Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=59

Osobowość homilopatyczna

Andrzej Jakubik

Rok:

Wydawnictwo:

Miejsce wydania:

Zasadniczym kierunkiem badań nad zaburzeniami osobowości w psychiatrii klinicznej są teorie
opisowe (deskryptywne) , czyli tzw. teorie cech osobowości, charakteryzujące się
klasyfikowaniem ludzi z perspektywy ich stałych właściwości (dyspozycji) psychofizycznych, tj.
cech. Cecha to hipotetyczny komponent osobowości, definiowany przez przypisywanie ogólnej
nazwy dla zbioru współwystępujących zachowań (Jakubik, 1997, s. 50). Podstawę teoretyczną
takiego opisowego ujęcia osobowości stanowi fakt względnej stałości niektórych elementów
zachowania się człowieka w podobnych sytuacjach oraz regularność i podobieństwo zachowań
różnych ludzi, co pozwala wnosić o wspólności ich cech i opisywać je za pomocą tych samych
pojęć. W takim podejściu struktura osobowości byłaby więc określonym układem (konfiguracją)
cech, a cecha - skrótowym opisem pewnych zachowań, a przy tym jednocześnie ich
determinantą.

Opisowe ujęcie osobowości, mimo poważnych słabości teoretyczno-metodologicznych, przeważa
obecnie w psychiatrii, stanowiąc wygodną - chociaż heurystycznie bezpłodną - płaszczyznę
porozumienia między psychiatrami o różnych poglądach teoretycznych (np. zwolennicy koncepcji
typologicznych czy psychoanalitycznych również posługują się opisem zaburzeń osobowości w
kategoriach cech) oraz w miarę dogodne rozwiązanie kliniczno -pragmatyczne. Jednym ze
skutków tych słabości jest powiększająca się liczba klinicznych postaci zaburzeń osobowości, z
których niektóre, jak np. osobowość pograniczna (Jakubik, 1996) czy osobowość aleksytymiczna
(Jakubik, 2002) budzą poważne kontrowersje diagnostyczne. Podobne wątpliwości dotyczą także
tzw. homilopatii czyli osobowości homilopatycznej.

W piśmiennictwie psychiatrycznym, niezależnie od arbitralnych podziałów czy klasyfikacji chorób
psychicznych, wyodrębnia się czasem swoisty typ zaburzeń osobowości określany mianem
homilopatii (por. Bilikiewicz, 1989; Cwynar, 1980; Jakubik, 1997). Homilopatia (gr. homilejn -
obcować] - to nieprawidłowy rozwój osobowości na skutek kalectwa lub przewlekłej choroby
somatycznej (Jakubik, 1997, s. 93), spowodowany czynnikami utrudniającymi prawidłowe
obcowanie ze środowiskiem lub zakłócającymi relacje między jednostką a otoczeniem
społecznym. Ten rodzaj zaburzeń osobowości obserwuje się przede wszystkim u młodzieży
(Kwatyra, 1981; Susułowska i Przetacznikowa, 1967; Szwarc, 1985; Urlińska, 1987), choć
nierzadko występuje również u dorosłych (Jakubik i Szwarc, 1989).

W ten sposób rozumiana homilopatia może być uwarunkowana różnego typu
niepełnosprawnością, jak na przykład wrodzonymi wadami fizycznymi (skrzywienie kręgosłupa,
zwichnięcie stawu biodrowego, wady serca, warga zajęcza itd.), ślepotą lub niedowidzeniem,
głuchotą lub niedosłyszeniem, brzydotą (wrodzoną albo nabytą w wyniku wypadku, oparzeń
itp.), przewlekłą chorobą somatyczną (dychawica oskrzelowa, choroba reumatyczna, schorzenia
układu krążenia itp.) oraz nabytym kalectwem (np. po amputacji kończyn/y). U osób
niepełnosprawnych mogą więc, chociaż nie muszą, powstać zaburzenia osobowości jako rezultat
niesprzyjających warunków środowiskowych (por. Hulek i Larkowa, 1974), np. ciągłego
przeżywania skutków swojego kalectwa w obcowaniu z odrzucającym, wyszydzającym, a
niekiedy wręcz okrutnym środowiskiem.

Jednostki homilopatyczne ma charakteryzować niepewność, niewiara we własne możliwości,

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=59

Jednostki homilopatyczne ma charakteryzować niepewność, niewiara we własne możliwości,
obniżona samoocena (często kompleks niższości), niski poziom samoakceptacji, nadwrażliwość,
nieufność, ostrożność, poczucie zagrożenia, zaburzony obraz własnej osoby, poczucie kontroli
zewnętrznej, zmienność nastroju, słabość ego, nadmierna koncentracja na "ja", przypisywanie
otoczeniu wrogich zamiarów (czasem nastawienie urojeniowe), postawa cierpiętnicza i
męczeńskiego godzenia się z losem, a w stosunku do środowiska - zachowania złośliwe,
agresywne lub nawet antyspołeczne (Jakubik, 1997). Osoby takie żyją zawiścią, buntem,
nienawidzą zdrowych i szczęśliwych, życzą im źle lub czynnie starają się drugim szkodzić
(Bilikiewicz, 1989, s. 246). Większość badaczy tego zagadnienia właściwie zgodnie podkreśla
odmienność psychiki inwalidów (por. Garett i Levine, 1972; Ostrowska, 1971; Szwarc, 1985),
ich trudności w przystosowaniu psychicznym i społecznym (por. Engel, 1962; Marinelli i Dell
Orto, 1977; Shontz, 1975; Stubbins, 1977), a zwłaszcza ograniczenia w prawidłowym
funkcjonowaniu w różnych rolach społecznych, m. in. rodzinnych, seksualnych, zawodowych,
towarzyskich itp. (por. Kowalik, 1991).

W swojej interesującej koncepcji analizy rozwojowej, tj. uwzględniającej dynamikę zmian
zachodzących w osobowości jednostek niepełnosprawnych i w ich stosunku do otoczenia
społecznego, Kerr (1977) wyróżnia kilka kolejnych etapów przystosowania się do
niepełnosprawności:

faza szoku - "odrzucanie choroby" w efekcie działania mechanizmu zaprzeczenia,
faza oczekiwania poprawy stanu zdrowia,
faza lamentu - przekonanie, że "wszystko stracone",
faza obronna prawidłowa - "idę do przodu bez względu na inwalidztwo" (stawianie nowych
celów, realizowanie nowych zadań),
faza obronna neurotyczna - uruchomienie mechanizmów obronnych osobowości celem
zaprzeczenia skutkom inwalidztwa,
faza przystosowania.

W sensie psychologicznym, według autorki, przystosowanie do niepełnosprawności polegana
zaprzestaniu traktowania kalectwa (choroby) jako bariery uniemożliwiającej zaspokojenie
własnych potrzeb. W zależności od etapu przystosowania do niepełnosprawności, mogą być
różne wyniki badań empirycznych nad sposobami reagowania na zaburzenia funkcjonowania
somatycznego. Wydaje się, że - używając podziału Kerr - utrwalenie się fazy obronnej
neurotycznej sprzyja formowaniu się osobowości homilopatycznej.

W każdym społeczeństwie wysokie miejsce w hierarchii wartości zajmują zdrowie, sprawność
fizyczna i zdolność do pełnienia podstawowych ról społecznych. W procesie socjalizacji każda
jednostka przejmuje te wartości i je uwewnętrznia (internalizuje), tak, iż stają się one podstawą
samooceny. Dlatego dla osoby niepełnosprawnej, uszkodzenia somatyczne organizmu stanowią
bezpośrednie naruszenie obrazu własnego ciała, a w konsekwencji zaburzenie struktury "ja".
Zakłócenie funkcjonowania społecznego wskutek inwalidztwa jest dodatkowym, ważnym
elementem zmieniającym dotychczasowy obraz własnej osoby, a tym samym istotnie
wpływającym ujemnie na integralność i właściwości osobowości.

Warto wspomnieć, że niektórzy badacze włączają - za Kraepelinem (1915) - w zakres pojęcia
homilopatii również zespoły urojeniowe, występujące u głuchoniemych i niewidomych w
rezultacie ich głęboko zaburzonej relacji ze środowiskiem. Według Bilikiewicza (1989, s. 246),
na przykład u głuchoniemych może powstać ostra reakcja psychotyczna o cechach paranoi, ale z
upływem lat powstaje też przewlekły zespół cech charakterologicznych, wyrażający się
nastawieniem nieufnym, prześladowczym, również poczuciem niższości, niewiary we własne
możliwości, niepewnością, a czasem przeciwnie - skłonnością do hiperkompensacji.

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=59

możliwości, niepewnością, a czasem przeciwnie - skłonnością do hiperkompensacji.

Długotrwałe przebywanie w środowisku obcojęzycznym ma mieć podobny wpływ
"homilopatogenny", choć taka możliwość wydaje się mocno wątpliwa (Jakubik, 1997). W świetle
współczesnych badań psychologicznych, podobnie nie uzasadnione jest poszukiwanie związku
między rodzajem niepełnosprawności a określonym typem zaburzeń osobowości (Roessler i
Bolton, 1978). Tworzenie się bowiem struktury homilopatycznej zależy od bardzo wielu
czynników: wcześniej ukształtowanej osobowości, czasu powstania kalectwa (choroby
przewlekłej), jego rozmiarów i rodzaju, gwałtowności jego wystąpienia (powolne czy nagłe, np.
powypadkowe), reakcji psychologicznej na uszkodzenie organizmu oraz środowiska, w jakim
żyje osoba niepełnosprawna.

Sugeruje się także nieco odmienny pogląd, uznający określone rodzaje niesprawności organizmu
za wystarczającą przyczynę nieprzystosowania inwalidy do otoczenia. Słuszność tego stanowiska
podważa jednakże m. in. Shontz (1977), który opierając się na analizie bogatego piśmiennictwa,
wykazuje, że struktura osobowości ludzi przed i po nabyciu kalectwa charakteryzuje się dużym
stopniem stabilności, a nieprzystosowanie osób niepełnosprawnych jest tylko czasowe. Autor
podkreśla, a nie jest w swojej opinii odosobniony (por. Kowalik, 1991), że negatywne
doświadczenia związane z inwalidztwem mogą być niekiedy nawet korzystne dla dalszego
rozwoju osobowości.

W naszych badaniach (por. Jakubik i Szwarc, 1989) przeprowadzonych m. in. za pomocą
Inwentarza Psychologicznego (CPI) H. G. Gougha w grupie 40 osób (25 mężczyzn i 15 kobiet) w
wieku 20-55 lat, po amputacji kończyny górnej lub dolnej, stwierdziliśmy, porównując grupy
badanych o długim (10-20 lat po amputacji) i krótkim (do 4 lat po amputacji) okresie
niepełnosprawności, że:

Osoby o długim okresie niepełnosprawności przejawiały większe zahamowanie,
zamknięcie w sobie, obojętność, niższą zdolność do przewodzenia i wytrwałości oraz
inicjatywy w sytuacjach społecznych; posiadały znacznie mniej zdolności
przystosowawczych, pewności siebie, fantazji; nie dążyły do kontaktów interpersonalnych,
były bardziej nieuporządkowane i konfliktowe, częściej ulegały autorytetom i
podporządkowywały się innym; były nadmiernie ostrożne, podejrzliwe i krytyczne w
stosunku do otoczenia; częściej przeżywały poczucie winy i wstydu oraz charakteryzowały
się brakiem samodyscypliny i umiejętności kierowania sobą, skłonnością do
wyolbrzymiania zmartwień i kłopotów.
Osoby o krótkim okresie niepełnosprawności przejawiały natomiast większą niedojrzałość,
inercję, nieporadność, brak ambicji, skłonność do postaw rezygnacyjnych i częstsze
uleganie osobistym uprzedzeniom; miały zawężone horyzonty myślowe, zachowywały się
niezręcznie w sytuacjach społecznych i ze znacznym dystansem do ludzi; były bardziej
agresywne, zaczepne i wymagające; skarżyły się na ogólne złe samopoczucie psychiczne.

Naszym zdaniem wyniki tych badań potwierdziły hipotezę o zmianach osobowości pod wpływem
kalectwa u osób amputowanych (bez względu na płeć), a obserwowane zmiany, zakłócające
funkcjonowanie społeczne i obniżające poziom przystosowania, odpowiadają w znacznym
stopniu zaburzeniom osobowości opisywanym w literaturze przedmiotu jako tzw. homilopatia.
Wydaje się jednak, że teza o istnieniu homilopatii u jednostek niepełnosprawnych wymaga
dalszych dowodów empirycznych w badaniach prowadzonych wśród osób z innym typem
kalectwa lub z różnymi, przewlekłymi schorzeniami somatycznymi.

Stwierdzenie występowania zmian osobowościowych w efekcie niepełnosprawności nie jest

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=59

Stwierdzenie występowania zmian osobowościowych w efekcie niepełnosprawności nie jest
naturalnie równoznaczne z akceptacją homilopatii, jako odrębnej postaci patologii
osobowości. Należy wyraźnie podkreślić, że wydzielenie homilopatii z grupy zaburzeń
osobowości nie jest niczym uzasadnione, zwłaszcza iż większość wymienianych w publikowanych
pracach badawczych cech, mieści się w powszechnie przyjętym pojęciu osobowości paranoicznej.
Poza tym, tendencja do uproszczonego, sztywnego łączenia niepełnosprawności z trwałymi
cechami osobowości, często negatywnie ocenianymi społecznie, stała się podstawą do
podobnego myślenia w życiu codziennym, co - jako typowy przykład naznaczania i stygmatyzacji
(Goffman, 1973) - utrudnia inwalidom prawidłowe przystosowaniesię do środowiska i nie ułatwia
procesu ich rehabilitacji. Jak słusznie bowiem akcentuje Kowalik (1991, s. 460), "trudno zgodzić
się na tak proste związki między sferami somatyczną i psychiczną".

Piśmiennictwo

Bilikiewicz T.: Psychiatria kliniczna. Wyd. 7 (pod red. A. Bilikiewicza), PZWL, Warszawa
1989, t. 2.
Cwynar S.: Psychopatie i inne zaburzenia osobowości. W: J. Jarosz, S. Cwynar (red.):
Podstawy psychiatrii. Wyd. 3, PZWL, Warszawa 1980, s. 216-232.
Engel G.: Psychological development in health and disease. Saunders, Philadelphia 1962.
Garett J. F., Levine E. S. (red.): Praktyka psychologiczna w rehabilitacji inwalidów. PZWL,
Warszawa 1972.
Goffman E.: Stigma. Pelican Books, Harmondsworth 1973.
Hulek A., Larkowa H. (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL,
Warszawa 1974, t. 3.
Jakubik A.: Mit osobowości pogranicznej. W: A. Grochowska, A. Jakubik, I. M. Marcysiak,
S. Siek, A. Strzałecki, J. Terelak (red.): Studia z psychologii. Tom VII. Wyd. ATK,
Warszawa 1996, s. 303-316.
Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. WL PZWL, Warszawa 1997.
Jakubik A.: Osobowość aleksytymiczna. W: A. Grochowska (red.): Wokół psychologii
osobowości. UKSW, Warszawa 2002, s. 65-73.
Jakubik A., Szwarc K.: Homilopatia. Problemy Rehabilitacji Zawodowej, 1989, 3, 17-23.
Kerr N.: Understanding the process of adjustment to disability. W: J. Stubbins (ed.):
Social and psychological aspects of disability. University Park Press, Baltimore 1977.
Kowalik S.: Wybrane psychospołeczne problemy niepełnosprawności i rehabilitacji. W:
H. Sęk (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1991, s. 446-471.
Kraepelin E.: Psychiatrie. Wyd. 7, Barth, Leipzig 1915.
Kwatyra M. M.: Obraz własnej osoby a wystąpienie zaburzeń w zachowaniu dziecka
przewlekle chorego. UMK, Toruń 1981 (praca magisterska).
Marinelli R. P., Dell Orto A. E. (eds.): The psychological and social impact of physical
disability. Springer, New York 1977.
Ostrowska H.: Funkcjonowanie osobowości w warunkach choroby i szpitala. W: H.
Larkowa (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa
1971, t. 2.
Roessler R., Bolton B.: Psychosocial adjustment to disability. University Park Press,
Baltimore 1978.
Shontz F. C.: The psychological aspects of physical illness and disability. Macmillan,
New York 1975.
Stubbins J. (ed.): Social and psychological aspects of disability. University Park Press,
Baltimore 1977.
Susułowska M., Przetacznikowa M.: Wpływ choroby przewlekłej na rozwój psychiczny
i osobowość dziecka. PWN, Warszawa 1967.

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=59

i osobowość dziecka. PWN, Warszawa 1967.
Szwarc K.: Zmiany osobowości na skutek inwalidztwa. WSPS, Warszawa 1985 (praca
magisterska).
Urlińska M. M.: Obraz własnej osoby młodzieży przewlekle chorej na dychawicę
oskrzelową. UMK, Toruń 1987 (praca doktorska).