiu społecznym, politycznym, gospodarczym i umysłowym
(zwłaszcza francuski racjonalizm). Periodyzacja rozwoju klasycyzmu nie jest dotąd ostatecznie
ustalona, ogólnie dzieli się na wczesny klasycyzm (do ok. 1800) i późny klasycyzm. W ramach
kierunku wyróżnia się we Francji wczesny klasycyzm – styl Ludwika XVI, w Anglii w l. 1720-
1820 tzw. Georgian (od imion panujących królów Jerzego I, Jerzego II i Jerzego III) oraz w 2 poł.
XVIII w. styl Adamów. Styl empire (styl cesarstwa); późna surowa i monumentalna odmiana

klasycyzmu związana początkowo z okresem panowania Napoleona I, następnie znalazła odbicie
w całej sztuce europejskiej. Dla architektury i rzeźby pierwszego 30-lecia XIX w. używa się też
czasem terminu – pseudoklasycyzm, ze względu na silniejsze niż poprzednio tendencje
naśladowcze w stosunku do antyku. W Anglii sztukę tego okresu nazywa się także stylem
regencji (czasy regencji późniejszego króla Jerzego IV).

Klasycyzm jest wykładnikiem ideologii Oświecenia, najbardziej wiążąc się z ideą nawrotu do
antyku, jako do sztuki stanowiącej wyraz starożytnego racjonalizmu. Nowy stosunek do
antyku – archeologiczny, poznawczy i naśladowczy – znalazł odbicie w badaniach
wykopaliskowych i studiach nad kulturą i sztuką starożytną. Głównym ośrodkiem
zainteresowania stały się w 2 poł. XVIII w. Włochy, a zwłaszcza Rzym (zob. Uzupełnienie:
Rola Rzymu, poniżej), gdzie badania nad starożytnością skupiły się w środowisku tzw.
antykwariuszy. Tu działa niemiecki historyk sztuki starożytnej, konserwator starożytności
rzymskiej i bibliotekarz Watykanu – J.J. Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca
definicji najistotniejszych cech tej sztuki w terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej
wielkości”, niemiecki malarz i teoretyk sztuki A.R.Mengs, wokół którego skupiała się
międzynarodowa szkoła malarska, także polski polityk, pisarz, teoretyk sztuki i kolekcjoner –
S. Kostka-Potocki, autor adaptacji dzieła Wickelmanna – „O sztuce u danych czyli Winkelman
polski”, który prowadził we Włoszech wykopaliska i studia nad architekturą starożytną. Liczni
artyści i miłośnicy sztuki z różnych krajów przyjeżdżali do miejsc starożytnych mierzyć i
rysować zabytki, czego owocem były liczne ilustrowane publikacje (m.in. „Ruins of Palmyra”
1753, „Ruins of Balbec” 1757-R.Wooda i J. Dawkinsa; „Antiquities of Athens” 1762 – J.
Stuarta i N. Revetta; „Ruins of Spalato” 1764 – R. Adama); największe znaczenie w
rozpowszechnianiu idei klasycyzmu zdobyły zbiory sztychów włoskiego grafika G.B.
Piranesiego, przedstawiające widoki i fantazje arch. Na temat starożytnych zabytków
rzymskich („Vedute di Roma” od 1746, „Le Antichita romane” 1756). Mimo wielkiego
międzynarodowego skupiska artystów we Włoszech, głównym ogniskiem sztuki była jednak
Francja, a przede wszystkim Paryż.

30

Klasycyzm przejawił się zwłaszcza w architekturze, dla której szukano inspiracji w

słynnych budowlach starożytnych (m.in. Panteon w Rzymie, świątynie w Tivoli, Paestum i na
Sycylii, rzymskie łuki triumfalne) i renesansowych (Villa Rotonda – Palladia); występowały
często centralne plany budowli, głównie oparte na kole i kwadracie; stosowano powszechnie
klasyczne porządki arch. I detale, portyki kolumnowe i trójkątne frontony. Powstały i rozwinęły
się nowe typy budowli; szkoły, teatry, kamienice wielkomiejskie, domy handlowe i bankowe; w
urbanistyce projektowano zespoły arch. O wielkich placach i szerokich arteriach. Ogólnie w
architekturze klasycyzmu zaznaczyła się ewolucja form od lekkich, eleganckich i dekoracyjnych
we wczesnej fazie, do surowych, monumentalnych i reprezentacyjnych w późniejszym etapie. Do
głównych przedstawicieli należeli: we Francji J.A. Gabriel (Petit Trianon w Wersalu, pałace na
Place de la Concorde w Paryżu), C.N. Ledoux (rogatki paryskie, prekursorskie plany miasta
idealnego), J.G. Soufflot (Panteon w Paryżu), J.F. Chalgrin (Łuk Triumfalny na Place de I’Etoile
w Paryżu), C.Percier i P.F. Fontaine (główni twórcy empire’u – m.in. dekoracje wnętrz pałaców
cesarskich); w Anglii – bracia J. I R. Adam (liczne rezydencje miejskie i wiejskie m.in. Osterley
House k. Londynu, J. Soane (Bank of England), R. Smirke (British Museum); w Niemczech- F.
Gilly, C.G. Langhans (Brama Brandeburska), K.F.Schinkel (Nowy Odwach i Stare Muzeum w
Berlinie), L. Von Klenze (Gliptoteka w Monachium); we Włoszech – G. Piermarini (La Scala w
Mediolanie); w Rosji – W. Bażenow, M. Kazakow (Gmach Senatu na Kremlu), G. Quarenghi

(Instytut Smolny w Leningradzie), A. Zacharow (Admiralicja w Leningradzie), K.Rossi
(urbanistyka).

W rzeźbie klasycystycznej szukano harmonijnych proporcji, ideału piękna i doskonałości

na wzór rzeźb starożytnych i niejednokrotnie powtarzano kompozycje antyczne (np. posąg Marka
Aureliusza jako pierwowzór pomników konnych); dążono do wirtuozerii techn., chętnie
stosowano marmur, także stiuk (głównie w rzeźbie dekoracyjnej). Dominowała rzeźba figuralna o
tematyce mitologicznej i alegorycznej, rozwinął się portret, także rzeźba arch. (tympanony, fryzy)
i sepulkralna (nagrobki, często o skomplikowanych układach alegoryczno-symbolicznych). Do
najwybitniejszych rzeźbiarzy należeli włoch A. Canova („Paulina Borghese jako Wenus”’
„Henryk Lubomirski jako Amor”) oraz twórca kierunku silnie antykizującego – Duńczyk B.
Thorvaldsen, osiadły w Rzymie, autor warszawskich pomników ks. Józefa Poniatowskiego i
Mikołaja Kopernika. We Francji wyróżnił się J.A. Houdon, w Niemczech – G. Schadow i Ch.
Rauch; w Anglii – J. Flaxman (także rysownik i projektant wzorów ceramiki. Malarstwo wyraziło
się głównie w tematyce historycznej (zwłaszcza z dziejów starożytnych), mitycznych, alegor.
(pojęcia państwa, narodu, wolności) i portrecie, pojawiła się także tematyka współczesna
związana z rozwijającym się mecenatem mieszczańskim. Charakterystycznym rysem dla
malarstwa klasycyzmu jest wydźwięk moralizatorsko – dydaktyczny związany zarówno z
ideologią oświecenia, jak i wydarzeniami historycznymi (m.in. Wielka Rewolucja Francuska).
Obok sztalugowego występowało także malarstwo dekoracyjne związane z wystrojem bogato
zdobionych wnętrz pałacowych, najczęściej stosowano motywy groteski i arabeski; rozwinęło się
także malarstwo miniaturowe (głównie portrety). Malarze klasycyzmu dążyli przede wszystkim
do racjonalnej, przejrzystej kompozycji i doskonałości rysunku, i zgodnie z założeniami
estetycznymi kierunku podporządkowali formie kolor. Doniosłe znaczenie miała twórczość
wybitnego malarza francuskiego J.L.Davida („ Przysiega Horacjuszy”, „Śmierć Marata”);
przywódcą klasyków aż do poł. XIX w. był J.D. Ingres, aczkolwiek w jego malarstwie pojawiały
się też cechy właściwe dla romantyzmu. We Francji działali także J.B. Greuze, E. Vigee-Lebrun,
F. Gerard, A. Gros, J.B. Isabey; w Szwajcarii – A. Kauffman; w Niemczech – A. R. Mengs; w
Anglii – rozwój malarstwa portretowego i krajobrazowego – J.Reynolds, T. Gainsborough, G.
Rommey; w Rosji – D. Lewicki i O. Kiprienski.

W okresie klasycyzmu zaznaczył się także intensywny rozwój wszystkich dziedzin

rzemiosła artystycznego związanych z wyposażeniem wnętrz; meblarstwa (w Anglii T. Sheraton,
G. Hepplewhite; we Francji – A.D. Roentgen, G. Jacob, F.H. Jacob-Desmalter; w Polsce meble
kolbuszowskie), ceramiki ( w Anglii – manufaktura J. Wedgwooda, we Francji – servres, w
Austrii- Wiedeń, w Niemczech - Berlin, w Polsce – Belweder w Warszawie, Korzec<
Baranówka), tkactwa artystycznego (we Francji słynne tkaniny obiciowe z Lyonu; w Polsce.

31

W Polsce sztukę wczesnego klasycyzmu nazywamy stylem Stanisława Augusta, od

imienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wielkiego mecenasa sztuki tego okresu.
Znakomite przykłady jego mecenatu to Łazienki i Zamek Królewski w Warszawie. Głownymi
architektami w jego czasach byli Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer i E. Schroeger
(fasada kościoła Karmelitów w Warszawie), Szymon B. Zug (kościół ewangelicki Warszawie,
1777). Architekci dojrzałego klasycyzmu byli: Jakub Kubicki (Belweder), Piotr Aigner (kościół
św. Aleksandra w Warszawie, świątynia Sybilli w Puławach, wzorowana na świątyni Sybilli w
Tivoli), Antonio Corazzi (teatr Wielki, Pałac Staszica w Warszawie), Stanisław Zawadzki
(Lubostroń). W dziedzinie malarstwa najważniejszymi twórcami byli artyści nadworni Stanisława
Augusta – zwłaszcza kierownik malarnii na Zamku, autor dekoracji malarskich do Zamku i
Łazienek, portretów królewskich i obrazów historycznych – M. Bacciarelli; J.B. Plersch
(malowidła dekoracyjne na Zamku i w Łazienkach), B.Belotto, zw. Canaletto (liczne weduty

warszawskie), portreciści G.B. Lampi i J. Grassi; Jan Piotr Norblin (plafon „Jutrzenka” w
Arkadii, rysunki i grafiki o tematyce współczesnej), F. Smuglewicz (głównie obrazy historyczne,
mityczne i biblijne), A. Orłowski (tematyka historyczna i batalistyczna), rysownicy i graficy
Zygmunt Vogel i M. Płoński; główny klasycysta warszawski – Antoni Brodowski (portrety,
tematy historyczne i mityczne), A. Kokular, A. Blank, F. Lampi, Wincenty Kasprzycki (weduty).
). W dziedzinie rzeźby, podobnie jak w przypadku malarstwa, do końca XVIII wieku dominowali
głównie cudzoziemcy, w XIX wieku ich miejsce zajmowali stopniowo artyści domorości.
Wybitni rzeźbiarze tej epoki to: A Le Bran (autor rzeźb dla Zamku Królewskiego i Łazienek), G.
Monaldi, T. Righi, P. Maliński (fryz na teatrze wielkim w Warszawie), L. Kauffmann, Konstanty
Hegel i Jakub Tatarkiewicz.

Godny odnotowania jest fakt, że Brodowski, Tatarkiewicz, Hegel i Maliński byli

profesorami, albo uczniami Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego założonego
w 1816 roku, pierwszej warszwskiej szkoły artystycznej. Dla tego Wydziału uczelni zakupiono od
spadkobierców króla Stanisława Augusta przeszło 500 odlewów najsłynniejszych rzeźb
antycznych, oraz około 70 tys. Rycin i rysunków najlepszych szkół europejskich. Działalność
Uniwersytetu w tym zakresie reprezentują obrazy i rzeźby przechowywane obecnie w Muzeum
Narodowym w Warszawie („Gniew Saula na Dawida”, „Edyp i Antygona” Brodowskiego,
„Edypi Antygona Kokulara etc.) Pierwsza na ziemiach Polski wystawa artystyczna odbyła się na
kampusie UW w 1819 roku, kolejne otwierano co dwa lata. Jedną z nich, z 1828 roku, uwiecznił
na swoim płótnie wspomniany już Wincenty Kasprzycki. Obraz przechowywany w Muzeum
Narodowym jest zbiorowym portretem malarzy i prezentacją wystawionych wówczas płócien. Do
dziś zachowały się też obrazy i rysunki ukazujące pracownię artystyczną Uniwersytetu.
Twórczość wspomnianych artystów i ich uczniów była fundamentem sztuki narodowej. Ich
działalność odmieniła też oblicze Warszawy. Szczególne zasługi na tym polu mają Jakub
Tatarkiewicz i Konstanty Hegel, twórca słynnego pomnika Syrenki ustawionego obecnie po
środku Rynku Starego Miasta.

Uzupełnienie: Rola Rzymu w sztuce XVIII wieku

32

W 2 połowie XVII wieku Rzym utracił swój prymat w sztuce. W XVIII wieku, ze względu na
wielką ilość monumentów antycznych stał się po raz kolejny jednym z centrów twórczości, ale
przede wszystkim celem grand tour – podróży/piegrzymek do źródeł inspiracji na poły
sentymentalnej i naukowej. W twórczości malarskiej szczególne znaczenie odgrywają
Sebastiano Conca (freski w S. Cecilia), Marco Benefial (mistrz Bacciarellego) i Pompeo Battoni,
którzy skłaniają się ku klasycyzmowi. W tym czasie tworzą w Rzymie również dwaj przybysze z
pn Italii Giovani Battista Piranesi i Gianpaolo Panini, których sztychy i obrazy ukażą, jak nikt
dotąd urodę R i jego monumentów. Piranesi jest też autorem słynnego kościoła na Awentynie S.
Maria del Priorato. Innym kościołem z epoki neoklasycyzmu w R jest S. Pantaleo. Do dobrej
znajomości antycznych monumentów R przyczynił się również Antonio Chichi, twórca modeli z
korka, które trafiały także do Polski. Na początku drugiej połowy wieku działa w R niemiecki
historyk sztuki starożytnej, konserwator starożytności rzymskich i bibliotekarz Watykanu – J.J.
Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca definicji najistotniejszych cech tej sztuki w
terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”. Jest tu również obecny niemiecki malarz i
teoretyk sztuki A.R.Mengs, autor Parnasu w Villa Albani (1861) i słynnego fałszerstwa Zeus i

Ganimedes. Na przełomie XVIII i XIX wieku w Rzymie ulokowali swoje pracownie Canova i
Thorvaldsem; szczególnie pierwszy z nich zasłynie w Rzymie jako twórca pięknych nagrobków
w S. Pietro in Vaticano i w S. Apostoli. Jednym z ważniejszych osiągnieć na polu urbanistyki w
tym czasie jest uporządkowanie Piazza del Popolo przez G. Valadiera.

Romantyzm był dominującym prądem w sztuce europejskiej w okresie 1820-60. Jego początki
sięgają co najmniej poł. XVIII w.: prąd ten najpełniej przejawił się w malarstwie oraz w grafice,
głównie ilustracyjnej; przesłanki rozwojowe romantyzmu były niezwykle złożone i różnorodne, a
najważniejszą z nich była Wielka Rewolucja Francuska niosąca za sobą ideały wolnościowe i
demokratyczne. Romantyzm w sztukach plastycznych nie wykształcił jedności stylowej w
znaczeniu formy, odznaczając się wielością nurtów, a jedynie wspólnotę podstawy ideowej.
Sztukę romantyzmu cechował indywidualizm, dążenie do wyrażenia własnej osobowości,
swoboda formalna i bogactwo wątków tematycznych. Romantycy byli propagatorami
historycyzmu (głównie średniowiecza), a równocześnie dążyli do nowoczesności i świadomie
nawiązywali do współczesnych wydarzeń; charakteryzował ich kontemplatywny stosunek do
natury, nastrojowość i religijny mistycyzm; dzieła romantyczne odznaczały się swobodnym
dynamizmem układów kompozycyjnych, bogactwem kolorytu i efektów świetlnych oraz silną
ekspresją; ważnym elementem postawy romantyzmu był zwrot do natury, której piękno
obserwowane było w grozie żywiołów i tajemniczości. Generalizując można powiedzieć, że w
stosunku do klasycyzmu w romantyźmie nastąpiło przesunięcie głównego akcentu z heroizmu na
cierpienie, a zwycięzców zastąpiono pokonanymi.

33

Już u schyłku XVIII w. G. Piranesi w fantastycznych wizjach architektury, a C.J. Vernet i

H. Robert w widokach ruin na tle pejzażu oraz P.P. Prud’hon i A.L.Girodet w lirycznych
kompozycjach figuralnych otwierali drogę romantycznej uczuciowości. W Anglii elementy
mistycyzmu, wizjonerstwa i fantastyki znalazły odzwierciedlenia w twórczości J.H. Fussliego i
W. Blake’a; zwrot ku naturze przejawił się w rozwoju tematyki pejzażowej ( Th. Gainsborough, J.
Crome ); romantyczną wizję natury w pejzażu ang. Przyniosła twórczośc J. Constable’a (
„Zatoka w Weymouth” 1816 ) i R.P. Boningtona oraz W. Turnera ( „Deszcz, para i szybkość”
1844 ), niosąca już zapowiedź impresjonalizmu. Pierwiastki dramatyczne doby rewolucyjnej
doszły do głosu w Hiszpanii w twórczości F. Goyi; w obrazach ( ‘Rozstrzelanie powstańców
madryckich” ok. 1814 ) i cyklach graficznych ( „Kaprysy” 1796-98, :Okrucieństwa wojny” 1810-
15 ) stworzył on w pełni romantyczną problematykę tak co do treści, jak formy o wielkim
ładunku ekspresji i dramatyzmu. Problematykę współczesną podjął również we Francji, w obrazie
„Śmierć Marata” (1793) surowy klasycysta – J.L. David; rodzajem manifestu stał się obraz T.
Gericaulta – „Tratwa Meduzy” (1819); twórczość Gericaulta oddziałała na sztukę największego z
romantyków – E. Delacroix („Masakra na Chios” 1824, „ Wolność wiodąca lud na barykady”
1820, „Grecja ginąca na ruinach Missolungi” 1827); cechy jego dzieł: patos, dynamika, ekspresja
kolorystyczna, aktualizacja, zainteresowanie dla egzotyki, zwłaszcza zaś zaangażowanie w ideały
narodowościowych walk o wolność – wyznaczały linię rozwojową romantyzmu ideowego.
Grafika doby romantyzmu podejmowała aktualne sprawy polityczne, społeczne i obyczajowe; jej
najwybitniejszym reprezentantem był w l. 70-tych H. Daumier. Obok niego działali; A. Decamps,
P. Gavarni i G. Dore. Wczesne zainteresowania pejzażem podjęli i pogłebili malarze z tzw. szkoły
barbizońskiej (T. Rousseau, Ch. F. Daubigny, N. Disz de la Pena. J. Dupre, P. Huet, C. Troyon),
których intymne współżycie z przyrodą przygotowało drogę impresjonizmowi. Osobną pozycję w

pejzażowym malarstwie francuskim między romantyzmem a impresjonizmem zajmował J. B.
Corot.

Pionierami romantyzmu w Niemczech byli nazareńczycy, próbujący wskrzeszać tradycje

dawnych warsztatów cechowych, realizujących program odnowy sztuki religijnej i
narodowościowej, łączący w swej twórczości romantycznej sentymentalizm z klasycystyczną
formą. Do nazareńczyków należeli m. In. J.F. Overbeck, F.Pforr (autor m.in słynnej kompozycji
„Rafael i Durer przed tronem Sztuki”, P. von Cornelius i J. Schnorr („ Portret rodziców” 1806),
który tworzył też nastrojowe kompozycje figuralne, często związane z pejzażem, o elementach
mistycznych i symbolicznych; oryginalną i sugestywną wizję romantycznego pejzażu zawarł w
swych płótnach najwybitniejszy z romantyków niemieckich C. D. Friedrich ( „Krzyż w górach” );
K. Blechen kierował swój wzrok na to, co nowe w krajobrazie i w życiu współczesnym. W
malarstwie rodzajowym zaznaczyli się: M. Von Schwind i K. Spitzweg. Jako grafik znaczną rolę
odegrał A. Rethel. Z romantyzmu wywodzą się również malarze, którzy wywarli poważny
wpływ na sztukę niemiecką w 2 poł. XIX w.; a. Bocklin, A. Feuerbach, H. Von Marees i H.
Thoma.

W rozwoju romantyzmu znaczną rolę odegrały kraje słowiańskie. W tym czasie rozwinęła się
samodzielna szkoła malarstwa rosyjskiego, której drogę utorowali m.in. K.P. Briułłow, A.I.
Iwanow i A.G. Wenecjanow. Z romantyzmu zaczerpnęli inspirację także założyciele
narodowej szkoły malarstwa czeskiego – J.Manes i M. Ales. Szczególne znaczenie miał
romantyzm dla sztuki polskiej, która zawdzięczała swą siłę i bogactwo związaniu z ideologią
walki narodowo-wyzwoleńczej; kierunek romantyczny reprezentowali uczniowie Norblina, A.
Orłowski i M. Płoński. W 2 ćw. XIX w. wielka popularność uzyskało malarstwo polskich
„nazareńczyków”, którzy zgodnie z założeniami swych niemieckich kolegów nawiązywali do
sztuki włoskiej XV w.; głównym reprezentantem tego kierunku był W.K. Stattler, ze swym
programowym obrazem „Machabeusze” (1830-42). Najwybitniejszym malarzem polskiego
romantyzmu był P. Michałowski, którego twórczość stanowi jedno ze szczytowych osiągnięć
w skali europejskiej; był piewcą epoki napoleońskiej („Samosierra” ok. 1837), batalistą i
portrecistą („Dzieci artysty na kucu i ośle” 1843) o niezwykłej indywidualności; obrazy jego
cechuje swoboda w sposobie ujęcia kompozycji, szkicowa faktura, syntetyczna, lecz zarazem
ekspresyjna dzięki barwie, forma. U szeregu malarzy działających ok. poł. XIX w. przejawił
się historyzm, którego przedstawicielem był m.in. J.Simmler („Śmierć Barbary
Radziwiłłówny”); zjawiskiem równoległym był rozwój sztuki portretowej, której
najwybitniejszym reprezentantem był H. Rodakowski („Portret generała Dembińskiego” 1852,
„Portret matki” 1853); romantyzm wchodzący coraz częściej w powiązanie z tendencjami
realistycznymi, w obliczu klęski powstania styczniowego, wyraził się w twórczości malarskiej
i graficznej A. Grottgera (cykl grafik, np. „Wojna” 1866-67).

Rzeźba w okresie romantyzmu odznaczała się aktualizacją tematyki i dynamiką form;

najwybitniejszymi jej przedstawicielami we Francji byli: F. Rude (relief „ Marsylianka” na łuku
triumfalnym na Place de I’Etoile (Gwiazdy) w Paryzu 1833-36 i pomnik „Napoleon Bonaparte
budzący się do sławy”), P.J. David d’Angers, A.L. Barye, A.A. Preault. Tym, który spełnił do
końca romantyczny ideał rzeźby, stał się dopiero A. Rodin. Obecność pierwiastków
romantycznych w rzeźbie akcentuje się również w twórczości A. Canovy i B. Thorvaldsena.
Romantyzm w rzeźbie polskiej przejawił się w późnych dziełach J. Tatarkiewicza oraz w
twórczości T.O. Sosnowskiego i W. Oleszyńskiego.

34

Architekturę doby romantyzmu cechował eklektyczny nawrót do form klasycznych

starożytnej Grecji i Rzymu, włoskiego renesansu, ale przede wszystkim do form średniowiecznej

(głównie neogotyk ) oraz do architektury egzotycznej; zainteresowanie wzbudzały formy
budownictwa lokalnego (wiejska chata), malowniczość wiejskiej willi włoskiej. Kolebką
romantyzmu w architekturze była Anglia, gdzie już w 1 poł. XVIII w. Zakładano krajobrazowe
parki z historyczną i egzotyczną architekturą. Głównymi propagatorami nowego stylu opartego na
motywach krajobrazowych byli W. Kent i L. Brown. Silny wpływ wywarła działalność W.
Chambersa. W 1751 H. Walpole zbudował w Strawberry Hill pierwszą neogotycką rezydencję; w
tym samym stylu wniesiono gmach Parlamentu w Londynie (A. Pugon). W latach 30-tych
pojawiły się formy neorenesansowe oraz architektura typu nieregularnego (J. Nostia). W
Niemczech najwybitniejszym przedstawicielem architektury romantycznej był K.F. Schinkel,
działający również na obszarze Polski; obok niego tworzyli m.in.: F. Weinbrener i L. Persius. We
Francji idee romantyzmu pojawiają się w niektórych utopijnych projektach C.N. Ledoux i E.L.
Boulle’a; ok. poł. XIX w. działał E. Viollet-le-Duc, entuzjasta gotyku, który przeprowadził
konserwację m.in. katedry Notre-Dame w Paryzu.

W Polsce pierwszymi przejawami romantyzmu w architekturze były parki krajobrazowe

zakładane począwszy od 70-tych l. XVIII w. (np. Powązki – S.B. Zug); podobnie jak w innych
krajach dominującym stylem był neogotyk (rzadziej neorenesans) oraz architektura malownicza
typu nieregularnego, polegająca na komponowaniu odmiennych struktur w ramach jednej
budowli. Najsłynniejszym i najlepiej zachowanym parkiem typu angielskiego w Posce jest
Arkadia pod Łowiczem założona w 1778 roku. W tych neo- stylach projektowali m.in. H.
Marconi, F.M.Lanci, S.B. Zug, oraz J.Ch. Kmsetzer, Ch.P. Aigner i A. Idzikowski.

KIERUNKI I TENDENCJE ARTYSTYCZNE W SZTUCE NOWOCZESNEJ

Impresjonizm: nazwa pochodzi od obrazu Claude Moneta (1840-1926)
Pt. „Impresja, wschód słońca” (1872). Można go uznać za najwcześniejszy obraz tego kierunku.
Pierwsza wystawa tego kierunku miała miejsce w 1874 roku, w sumie do 1888 roku było ich
osiem. Sztuka impresjonistów odrzucała tradycyjną sztukę akademizmu tworzoną w pracowniach
artystycznych i podejmującą tzw. wzniosłe tematy w tym sceny z antyku i tematy historyczne.
Impresjonisci malują w plenerze – na przedmieściach Paryża, na wsi nad morzem. Oczarowani są
ruchem, naturą, refleksami światła. Wykluczyli ze swej palety ciemne kolory – czernie i brązy,
aby wyrazić naturalne wrażenie pleneru, używają kolorów słonecznego widma: niebieskiego,
żółtego, czerwonego. Poza Monetem głównymi przedstawicielami impresjonizmu są: Camille
Pissarro (1830-1903), Alfred Sisley (1839-1899),Auguste Renoir(1841-1919)- m.in. płótno pt.
„Bal w Moulin de la Galette” (1876), Berthe Morisot (1841-1895), Mary Cassat (1844-1926).
Wg. Picassa „Impresjoniści malowali pogodę”.
Neoimpresjonizm: określenie zostało użyte po raz pierwszy w 1886 roku na oznaczenie stylu
wywodzącego się od impresjonizmu. Chodzi o sposób malowania zwany dywizjonizmem lub
pointylizmem, który próbuje obiektywizować ulotne i subiektywne doświadczenia
impresjonistów. Do tematów podejmowanych przez impresjonistów (życie miasta, krajobrazy,
sceny rozrywkowe) Seurat i jego naśladowcy wnieśli nastrój tajemniczości, monumentalizm i
niekiedy nawet strukturę geometryczną.Przedstawiciele tego stylu studiowali dzieła naukowe
rozważające problematykę percepcji kolorów. Główni przedstawiciele: Georges-Pierre Seurat
(1859-1891), Paul Signac (1863-1935).
Postimpresjonizm : główni przedstawiciele: Gauguin, Van Gogh, Cezanne, Seurat.

35

-Paul Gauguin (1848-1903); jego twórczość bywa określana jako syntetyczny symbolizm. Artysta
wzorując się na średniowiecznych witrażach i sztuce ludowej upraszczał formy, otaczając je
czarnym konturem. Swe obrazy malował w mocnych, obdarzonych symbolicznym znaczeniem

barwach. W 1888 maluje „Wizję po kazaniu”, a rok później „Żółtego Chrystusa” stosując
stylizowane płaskie formy; w 1891 wyjechał na Thaiti poszukując tam egzotyki, prymitywizmu i
prostoty. Malowane tam płótna są nierealne i magiczne; najsłynniejsze z nich to: „Marzenie”,
„Skąd przychodzimy? czym jesteśmy? Dokąd idziemy?”1897, „Egzotyczna legenda”, 1902.
-Vincent van Gogh (1853-1890), czyli symbolista ekspresyjny. Wszystkie obrazy ( w tym „Para
starych butów”), które uczyniły go jednym z najsłynniejszych artystów wszystkich czasów
powstały w latach 1885-1890.
-Paul Cezanne (1839-1906), czyli malarz, który zrekonstruował świat i otworzył drogę do
Kubizmu.
Fowizm: wykształcił się około 1905 roku, a jego nazwa pochodzi od słowa fauves=dzikie
zwierzęta: jego twórcy zapragneli oddzielić kolor od związku z przedmiotem oraz uwolnić jego
siłę ekspresji. Estetyka fowizmu czerpie ze sztuki późnoantycznej (koptyjskiej), bizantyńskiej
oraz sztuki Afryki i Oceanii. Obrazy Fowistów są płaskie, a przedstawiane formy, tak przedmioty
jak i ludzie są obwiedzione konturem. Główni przedstawiciele: Henri Matisse (1869-1954), który
wraz z Picassem należy do najwybitniejszych twórców XX wieku, Georges Rouault (1871-1958),
Raoul Dufy (1877-1953), Kees van Dongen (1877-1968), Andre Derain (1880-1954). W jednym
ze swoich obrazów „Rozmowa” Matisse, który uchodzi za twórcę Fowizmu, nawiązał do
kompozycji na pewnej stelli babilońskiej przechowywanej w Luwrze.

RZEŻBA XIX i XX wieku:
-Auguste Rodin (1840-1917), na którego wielki wpływ wywrze późna twórczość Michała Anioła,
a zwłaszcza jego nieukończone dzieła o chropowatej fakturze; pobyt w Italii w latach 1875/6)
-Aristide Maillol (1861-1944) czyli powrót do klasycyzmu
-Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929), twórca pomnika Mickiewicza w Paryżu, artysta który
wzorował się na sztuce (rzeźbie) greckiej okresu archaicznego;-Umbero Boccioni 1882-1916-
futurysta,”Unikatowa forma w ruchu”; Constantin Brancusi 1876-1957 –abstracja organiczna,
Alexander Calder 1898-1976- sztuka kinetyczna; Barbara Hepworth +1975; Henry Moore +1986.

Ekspresjonizm: uformował się około 1905 i trwał co najmniej 20 lat. Jego przedstawiciele
odchodzą od zainteresowań czysto plastycznych i odrzucają, podobnie jak Fowiści, beztroskie
odtwarzanie rzeczywistości Impresjonistów. Ich dzieła malowane barwami przejaskrawionymi, o
symbolicznym znaczeniu są napastliwe i szokujące, często przedstawiają człowieka w żałosnym
położeniu, ukazują fizyczną i moralną brzydotę, sięgają po deformację i powiększenie pewnych
części ciała. Próbowano oddawać mroczne i ponure zakamarki ludzkiej duszy. Główni
przedstawiciele: Ernst L. Kirchner (1880-1930), Karl Schmidt-Rottluff (1844-1976), Oskar
Kokoschka (1886-1980), Emil Nolde (1867-1956), Max Beckmann (1884-1950), Georges
Rouault (1871-1958), który bywa też zaliczany także do Fowistów, z którymi wystawiał.
Eksperymenty z kolorem łączyły poszukiwania obydwu grup artystycznych. Kirchner i Schmidt-
Rottluff, podobnie jak Renoir, Gauguin i Matisse byli też rzeźbiarzami.

36

Kubizm: twórcami kierunku są dwaj artyści Pablo Picasso (1881-1973) i Georges Braque (1882-
1963). Od 1907 roku artyści Ci ściśle współpracowali badając relacje płaszczyzn i rozmaite
aspekty tych samych form/tematów. Niektóre ich obrazy z tego czasu są niemal identyczne. Za
pierwszy obraz kubistyczny uchodzą „Panny z Awinionu” Picassa z 1907 roku, w którym
nieludzkie prawie twarze są świadectwem studiowania przez artystę sztuki Czarnej Afryki. Jak
twierdzą krytycy sztuki twórcy „kubizmu próbowali odzwierciedlić boskie spojrzenie na
rzeczywistość: ukazując równocześnie wszystkie aspekty rzeczy i ludzi na płaszczyżnie płótna”.

Kubizm w istocie zmierzał ku ukazywaniu rzeczywistosci oglądanej jednoczesnie ze wszystkich
stron. Już Cezanne w 1904 roku pisał, że „naturę trzeba traktować jako walec, kulę, stożek, w
całości perspektywicznej”. Picasso był wielkim eksperymentatorem i dość szybko odszedł od
kubizmu, by niekiedy jeszcze korzystać z jego zdobyczy. Artysta wielokrotnie powracał do
tematyki klasycznej czerpiąc z „mitu śródziemnomorskiego” ; także forma wielu jego płócien i
rysunków z rozmaitych okresów twórczości ma formę klasycyzującą. Kubizm posługiwał się
techniką kolażu i klejonek. Na pomysł wklejana kawałków papieru (w tym z gazet) wpadł w 1913
Braque. Technikę tę przejeli m.in. Picasso i Matisse.

Indywidualiści, którzy stworzyli własny styl:
-Marc Chagalle (1887-1985) w Paryżu od 1914: wybitne dzieła „Urodziny”, „Skrzypek”.
-Amadeo Modigliani (1884-1920) – twórca słynnych aktów kobiecych.

-SZTUKA ABSTRAKCYJNA i Ekspresjonizm abstrakcyjny:
-Wassily Kandinsky (1866-1944) - „Abstrakcja- bez tytułu” 1913 ; „Improwizacja 31”

- Jackson Pollock (1912-1956) „ Numer 1 – (Lawendowa mgła)” 1950

-Piet Mondrian (1872-1944) i czysta abstrakcja (neoplastycyzm, od ok. 1920)
-Futuryzm, 1909, Umbero Boccioni + 1916, Carlo Carra, Gino Severini
-Dadaizm (od „dada” = zabawka, koń na biegunach) od 1916 roku; Marcel Duchamp i
„Fontanna” z 1917 roku, „Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak..”

- Surrealizm: od 1923 : m.in. Rene Magritte, Salvador Dali, Max Ernst, Paul Delvaux,
-Paul Klee (1879-1940) – „Senecio”, 1922.
-Joan Miro (1893-1983) – „Konstelacje”
-Sztuka metafizyczna i Giorgio de Chirico (1888-1974): „Melancholia”, „Zagadka poranka”.
POP-ART. – termin użyty po raz pierwszy w 1958 r., ale pierwsze ‘dzieła’ powstały już w 1950 r.
Główni przedstawiciele: Andy Warhol (1928-1987)- kultura popularna (m.in. twórca tzw.
„Wielokrotnego portretu Marylin Monroe”), Roy Lichtenstein urodzony w 1923 roku.

Powrót do tradycji antycznej w rzeźbie– Igor Mitoraj - uczeń Tadeusza Kantora tworzący w
Italii, twórca m.in. „Ikarii” i „Kolumny heroicznej”.

37