XVII.

WĘZŁOWA PROBLEMATYKA POLITYCZNA I SPOŁECZNA POLSKI 

LUDOWEJ W LATACH 1945-1948

a. Utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej

Zadania  stojące przed odradzającym  się państwem polskim były olbrzymie.  Przerastały one 

bardzo   wydatnie   skalę   trudności,   jakie   miały   do   pokonania   inne   kraje   powojennego   świata. 
Wyrażały się one przede wszystkim w tym. że ludowy rząd polski nie był jeszcze powszechnie 
uznany jako podmiot prawa międzynarodowego ani też nie zostało wyraźnie określone – w świetle 
tego prawa – terytorium państwowe, na którym de facto sprawował władzę. Trudności, o których 
mowa,   potęgował   ogrom   zniszczeń,   nieporównywalny   z   żadnym   z   krajów   okupowanych   i 
prowadzących wojnę. Jeśli do tego dodać konieczność przejścia przez kraj wielkiej fali ruchów 
migracyjnych, wywołanych powrotem ogromnej liczby osób deportowanych przez okupanta lub z 
przyczyn   politycznych   przebywających   dotąd   na   emigracji,   a   także   potrzebę   przemieszczeń 
wielkich mas  ludzkich, spowodowanych  znacznym  przesunięciem się obszaru państwowego ze 
wschodu na zachód, to ogrom problemów, które powinny być w krótkim czasie rozwiązane, ukaże 
się w całej pełni. Pamiętać przy tym należy, że ich realizacja przebiegała w ogniu ostrej walki 
wewnętrznopolitycznej   z   siłami   politycznej   prawicy   i   reakcji.   Rząd   emigracyjny   nie   mógł   się 
pogodzić z klęską własnych koncepcji; w kraju rozwiązano AK (rozkaz Komendanta Głównego – 
gen. L. Okulickiego z 19 I 1945 r.), tworzono natomiast antyludową i antyradziecką organizację 
„Nie” („Niepodległość”). Wkrótce 16 przywódców prolondyńskiego podziemia z dowódcą „Nie” 
L. Okulickim na czele zostało aresztowanych przez radzieckie władze wojskowe, pod zarzutem 
organizowania   dywersji   polityczno-wojskowej   na   tyłach   Armii   Czerwonej.   Trzech   spośród 
oskarżonych   –   postawionych   przed   sądem   w   Moskwie   –   zostało   uniewinnionych,   większość 
otrzymała   stosunkowo   niskie   wyroki,   natomiast   głównych   podsądnych   –   gen.   Leopolda 
Okulickiego i delegata rządu londyńskiego na kraj Jana Jankowskiego skazano na karę 10 i 8 lal.

Bardzo trudna okazała się początkowo sprawa wykonania postanowień jałtańskich dotyczących 

utworzenia Rządu Jedności Narodowej. Anglia i Stany Zjednoczone dążyły do powołania zupełnie 
nowego   rządu   polskiego,   w   którym   przedstawiciele   Rządu   Tymczasowego   znaleźliby   się   w 
mniejszości.

Jedynie strona radziecka opierała się na formule konferencji jałtańskiej, z której wynikało, że 

może   być   mowa   tylko   o   uzupełnieniu   tego   rządu   przez   dodatkowe   elementy   demokratyczne. 
Sprzeciwiała   się   też   prowadzeniu   konsultacji   z   osobami,   które   nie   aprobowały   ustalonej   na 
konferencji   krymskiej   linii   Curzona   jako   podstawy   do   wytyczenia   granicy   polsko-radzieckiej. 
Skoro „komisja dobrych usług” znalazła się w impasie, doszło do wymiany korespondencji między 
Rooseveltem,   Churchillem   a   Stalinem,   w   której   ten   ostatni   zaproponował   ostatecznie,   aby   w 
sprawie polskiej zastosować „precedens jugosłowiański”. Polegał on na tym, że – analogicznie jak 
w Jugosławii – 75% miejsc w przyszłym rządzie należy zagwarantować dla rządu już faktycznie 
sprawującego władzę, a 25% dla czynników związanych z emigracją londyńską.

Anglosasi   odrzucili   tę   propozycję,   postulując   ze   swej   strony   wezwanie   na   konsultacje   do 

Moskwy po trzech przedstawicieli – Rządu Tymczasowego, emigracji londyńskiej i prawicowych 
działaczy   z   kraju,   co   miałoby   doprowadzić   do   ustalenia   składu   rządu   o   przewadze   orientacji 
prozachodniej. W tym czasie, po śmierci Roosevelta, usztywniło się stanowisko USA, gdy jego 
następca Truman zaakceptował nieustępliwe stanowisko Churchilla.

W dniu 21 kwietnia 1945 r. Rząd Tymczasowy podpisał z ZSRR Układ o Przyjaźni, Pomocy 

Wzajemnej i Współpracy Powojennej. Był to układ sojuszniczy, zawarty na lat dwadzieścia, który 
miał   formalnie   przypieczętować   zwrot,   jaki   się   dokonał   w   stosunkach   polsko-radzieckich. 
Stwierdza on konieczność „zachowania i wzmacniania stałej i niezłomnej przyjaźni w myśl zasad 
wzajemnego   poszanowania   swej   niezależności   i   suwerenności,   jak   również   nieingerowania   w 
sprawy wewnętrzne drugiego państwa”.

Układ ów wywołał wprawdzie niezadowolenie obu państw anglosaskich, ale wkrótce potem w 

otoczeniu Trumana przeważyły, co prawda tylko przejściowo, wpływy politycznej ekipy zmarłego 
prezydenta, zmierzającej do kontynuowania również po wojnie przyjaznych stosunków z ZSRR. 
Wyrazem   tych   tendencji   było   wysłanie   do   Moskwy   w   specjalnej   misji   byłego   najbliższego 
współpracownika   i   doradcy   Roosevelta   –   Harry   Hopkinsa,   który   wyraził   zgodę   na   „formułę 
jugosłowiańską”.   Z   chwilą   przyjęcia   tej   formuły,   dającej   zdecydowany   prymat,   bo   ¾   tek 
ministerialnych, politykom związanym z Rządem Tymczasowym, sprawa zaproszenia na rozmowy 
moskiewskie   działaczy   polskich,   reprezentujących   poszczególne   kierunki   polityczne,   nie 
nastręczała   już   większych   trudności.   W   rozmowach   (17-21   VI)   wzięło   udział   czterech 
przedstawicieli   Rządu   Tymczasowego   (Bierut,   Osóbka-Morawski,   Gomułka.   Władysław 
Kowalski), pięciu przedstawicieli ugrupowań krajowych (Zygmunt Żuławski z PPS, Władysław 
Kiernik z SL, konserwatywni profesorowie Stanisław Kutrzeba i Adam Krzyżanowski, radykalny 
działacz   społeczny   Henryk   Kołodziejski)   i   trzech   przedstawicieli   emigracji   londyńskiej 
(Mikołajczyk, Jan Stańczyk i Julian Żakowski).

O   porozumieniu   w   sprawie   składu   Tymczasowego   Rządu   Jedności   Narodowej   Bierut 

bezzwłocznie   powiadomił   „komisję   dobrych   usług”.   Premierem   pozostał   Osóbka-Morawski, 
pierwszym   wicepremierem   –   Gomułka,   Funkcję   drugiego   wicepremiera   objął   Mikołajczyk, 
przejmując poza tym resort rolnictwa i reform rolnych. Ponadto skład rządu uzupełniono m.in. tak, 
że Stańczyk z londyńskiej PPS został ministrem pracy i opieki społecznej, a Riernik z krajowego 
SL ,,Roch” – administracji publicznej. Wśród 21 członków rządu było 7 reprezentantów PPR, 6 – 
PPS, 6 – ludowców i 2 – SD. Prezydentem KRN pozostał nadal Bolesław Bierut, na nowych zaś 
jego   zastępców   powołano   prof.   Stanisława   Grabskiego   z   emigracji   londyńskiej   i   Wincentego 
Witosa z krajowego SL. Formalnie biorąc, rząd ów był owocem kompromisu politycznego poprzez 
udział w nim polityków, którzy stali na gruncie burżuazyjnej, nie zaś nowej, ludowej demokracji, 
faktycznie jednak przedstawiciele tej ostatniej zachowali wszystkie podstawowe resorty z punktu 
widzenia sprawowania władzy i nadawania jej określonego oblicza politycznego. Również skład 
KRN uzupełniono o dodatkowych członków spośród polityków przebywających zarówno w kraju, 
jak i na emigracji.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej objął urzędowanie 28 czerwca, a w ciągu najbliższych 

dni został uznany przez prawie wszystkie kraje koalicji antyhitlerowskiej i państwa neutralne, które 
jednocześnie cofnęły swe uznanie rządowi Arciszewskiego w Londynie.

b.

Konferencja w Poczdamie i ustalenie polskiej granicy zachodniej.

Umowa graniczna polsko-radziecka

Na forum międzynarodowym stało przed Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej przede 

wszystkim   ostateczne   unormowanie   sprawy   granic   państwa   polskiego.   Ustalenie   zachodniej 
granicy Polski miało się dokonać na konferencji Wielkiej Trójki, obradującej od 17 lipca do 2 
sierpnia 1945 r. w Poczdamie. Stanowisko Anglii i Stanów Zjednoczonych w tej sprawie było 
wyraźnie dwulicowe. Jeśli bowiem państwa te bez zbytnich oporów i to już w Teheranie i Jałcie 
wyrażały swą aprobatę na uregulowanie wschodniej linii granicznej wzdłuż Bugu i Sanu, to bez 
porównania   poważniejsze   zastrzeżenia   wysuwały   w   odniesieniu   do   zwrotu   Polsce   dawnych 
polskich   Ziem   Zachodnich   –   po   Odrę   i   Nysę   Łużycką.   Swe   stanowisko   w   sprawie   granicy 
zachodniej   uzależniały   one   przede   wszystkim   od   tego,   jakie   oblicze   polityczne   przybierze 
powojenna   państwowość   polska.   Najdobitniej   może   dał   temu   wyraz   brytyjski   minister   spraw 
zagranicznych   A.   Eden,   który   w   przededniu   konferencji   krymskiej   pisał   do   Churchilla   o 
uzgodnieniach z Amerykanami, że „powinniśmy zachować płynną pozycję w sprawie granicy na 
Odrze   i   przyjąć   stanowisko,   że   rząd   JKM   nie   może   uważać   się   za   zmuszonego   do   przyjęcia 
jakiejkolwiek określonej linii zachodnich granic Polski, gdyż nie jesteśmy zobowiązani robić tych 
samych ustępstw Polakom lubelskim, które gotowiśmy byli uczynić Mikołajczykowi, aby uzyskać 

załatwienie sprawy polskiej”.

Zarówno strona angielska, jak i amerykańska były gotowe akceptować zwrot ziem piastowskich 

tylko   rządowi   polskiemu   o   orientacji   prozachodniej,   protestowały   natomiast   już   na   początku 
konferencji   poczdamskiej   przeciwko   przekazaniu   przez   rząd   radziecki   władzom   polskim 
administracji terenów położonych na wschód od linii Odra - Nysa. Churchill i Truman wyrażali 
pogląd, że obszary te stanowią w istocie cześć radzieckiej strefy okupacyjnej Niemiec, w której 
odstąpienie funkcji administracyjnej Polakom należy już do wewnętrznych zagadnień politycznych 
Związku   Radzieckiego.   Churchill   wysuwał   nadto   obawy,   że   przyznanie   tak   dużych   terenów 
poniemieckich Polsce nasunie konieczność przesiedlenia wielkiej liczby Niemców do zachodnich 
stref okupacyjnych.

Strona   radziecka   i   obecni   na   konferencji   przedstawiciele   Tymczasowego   Rządu   Jedności 

Narodowej   odpierali   przekonywająco   wszystkie   te   zastrzeżenia,   motywując   zarazem   obszernie 
konieczność   ustalenia   zachodniej   granicy   wzdłuż   linii   Odry   i   Nysy   Łużyckiej,   co   zostało 
uwieńczone powodzeniem. Konferencja poczdamska postanawiała ostatecznie, że „byłe terytoria 
niemieckie   na   wschód   od   linii   biegnącej   od   Morza   Bałtyckiego   bezpośrednio   na   zachód   od 
Świnoujścia, a stamtąd wzdłuż rzeki Odry do miejsca, w którym wpada do Odry rzeka Nysa oraz 
wzdłuż zachodniej Nysy do granicy Czechosłowacji, włączając tę część Prus Wschodnich, która 
nie   została   oddana   pod   administrację   ZSRR   wedle   porozumienia   osiągniętego   na   niniejszej 
konferencji oraz włączając obszar b. Wolnego Miasta Gdańska, oddane zostaną pod administrację 
państwa polskiego i nie będą uważane za część radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech”.

Charakterystyczne dla tej uchwały sformułowania o „byłych” ziemiach niemieckich oraz o tym, 

że wchodzą one bezpośrednio nie pod polską okupację, lecz administrację, oznaczały uznanie przez 
kontrahentów układu stanu faktycznego – polskiego władania tymi  terytoriami. Sformułowania, 
mówiące   o   tym,   że   definitywne   zatwierdzenie   granicy   polsko-niemieckiej   nastąpi   na   przyszłej 
konferencji pokojowej, zgodne z dotychczasowymi zwyczajami międzynarodowymi, okazały się 
jednak iluzoryczne. Ujmując rzecz z punktu widzenia prawa międzynarodowego, zastąpić ją miały 
dwustronne układy z powstałymi po wojnie obu państwami niemieckimi – Niemiecką Republiką 
Demokratyczną (układ w Zgorzelcu z lipca 1950 r.), a następnie także – znacznie później – z 
Republiką Federalną Niemiec.

Wkrótce po konferencji w Poczdamie, 16 sierpnia 1945 r. zawarty został między Polską a ZSRR 

układ, który wytyczył granicę polsko-radziecką opierając się na wcześniejszych porozumieniach i 
zobowiązaniach. Nieco później, w 1946 r., uregulowane zostały sprawy sporne między Polską a 
Czechosłowacją, dotyczące granicy w rejonach Cieszyna i Kłodzka.

W ten sposób ustalony został terytorialny kształt ludowego państwa polskiego, który z jednej 

strony kładł definitywnie kres wielowiekowym sporom z narodami – ukraińskim, białoruskim i 
litewskim, z drugiej zaś, przez powrót na ziemie piastowskie, osłabiał imperializm niemiecki i tym 
samym  wzmacniał   bezpieczeństwo   Polski.   Obszar   Polski   Ludowej,   ustalony   układami 
granicznymi,   objął   312   520   km

2

,   ze   znacznie   korzystniejszymi   granicami   w   porównaniu   z 

granicami przedwojennymi. Wystarczy tu choćby przytoczyć fakt, że morska granica nowej Polski 
osiągnęła długość prawie czterokrotnie większą (ponad 520 km) od granicy przedwojennej. Po raz 
pierwszy   też   w   dziejach   granice   lądowe   Polski   przylegają   do   krajów   zaprzyjaźnionych, 
pozostających z nią w stosunkach ścisłej wszechstronnej współpracy.

Według  spisu z  lutego  1946  r. Polska  liczyła  w  tym   czasie  23,9  mln   ludności,  z  czego  w 

miastach zamieszkiwało niecałe 7,5 mln (ok. 31%), a ponad 16 mln na wsi. Z całej tej liczby 
przeszło  20,5 mln  stanowili  Polacy,  ok. 2,3 mln  Niemcy,  których  miano  w następnych  latach 
przesiedlić do Niemiec,  ponad 500 tys. Ukraińcy i Białorusini, z których  większa część miała 
wyjechać   do   ZSRR,   wreszcie   ok.   300   tys.   Żydzi.   Inne   grupy   narodowościowe   były   bardzo 
nieliczne.   W   konsekwencji   zmian   terytorialnych   Polska   stawała   się   państwem 
jednolitonarodowym, państwem o znikomym procencie mniejszości narodowych.

c. Sprawa odbudowy zniszczonego potencjału ekonomicznego kraju

Przed władzami odrodzonego państwa piętrzył się ogrom trudności, wywołanych kolosalnymi 

stratami  materialnymi  i  ludnościowymi,  poniesionymi   przez  Polskę  w   latach  1939-1945,  które 
szacuje się jako trzy i półkrotnie większe niż w rezultacie I wojny światowej.

Wojna i okupacja pociągnęły za sobą śmierć ponad 6 mln osób, co stanowiło według stanu z 

1939 r. 22,2% ogółu obywateli polskich. Z tej liczby tylko 644 tys. przypada na poległych wskutek 
bezpośrednich działań wojennych, a 5384 tys. na zmarłych głównie w wyniku eksterminacyjnej i 
ludobójczej polityki hitlerowców. Inwalidztwem zostało dotkniętych ok. 590 tys. osób, z czego ok. 
100 tys. jako wojskowych.

W liczbie ponad 6 mln obywateli polskich, którzy ponieśli śmierć, mieści się ok. 3,2 mln ofiar 

masowej   eksterminacji   ludności   żydowskiej.   Bardzo   wysokie   były   w   Polsce   straty   ludności 
cywilnej wskutek działań wojennych (w tym zwłaszcza poniesione przez ludność Warszawy we 
wrześniu 1939 r. i w powstaniu warszawskim), które przekroczyły 520 tys. osób. Do tej liczby 
należy doliczyć drugie tyle osób, zmarłych wskutek eksterminacji pośredniej, jak w następstwie 
doznanych   ran,   nadmiernej   pracy,   narastających   chorób   o   charakterze   epidemicznym   itd. 
Najliczniejsza   jednak   grupa   –   4   mln   860   tys.   osób   -   to   ofiary   obozów,   więzień,   pacyfikacji, 
egzekucji i likwidacji gett. Spośród ludności miejskiej zginęło 4 min 756 tys. osób (78,9% strat 
ludności), na wsiach natomiast l mln 272 tys.

Należy   wyraźnie   zaznaczyć,   że   straty   polskie   były   w   stosunku   proporcjonalnym   do   ogółu 

zaludnienia   najwyższe   spośród   wszystkich   krajów   objętych   wojną   –   220   osób   na   1000 
mieszkańców. Bardzo wysokie były również straty  Związku Radzieckiego – ponad 20 mln osób 
(124 na 1000 mieszkańców), Jugosławii – l mln 700 tys. (108 na 1000 mieszkańców) i Grecji – 558 
tys.   (70   na   1000   mieszkańców).   Bez   porównania   mniejsze   straty   ponieśli   natomiast   zachodni 
alianci: Wielka Brytania – 600 tys., Francja – 500 tys., Stany Zjednoczone – 300 tys. Jeśli idzie o 
główne państwa najeźdźcze, to ich straty ludzkie (również w liczbach zaokrąglonych) wynosiły: w 
Niemczech – 8 mln, w Japonii – 1,5 mln (tylko wojskowych), we Włoszech – 900 tys.

Odrębną kartę w hitlerowskiej polityce ludobójczej stanowią obozy koncentracyjne, w których 

zdołało przetrwać w czasie wojny 863 tys. Polaków. Na ziemiach polskich znalazł się największy, 
gigantyczny obóz zagłady w Oświęcimiu, przeznaczony początkowo dla eksterminacji ludności 
polskiej, gdzie jednak masowej zagładzie poddawano także osoby innych narodowości. Pochłonął 
on 3-4 mln ofiar. Kilka obozów śmierci na ziemiach polskich skupionych było nad Bugiem, gdzie 
mordowano głównie ludność narodowości żydowskiej zwożoną tutaj z całej okupowanej Europy. 
Obóz w Bełżcu pochłonął ok. 600 tys. ofiar, obóz w Sobiborze 250 tys., w Treblince 750 tys.

Całokształt   strat   materialnych   Polski   stanowił   38%   majątku   narodowego   sprzed   wojny  (we 

Francji 1,5%, w Anglii 0,8%). Ogółem straty w przemyśle oceniono na 35% jego wartości z l 
września 1939 r., w komunikacji i transporcie na 50%, w rolnictwie i gospodarce leśnej na 35%. Na 
ogólną liczbę 30017 zakładów przemysłowych, objętych spisem z lipca 1945 r. uległo całkowitemu 
lub częściowemu zniszczeniu ponad 60%. Podobnie kształtowała się sytuacja w handlu i rzemiośle. 
Zniszczeniu   całkowitemu   lub   częściowemu   uległo   wiele   polskich   miast.   Obok   Warszawy, 
zniszczonej   w   75%   (całkowitemu   zniszczeniu   uległo   44%   budynków,   a   częściowemu   15%) 
najdotkliwsze ubytki miały m. in. Kołobrzeg, Stargard Szczeciński, Wrocław, Gdańsk, Legnica, 
Szczecin.

Zdezorganizowana   była   sieć   transportowa   wskutek   zniszczenia   63%   mostów   i   33%   torów 

kolejowych. Liczba ocalałych parowozów wynosiła zaledwie 19% stanu przedwojennego, jeszcze 
gorzej przedstawiał się stan liczebny wagonów osobowych i towarowych.

Na tych  ziemiach,  które wchodziły w skład państwa polskiego w okresie międzywojennym 

zniszczonych zostało 20% zagród wiejskich, zaś pogłowie bydła spadło w porównaniu z 1939 r. o 
52%, trzody chlewnej o 68%. Jeszcze większe zniszczenia miały miejsce w rolnictwie na Ziemiach 
Odzyskanych,  gdzie   dewastacji  uległo  28% zagród  i  gdzie   zachowało  się  – w   porównaniu  ze 

stanem przedwojennym – zaledwie 7,7% bydła rogatego i 4% trzody chlewnej. Były to straty – 
globalnie biorąc – bardzo dotkliwe i trudne do odrobienia, zwłaszcza że zadanie to stanęło do 
wykonania przez ludność wycieńczoną wojną i kilkuletnią okupacją.

Odbudowa gospodarcza kraju została zapoczątkowana już na terenach wyzwolonych w lecie 

1944 r. Odbywało się to w jakże niełatwych warunkach życia przyfrontowego. Obszary wówczas 
wyzwolone miały przeważnie charakter rolniczy. Większe obiekty przemysłowe znajdowały się 
jedynie   w   nowotworzonym   wówczas   województwie   rzeszowskim,   gdzie   istniały   zaczątki 
przemysłu hutniczego i metalowego w Stalowej Woli oraz zagłębie naftowe w rejonie Krosna. 
Można   nadto   wymienić   na   terenach   wówczas   wyzwolonych   przemysł   włókienniczy   w 
Białostockiem.

Wezwania władz PKWN, przede wszystkim zaś apele PPR, odwołujące się do patriotyzmu klasy 

robotniczej, chłopstwa i w ogóle całego społeczeństwa spotkały się ze spontanicznym odzewem. 
Do końca grudnia 1944 r. na ziemiach wyzwolonych wyremontowano i puszczono w ruch cztery 
największe   elektrownie,   odbudowano   85   km   sieci   wysokiego   napięcia   i   osiągnięto   75% 
przedwojennego wydobycia ropy naftowej. Odbudowano również i uruchomiono kilka zakładów 
włókienniczych w Białymstoku, hutę i odlewnię stali w Stalowej Woli, kilka zakładów przemysłu 
metalowego   w   Lublinie   oraz   szereg   garbarni   i   cukrowni.   Jednocześnie   chłopi   województw 
wyzwolonych   przystąpili   do   odbudowy   swych   gospodarstw   i   do   siewów   jesiennych.   Taki   był 
początek odbudowy gospodarki polskiej. Celem dostarczenia niezbędnych środków żywności dla 
ludności miejskiej i na potrzeby wojska wieś została zobligowana do świadczenia państwu dostaw 
obowiązkowych.

Trzeba   pamiętać,   że   wszystkie   te   poczynania   dokonywały   się   z   jednoczesnym 

przeprowadzaniem   reform   społecznych   o   charakterze   zasadniczym,   podważających   podstawy 
ekonomiczne   panowania   klas   posiadających   –   obszarnictwa   i   wielkiej   burżuazji,   którym 
towarzyszyła   szczególnie   ostra   walka   polityczna.   Ważnym   pociągnięciem   nowych   władz   było 
rozpoczęcie   emisji   nowych,   własnych   polskich   złotych   z   równoczesnym   wycofaniem   złotych 
okupacyjnych i niemieckich marek.

Tereny wyzwolone w 1945 r. były znacznie bogatsze, bardziej uprzemysłowione aniżeli te, które 

uzyskały   wolność   w   1944   r.   Wystarczy   tu   wymienić   choćby   Śląsk   z   silnie   rozwiniętym 
przemysłem górniczo-hutniczym, metalowym i chemicznym, łódzki okręg przemysłowy z jednym 
z największych w Europie ośrodków przemysłu włókienniczego, warszawski rejon przemysłowy z 
zakładami   przemysłu   metalowego   w   Ursusie   i   lnianego   w   Żyrardowie,   wreszcie   ośrodki 
przemysłowe w Krakowie i Poznaniu.

Na tych też terenach znajdowały się podstawowe skupiska klasy robotniczej o największych 

tradycjach rewolucyjnych. Tu partie robotnicze – PPR i PPS miały też znacznie większe i silniejsze 
punkty oparcia. Poważne znaczenie dla zabezpieczenia i uruchomienia obiektów przemysłowych 
miała działalność tzw. grup operacyjnych (przygotowanych już od jesieni r. 1944), które posuwały 
się wraz z armią na zachód z zadaniem organizowania życia gospodarczego.

Doświadczenia PKWN w 1944 r., działalność grup operacyjnych, wreszcie znaczne oddalenie 

się   frontu   sprawiły,   że   tempo   uruchomienia   przemysłu   było   na   terenach   za   Wisłą   szybsze   na 
obszarze wyzwolonym w połowie 1944 r. Poważną rolę w odbudowie gospodarki odegrała pomoc 
Związku Radzieckiego, w szczególności dostawy bawełny, materiałów  pędnych oraz żywności. 
Rozpoczęły się pierwsze prace nad odbudową Warszawy, polegające na oczyszczeniu miasta z min 
i pocisków, odbudowie mostów kolejowych i uruchomieniu komunikacji. W ciągu 4 miesięcy po 
wyzwoleniu, tj. od stycznia do maja 1945 r., ludność Warszawy zwiększyła się do 200 tys.

Zasadnicze znaczenie miały szybkie postępy w odbudowie transportu kolejowego. Wystarczy 

nadmienić, że liczba wagonów towarowych w ruchu zwiększyła się w pierwszym półroczu 1945 r. 
Z 2540 do ok. 24 tys. Do połowy tegoż roku na ziemiach należących do państwa polskiego przed 
rokiem 1939 uruchomiony został niemal w całości przemysł węglowy, częściowo zaś przemysł 
hutniczy,   metalowy,   skórzany,   włókienniczy   i   cukrowniczy.   Szybko   postępujące   wskażniki 

wzrostu   produkcji   niektórych   artykułów   przemysłowych   w   pierwszym   półroczu   ilustruje 
następująca tabela:

Nazwa artykułu

Produkcja 

miesiąc/na w 

1937 38

Kwiecień 

1945

Maj 1945

Czerwiec 1945

Węgiel kamienny
Stal
Ruda cynkowa i ołowiana
Cement
Przędza bawełniana

100
100
100
100
100

29.4
14.0
27.6
11.3

 7.9

42,6
22,0
31.7
15.3
12.8

58.6
31,8
52.2
28.0
22,6

Szczególnie duże były wysiłki inwestycyjne państwa w 1946 r. Wyniosły one 40 mld złotych ze 

środków własnych i 13 mld pochodzących z kredytów zagranicznych. Ponadto pewne dodatkowe 
środki   uzyskano   z   rewindykacji   i   odszkodowań   wojennych   oraz   z   dostaw   UNRRA, 
międzynarodowej organizacji, utworzonej w listopadzie 1943 r. z inicjatywy USA, W. Brytanii, 
ZSRR i Chin, której zadaniem było po zakończeniu działań wojennych przyjście z pomocą krajom 
alianckim   najbardziej   dotkniętym   wojną.   Inwestycje   skoncentrowano   na   tych   odcinkach,   które 
decydowały   o   odbudowie   całokształtu   życia   gospodarczego,   jak   przemysł   węglowy,   górniczy, 
kolejnictwo i urządzenia portowe. W dziedzinie rolnictwa polityka rządu zmierzała w kierunku 
odbudowy   gospodarstw   szczególnie   poszkodowanych   przez   wojnę,   likwidacji   odłogów, 
zaopatrzenia   chłopstwa   w   sprzęt   rolniczy   i   nawozy   sztuczne   i   udzielenia   pomocy   w 
zagospodarowaniu   gospodarstwom   powstałym   w   wyniku   reformy   rolnej   oraz   osadnikom 
przybyłym   na   Ziemie   Odzyskane.   Było   rzeczą   znamienną,   że   blisko   połowę   nakładów 
inwestycyjnych (ok. 41%) musiała w tym okresie pochłonąć odbudowa środków komunikacyjnych.

Polityka   inwestycyjna   rządu,   wsparta   wysiłkiem   mas   pracujących,   powodowała,   że   tempo 

wzrostu produkcji przemysłowej było w powojennej Polsce bardzo szybkie. Wskaźniki produkcji 
podstawowych artykułów przemysłowych wynosiły w stosunku do produkcji miesięcznej w 1938 
r.: w czerwcu 1945 r. – 36%, w grudniu – 60%, w marcu 1946 r. – 87%, a już we wrześniu tegoż 
roku – 100%, osiągając poziom przedwojenny. Rosło bardzo szybko zwłaszcza wydobycie węgla, 
które wyniosło w 1946 r. 47,3 mln ton, a więc przeszło dwukrotnie więcej niż w roku poprzednim. 
Jednocześnie   wzrosła   kilkakrotnie   w   porównaniu   z   1945   r.   zdolność   przewozowa   transportu 
kolejowego.

Jeszcze szybciej odbudowywał się przemysł na Ziemiach Odzyskanych, którego produkcja była 

w 1946 r. siedmiokrotnie wyższa niż w 1945 r., a jego udział w produkcji ogólnokrajowej wzrósł z 
8% do ponad 20%.

Poważne,   aczkolwiek   nie   tak   znaczne   jak   w   przemyśle,   były   osiągnięcia   w   rolnictwie.   Na 

trudności w tej dziedzinie gospodarki wpłynęły obok wzmiankowanego już zniszczenia zabudowań 
i   narzędzi   i   ogromnego   spadku   pogłowia,   masowe   ruchy   ludności   w   związku   ze   zmianami 
terytorialnymi  i słabość ekonomiczna nowych gospodarstw, obejmowanych przez parcelantów i 
repatriantów. Potrzebna tu więc była daleko idąca pomoc ze strony państwa, która wyraziła się w 
postaci przekazania wsi po bardzo niskich cenach wielkiej ilości zboża na cele akcji siewnej (w 
1945 r. 123 tys. ton) oraz znacznej ilości inwentarza żywego. Ponad 0,5 mln ha ziemi chłopskiej 
zostało zaoranych przez Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych.

W ciągu 1946 r. pomoc państwa dla rolnictwa znacznie wzrosła, m.in. trzykrotnie wzrosła ilość 

ziemi zaoranej przez PPTiMR i tyleż samo ilość nawozów sztucznych. Do końca tegoż roku chłopi 
otrzymali ok. 125 tys. koni oraz ok. 17 tys. sztuk bydła w ramach dostaw z UNRRA. W tym 
samym czasie odbudowano ponad 108 tys. zagród chłopskich. Prawie dwukrotnie wzrosła również 
ogólna powierzchnia zasiewów (z 1,8 mln ha w 1945/46 r. do 3,1 mln ha w 1946/47 r.).

W grudniu 1945 r. ceny artykułów przemysłowych na wolnym rynku (w przeliczeniu na żyto) 

były dwa i pół rażą wyższe niż w latach 1936-1938. W czerwcu 1946 r. w stosunku do marca 1939 
r.   stanowiły   już   tylko   103,7%.   Korzystniej   jeszcze   kształtowała   się   korelacja   cen   towarów 
przemysłowych w przeliczeniu na żywiec, który układał się znacznie poniżej lat przedwojennych. 
Zjawiska te pozwoliły państwu na zniesienie systemu świadczeń rzeczowych (czerwiec 1946 r.) i 
na zaopatrywaniu odtąd miast w oparciu o zakupy po cenach wolnorynkowych.

Ogólnie   biorąc,   zadania   gospodarcze   przewidziane   na   rok   1946   zostały   zrealizowane.   W 

rezultacie uzyskano ok. 40% produkcji rolnej (w zestawieniu ze średnią lat 1934-1988), ok. 70% 
produkcji przemysłowej i łącznie ok. 50% dochodu narodowego w porównaniu z 1938 r.

Osiągnięcia te pozwoliły na znaczną poprawę zaopatrzenia ludności w artykuły spożywcze. Po 

wielkich trudnościach stopniowo w ciągu 1946 r. nastąpiła pod tym względem wyraźna poprawa 
sytuacji.

d. Problemy przesiedleń i repatriacji w latach 1944 -1946 oraz osadnictwa na

Ziemiach Odzyskanych

Przed odrodzonym państwem stanął wielki problem natury demograficznej, problem przyjęcia 

wielkich   mas   ludności   polskiej,   znajdującej   się   dotychczas   poza   granicami   kraju   –   tak   na 
Wschodzie,   jak   i   na   Zachodzie.   Przeważająca   część   Polaków   zamieszkałych   na   ziemiach 
zabużańskich lub przebywających w dalszych częściach ZSRR wyrażała chęć osiedlenia się na 
terenie państwa polskiego. Jednocześnie ludność ukraińska i białoruska pragnęła przesiedlić się na 
Wschód – do Ukraińskiej i Białoruskiej SRR. Z drugiej strony powróciła do Polski z Zachodu fala 
tego typu repatriantów, jak osób wywiezionych do Rzeszy na roboty przymusowe lub osadzonych 
w  obozach  koncentracyjnych.   Wracała   także  do  kraju  wielka  rzesza  Polaków,  reemigrantów  z 
Anglii, Francji lub rozproszonych dotąd w różnych częściach świata, w tym dużo byłych żołnierzy 
formacji polskich na Zachodzie i uchodźców politycznych.

Ogromnym problemem demograficznym była sprawa zorganizowania osadnictwa polskiego na 

Ziemiach   Zachodnich   i   Północnych,   związana   z   równoczesnym   przesiedleniem   ludności 
niemieckiej do Niemiec. W drugiej połowie 1944 r. rozpoczęła się masowa ewakuacja ludności 
niemieckiej, zarządzona przez władze hitlerowskie i ucieczka wszystkich tych, którzy obawiali się 
odpowiedzialności za popełnione zbrodnie. Ruch ten przybrał następnie olbrzymie  rozmiary po 
rozpoczęciu przez armię radziecką ofensywy w styczniu 1945 r. Spowodował on, że Polska objęła 
Ziemie   Zachodnie   i   Północne   w   znacznym   stopniu   już   wyludnione;   w   chwili   przejmowania 
znajdowało się na nich zaledwie ok. 4 min ludności (przed wojną zamieszkiwało je 8,4 mln osób), 
z czego ok. l mln autochtonicznej ludności polskiej, etnicznych Polaków mających obywatelstwo 
niemieckie oraz prawie 3 mln Niemców.

Postanowienia   o   przesiedleniu   ludności   niemieckiej   m.in.   z   Polski   podjęła   już   konferencja 

poczdamska. W wykonaniu jej uchwał Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec ustaliła 20 listopada 
1945   r.   ramowy   plan   wysiedlania   Niemców   z   czterech   krajów,   a   mianowicie   z   Polski, 
Czechosłowacji,   Węgier   i   Austrii.   W   myśl   tego   planu   osoby   przesiedlane   z   Polski   miały   być 
kierowane do radzieckiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej, co też wkrótce nastąpiło. Po wydaniu 
przez Ministerstwo Administracji Publicznej odpowiedniego zarządzenia rozpoczęło się planowe, 
systematycznie przeprowadzane przesiedlanie Niemców. Objęło ono: w 1946 r. l 632 562 osób, w 
1947 r. – 538 324, w 1948 r. – 42 740, w 1949 r. – 61 449 a więc łącznie 2 275 075 osób. 
Niezależnie od tego ok. 600-700 tys. Niemców wyjechało samorzutnie lub zostało przesiedlonych 
jeszcze w okresie poprzedzającym planową akcję przesiedleńczą. Z około trzymilionowej ludności 
niemieckiej co najmniej 75% opuściło Polskę do stycznia 1947 r.

Należy   zaznaczyć,   że   cała   owa   akcja   przesiedleńcza,   w   przeciwieństwie   do   deportacji 

hitlerowskich przeprowadzanych  bestialskimi metodami i pociągających  za sobą masowe straty 
ludzkie, realizowana była, ogólnie biorąc, przy zachowaniu podstawowych zasad humanitaryzmu, 
mimo niełatwej sytuacji ekonomicznej kraju.

Jednocześnie   na   mocy   umów   o   wzajemnej   repatriacji,   zawartych   przez   PKWN   z   rządem 

Ukraińskiej, Białoruskiej (9 IX 1944) i Litewskiej SRR (22 IX 1944) wyjechało z Polski do ZSRR 
w latach 1945-1946 ponad 518 tys. osób narodowości ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej. W tym 
samym mniej więcej czasie przybyło ze Związku Radzieckiego do Polski ponad l mln 528 tys. 
Polaków. Ponadto jeszcze wcześniej – w 1944 r. – przybyło samorzutnie zza Buga co najmniej ok. 
200 tys. ludności polskiej, uchodzącej przed terrorystyczną działalnością skrajnych nacjonalistów 
ukraińskich. Przesiedleńcy ze Związku Radzieckiego, liczący zatem ponad 1,7 mln osób, osiedlali 
się w przytłaczającej większości na Ziemiach Odzyskanych.

Z Zachodu powróciło do Polski w latach 1944-1949 ok. 2,3 mln ludności, z czego ponad 85% w 

latach 1945-1946. Ta fala repatriantów osiedliła się częściowo na ziemiach „dawnych”, w znacznej 
jednak   mierze   również   na   odzyskanych.   Najliczniejsze   grupy   powracały   z   Niemiec,   następnie 
Anglii,   Francji   i   Belgii,   mniejsze   stosunkowo   z   krajów   Bliskiego   Wschodu   i   krajów 
amerykańskich, wreszcie ok. 30 tys. z Jugosławii.

Należy wreszcie wspomnieć  o trzecim  źródle napływu  osadników na Ziemie  Odzyskane.  Z 

przeludnionych lub zniszczonych działaniami wojennymi terenów centralnej i wschodniej Polski 
napłynęło tu do końca 1950 r. ponad 2,7 mln osób, z czego większość w latach 1945-1946. W 
rezultacie z końcem 1950 r. na ziemiach tych zamieszkiwało już 5 mln 894 tys. osób (z czego 95% 
stanowili Polacy).

Ogromną rolę w organizowaniu osadnictwa odegrały obie partie robotnicze, a zwłaszcza PPR. 

Przeprowadzono   na   szeroką   skalę   akcję   osadniczą;   do   pracy   w   komitetach   przesiedleńczych 
kierowano najlepszych  członków partii. Znajdowali się oni również w grupach wyjeżdżających 
osadników.

Od pierwszych dni po wyzwoleniu na Ziemie Odzyskane udawały się również grupy kolejarzy, 

łącznościowców,   specjalne   ekipy   fachowców   wysyłane   przez   zakłady   pracy   (tzw.   akcja 
patronacka).   Bardzo   ważną   rolę   odgrywały   grupy   operacyjne   Komitetu   Ekonomicznego   Rady 
Ministrów, których zadaniem było przejęcie i uruchomienie zakładów przemysłowych.

Akcję osadniczą utrudniały m.in. katastrofalne zniszczenia. Ponadto ziemie te stanowiły przez 

dłuższy czas bezpośrednie zaplecze frontu. Na niektórych terenach podjęło działalność podziemie 
pohitlerowskie, grupy tzw. wilkołaków (Wehrwolf). Nie zawsze też dobrze od początku układało 
się współżycie różnych grup osadników. Stworzenie nowego społeczeństwa wymagało czasu, a 
przede wszystkim normalizacji sytuacji. Władze państwowe i partyjne podejmowały w tym celu 
szereg skutecznych działań.

W zagospodarowaniu ZO szczególną rolę odegrało ludowe Wojsko Polskie, które rozminowało i 

oczyściło z rozmaitego rodzaju pocisków ponad 3 min ha ziemi, tj. blisko ⅓  całego terenu tych 
ziem,   niosąc   również   bardzo   wydatną   pomoc   w   odbudowie   dróg,   linii   kolejowych,   mostów 
kolejowych i drogowych. Dużą część tego typu prac wykonali również żołnierze radzieccy, m.in. 
rozminowali oni porty w Gdańsku i Szczecinie.

W   kwietniu   1945   r.   została   utworzona   –   na   mocy   rozkazu   Naczelnego  Dowództwa   WP   – 

specjalna Dywizja Rolno-Gospodarcza w składzie 6 pułków, która przejęła i zagospodarowała na 
Pomorzu Zachodnim 255 majątków o obszarze ponad 111 tys. ha wraz ze znajdującymi się w nich 
obiektami przemysłu rolnego. W czerwcu 1945 r. zainicjowano osadnictwo wojskowe (dla 40 tys. 
rodzin), na które przeznaczono 12 powiatów nadgranicznych, położonych  wzdłuż Odry i Nysy 
Łużyckiej.

Dokonano   wreszcie  –  zgodnie  z  koncepcją   osadnictwa   lansowaną   przez   PPR  –  zasadniczej 

przebudowy struktury agrarnej na Ziemiach Odzyskanych.

e. Podstawowe reformy spoleczno-ekonomiczne – reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu

Zasadnicze wytyczne dla przeprowadzenia zmian w stosunkach agrarnych nakreślone zostały w 

Manifeście PKWN. Przeprowadzenie reformy rolnej m.in. było w Manifeście uzasadnione potrzebą 

przyśpieszenia   odbudowy   kraju   i   zaspokojenia   „odwiecznego   pędu   chłopstwa   pracującego   do 
ziemi”.  Podstawowym  celem  reformy była  przebudowa w  Polsce ustroju rolnego  – likwidacja 
własności obszarniczej jako reliktu feudalnego, z którym nie zdołała się uporać II Rzeczpospolita – 
i w następstwie – uwłaszczenie i upełnorolnienie chłopstwa małorolnego i robotników rolnych. Tak 
pojęta, radykalna reforma rolna, mająca charakter rewolucji agrarnej, musiała się dokonać przy 
aktywizacji politycznej i współdziałaniu w jej przeprowadzeniu szerokich mas chłopskich.

Tymczasem   radykalizm   społeczny   chłopstwa,   czerpiący   swe   tradycje   z   antyobszarniczych   i 

antysanacyjnych wystąpień wsi w okresie międzywojennym i z lat dawniejszych, uległ w latach 
1939-1944 pewnemu osłabieniu, co wywołane było specyficzną atmosferą wojny i okupacji; w 
sytuacji, gdy całemu narodowi zagrażała biologiczna zagłada, na drugi plan schodziły zadawnione, 
tradycyjnie nurtujące masy antagonizmy społeczne. W nowej więc sytuacji, po wyzwoleniu, przed 
czynnikami   radykalnymi   i   rewolucyjnymi   –   przede   wszystkim   przed   PPR   –   stało   zadanie 
rozbudzenia   niejako   na   nowo   antyobszarniczego,   oddanego   ruchu   chłopskiego.   Jednocześnie 
należało   się   postarać   o   jak   najszybsze   wydanie   odpowiednich   aktów   ustawodawczych   jako 
podstawy prawnej dla przeprowadzenia reformy rolnej.

W   myśl   koncepcji   PPR  podstawowym   czynnikiem,   realizującym   tę   reformę,   miały   stać   się 

komitety podziału ziemi, złożone z robotników rolnych i małorolnych chłopów, a więc czynnik 
społeczny. Przeciwko przekazaniu reformy rolnej w ręce czynnika społecznego wystąpił jednak 
ówczesny kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych w PKWN, Andrzej Witos (brat przyrodni 
wybitnego   przywódcy   ruchu   ludowego   Wincentego   Witosa),   który   stanął   na   stanowisku   jej 
przeprowadzenia poprzez aparat administracyjny.

Spór zakończył się kompromisowo. 15 sierpnia 1944 r. KRN zatwierdziła jednomyślnie dekret 

PKWN o utworzeniu Urzędów Ziemskich (wojewódzkich i powiatowych), których zadaniem było 
przeprowadzenie   reformy.   Wyłączone   z   administracji   ogólnej,   podporządkowane   zostały   one 
bezpośrednio resortowi rolnictwa i reform rolnych, który określać miał zakres ich działalności i 
politykę. Obok dekretu przyjęta została rezolucja wniesiona przez PPR, poparta przez większość 
przedstawicieli PPS i SL, przewidująca kontrolę społeczną nad działalnością Urzędów Ziemskich, 
którą sprawować miały komisje ziemskie działające przy radach narodowych. W skład tych komisji 
wejść mieli chłopi bezrolni, małorolni i średniorolni oraz fachowcy z dziedziny rolnictwa oraz 
przemysłu rolnego.

Bezpośrednio po uchwaleniu dekretu o organizacji Urzędów Ziemskich rozwijała się polityczna 

akcja na rzecz przeprowadzenia reformy, inspirowana głównie przez PPR i radykalnych ludowców. 
Rezolucje   w   tym   kierunku   podejmowały   również   komitety   robotników   folwarcznych.   W   tej 
atmosferze ukazał się 6 września 1944 r. dekret PKWN o reformie rolnej zaakceptowany przez 
KRN. Po dyskusji zgodzono się na ustalenie w dekrecie jedynie górnej granicy nadziału, ustalając 
ją na 5 ha, pomijając całkowicie  sprawę granicy dolnej, stanowiącej  główny przedmiot  sporu. 
Dolna granica miała być uzależniona od liczby uprawnionych i zapasu ziemi w danym rejonie, a 
więc w drodze praktyki.

Zaznaczyć trzeba, że PPR szła raczej w kierunku mniejszych nadziałów w celu objęcia reformą 

możliwie jak największej liczby uprawnionych. Czynnik polityczny górował więc w tej koncepcji 
zdecydowanie   nad   ekonomicznym,   chodziło   o   to,   ażeby   poprzez   objęcie   reformą   jak 
najliczniejszych  mas  chłopskich związać  je trwale  z nowym  ustrojeni, z nową rzeczywistością 
polityczną.

Z uwagi na mały stosunkowo zapas ziemi przeznaczony do parcelacji niektórzy przedstawiciele 

S L wysunęli koncepcję objęcia reformą gospodarstwa już od 35 ha wzwyż, co jednak spotkało się 
ze zdecydowanym sprzeciwem PPR, PPS i większości przedstawicieli SL, był to bowiem pomysł 
mocno ryzykowny, mogący spowodować przejście na pozycje reakcyjne już nie tylko obszarników, 
ale także znacznej części bogatych chłopów.

Ostatecznie dekret PKWN postanawiał, że reformie rolnej podlegają majątki o obszarze powyżej 

100   ha   powierzchni   bądź   50   ha   użytków   rolnych,   natomiast   na   terenach   trzech   województw 

zachodnich – poznańskiego, pomorskiego i śląskiego – powyżej  100 ha, bez względu na ilość 
użytków rolnych. Na cele reformy rolnej miały przejść nadto nieruchomości ziemskie, stanowiące: 
a)   własność   skarbu   państwa,   b)   własność   obywateli   Rzeszy   Niemieckiej   i   obywateli   polskich 
narodowości   niemieckiej,   c)   własność   osób   skazanych   prawomocnie   za   zdradę   stanu,   za 
kolaborację z okupantem ze szkodą dla państwa lub ludności polskiej, d) nieruchomości ziemskie 
skonfiskowane z jakichkolwiek innych przyczyn.

Dekret postanawiał następnie, że o prawnym położeniu nieruchomości ziemskich należących do 

Kościoła katolickiego, względnie innych wyznań, zadecyduje Sejm Ustawodawczy.

Jak łatwo dostrzec, dekret skierowany był  przede wszystkim przeciwko klasie ziemiańskiej, 

przeciwko   obszarnictwu,   jako   najbardziej   reakcyjnej   części   społeczeństwa,   której   istnienie 
zaciążyło tak mocno na obliczu państwa w okresie międzywojennym. Jednocześnie jednak obok 
aspektu   społecznie   radykalnego   cechował   dekret   aspekt   radykalny   w   sensie   narodowym. 
Przewidywano bowiem przejęcie całej niemieckiej własności na ziemiach polskich, co spotkało się 
z powszechną aprobatą jako akt naprawy krzywd, popełnionych wobec narodu polskiego przez 
zachodniego sąsiada w czasie jego wielowiekowego „parcia na wschód” („Drang nach Osten”).

Obszar   gospodarstw   nowo   powstałych,   jak   i   karłowatych   uzupełnionych   nowym   nadziałem 

ziemi, nie mógł przekraczać 5 ha ziemi średniej jakości a w przypadku gospodarstw ogrodniczo-
warzywniczych – 2 ha. Zasadą reformy była jej powszechność, oznaczająca prawo do skorzystania 
z niej wszystkich uprawnionych. Jednak na terenach wyzwolonych w 1944 r. było to możliwe do 
zrealizowania   tylko   częściowo   z   uwagi   na   mały   zapas   ziemi   –   w   Rzeszowskim   dla   10-15% 
uprawnionych,   na   Lubelszczyźnie   i   Białostocczyźnie   w   nieco   wyższym   procencie.   Dekret 
zapowiadał,   że   dalsze   nadziały   ziemi   nastąpią   po   całkowitym   wyzwoleniu   wszystkich   ziem 
polskich.   Wysokość   cen   ziemi   określono   dla   nabywców   z   reformy   rolnej   na   bardzo   niskim 
poziomie,  ustalając  zarazem  bardzo dogodne warunki  spłat.  Nadawało  to reformie  prawdziwie 
ludowy charakter. Cena ziemi sięgała wysokości przeciętnego rocznego urodzaju z danego obszaru, 
a więc 15 cetnarów metrycznych żyta za l ha ziemi III klasy. Nabywający ziemię wpłacali przy 
obejmowaniu gospodarstwa 10% ceny kupna (wpłata ta mogła zostać odroczona na okres 3 lat), 
resztę zaś należności w ratach, rozłożonych na 10-20 lat. Dekret przewidywał również podział 
między chłopów inwentarza martwego i żywego z rozparcelowanych majątków.

Postanowienia   dotyczące   reformy   rolnej   nie   przewidywały   żadnego   odszkodowania   dla 

wywłaszczonych   obszarników.   Mogli   oni   natomiast   otrzymać   samodzielne   gospodarstwa   poza 
obrębem   wywłaszczonego   majątku   w   rozmiarach   przewidzianych   dekretem,   tj.   do   5   ha   lub 
korzystać z zaopatrzenia miesięcznego w wysokości uposażenia urzędnika państwowego VI grupy, 
a   więc   średnio   sytuowanego,   skoro   istniało   wówczas   w   Polsce   dwanaście   grup   urzędników. 
Zaopatrzenie to mogło być podwyższone dla osób, które wyróżniły się w walce z okupantem.

Dekret ustalał bardzo krótkie terminy realizacji parcelacji. Dnia 20 grudnia nabywcy zostali już 

w olbrzymiej większości wprowadzeni przez Urzędy Ziemskie w posiadanie nabytych  parceli i 
otrzymali tytuły własności. Realizacja reformy odbywała się w warunkach ostrej walki politycznej, 
przy   czynnym   niejednokrotnie   przeciwdziałaniu   elementów   reakcyjnych   i   sabotowaniu   jej   ze 
strony   części   konserwatywnie   usposobionego   aparatu   administracyjnego.   Jej   przeprowadzenie 
przyczyniło się jednak do istotnych zmian w układzie sił politycznych  i klasowych na korzyść 
obozu   ludowo-demokratycznego.   Obóz   PKWN   pozyskał   tą   drogą   poważną   część   chłopstwa, 
zwłaszcza biedoty wiejskiej.

Kontynuacja reformy rolnej na terenach wyzwolonych w 1945 r. przebiegała już w bardziej 

sprzyjających warunkach, przy znacznie większej aktywności klasy robotniczej i mas chłopskich. 
Władze Polski Ludowej w wyniku doświadczeń, uzyskanych w pierwszej fazie reformy, wydały 17 
stycznia 1945 r. szereg poprawek do dekretu z 6 września roku ubiegłego. Uwzględniono m. in. 
potrzeby nadziału ziemi dla chłopów średniorolnych, obarczonych dużą rodziną oraz konieczność 
konfiskaty ziemi osób skazanych za przestępstwa przewidziane w dekrecie O ochronie państwa z 
30 października 1944 r.

Ogólnie biorąc okres realizacji reformy na terenach nowo wyzwolonych był jeszcze krótszy niż 

w   Polsce   wschodniej   i   trwał   4-6   tygodni.   W   jej   przeprowadzeniu   duży   udział   miała   klasa 
robotnicza. W brygadach robotniczych działających w tej akcji uczestniczyło 8 tys. robotników, z 
czego   ok.   4   tys.   członków   PPR.   Aktywność   chłopstwa   ujawniła   się   przede   wszystkim   w 
województwach centralnych, szczególnie w województwie kieleckim, oraz w szeregu powiatów 
województw – warszawskiego, łódzkiego i krakowskiego. Najmniej aktywny był udział chłopstwa 
w województwie poznańskim i pomorskim, gdzie liczba chłopów uprawnionych do korzystania z 
reformy rolnej była niewielka, a najwięcej otrzymali  robotnicy folwarczni. Wystąpiło tu nawet 
zjawisko niechęci robotników rolnych do brania ziemi z reformy rolnej, a nawet miały miejsce 
wypadki zrzekania się już otrzymywanych nadziałów. Wynikało to w dużej mierze z odmiennej, 
niż   w   Polsce   centralnej,   struktury   agrarnej.   W   tych   województwach   wykształciła   się   wielka 
własność   ziemska   typu   kapitalistycznego,   z   minimalnymi   pozostałościami   feudalnych   form 
wyzysku  robotnika rolnego, którego położenie zbliżone było do pozycji społecznej proletariatu 
miejskiego. Taki robotnik rolny nie dążył już często do zdobycia własnej gospodarki, zadowalając 
się,   lepszą   niż   w   innych   częściach   Polski,   dotychczasową   pozycją   socjalną.   Dlatego   też   w 
województwach   zachodnich   określono   znacznie   większy   areał   działek   osadniczych   aniżeli   w 
pozostałych województwach. Górną granicę nadziału dla parcelanta podniesiono tu z 5 do 7 ha.

W połowie 1945 r. po powstaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i dojściu do głosu 

czynników politycznych związanych z Mikołajczykiem (zob. niżej) doszło do prób zahamowania i 
wypaczenia rewolucyjnego charakteru reformy. Znalazło to wyraz w szeroko rozwiniętej przez te 
sfery kampanii propagandowej na rzecz „poprawienia” reformy rolnej oraz utrzymania na Ziemiach 
Odzyskanych   starej   struktury   agrarnej.   Według   tych   koncepcji   zachowane   miały   tam   zostać 
wszystkie   gospodarstwa   w   kategoriach   od   5   do   100   ha   a   folwarki   miały   być   podzielone   na 
gospodarstwa o przeciętnej powierzchni 30 ha.

Po   powrocie   Mikołajczyka   uległa   również   ożywieniu   akcja   zmierzająca   do   reprywatyzacji 

niektórych  majątków  na ziemiach dawnych  pod najrozmaitszymi  pozorami.  Akcja ta, choć nie 
przybrała zbyt wielkich rozmiarów i objęła głównie folwarki o obszarze poniżej 100 ha, wywołała 
jednak nastroje niepokoju i niepewności wśród części parcelantów. Spotkała się też z energiczną 
kontrakcją PPR i całego bloku rewolucyjno-demokratycznego, która doprowadziła do ogłoszenia 
uchwały Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych (l l VIII 1945) stwierdzającej, 
że żaden chłop, który objął działkę z reformy rolnej, nie może być z niej usunięty.

Podstawowa część ziemi obszarniczej na ziemiach dawnych uległa parcelacji w latach 1944-

1945. W okresie późniejszym (1946-1949) parcelowano już przeważnie tylko pojedyncze majątki, 
obsadzając dodatkowo wolne jeszcze działki. Do l stycznia 1949 r. przejęto na cele reformy ogółem 
9707 obiektów o łącznym  obszarze 3 485 600 ha, z czego rozparcelowano l mln 210 tys. ha, 
wyłączono  zaś   spod  parcelacji   l 306  300 ha  ziemi  na  różne  cele   użyteczności   publicznej,  jak 
szkolnictwo   zawodowe   i   ogólne,   wreszcie   na   Państwowe   Gospodarstwa   Rolne.   W   posiadaniu 
Państwowego Funduszu Ziemi pozostało 734 600 ha. przeznaczonych na powiększenie PGR, dla 
spółdzielni   produkcyjnych,   samorządu   terytorialnego,   administracji   lasów   państwowych   itd. 
Należy dodać, że w ręce chłopskie przeszło nadto na ziemiach dawnych w tym okresie 736 tys. ha 
ziem poniemieckich oraz ok. 400 tys. ha ziem po ludności ukraińskiej repatriowanej do ZSRR. Na 
Ziemiach Odzyskanych osadnicy uzyskali 3 685 600 ha ziemi.

W   wyniku   reformy   rolnej   powstało   w   Polsce   814   tys.   nowych   gospodarstw   (466   900   na 

Ziemiach  Odzyskanych,  347 100 na ziemiach  dawnych)  a 254 400 upełnorolniono. Przeciętna 
wielkość   nowo   utworzonego   gospodarstwa   wynosiła   na   ziemiach   dawnych   –   5,4   ha,   na 
odzyskanych – 7,9 ha. Szacuje się, że po wojnie ponad ¼ ogółu gospodarstw w Polsce powstała w 
wyniku reformy rolnej i osadnictwa na Ziemiach Odzyskanych.

Do podstawowych konsekwencji reformy zaliczyć należy: likwidację obszarnictwa jako klasy 

społecznej, unicestwienie skutków niemieckiej działalności kolonizacyjnej i wreszcie – złagodzenie 
głodu ziemi wśród chłopstwa i jego „ześredniaczenie”; obszar ziemi ornej przypadający na głowę 

ludności rolniczej wzrósł z 0,96 ha w 1931 r. do 1,44 ha w 1949 r. a więc o 50%.

Trzeba wreszcie zaznaczyć, że niezależnie od realizacji poprzez reformę podstawowych zadań o 

charakterze demokratycznym, poważne znaczenie dla dalszej ewolucji rolnictwa, już w kierunku 
socjalistycznym,   miało   utworzenie   w   ramach   owej   reformy   sieci   państwowych   gospodarstw 
rolnych, obejmujących ok. 12% użytków rolnych oraz przejęcie przez państwo 3,5 min ha lasów i 
ponad 1050 obiektów przemysłu rolnego.

*

*    *

Drugą   z   podstawowych   reform   decydujących   o   kierunku   rozwoju   Polski,   równej   wagi   dla 

umocnienia władzy ludowej i nadania określonego kierunku dalszym przeobrażeniom społeczno-
politycznym   w   powojennej   Polsce   –   była   nacjonalizacja   kluczowych   gałęzi   przemysłu.   Ażeby 
wyjaśnić   jej   genezę,   trzeba   przypomnieć,   że   wraz   z   wyzwoleniem   rozpoczął   się   na   ziemiach 
polskich   proces   rewolucji   społecznej,   przy   czym   jednym   z   jego   głównych   przejawów   było 
przejmowanie przez klasę robotniczą i zabezpieczanie na rzecz państwa wielkich fabryk i zakładów 
przemysłowych.

Zadanie to wykonywały niemal we wszystkich przedsiębiorstwach komitety fabryczne, których 

część   powstała   z   inicjatywy   partii   robotniczych   i   związków   zawodowych,   jeszcze   w   okresie 
okupacji lub w przeddzień wyzwolenia, większość zaś dopiero w momencie wyzwolenia kraju. 
Wiele fabryk ocalało tylko dzięki czujności i odwadze komitetów fabrycznych, które w okresie 
okupacji sabotowały wywóz i rozbiórkę maszyn,  ochraniały zakłady przed wysadzeniem ich w 
powietrze,   ukrywały   dla   przemysłu   polskiego   wiele   narzędzi   i   surowców.   Były   one   również 
niejednokrotnie inicjatorami i organizatorami akcji uruchamiania fabryk w pierwszych dniach po 
wyzwoleniu.  Tę ostatnią  rolę wypełniały również wspomniane  już grupy operacyjne  do spraw 
przemysłu.

Jako jedno z najpilniejszych zadań w dziedzinie ekonomicznej uważano ustalenie odpowiednich 

form współpracy komitetów fabrycznych z tworzącą się władzą przemysłową. Znalazło to wyraz w 
decyzji PKWN o powoływaniu trzyosobowych tymczasowych zarządów zakładów fabrycznych, w 
skład których wchodził jako przewodniczący zarządu dyrektor fabryki oraz dwaj członkowie – 
delegat   rady   zakładowej   i   przedstawiciel   miejscowej   rady   narodowej.   Takie   trzyosobowe 
kierownictwo miało kojarzyć w swym składzie czynnik fachowy, reprezentowany przez dyrektora, 
czynnik społeczny – wyrażający interesy załogi oraz czynnik polityczny, nadający pracy zakładu 
kierunek zgodny z ogólnymi tendencjami polityki gospodarczej państwa ludowego. W dalszych 
poczynaniach   partie   robotnicze   –   PPR   i   PPS   –   rozwinęły   szeroką   akcję,   zmierzającą   do 
podporządkowywania   komitetów   fabrycznych   i   rad   zakładowych   jednemu   ośrodkowi 
organizacyjnemu – związkom zawodowym.

Z   końcem   lutego   1945   r.   Ministerstwo   Przemysłu   poprzez   utworzone   centralne   zarządy   i 

zjednoczenia   przemysłowe   rozpoczęło   przekształcanie   zarządów   tymczasowych   w 
podporządkowane jednostkom nadrzędnym dyrekcje fabryk. W tym samym mniej więcej czasie 
Komisja Centralna Związków Zawodowych (KCZZ) przedłożyła rządowi projekt dekretu o radach 
zakładowych, który jednak – wskutek różnych trudności – wszedł w życie dopiero w maju tegoż 
roku. Dekret ten zamykał pierwszy okres tych wszystkich przeobrażeń, w wyniku których wielki i 
średni przemysł przeszedł na zawsze w ręce narodu.

W   miesiącach   letnich   i   jesienią   1945   r.,   bezpośrednio   po   przyjeździe   Mikołajczyka,   miały 

miejsce próby reprywatyzacji fabryk. Ułatwiał je brak prawnego zabezpieczenia tych  przemian 
społeczno-ustrojowych,   które   dokonały   się   już   w   przemyśle,   a   mianowicie   –   brak   ustawy   o 
nacjonalizacji. Zarówno ta okoliczność, jak i oddolne żądania załóg fabrycznych skłoniły PPR i 
PPS   do   wystąpienia   w   końcu   1945   r.   z   inicjatywą   wydania   tego   typu   ustawy,   co   zresztą 
zadeklarowano   już  na I  Kongresie   Związków   Zawodowych  w  listopadzie   1945 r.  W  wydaniu 
ustawy o nacjonalizacji przemysłu partie obozu demokratycznego, z PPR na czele, widziały prawne 
usankcjonowanie rewolucyjnych przeobrażeń już dokonanych w przemyśle i tym samym ważny 

czynnik normalizacji stosunków politycznych i gospodarczych w kraju.

Rządowy projekt ustawy o nacjonalizacji, opracowany na wniosek PPR i PPS, oparty był na 

czterech   następujących   zasadach:   przejęcia   na   własność   państwa   wszelkiego   mienia 
poniemieckiego w trybie konfiskaty; przejęcia przez państwo, za odszkodowaniem, przedsiębiorstw 
zatrudniających  powyżej   50  pracowników   na  jedną  zmianę,  mających   kluczowe   znaczenie   dla 
gospodarki narodowej; przekazania przez państwo samorządowi terytorialnemu lub spółdzielczości 
przedsiębiorstw,   opartych   wyłącznie   lub   głównie   na   miejscowych   surowcach   i   produkujących 
przede wszystkim dla potrzeb lokalnych; zwrotu właścicielom tych przedsiębiorstw, które w dniach 
wyzwolenia   kraju   objął   tymczasowy   zarząd   państwowy,   które   jednak   na   mocy   ustawy   nie 
podlegały nacjonalizacji.

Głównym oponentem ustawy o nacjonalizacji przemysłu, wniesionej pod obrady KRN w dniach 

2-3 stycznia 1946 r., było kierowane przez Mikołajczyka Polskie Stronnictwo Ludowe. Atakowało 
ono dwa postanowienia projektu ustawodawczego, a mianowicie – zakres nacjonalizacji i zasadę 
odszkodowań.

W   szczególności   domagało   się   PSL   podniesienia   dolnej   granicy   dla   nacjonalizowanych 

zakładów   z   50   do   100   robotników,   zatrudnionych   na   jedną   zmianę.   Oznaczało   to   w   zasadzie 
wyłączenie spod nacjonalizacji całego przemysłu średniego. W praktyce natomiast zachowano by 
prywatną   własność   prawie   całych   działów   wytwórczości   przemysłowej,   takich   jak   przemysł 
elektrotechniczny, garbarski, drzewny, konfekcyjny i papierniczy, w których w ówczesnej Polsce 
dominowały   przedsiębiorstwa   średnie.   Uniknęłoby   nacjonalizacji   40%   spośród   ogółu 
przedsiębiorstw   przewidzianych   ustawą   projektowaną   przez   partie   robotnicze,   zatrudniających 
ponad l min ludzi. Równocześnie zostałby w dużej mierze uratowany stan posiadania  polskiej 
narodowej burżuazji, która lokowała swe kapitały przede wszystkim w przemyśle średnim, podczas 
gdy   w   wielkiej   wytwórczości   przemysłowej,   której   upaństwowienia   PSL   nie   kwestionowało, 
przeważał kapitał obcy.

Odrzucanie   przez   to   stronnictwo   zasady   wszelkiego   odszkodowania   dla   wywłaszczonych 

przemysłowców było zjawiskiem pozornie paradoksalnym, gdyż stawiało ono PSL na pierwszy 
rzut oka w rzędzie sił bardziej radykalnych od obu partii robotniczych. W istocie rzeczy jednak był 
to   po   prostu   chwyt   demagogiczny.   Zgadzając   się   na   wypłacenie   odszkodowań   zagranicznym 
kapitalistom,   projektodawcy   ustawy   chcieli   wytrącić   broń   z   ręki   reakcyjnym   i   antypolskim 
ośrodkom na Zachodzie, pomawiającym Polskę o łamanie prawa międzynarodowego. Odrzucenie 
tej zasady mogłoby stanowić pretekst do gospodarczego izolowania Polski od krajów zachodnich. 
Tymczasem   polityka   PSL   właśnie   zmierzała   do   skomplikowania   sytuacji   międzynarodowej 
państwa   polskiego,   usiłowała   doprowadzić   do   bezpośredniego   zaangażowania   mocarstw 
zachodnich do walki przeciwko upaństwowieniu przemysłu, ażeby drogą zewnętrznego nacisku na 
rząd spowodować w ogóle odłożenie całej reformy.

PPR  i  PPS  stały na  stanowisku  wypłacenia  ekwiwalentu  byłym  zagranicznym  posiadaczom 

fabryk,   jednak   w   takiej   wysokości   i   na   takich   warunkach,   które   by   nie   zahamowały   tempa 
odbudowy i rozwoju gospodarki kraju. Trzeba nadto pamiętać, że spłatą odszkodowań miała być 
objęta jedynie V? przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji. Wynikało to stąd, że wyłączono od 
tej zasady wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe znajdujące się na terenie Ziem Odzyskanych a 
nadto te wszystkie przedsiębiorstwa, leżące na ziemiach dawnych, które były kontrolowane przez 
kapitał niemiecki, dalej stanowiące własność osób, które zbiegły do nieprzyjaciela, wreszcie tzw. 
majątek opuszczony, którego właściciele lub ich bezpośredni spadkobiercy zginęli w czasie wojny.

Zasada   odszkodowań   dla   zagranicznych   kapitalistów   została   faktycznie   zrealizowana 

wieloetapowe,   w   okresie   10-15   lat   powojennych,   w   drodze   dwustronnych   umów   z 
zainteresowanymi państwami kapitalistycznymi.

Ostatecznie   jednak   PSL,   nie   chcąc   uchodzić   za   stronnictwo   wsteczne,   w   trzecim   czytaniu 

głosowało   na   rzecz   uchwalenia   ustawy.   Obie   reformy   –   nacjonalizacja   przemysłu   wielkiego   i 
średniego oraz reforma rolna – miały decydujące znaczenie w procesie przekształceń struktury 

społecznej. Były rewolucyjnymi aktami władzy ludowej i stanęły u podstaw formowania się ustroju 
socjalistycznego. Reforma rolna zniosła ziemiaństwo jako klasę, poprawiła strukturę gospodarstw 
chłopskich,   przyczyniła   się   do   likwidacji   przeludnienia   agrarnego   i   głodu   ziemi   na   wsi. 
Nacjonalizacja przemysłu doprowadziła do likwidacji burżuazji jako klasy i radykalnie zmieniła 
sytuację robotników. Zmiany te były tym  głębsze, że równolegle z omawianymi  tu reformami 
przebiegały   reformy   ustroju   politycznego,   stwarzające   prawne   podstawy   władzy   ludowej, 
proklamujące powszechne prawo do pracy, ochrony zdrowia i opieki społecznej, wprowadzające 
nowy system instytucji politycznych, administracyjnych, socjalnych i kulturalnych.

f.

Walka polityczna z reakcyjnym podziemiem i siłami legalnej opozycji

Utrwalanie władzy ludowej i budowa zrębów nowej państwowości dokonywały się w ostrej 

walce politycznej z siłami reakcyjnymi. W walce tej siły rewolucyjnej lewicy, którym przewodziła 
PPR, znajdowały się w ofensywie, siły zaś związane z obozem londyńskim w wyraźnym odwrocie. 
Wzmiankowany już poprzednio rozłam na emigracji i wyjście ludowców z rządu emigracyjnego 
przyczyniło się również w kraju do pogłębienia tarć w tym obozie. Porozumienie moskiewskie, w 
wyniku którego weszła do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej grupa liberalnych polityków 
burżuazyjnych   i   drobnomieszczańskich   z   Mikołajczykiem   na   czele,   nie   zmieniło   zasadniczego 
charakteru władzy w kraju, której trzonem były nadal siły związane z rewolucyjną lewicą.

Powrót byłego premiera rządu emigracyjnego do kraju wzmógł jednak nadzieje sił o orientacji 

prozachodniej, nastawionych konserwatywnie i tradycjonalistycznie, na możliwość przechwycenia 
władzy przez prawicę społeczną i zahamowania procesu rewolucyjno-demokratycznych  reform. 
Siły   te   w   różnych   miastach   Polski   zgotowały   Mikołajczykowi   owacyjne   powitania,   które 
przekształciły   się   w   manifestacje   o   charakterze   antyrządowym.   Najgroźniejsze   ze   wszystkich 
poczynań  obozu konserwatywnego  były,  próby reprywatyzacji majątków  ziemskich i zakładów 
produkcyjnych, które podkopywały wiarę w siłę i trwałość władzy ludowej, wzmagały niepewność 
wśród elementów wahających się i osłabiały dynamizm działania sił rewolucyjnych.

Jednocześnie nastąpiło przegrupowanie sił politycznych. Porozumienie moskiewskie pozwalało 

zwolennikom Mikołajczyka zalegalizować własne stronnictwo, które w kilka tygodni później w 
końcu sierpnia 1945 r., dla odróżnienia od lewicowego SL, przemianowali na Polskie Stronnictwo 
Ludowe (PSL). Legalne możliwości działania uzyskało również Stronnictwo Pracy (SP) Karola 
Popielą. Rozwiązała się natomiast Rada Jedności Narodowej, stanowiąca polityczną organizację 
stronnictw popierających dotąd rząd londyński. Nastąpiła także likwidacja Delegatury tego rządu. 
RJN w ostatniej swej uchwale orzekła, że walka o zmianę ustroju powinna toczyć się odtąd na 
płaszczyźnie   opozycji   legalnej,   kierowanej   przez   Mikołajczyka.   Stanowisko   to   wypływało   z 
określonej   oceny   sytuacji   międzynarodowej   ze   strony   PSL   i   czynników   popierających   to 
stronnictwo. Natomiast czynniki skrajnie prawicowe liczyły na konflikt między ZSRR a państwami 
zachodnimi i możliwy rychły wybuch nowej, trzeciej wojny światowej i dlatego pozostawały w 
podziemiu.   Przywódcy   PSL   zakładali,   że   wojna   między   zwycięskimi   sojusznikami   jest   w 
najbliższej   przyszłości   wykluczona,   natomiast   o   układzie   sił   w   świecie   zadecyduje   przewaga 
ekonomiczna, należąca do USA. Skoro zbrojna interwencja angloamerykańska w sprawie Polski 
nie wchodziła w rachubę, należało obrać taktykę kompromisu, podkreślając potrzebę przyjaznego 
współżycia   polsko-radzieckiego,   dążąc   przez   ewolucję,   legalnymi   środkami   do   stopniowego 
opanowania   aparatu   państwowego.   Według   przywódców   PSL   jedynym   zwłaszcza   realnym 
sposobem zdobycia władzy były wybory sejmowe, w których spodziewali się odnieść zwycięstwo. 
Dlatego   też   kierowali   cały   swój   wysiłek   na   odpowiednie   przygotowanie   się   do   wyborów, 
odsuwając na dalszy plan innego typu problematykę.

Kierownictwo   tej   partii   dobrze   rozumiało,   że   z   braku   innych   zalegalizowanych   stronnictw 

burżuazyjnych wszystkie żywioły prawicowe oddadzą swe głosy w wyborach na rzecz PSL. Istniał 
pod   tym   względem   przykład   Węgier,   gdzie   zakaz  wystawienia   list   skrajnie   prawicowych 

doprowadził do głosowania całej prawicy na węgierski odpowiednik PSL, a mianowicie na Partię 
Drobnych  Rolników,  która  uzyskała  wskutek  tego  ok. 60%  głosów. Zwolennicy Mikołajczyka 
liczyli się z taką samą ewentualnością.

Wśród stronnictw zalegalizowanych w lecie 1945 r. istniało jeszcze drugie stronnictwo stojące 

w zasadzie na gruncie systemu kapitalistycznego – Stronnictwo Pracy (SP). Jednak zgoda na jego 
zalegalizowanie została uzależniona od połączenia prawicowej grupy tego stronnictwa, kierowanej 
przez Karola Popielą, z grupą demokratyczno-lewicową, tzw. grupą „Zrywu” z Feliksem Widy-
Wirskim i Zygmuntem Felczakiem na czele. SP nabrało wskutek tego dwoistego charakteru, co 
poderwało   możliwość   jego   wpływów   politycznych.   W   połowie   1946   r.   działacze   „Zrywu” 
opanowali kierownictwo stronnictwa (grupa Popielą opuściła wtedy szeregi tego ugrupowania) i 
pod  ich   kierownictwem   SP   istniało   jeszcze   do  1949   r.,  kiedy  to   włączyło   się   do  Stronnictwa 
Demokratycznego.

Prawicowi   socjaliści   z   WRN   również   uznali   Rząd   Jedności   Narodowej   i   próbowali 

zalegalizować swoją organizację w tym celu, ażeby zyskać legalną płaszczyznę do walki z władzą 
ludową.   Usiłowania   te   zakończyły   się   jednak   niepowodzeniem,   wobec   czego   grupa   ta   z 
Zygmuntem Żuławskim na czele próbowała utworzyć nową partię pod nazwą Polska Partia Socjal-
Demokratyczna (PPSD). Gdy i to się nie powiodło, Żuławski wezwał członków podziemnej PPS-
WRN do wstępowania w szeregi odrodzonej PPS, celem opanowania poszczególnych ogniw tej 
partii i zmiany jej oblicza politycznego w kierunku typowo reformistycznym. Nie powiodły się 
również   próby   legalizacji   Stronnictwa   Narodowego.   Prowadziła   ono   nadal   swą   działalność 
polityczną o charakterze antyludowym pozostając w podziemiu.

Obok   podziemia   politycznego   istniało   w   kraju   podziemie   zbrojne   o   charakterze 

terrorystycznym. Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w celu jego likwidacji 
(bądź   przynajmniej   ograniczenia   jego   rozmiarów)   został   wydany   2   sierpnia   1945   r.   dekret   o 
amnestii w stosunku do osób związanych z konspiracją prolondyńską. Skorzystało z niego ok. 42 
tys.  osób, powracających  do legalnego życia:  prawie wszyscy członkowie BCh, znaczna część 
akowców,   nieznaczna   natomiast   tylko   grupa   NSZ-owców.   Z   podziemia   wyszły   więc   przede 
wszystkim elementy ludowo-liberalne, reformistyczne i burżuazyjne, jak SL-Roch i BCh, SP, PPS-
WRN i znaczna część AK, zwłaszcza z jej dołowych ogniw. Ugrupowania te nie zaangażowały się 
zbrojnie przeciwko władzy ludowej.

Nie   skorzystała   natomiast   z   amnestii   część   kadry   dowódczej   AK   i   odłamy   stojące   jeszcze 

znacznie bardziej od niej na prawo, jak NSZ i grupy politycznie bliskie tej organizacji. AK została 
wprawdzie w styczniu 1945 r. formalnie rozwiązana, ale rozkazy likwidacyjne nakazywały ukryć 
broń i zachować zasadniczą sieć organizacyjną wraz z kadrami. Z części politycznie dobranej kadry 
akowskiej zaczęto tworzyć organizację „Nie”, której zadaniem była walka dywersyjna z władzą 
ludową.   Organizacja   istniała   krótko;   już   w   maju   została   rozwiązana   jako   nieprzydatna.   W   jej 
miejsce, na bazie materialnej AK i z wykorzystaniem niektórych jej powiązań kadrowych, powstała 
(2 IX 1945) nowa organizacja nazwana Wolność i Niezawisłość (WiN).

W   swych   enuncjacjach   politycznych   WiN   popierała   PSL   uważając   je   za   legalną   partię 

opozycyjną. WiN wychodziła z założenia, że tego typu legalna opozycja winna być wspierana i 
niejako uzupełniana przez działalność antyrządową o charakterze konspiracyjnym. WiN w zasadzie 
odżegnywała   się   od   walki   zbrojnej   o   władzę,   jednak   w   praktyce   rozwijała   działalność 
terrorystyczną,  skierowaną przeciwko poszczególnym  funkcjonariuszom aparatu państwowego i 
aktywniejszym członkom PPR.

Podziemie oparte na NSZ miało charakter faszystowski i wysuwało na plan pierwszy w swej 

działalności akcje typowo terrorystyczne i dywersyjne. Odrzuciło ono porozumienie moskiewskie i 
uznawało nadal rząd Arciszewskiego. Przede wszystkim jednak liczyło na rychły wybuch nowej, 
trzeciej wojny światowej, w której państwa zachodnie, wespół z uzależnionymi  teraz od siebie 
Niemcami – uderzą na Związek Radziecki, dokonując zarazem poprzez swą interwencję zbrojną 
obalenia ustroju demokracji ludowej w Polsce i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. 

Niezawodnym środkiem militarnym do pokonania ZSRR miała być – zdaniem tych kół – broń 
atomowa   znajdująca   się   w   wyłącznym   posiadaniu   Amerykanów.   Skrajni   reakcjoniści,   bezsilni 
wobec   nowego   ustroju,   wiązali   jedyną   i   ostatnią   nadzieję   z   wojną,   nie   wierzyli   natomiast   w 
możliwości   zwycięstwa   wyborczego.  Nie  zamierzali   oni  czekać  z   założonymi  rękami   na  ową, 
oczekiwaną przez siebie trzecią wojnę światową, lecz poprzez skrajne zaognienie stosunków w 
Polsce   dążyli   do   przyspieszenia   konfliktu   zbrojnego   anglosasko-radzieckiego.   Obok   oddziałów 
NSZ   istniało   wówczas   w   Polsce   szereg   innych,   mniejszych   ugrupowań   konspiracyjno-
terrorystycznych,   samodzielnych   organizacyjnie,   ale   zbliżonych   do   nich   pod   względem 
politycznym.

Według obliczeń szacunkowych oddziały terrorystyczne w 1946 r. liczyły około 60 tys. ludzi. 

Dodać   do   tego   trzeba   ok.   6   tys.   członków   nacjonalistyczno-terrorystycznych   organizacji 
ukraińskich, a mianowicie tzw. Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) i Organizacji Ukraińskich 
Nacjonalistów (OUN), które działały na południowo-wschodnich terenach przygranicznych.

Działalnością   terrorystyczną   objęte   były   przede   wszystkim   województwa:   białostockie, 

lubelskie, rzeszowskie, warszawskie, krakowskie i kieleckie. W latach 1944-1947 bandy dokonały 
blisko 30 tys. napadów, zamordowały około 16 tys. działaczy lewicowych, m.in. z rąk ukraińskich 
nacjonalistów poniósł śmierć wiceminister obrony narodowej gen. K. Świerczewski. Największa 
liczba napadów – 10 tys. – miała miejsce w 1946 r., najwięcej osób zamordowanych – ok. 8 tys. – 
było w 1945 roku.

Spośród najaktywniejszych sił kontrrewolucyjnych, działających w ówczesnej Polsce, można 

zatem wyodrębnić, z punktu widzenia głoszonej przez nich taktyki, trzy zasadnicze kierunki: tzw. 
legalną   opozycję   (której   zasadniczy   trzon   stanowiło   PSL),   pokładającą   swoje   nadzieje   w 
zwycięstwie   wyborczym   i   do   tego   zasadniczego   celu   dostosowującą   całą   swoją   działalność 
polityczną; część podziemia, która głosiła odrzucenie walki zbrojnej, a prowadzenie- działań o 
charakterze   politycznym;   faszystowsko-terrorystyczny   nurt   konspiracji,   traktujący   swą   akcję 
terrorystyczną jako jeden ze środków do wywołania wojny, która miała ostatecznie zadecydować o 
przyszłym  przewrocie politycznym  w kierunku skrajnie reakcyjnym.  Wszystkie wymienione tu 
kierunki nie działały w ścisłej od siebie izolacji, a przeciwnie – częstokroć ich działalność luźniej 
lub  ściślej   zazębiała  się  z   sobą.   Wszystkie  zmierzały  do  jednego  określonego   celu  –  obalenia 
władzy ludowej i bliżej lub dalej idącej odbudowy stosunków kapitalistycznych.

Politycznym i militarnym siłom prawicy przeciwstawiały się siły bloku lewicy rewolucyjnej, 

którym przewodziła PPR, oraz partie z nią współdziałające – PPS, SL i SD. Potem dopiero – od 
połowy 1946 r. – przyłączyły się do bloku: grupa secesyjna z PSL oraz Stronnictwo Pracy. PPR 
była   główną   siłą   motoryczną   budownictwa   ludowego   państwa   i   rewolucyjnych   przeobrażeń. 
Bojowa i ofiarna działalność jej mas członkowskich była czynnikiem dynamizującym wszystkie 
siły  rewolucyjno-demokratyczne,   które  zespalała  i  nadawała  rozmach  ich   działaniu.   PPR  była, 
stwierdzała to, partią marksistowską, kierowała się ideologią marksizmu-leninizmu. W codziennej 
pracy   masowo-politycznej   w   pierwszych   latach   po   wyzwoleniu   nie   wysuwała   haseł 
socjalistycznych,  akcentowała  natomiast  mocno  postulaty radykalno-demokratyczne.  Tak pojęta 
taktyka partii znajdowała odbicie zarówno w lutowym, jak i majowym plenum PPR w 1945 r., na 
których wskazywano, że partia nie zamierza bynajmniej wyrzekać się socjalizmu, ale drogę do tego 
celu   widzi   poprzez   zbudowanie   w   Polsce   demokracji.   Nie   miała   to   być   jednak   demokracja 
rozumiana tradycyjnie – burżuazyjna, lecz z gruntu odmienna – demokracja typu ludowego.

Koncepcja  demokracji  ludowej  w  ogólnym  zarysie  rodziła  się  wcześniej  w marksistowskiej 

myśli   teoretycznej,   wyprzedzając   powstanie   Polski   Ludowej.   Konkretyzowała   się   jednak   na 
gruncie   działalności   partii   w   toku   przeobrażeń   ludowo-demokratycznych.   Rewolucja   agrarna 
likwidująca   obszarnictwo   i   przejęcie   przez   państwo   kluczowych   obiektów   przemysłowych, 
pozbawiające burżuazję podstaw władzy gospodarczej i politycznej, określały podstawową treść 
społeczną   tej   koncepcji   polityczno-ustrojowej.   Polityczną   formą   rewolucyjno-demokratycznego 
frontu narodowego i podstawą PKWN, Rządu Tymczasowego a następnie Tymczasowego Rządu 

Jedności   Narodowej   była   koalicja   partii,   akceptujących   walkę   o   utrwalenie   i   pogłębianie 
demokracji środkami rewolucyjnymi, choć w tym ostatnim rządzie istniała już grupa polityczna o 
charakterze opozycyjnym.

Utrwaleniu i umocnieniu przewodniej roli klasy robotniczej  jako głównej siły owego obozu 

służyło zacieśnianie współpracy między PPR i PPS. Obie te partie bardzo szybko rozbudowywały 
swą sieć organizacyjną. Jeśli stan liczebny PPR w końcowej fazie okupacji, w okresie wyzwalania 
ziem w 1944 r. szacuje się na ok. 20 tys. członków (w tym na terenach wówczas wyzwolonych – 
ok. 5 tys.), to już w następnej fazie wyzwolenia – zwłaszcza w okresie od połowy stycznia do maja 
1945 r. – jej szeregi zwiększyły się tak szybko, że już z końcem kwietnia partia ta liczyła ponad 
300 tys. członków. Po przejściowym jej spadku liczebnym o ok. 50% w miesiącach letnich 1945 r., 
kiedy to odeszły od partii elementy chwiejne, ulegające reakcyjnej propagandzie, nastąpił ponowny 
jej wzrost, tak że w przededniu I Zjazdu w grudniu tegoż roku partia liczyła już ok. 235 tys., w 
ciągu   1946   r.   osiągnęła   liczbę   555   tys.   a   pod   koniec   1948   r.,   tj.   w   przededniu   zjednoczenia, 
przekroczyła l mln członków.

W   okresie   wyzwolenia   całości   ziem   polskich   w   1945   r.   również   nieliczna   poprzednio, 

odrodzona PPS zaczęła  dość szybko się rozrastać, szczególnie na terenach o starych tradycjach 
pepeesowskich. Napływali do niej dawni członkowie PPS oraz TUR, w niektórych zaś ośrodkach 
całe grupy WRN, ponadto robotnicy bezpartyjni, ale też niemało elementu drobnomieszczańskiego. 
W   odrodzonej   PPS   mocne   pozycje   utrzymał   lewicowy   aktyw   byłej   RPPS,   nastawiony 
jednolitofrontowo, ale w wielu jej ogniwach dawał się odczuć nacisk elementów prawicowych oraz 
wpływy podziemnego WRN. Głęboka zmiana charakteru odrodzonej PPS dokonywała się zatem w 
starciu z reformistycznymi tradycjami przedwojennej organizacji partyjnej i kontrakcją ze strony 
części elementów wuerenowskich.

W końcu 1944 r. odrodzona PPS liczyła ponad 5 tys. członków, w maju 1945 r. osiągnęła już 

liczbę 145 tys., pod koniec tegoż roku siłą liczebną dorównywała PPR na terenie ziem dawnej 
Polski. Na Ziemiach Odzyskanych górowała zdecydowanie PPR.

Jeśli współpraca PPR z PPS, przy stopniowym  przełamywaniu reformistycznych  reliktów  w 

postawie pepeesowców, przebiegała na ogół coraz pomyślniej  i stanowiła zasadniczą podstawę 
polityczną do walki z reakcją, to o wiele bardziej skomplikowana sytuacja wytworzyła się w ruchu 
ludowym, zwłaszcza po powrocie do kraju Mikołajczyka i utworzeniu PSL.

W okresie  wyzwolenia  całego  kraju, szczególnie  zaś  w toku  reformy rolnej, odrodzone SL 

szybko   wzrastało,   czerpiąc   swe   tradycje   z   radykalnej   grupy   SL   „Wola   Ludu”,   powstałej   w 
początkach   1944   r.   Głosiło   ono,   w   przeciwieństwie   do   SL   „Roch”   –   konieczność   sojuszu 
robotniczo-chłopskiego, nawiązując do lewicowych nurtów w dziejach ruchu ludowego. Jednak i w 
odrodzonym   SL   obok   nurtu   radykalno-demokratycznego   były   widoczne   tendencje   prawicowe, 
podsycane z ukrycia przez „Roch”, pozostający w podziemiu aż do przyjazdu Mikołajczyka. Mimo 
to w pierwszej połowie 1945 r. odrodzone SL zdołało zdobyć szeroką bazę społeczną na wsi (w 
czerwcu liczyło ponad 200 tys. członków) i – utrzymać w zasadzie kurs radykalno-demokratyczny i 
współpracę z partiami robotniczymi. Radykalni ludowcy – podobnie jak aktywiści PPR i PPS – 
brali też duży udział w budowie ludowego aparatu władzy.

Od   wiosny   1945   r.   zarysował   się   już   jednak   wyraźny   kryzys   polityczny   SL,   w   którym 

kształtowały   się   dwa   nurty:   radykalny   i   prawicowy,   zbliżony   do   liberalno-burżuazyjnej   linii 
Mikołajczyka. Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i powrocie Mikołajczyka 
ów   kryzys   pogłębił   się.   Elementy   radykalne   nie   dopuściły   –   co   prawda   –   do   opanowania 
kluczowych   ogniw   partii   przez   zwolenników   prawicy,   ale   w   wyniku   założenia   drugiej   partii 
mianującej się ludową – a mianowicie PSL (22 VIII 1945) – SL uległo w najbliższych miesiącach 
znacznemu liczebnemu osłabieniu. Mimo to jako zjawisko pozytywne można odnotować fakt, że 
wskutek odejścia do PSL elementów chwiejnych i dwulicowych, uzyskało ono teraz zdecydowanie 
jednoznaczny, radykalny charakter.

g.

Referendum i wybory sejmowe

Od jesieni 1945 r. sytuacja polityczna w Polsce kształtowała się pod znakiem przyszłej kampanii 

wyborczej.   Siły   zmierzające   do   przywrócenia   systemu   kapitalistycznego   zamierzały   tą   drogą 
dokonać próby zdobycia władzy. Ze względu na to, że PSL jako jedyne stronnictwo byłego obozu 
londyńskiego mogło  wziąć udział w wyborach, z natury rzeczy cała prawica i całe podziemie 
gotowe było poprzeć listy tego ugrupowania. Stąd wokół PSL zaczęło się formować przymierze 
wyborcze wszystkich sił kontrrewolucyjnych.

Taki układ sił politycznych skłonił PPR do wysunięcia propozycji utworzenia bloku wyborczego 

wszystkich   legalnych   stronnictw   reprezentowanych   w   Rządzie   Jedności   Narodowej   i   podziału 
mandatów poselskich według z góry uzgodnionego klucza, który przewidywał po 20% dla PPR, 
PPS,   PSL   i   SL   oraz   po   10%   dla   SD   i   SP.   Akceptacja   takiej   propozycji   przez   wszystkie 
zainteresowane stronnictwa pozwoliłaby – zdaniem kierownictwa PPR – na uniknięcie zaostrzenia 
walk   wewnętrznych,   pochłaniających   wiele   wysiłków   i   energii   o   wiele   potrzebniejszych   dla 
odbudowy  kraju. Równocześnie  powstałaby w   ten  sposób dla   PSL  możliwość  odcięcia  się  od 
obozu reakcyjnego i zdeklarowania się przez to stronnictwo za budownictwem Polski Ludowej.

Propozycję   PPR   poparły   PPS,   SL   i   SD.   Kierownictwo   PSL   odrzuciło   ją,   motywując   swą 

odmowę tym, że proponowany mu procent mandatów nie odpowiada rzeczywistemu układowi sił 
politycznych,   znacznie   korzystniejszemu   dla   tego   stronnictwa.   Zaproszeni   do   sformułowania 
kontrpropozycji przywódcy PSL oświadczyli, że zgodzą się na blok wyborczy,  jeśli ludowcom 
zostanie oddanych 75% mandatów, z czego dla SL przewidywali tylko 5%. Rzeczywiste wpływy 
ludowców w społeczeństwie nie były aż tak wielkie. W danym zatem przypadku PSL liczyło po 
prostu   na   globalne   poparcie   wszystkich   żywiołów   zachowawczych   i   skrajnie   prawicowych, 
zamierzających przy ich pomocy sięgnąć po władzę.

W   tej   sytuacji   ukształtowały   się   ostatecznie   dwa   przeciwstawne   sobie   bloki   wyborcze   – 

rewolucyjny blok 4 partii na czele z PPR i blok zachowawczy, skupiony wokół PSL, popierany 
przez całe podziemie. Blok rewolucyjno-demokratyczny przeszedł teraz do generalnego ataku na 
wszelkie punkty oparcia stronnictwa Mikołajczyka. Zainicjowano szeroką kampanię o charakterze 
agitacyjno-propagandowym   w   prasie   i   na   zgromadzeniach.   Nastąpiło   wyeliminowanie 
peeselowców   ze   stanowisk   państwowych,   administracyjnych   i   samorządowych.   Jednocześnie 
rzeczywiste   lub   domniemane   kontakty   niektórych   działaczy   PSL   z   organizacjami   podziemia 
skłoniły   władze   bezpieczeństwa   do   ingerencji   i   zakazania   działalności   tego   stronnictwa   w 
niektórych powiatach.

Równolegle prowadzona walka z podziemnymi organizacjami terrorystycznymi doprowadziła 

do skierowania do walki z nimi obok oddziałów wojska i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego 
także utworzonej w lutym 1946 r. Ochotniczej  Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO), która 
skupiła do końca roku ok. 100 tys. ludzi, przeważnie młodych robotników i chłopów.

Rozbicie   organizacyjne   i   osłabienie   wpływów   politycznych   PSL   oraz   sparaliżowanie   akcji 

terrorystycznych podziemia wymagało jednak upływu pewnego czasu. Także ówczesna sytuacja 
gospodarcza kraju, zniszczonego wojną i uzależnionego w znacznej mierze od dostaw UNRRA nie 
sprzyjała dalszemu zaostrzaniu konfrontacji politycznej, jaką musiała stać się kampania wyborcza. 
Wobec tego blok rewolucyjnej lewicy, zwany Blokiem Demokratycznym podjął – na wniosek PPR 
–   decyzję   o   odroczeniu   wyborów   z   jednoczesną   sugestią   wcześniejszego   przeprowadzenia 
referendum, jako swoistego rodzaju generalnej próby przedwyborczej, w której ludność miała zająć 
stanowisko wobec kilku najbardziej istotnych problemów społeczno-politycznych.

Projekt  ustawy o  przeprowadzeniu   referendum  został   ostatecznie   uchwalony na  posiedzeniu 

KRN 27 kwietnia 1946 r. Pytania, które stanowiły treść referendum, brzmiały: 1) Czy jesteś za 
zniesieniem   senatu?   2)   Czy   chcesz   utrwalenia   w   przyszłej   konstytucji   ustroju   gospodarczego 
wprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki narodowej 

z   zachowaniem   ustawowych   uprawnień   inicjatywy   prywatnej?   3)   Czy   chcesz   utrwalenia 
zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

Na   podstawie   przebiegu   i   wyniku   referendum   ludowego   Blok   Demokratyczny   chciał   się 

zorientować, czy większość społeczeństwa polskiego akceptuje dokonane w kraju przeobrażenia 
społeczno-gospodarcze i czy w związku z tym może liczyć na zwycięstwo w wyborach do Sejmu. 
Ale   podobnie   pragnęło   wykorzystać   udział   swój   w   referendum   kierownictwo   PSL   i   dlatego 
wezwało społeczeństwo do udzielenia negatywnej odpowiedzi w głosowaniu na pierwsze pytanie. 
To   stanowisko  poparło   w   podziemiu   WRN,   zalecając   głosować   podobnie.   WiN   i   Stronnictwo 
Narodowe wzywały do głosowania „nie” na pierwsze i drugie pytanie. NSZ i inne drobniejsze 
ugrupowania podziemne o charakterze profaszystowskim wysunęły hasła głosowania – trzy razy 
„nie”.

Stanowisko   Mikołajczyka   i   większości   Rady   Naczelnej   PSL   wywołało   dość   daleko   idące 

zastrzeżenia   ze   strony  części   innych   działaczy   tego   stronnictwa,   co  doprowadziło   do  secesji  i 
utworzenia nowego stronnictwa pod nazwą PSL „Nowe Wyzwolenie” (9 VI 1946), które wezwało 
swych członków i sympatyków do głosowania trzy razy tak. Natomiast druga grupa opozycyjna 
(Wycech, Banach, Kiernik) podporządkowała się na razie decyzji większości kierownictwa, dążąc 
jednak do zmiany generalnej linii politycznej PSL. Wyraźnego stanowiska nie zajęło SP, zalecając 
głosowanie swym sympatykom według własnego uznania.

Referendum   (30   VI   1946)   miało   stosunkowo   spokojny   przebieg   przy   dużej   frekwencji 

głosujących.   Według   ogłoszonego   komunikatu   jego   wynik   przedstawiał   się,   jak   następuje: 
uprawnionych do głosowania – 13 604 451, głosowało 11 857 986 a więc 85,3%. W tym głosów 
ważnych było 11 530 531, nieważnych 327 435. Na pierwsze pytanie odpowiedziało pozytywnie 7 
844 522 osób, czyli 68,2% uprawnionych do głosowania, na drugie – 8 896 105, czyli 77,1%, na 
trzecie 10 534 697 – czyli 91,4%.

Ogłoszenie tych wyników, świadczących o zwycięstwie Bloku, pogłębiło procesy dezintegracji 

w PSL i zachwiało w jego szeregach, a także w organizacjach podziemnych, wiarę w zwycięstwo 
wyborcze. Stronnictwo to kwestionowało wyniki wyborów, twierdząc m.in. w swej interpelacji 
poselskiej na forum KRN (16 VIII), że w olbrzymiej większości okręgów wyborczych nastąpiło 
naruszenie zasady tajności poprzez tak silny nacisk, iż udanie się za kurtynę było równoznaczne z 
aktem odwagi. Twierdziło ono, że oficjalnie ogłoszone wyniki odbiegały od rzeczywistych,  że 
Blok   w   istocie   rzeczy   przegrał   referendum.   Natomiast   wśród   stronnictw   rewolucyjno-
demokratycznych   ugruntowało   się   przekonanie   o   nieuchronnej   klęsce   obozu   zachowawczego. 
Spadła   przede   wszystkim   aktywność'   organizacji   peeselowskich   a   niektóre   z   nich   zaczęły 
przechodzić do stronnictw  Bloku, najliczniej  do SL. Zaczął  się również ferment  w organizacji 
młodzieżowej „Wici” grawitującej początkowo do PSL. Odbyty z początkiem stycznia 1947 r. 
zjazd tej organizacji pod hasłem jej demokratyzacji wybrał nowy zarząd,  który wezwał swych 
członków do głosowania w wyborach sejmowych na Blok Demokratyczny.

Kurs lewicowy wziął również górę w SP – na zjeździe tego stronnictwa w grudniu 1946 r., po 

usunięciu   z   jego   kierownictwa   grupy   prawicowej,   nowy   zarząd   również   opowiedział   się   za 
programem Bloku Demokratycznego.

Na   dalsze   osłabienie   wpływów   PSL   w   społeczeństwie   i   bazy   społecznej   czynników 

konserwatywnych w poważnej mierze wpłynęły wydarzenia międzynarodowe, związane z atakami 
niektórych zachodnich mężów stanu przeciwko Polsce. Powszechne oburzenie wywołało zwłaszcza 
w społeczeństwie polskim przemówienie wygłoszone w dniu 6 września 1945 r. w Stuttgarcie 
(Niemcy  Zachodnie)  przez  amerykańskiego  sekretarza   stanu  J.  Byrnesa,  kwestionujące  granicę 
polsko-niemiecką na Odrze i Nysie. Było ono rezultatem ówczesnych amerykańskich zamierzeń, 
stwarzających   sobie   za   cel   odbudowę   odwetowych   Niemiec   jako  jednego   z  członków   koalicji 
antyradzieckiej.

Przemówienie   Byrnesa   posłużyło   jako   broń   polityczno-propagandowa   przeciw   PSL.   Na 

organizowanych w całym kraju wiecach protestacyjnych wskazywano, że polityka tego stronnictwa 

i jego przywódcy – Mikołajczyka,  cieszących  się protekcją i poparciem mocarstw  zachodnich, 
godzi w najbardziej podstawowe interesy Polski, w bezpieczeństwo jej zachodniej granicy. Wielka 
kampania prowadzona wokół stuttgarckiej mowy Byrnesa ukazywała społeczeństwu polskiemu, że 
zmiana istniejącego porządku jest równoznaczna z utratą ziem zachodnich, a w konsekwencji także 
z   utratą   niepodległości.   Rozczarowanie,   rozżalenie,   zjednoczenie   wokół   obrony   niezbędnych 
Polsce   ziem   zachodnich   –   tak   oto   charakteryzował   (17   IX)   ambasador   amerykański   stosunek 
Polaków do USA po stuttgarckim przemówieniu sekretarza stanu. Równolegle postępował spadek 
wiary w słuszność postępowania Mikołajczyka.

Jednym   z   dalszych   czynników   przemawiających   na   korzyść   Bloku   Demokratycznego   były 

wskazane   już   wyżej   znaczne   postępy   w   odbudowie   gospodarczej   kraju   i   stała   poprawa   w 
zaopatrzeniu ludności. Od jesieni 1946 r. elementom prawicowym i reformistycznym nie udawało 
się już wywoływać strajków, pojawiających się – choć nie na zbyt szeroką skalę – w lecie tegoż 
roku. Skutkiem zniesienia kontyngentów poprawiła się również sytuacja ekonomiczna wsi.

Podjęty w tych warunkach koncentryczny atak o charakterze politycznym i administracyjnym na 

PSL doprowadził do załamania się jego struktury organizacyjnej, masowego odpływu członków z 
jego szeregów.

Umowa   PPR   i   PPS   o   jednolitym   froncie   (28   XI1946)   zwarła   mocniej   ruch   robotniczy   i 

doprowadziła do zacieśnienia współpracy pomiędzy obu partiami. Wnet potem osiągnięte zostało 
porozumienie   o   utworzeniu   bloku   wyborczego   czterech   stronnictw   –   PPR,   PPS,   SL   i   SD,   do 
którego na Ziemiach Odzyskanych przyłączyły się SP i „Nowe Wyzwolenie”. W tej sytuacji PSL 
pozostało na arenie walki politycznej jako jedyne legalne stronnictwo, próbujące skierować dalsze 
przeobrażenia   polityczno-ustrojowe   i   społeczno-ekonomiczne   w   Polsce   w   kierunku 
przeciwstawnym podstawowym założeniom demokracji ludowej, jako władzy klasy robotniczej, 
pozostającej w sojuszu z chłopstwem i innymi elementami świata pracy. Miało więc PSL – w danej 
sytuacji – choć samo wyrażało liberalno-drobnoburżuazyjne tendencje prawicy ruchu ludowego a 
nawet formalnie  wypowiadało  się przeciwko wielkiemu  kapitałowi  – poparcie całej  społecznej 
reakcji, która uważała  je za jeden  ze  swoich podstawowych  instrumentów  walki politycznej  o 
przywrócenie systemu kapitalistycznego. W tych warunkach kampania wyborcza przebiegała w 
atmosferze   niezwykle   ostrych   spięć   i   sytuacji   konfliktowych.   W   istocie   rzeczy   miała   ona 
ostatecznie zaważyć na obliczu społeczno-politycznym całego kraju. Odbyte 19 stycznia 1947 r. 
wybory były więc swoistego rodzaju plebiscytem, alternatywą wyboru dla społeczeństwa – między 
drogą w kierunku kapitalizmu lub socjalizmu.

Odpowiedź   na   to   pytanie   dały   oficjalnie   ogłoszone   wyniki   wyborów.   Na   listę   Bloku 

Demokratycznego padło 80,1% głosów, na PSL – 10,3%. SP uzyskało 4,7% głosów, PSL „Nowe 
Wyzwolenie” – 3,5%, inne listy – 1,4% głosów. W wyborach wzięło udział 89,9% uprawnionych 
do głosowania. Ostatecznie na 444 miejsca w Sejmie Blok Demokratyczny uzyskał 394 mandaty, 
PSL – 28, SP – 12, „Nowe Wyzwolenie” – 7 niezależni katolicy – 3

Wybory   miały   ważki   wydźwięk   polityczny,   ponieważ   zakończyły   one   w   zasadzie   walkę   o 

utrwalenie  władzy ludowej, zrodzonej 22 lipca  1944 r., ugruntowały istnienie  nowego modelu 
państwa   w   dziejach   narodu   polskiego   –   Polskiej   Rzeczypospolitej   Ludowej,   zmierzającej   do 
budowy systemu socjalistycznego.

PSL nie mogło pogodzić się z tak dotkliwą przegraną; złożyło ono formalny protest generalny i 

protesty we wszystkich 52 okręgach wyborczych. Wystąpiło z oskarżeniem o popełnienie nadużyć 
wyborczych,   jak   bezpodstawne   skreślenia   z   list   uprawnionych   do   głosowania,   zbyt   krótkie 
urzędowanie   obwodowych   komisji   wyborczych,   działalność   represyjną   władz   bezpieczeństwa 
wobec   członków   i   sympatyków,   stronnictwa,   brak   członków   PSL   w   niektórych   komisjach 
wyborczych i presję na jawne głosowanie.

Amerykanie  (Departament  Stanu) i Anglicy złożyli  ogólnikowe oświadczenia  (29 I), że nie 

uważają, by przeprowadzone wybory stanowiły realizację warunków  nałożonych  przez wielkie 
mocarstwa na polski rząd tymczasowy.

Wystąpienia   te,   podobnie   jak   wspomniane   protesty   PSL,   nie   mogły   w   niczym   wpłynąć   na 

procesy umacniania się rządów obozu rewolucji społeczno-politycznej w Polsce.

Jednym   z   przejawów   dalszych   postępów   w   stabilizacji   sytuacji   politycznej   w   kraju   było 

uchwalenie w lutym 1947

?

r. przez Sejm Ustawodawczy kolejnej amnestii, która doprowadziła do 

likwidacji większej części podziemia zbrojnego i politycznego. Skorzystało z niej i ujawniło się 
blisko 37 tys. osób (z czego prawie połowa z województw lubelskiego i białostockiego). Świadczą 
o tym następujące dane: jeśli w drugiej połowie 1945 r. działało w podziemiu ponad 80 tys. osób, a 
w 1946 r. jeszcze ok. 60 tys., to w 1947 r. liczba ich spadła do ok. 46 tys., w 1948 r. zaś do ok. 13 
tys. W tym ostatnim roku istniało już tylko w skali ogólnopolskiej kilkadziesiąt band, stopniowo 
degenerujących  się w zwykłe elementy kryminalne, tak że walka z nimi nie przedstawiała już 
problemu politycznego.

Jednocześnie proces rozkładu organizacyjnego PSL uległ wydatnemu przyspieszeniu, przy czym 

jego punkt kulminacyjny stanowiła niewątpliwie ucieczka Mikołajczyka z kraju w drugiej połowie 
października 1947 r. Akceptująca rewolucyjne przemiany część jego stronnictwa przeszła w dużej 
części do SL lub innych organizacji lewicowych i włączyła się do budowy Polski Ludowej.

h. Normalizacja sytuacji politycznej – Mała Konstytucja, Plan Trzyletni i jego realizacja w latach 

1947-1948

Niejako symbolicznym przejawem postępującej stabilizacji politycznej było zebranie się Sejmu 

Ustawodawczego 4 lutego 1947 r. i nazajutrz wybór Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Został 
nim   dotychczasowy   prezydent   KRN   Bolesław   Bierut.   Na   czele   nowego   rządu   stanął   Józef 
Cyrankiewicz,   sekretarz   generalny   CKW   PPS.   Stanowisko   pierwszego   wiceprezesa   Rady 
ministrów objął sekretarz generalny KC PPR Władysław Gomułka (który był także ministrem Ziem 
Odzyskanych), drugiego wicepremiera – sekretarz generalny NKW SL Antoni Korzycki. W skład 
rządu   weszli   nadto   m.in.   Michał   Rola-Żymierski   jako   minister   obrony   narodowej,   Zygmunt 
Modzelewski jako minister spraw zagranicznych. W składzie rządu było: 7 członków PPR, 7 – 
PPS, 5 – SL, 3 – SD, 2 – SP.

Po przeprowadzeniu wyborów KRN uległa rozwiązaniu z mocy samego prawa, a jej funkcje (z 

wyjątkiem   ustawodawstwa)   aż   do   ukonstytuowania   się   Sejmu   Ustawodawczego   sprawowało 
Prezydium KRN.

Już na pierwszej swej sesji Sejm uchwalił trzy zasadnicze akty prawne, a mianowicie: ustawę 

konstytucyjną z 4 lutego 1947 r. o wyborze prezydenta; ustawę zasadniczą z 19 lutego o ustroju i 
zakresie działania najwyższych organów RP; deklarację Sejmu „w przedmiocie realizacji praw i 
wolności obywatelskich”. Ustawa z 19 lutego, zwana popularnie Małą Konstytucją, normowała 
podstawy ustroju politycznego Polski na lata 1947-1952. Wprowadzała ona nowy organ w postaci 
Rady   Państwa,   która   przejęła   funkcję   Prezydium   KRN   w   zakresie   zwierzchnictwa   i   kontroli 
terenowych rad narodowych oraz uzyskała szereg uprawnień ustawodawczych, jak podejmowanie 
inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzanie dekretów, decyzje o wprowadzaniu stanu wyjątkowego i 
wojennego, nadzór nad Najwyższą Izbą Kontroli.

Równocześnie przybierała konkretny kształt koncepcja długotrwałego planu odbudowy kraju, 

którego kierunkowe wytyczne  nakreślił już I Zjazd PPR w grudniu 1945 r. KRN na ostatniej, 
jedenastej   swej   sesji   przyjęła   (21   IX   1946)   uchwałę   określającą   podstawowe   wytyczne 
Trzyletniego Planu Odbudowy Gospodarczej w latach 1947-1949. Uchwała ta stała się podstawą 
dla opracowania ustawy o Planie Odbudowy Gospodarczej, uchwalonej przez Sejm 2 lipca 1947 r. 
System planowego kierownictwa i planowej działalności w gospodarce polskiej był możliwy – 
trzeba   to   podkreślić   –   dzięki   dotychczasowym   wynikom   na   polu   odbudowy   gospodarstwa 
narodowego oraz dzięki dokonanym reformom ustroju społeczno-ekonomicznego. Uspołecznienie 
podstawowych   gałęzi   życia   gospodarczego   otwierało   przed   Polską   możliwości   szybkiego 
wydźwignięcia kraju ze zniszczeń wojennych, a w dalszej perspektywie – stopniowej likwidacji 

zacofania gospodarczego, zmniejszenia dystansu dzielącego ją od krajów wysoko ekonomicznie 
rozwiniętych.

Podstawowe zadanie Planu Trzyletniego polegało na odbudowie gospodarki zniszczonej wojną i 

podniesieniu   stopy   życiowej   mas   pracujących   powyżej   poziomu   przedwojennego.   Generalne 
założenia  planu przewidywały,  że  ten jego cel  podstawowy ma  być  urzeczywistniony poprzez 
odbudowę produkcji w pierwszym rzędzie na nowych, socjalistycznych zasadach, co pozwoli na 
utrwalenie w Polsce ustroju ludowo-demokratyczengo.

Plan   dawał   priorytet   odbudowie   przemysłu   produkującego   na   bezpośrednie   zaspokojenie 

potrzeb ludności, a więc tzw. „grupie B”, nad tymi działami przemysłu, korę wytwarzały środki 
produkcji, tj. nad „grupą A”. Zmiana tych proporcji miała nastąpić dopiero w ostatnim roku jego 
realizacji.   Takie   założenia   planu   były   konieczne   z   uwagi   na   ogromny   spadek   stopy   życiowej 
ludności   w   okresie   wojny   i   okupacji.   Nie   oznaczało   to   jednak   bynajmniej   rezygnacji   z 
przekształcenia Polski w kraj przemysłowo-rolniczy w nieco dalszej perspektywie, tym bardziej że 
dzięki odzyskaniu Ziem Zachodnich powstały szersze możliwości dokonania zmian strukturalnych 
w gospodarce narodowej na korzyść szybkiego rozwoju środków produkcji.

Ogólnie   biorąc,   wytyczne   planu   przewidywały   takie   osiągnięcia   na   głowę   ludności   w 

porównaniu z okresem przedwojennym, jak – wzrost w zakresie produkcji środków produkcji – 
250%, w zakresie produkcji przemysłowej dóbr konsumpcyjnych – 125%, w zakresie produkcji 
rolniczej   –   110%,   w   zakresie   całości   dochodu   narodowego   –   163%.   Na   polu   transportu, 
komunikacji i łączności plan zakładał – w porównaniu z 1938 r. – wzrost wskaźnika przewozu osób 
w 1949 r. do 109, a tonażu przewozów towarowych do 160. Poważnie wzrosnąć miała również 
zdolność przeładunkowa portów polskich – Gdyni, Gdańska i Szczecina.

W dziedzinie oświaty i kultury przewidywał Plan Trzyletni osiągnięcie w 1949 r. powszechności 

nauczania w ramach co najmniej 5 klas, z zapewnieniem dla większości dzieci możliwości dostępu 
do   szkół   7-klasowych.   Postanowiono   również   znacznie   rozbudować   szkolnictwo   średnie, 
zawodowe i wyższe. Zapewniano wreszcie szczególną opiekę państwa nad badaniami naukowymi. 
Polityka ekonomiczna państwa zmierzała w ramach omawianego planu do umocnienia stosunków 
demokratycznych,   przygotowywała   grunt   do   przejścia   od   polityki   odbudowy   i   częściowej 
rekonstrukcji gospodarki narodowej do polityki rozbudowy i socjalistycznej industrializacji.

Realizacja Planu Trzyletniego przebiegała pod znakiem wielorakich trudności. Bardzo ciężka 

zima lat 1946/47 spowodowała wymarznięcie znacznej części ozimin. Wiosną 1947 r. nawiedziły 
kraj wielkie powodzie, a latem tegoż roku – posucha. Produkcja rolna wzrosła co prawda dzięki 
stopniowej   likwidacji   odłogów,   ale   nie   zdołała   ona   jeszcze   usunąć   poważnych   braków   w 
zaopatrzeniu miast. W ciągu 1947 r. zmniejszyły się również dostawy z organizacji UNRRA, w 
związku   z   jej   likwidacją.   W   tymże   roku   uległa   zaostrzeniu   sytuacja   międzynarodowa, 
spowodowana   wzrostem   tendencji   antykomunistycznych   w   Stanach   Zjednoczonych,   tendencji, 
które zyskały sobie miano „zimnej wojny”. Znalazły one wyraz w tzw. doktrynie Trumana, której 
uzupełnieniem na płaszczyźnie gospodarczej był tzw. plan Marshalla, ówczesnego amerykańskiego 
sekretarza stanu. Był  to formalnie plan odbudowy gospodarczej tych krajów, które szczególnie 
ucierpiały w czasie wojny. Faktycznie – celem amerykańskich kół rządzących zatwierdzających ów 
plan (3 IV 1948) – było przez jego realizację ustabilizowanie systemu kapitalistycznego w krajach 
zachodnioeuropejskich   i   zahamowanie   przeobrażeń   socjalistycznych   w   krajach   demokracji 
ludowej,   w   całej   zaś   Europie   zwiększenie   wpływów   politycznych   i   ekonomicznych   Stanów 
Zjednoczonych. Odrzucenie planu Marshalla przez kraje demokracji ludowej spowodowało wobec 
nich, w tym także w stosunku do Polski, szereg restrykcji i utrudnień w wymianie towarowej ze 
strony   USA   i   gospodarczo   od   nich   uzależnionych   państw   Europy   Zachodniej.   W   tej   sytuacji 
głównym dostawcą dóbr inwestycyjnych stał się Związek Radziecki, choć sam przeżywał wówczas 
poważne trudności wywołane ogromem zniszczeń wojennych.

W drugim roku Planu Trzyletniego nastąpiła intensywna rozbudowa handlu uspołecznionego, 

zarówno w hurtownictwie, jak i w handlu detalicznym. Globalny udział sektora socjalistycznego w 

handlu hurtowym wzrósł pod koniec 1948 r. do 80-85%, w detalu objął w tym czasie 35% całości 
obrotów. W ciągu 1948 r. zaczynały powstawać pierwsze wielkie obiekty państwowego handlu 
detalicznego, tak dziś popularne domy towarowe.

W   drugim   kwartale   1948   r.   nastąpiła   ostatecznie   stabilizacja,   a   nawet   spadek   cen 

wolnorynkowych oraz zdecydowana poprawa w zaopatrzeniu ludności, umożliwiająca zniesienie 
systemu kartkowego na takie artykuły, jak ziemniaki, nabiał i węgiel, a pod koniec tegoż roku 
również na mąkę i chleb. Pełną stabilizację rynkową oznaczała całkowita likwidacja zaopatrywania 
ludności poprzez kartki żywnościowe, co nastąpiło z dniem l stycznia 1949 r.

Ważkim elementem w procesie wzrostu produkcji był wzrost wydajności pracy, będący m.in. 

wynikiem   zainicjowanego   w   połowie   1947   r.   socjalistycznego   współzawodnictwa   pracy, 
obejmującego   początkowo   przemysł   górniczo-hutniczy,   a   następnie   także   i   inne   dziedziny 
gospodarki   narodowej.   Historyczną   wymowę   mają   dziś   takie   nazwiska   inicjatorów 
współzawodnictwa,   jak   górnicy   Wincenty   Pstrowski   i   Franciszek   Aprias,   hutnik   Władysław 
Truchan,   tkaczka   Wanda   Gościmińska,   za   których   wzorem   szły   setki,   a   następnie   tysiące 
towarzyszy pracy.

Ostatecznie  w  zakresie  produkcji  przemysłowej  plan   za  1947  r.  został   wykonany  w   105%, 

natomiast za 1948 r. jeszcze pomyślniej, bo w 114%. Szczególnie korzystnie przedstawiała się 
sytuacja w przemyśle węglowym, którego produkcja na głowę ludności wzrosła do końca 1948 r. w 
porównaniu z 1937 r. o 264%. Produkcja energii elektrycznej wzrosła o 266%, natomiast produkcja 
stali o 177%, cukru – 170%, tkanin wełnianych – 154%, tkanin bawełnianych – 151%. Wysoko 
przekraczał   poziom   przedwojennej   produkcji   przemysł   metalowy,   chemiczny,   elektryczny   i 
papierniczy.   Po   raz   pierwszy  w   Polsce   rozpoczęto   budowę   statków   pełnomorskich,   traktorów, 
samochodów ciężarowych, obrabiarek, włókien syntetycznych itd.

Jeśli w 1937 r. z łącznej produkcji przemysłu i rolnictwa na przemysł przypadało 45,5%, a na 

rolnictwo 54,5%, to pod koniec 1948 r. udział produkcji przemysłowej stanowił już 64% globalnej 
wytwórczości.

Poważną rolę w toku omawianych przeobrażeń miała szybko postępująca odbudowa i integracja 

Ziem Odzyskanych  z resztą ziem polskich. W 1948 r. udział tych ziem w globalnej produkcji 
przemysłowej wynosił już 22%, w tym w produkcji węgla kamiennego ponad 32%, koksu – 50%, 
energii elektrycznej 37%. W grudniu 1948 r. na Ziemiach Odzyskanych mieszkało już blisko 6 mln 
Polaków, w tym ok. 5 mln ludności napływowej, tak że liczba mieszkańców tych ziem zbliżała się 
do poziomu przedwojennego, który sięgał 8 mln ludności. Świadectwem osiągnięć dokonanych w 
dziele odbudowy gospodarczej Ziem Zachodnich była Wystawa Ziem Odzyskanych, otwarta we 
Wrocławiu 21 lipca 1948 r.

Znaczne osiągnięcia w toku Planu Trzyletniego – choć nie tak pomyślne jak przemysł, miało 

również rolnictwo. Łączna produkcja rolnictwa, mimo nieurodzaju i klęsk żywiołowych, podniosła 
się od 1945 r. niemal 2,5 raza i przekroczyła w 1948 r. poziom przedwojenny w przeliczeniu na 
głowę ludności. Pomyślnie na ogół przebiegał rozwój produkcji zbożowej i roślin pastewnych, 
natomiast w zakresie hodowli nie zdołano jednak odrobić strat wojennych. W 1948 r. produkcja na 
głowę ludności mięsa wołowego i wieprzowego wyniosła w stosunku do 1938 r. – 91,8%, a mleka 
jedynie 74,7%.

Polityka podatkowa, prowadzona z inicjatywy PPR, dążyła do zapewnienia poparcia dla władzy 

ludowej ze strony mało- i średniorolnych chłopów poprzez przerzucenie podstawowego ciężaru 
podatkowego   na   bogatsze   warstwy   ludności   wiejskiej   i   do   ograniczenia   elementów 
kapitalistycznych na wsi, jednak w takim rozmiarze, który nie podrywałby ich sił produkcyjnych. 
Zmierzała ona jednocześnie do zacieśnienia więzi ekonomicznej miast a i wsi. Takie poczynania, 
jak reforma rolna i osadnictwo, odbudowa, a następnie rozbudowa znacjonalizowanego przemysłu, 
transportu,   handlu   i   usług   dawała   możliwości   zarobkowe   szerokim   rzeszom   elementów 
proletariackich na wsi i w poważnym stopniu uniezależniała je od bogatego chłopstwa.

W ramach Planu Trzyletniego, zwłaszcza zaś w latach 1947-1948, ustalone zostały podstawowe 

kierunki   rozwoju   gospodarki   narodowej,   które   przede   wszystkim   zmierzały   do   socjalistycznej 
industrializacji   poprzez   intensywną   politykę   inwestycyjną.   Polityka   ta   postulowała   nie   tylko 
nagromadzenie odpowiednich środków finansowych, ale i zasadniczą zmianę struktury przemysłu, 
w   którym   poważna   rola   miała   przypaść   produkcji   środków   wytwórczości   jako   podstawy   dla 
uprzemysłowienia   kraju.   Prowadziła   ona   w   konsekwencji   do   zmiany   produkcji   nakładów 
inwestycyjnych na korzyść przemysłu. Jeśli w 1946 r. partycypował przemysł w tych nakładach w 
29,1%, to w 1947 r. już w 35,4%, w 1948 r. w 36,2%, a w 1949 r. – w 40,3%. Jednocześnie spadał 
w latach 1946-1949 w nakładach inwestycyjnych udział rolnictwa – z 15,9% do 11,4%.

Ogólnie biorąc, taka gospodarka przyczyniała się do olbrzymich osiągnięć w zakresie produkcji 

przemysłowej,   której   wzrost   sięgał   w   latach   1947-1949   w   porównaniu   z   rokiem   poprzednim, 
kolejno 35,5%, 42,7%, 21,9%. Wynikało to zresztą w dużej mierze z faktu, że nakłady w tym 
okresie koncentrowały się nie tyle na budowie obiektów przemysłowych, ile na odbudowie już 
istniejących, co w konsekwencji przyniosło tak szybkie efekty.

Osiągnięcia te – niezależnie od reformy rolnej i osadnictwa – wpływały w sposób zasadniczy na 

przeobrażenia w strukturze społecznej wsi i miast, rozładowywały przeludnienie agrarne na wsi 
(podstawową bolączkę okresu międzywojennego), były punktem wyjścia dla szybko postępującej 
urbanizacji kraju. Jeśli w 1946 r. przemysł dawał zatrudnienie dla l mln 234 tys. osób, to w 1949 r. 
już dla l mln 735 tys. (około dwa razy więcej niż w 1937 r.).

Do słabych stron planu należy jednak zaliczyć zbyt małe docenienie wkładów w rolnictwo, co w 

konsekwencji mogło doprowadzić do dysproporcji między rozwojem produkcji przemysłowej a 
rolnej i wpłynąć na pewne zacofanie tej ostatniej. Kierownictwo PPR zdawało sobie sprawę z 
niebezpieczeństwa, jakie groziło przez niedoinwestowanie i pozostawienie w tyle rolnictwa. Mimo 
to od połowy 1948 r., tj. po wyeliminowaniu W. Gomułki i grupy związanych z nim działaczy z 
kierownictwa partyjnego (por. niżej), przeważył pogląd o możliwości szybkiego rozwiązania tych 
trudności wyłącznie w drodze kolektywizacji gospodarki chłopskiej.

Dodać także należy, że ogłoszona przez szefa resortu przemysłu – H. Minca operacja poddania 

rynku ścisłej kontroli państwa i zasadniczego osłabienia prywatnego i spółdzielczego sektora w 
gospodarce   (nazwana   „bitwą   o   handel”)   była   realizowana   bezwzględnie   i   rygorystycznie.   W 
wyniku   prowadzonej   wówczas   polityki   podatkowej,   tzw.   domiarów   (arbitralnie   nakładanych 
dodatkowych   wysokich   podatków),   nastąpiła   szybka   likwidacja   wielu   przedsiębiorstw,   w   tym 
budowlanych, oraz drobnych sklepów i warsztatów rzemieślniczych ze szkodą dla zaopatrzenia 
ludności.   Równocześnie   powstające   państwowe   placówki   handlowe   nie   mogły   w   całości   tych 
braków zrekompensować. Równolegle z rozbudową państwowych placówek handlowych uległa 
reorganizacji spółdzielczość w kierunku jej unifikacji i centralizacji.

Ogólnie   biorąc,   pierwsze   lata   istnienia   Polskiej   Rzeczypospolitej   Ludowej   spowodowały 

zasadniczy przełom w gospodarce narodowej i bardzo poważne zmiany w strukturze społecznej. 
Wystarczy tu przypomnieć, że jeśli w 1931 r. z rolnictwa utrzymywało się w Polsce 60% ludności, 
a z przemysłu zaledwie 12,8%, to w 1950 r. odsetek zatrudnionych w produkcji rolnej spadł do 
47,1%, a utrzymujących się z przemysłu i rzemiosła wzrósł do 20,9%. Dane te znamionują bardzo 
znaczną dynamikę przeobrażeń strukturalnych społeczeństwa polskiego, tak znaczną, jakiej nigdy 
dotąd nie było w dziejach naszego kraju.

Istotną rolę w procesie tych daleko idących przeobrażeń społecznych i w ogóle w realizacji 

Planu Trzyletniego odegrały kredyty i pomoc zagraniczna. W latach 1945-1949 Polska otrzymała 
ogółem 1,6 mld rubli kredytów, w tym inwestycyjnych ok. l mld, a krótkoterminowych 0,6 mld. 
Wśród   państw   udzielających   kredytów   i   wszelkiej   pomocy   gospodarczej   pierwsze   miejsce 
zajmował zdecydowanie Związek Radziecki. W miarę zaostrzania się sytuacji międzynarodowej, w 
związku z ofensywą ekonomiczną i polityczną USA w Europie Zachodniej i planami odbudowy 
niemieckiego, potencjału przemysłowego, tym bardziej konieczna stała się bliższa kooperacja z 
ZSRR i krajami demokracji ludowej, co znalazło wyraz w całym szeregu układów Polski z tymi 
krajami, zawartych w latach 1947-1948.

i.

Rozwój oświaty i kultury

Szybkie postępy w odbudowie kraju i w rozbudowie potencjału przemysłowego powodowały 

ogromne zapotrzebowanie na inteligencję techniczną i w ogóle kadrę wysoko kwalifikowanych 
fachowców w różnych dziedzinach i na różnych szczeblach gospodarki narodowej. Problem ten był 
zresztą ściśle związany z szeroko zakrojonym programem odbudowy szkolnictwa i przyśpieszenia 
tempa rozwoju życia społeczno-kulturalnego. Zadania, o których  mowa, wypadło realizować w 
szczególnie   ciężkich   warunkach.   Straty   wojenne   w   szkolnictwie   i   instytucjach   naukowych 
wynosiły   szacunkowo   60%   stanu   przedwojennego.   Zostało   zniszczonych   4880   szkół 
podstawowych, 487 szkół średnich i zawodowych oraz 17 szkół wyższych.  W czasie okupacji 
zginęło z rąk okupanta ponad 6 tys. nauczycieli i pracowników nauki. Sieć szkolna wymagała 
gruntownej przebudowy w związku z wielkimi ruchami migracyjnymi, spowodowanymi zmianą 
granic, zasiedleniem Ziem Odzyskanych i powrotem emigracji wojennej.

Ogólne   zasady   upowszechniania   i   demokratyzacji   szkolnictwa,   sformułowane   w   okresie 

okupacji   w   dokumentach   programowych   PPR   i   innych   partii   demokratycznych   –   zamierzano 
realizować stopniowo wobec olbrzymich trudności kadrowych i lokalowych. Na razie też do roku 
szkolnego 1948/49 – w okresie odbudowy sieci szkolnej – zachowano w zasadzie dotychczasowy 
przedwojenny schemat organizacyjny szkolnictwa, przygotowując jednak równocześnie grunt do 
zasadniczych zmian modelowych w oświacie.

W rezultacie polityki państwa ludowego wobec oświaty i kultury nastąpił szybki i na szeroką 

skalę zakrojony rozwój szkolnictwa wszystkich stopni i rodzajów, a przede wszystkim walka z 
analfabetyzmem.   Jednocześnie   w   pierwszych   latach   powojennych   korzystano   z   wielu   form 
przyśpieszonego  szkolenia   lub  doszkalania  zawodowego  poprzez  różnego   typu   kursy  fachowe, 
organizowane m.in. przez związki zawodowe, organizacje młodzieżowe, kobiece itp.

Z rozbudową szkolnictwa, zwłaszcza średniego i wyższego, szła w parze poważna zmiana jego 

struktury   na   korzyść   kierunków   technicznych   i   ekonomicznych.   Na   szczeblu   podstawowym 
zjawiskiem dominującym  było (po raz pierwszy w dziejach oświaty polskiej) już prawie pełne 
upowszechnienie nauczania (faktycznie – nie tylko formalnie) i jego egzekwowanie na szczeblu 
elementarnym.  Gdy w roku szkolnym 1945/46 powszechnym nauczaniem objętych było 93,6% 
dzieci w wieku szkolnym, to w 1949/50 już 96,7%. Liczba młodzieży kształcącej się w szkołach 
zawodowych   wzrosła   w   latach   1945/46-1948/49   przeszło   3-krotnie   –  ze   164   800  do   460  300 
uczniów.

W   tych   samych   latach   nie   tylko   odbudowano   wyższe   uczelnie   istniejące   w   czasach 

przedwojennych,   ale   utworzono   szereg   nowych   szkół   wyższych   typu   uniwersyteckiego, 
politechnicznego   i   ekonomicznego.   Obok   dawnych   ośrodków   szkolnictwa   wyższego, 
koncentrujących się w Warszawie, Krakowie i Poznaniu, powstały nowe, poważne placówki tego 
szkolnictwa w Lublinie, Wrocławiu, Łodzi, Toruniu i Gdańsku. Napływ  kandydatów  na studia 
wyższe był bardzo znaczny. Liczba studentów szkół wyższych wzrosła w latach 1945-1948/49 z 56 
tys.  do blisko 104 tys. Jednocześnie szybko  postępowała demokratyzacja wyższych  uczelni,  w 
których w 1948 r. ponad 40% ogółu studiujących stanowiła młodzież pochodzenia robotniczego i 
chłopskiego. Szybko postępował również proces kształcenia nowej kadry naukowej, tym bardziej 
godny podkreślenia, że po zakończeniu wojny w 1945 r. straty osobowe przekraczały 40%, a w 
niektórych   dyscyplinach   nawet   ponad   50%  samodzielnych   pracowników   nauki   –  profesorów   i 
docentów.

W procesie demokratyzacji szkolnictwa na różnych jego szczeblach poważną rolę odgrywały 

organizacje młodzieżowe, związane ideowo z partiami bloku demokratycznego: z PPR – Związek 
Walki Młodych  (ZWM) i Akademicki Związek Walki Młodych  „Życie”, z PPS – Organizacja 
Młodzieży   Towarzystwa   Uniwersytetów   Robotniczych   (OM   TUR)   i   Związek   Niezależnej 
Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS), z SL – Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” (po usunięciu z 

tej   organizacji   elementów   bliskich   mikołajczykowskiemu   PSL)   i   SD   –   Związek   Młodzieży 
Demokratycznej (ZMD).

Równolegle szybko postępowała odbudowa i rozbudowa sieci bibliotek i czytelni o charakterze 

powszechnym i specjalistycznym. Liczba bibliotek powszechnych zwiększyła się w latach 1947-
1949  z  934  do  3883,  liczba  bibliotek  naukowych  z  535  do  851.  Poważnie   wzrastały  nakłady 
książek   i   wydawnictw   periodycznych.   Wystarczy   nadmienić,   że   w   1949   r.   ogólny   nakład 
wydawnictw książkowych był niemal dwuipółkrotnie wyższy niż przed wojną, wynosząc 72905 
100 egzemplarzy.

Na tle tak ożywionego ruchu wydawniczego szybko organizowało się życie literackie, tworzyły 

się czasopisma literackie o różnych odcieniach ideowych i różnym zakresie oddziaływania. Lata 
1945-1948   były   w   literaturze   polskiej   okresem   bezpośredniej   reakcji   na   przeżycia   wojenne, 
krystalizacji postaw ideologicznych i artystycznych oraz dyskusji i ostrych sporów na temat oblicza 
przyszłej literatury w nowej rzeczywistości społecznej.

Dominowała zdecydowanie, zwłaszcza w prozie, tematyka wojenno-okupacyjna, zmierzająca do 

zgłębienia istoty i rozmiarów katastrofy moralnej, która wstrząsnęła podstawami humanizmu w 
hitlerowskim   systemie   masowej   zagłady.   Analizowano   postawy   moralne   i   psychologiczne   w 
warunkach   terroru   niemieckiego   i   codziennej   rzeczywistości   okupacyjnej.   Rewizja   najbliższej 
przeszłości sięgała także do źródeł klęski wrześniowej, przynosząc krytyczny obraz rzeczywistości 
międzywojennej.   Wśród   pierwszych   ujęć   życia   powojennego,   obok   utworów   poświęconych 
odbudowie   kraju   i   problemom   integracji   Ziem   Zachodnich   z   ziemiami   dawnymi,   ukazywano 
również konflikty moralno-polityczne, związane z rewolucją społeczną, dokonującą się wówczas w 
Polsce.

Szybko   wznowiły   swoją   działalność   teatry   polskie.   W   1945   r.   otwarto   je   we   wszystkich 

większych miastach, w tym pięć na Ziemiach Odzyskanych, m.in. w Szczecinie. Rychło miały one 
na swym koncie poważne osiągnięcia artystyczne. W 1949 r. zakończono upaństwawianie teatrów, 
przez co zyskały one trwałe oparcie finansowe i w ogóle mecenat władz państwowych. Również 
szybko postępowała odbudowa życia muzycznego dzięki ofiarności muzyków i wydatnej pomocy 
władzy ludowej. Pomnożyła się wydatnie, w porównaniu z 1938 r., liczba placówek operowych i 
symfonicznych.

Jako coraz bardziej ważny czynnik w dziele kształtowania się kultury narodowej wysuwała się 

radiofonia. Tak więc warto nadmienić, że liczba radioabonentów wzrosła od grudnia 1946 r. do 
końca 1949 r. z 474 500 do l 175 700.

Tak szybka odbudowa i rozbudowa podstaw kultury narodowej we wszystkich jej dziedzinach 

była rezultatem systematycznego zwiększania na te cele dotacji ze strony państwa, których udział 
w całokształcie wydatków inwestycyjnych stale wzrastał – z 5% w 1946 r. do 8,2% w 1949 r. 
Państwo  budowało  w  ten  sposób  bazę  materialną   i  społeczną  przyszłej   kultury  masowej,  jako 
niezbędnego   i   ważkiego   współczynnika   w   procesie   przekształcania   społeczeństwa   –   w 
społeczeństwo socjalistyczne.

j.

Spór o model socjalizmu

Na   czoło   zagadnień   gospodarczych   i   społeczno-politycznych,   w   pierwszej   fazie   Planu 

Trzyletniego wysunęła się sprawa, którą można by określić jako – spór o model socjalizmu, ku 
któremu miało zmierzać społeczeństwo polskie. Wyraziściej miały się wówczas zarysować różnice 
w poglądach sojuszniczych partii robotniczych – PPR i PPS, jak również w łonie obu tych partii na 
temat oblicza przyszłego systemu socjalistycznego i metod prowadzących do jego realizacji.

Przypomnieć należy, że obie partie stały na stanowisku likwidacji prywatnej własności środków 

produkcji   i   budowy   gospodarki   socjalistycznej.   Jednakże   pojęcia   te   nie   były   jednoznacznie 
rozumiane   przez   ekonomistów   PPR   i   PPS.   Według   rzecznika   dogmatycznej   grupy   w   PPR   – 
Hilarego   Minca   –   uspołecznienie   środków   produkcji   miało   się   równać   ich   upaństwowieniu. 

Dowodził   on,   iż   socjalizm   wymaga,   ażeby   wszystko   było   własnością   państwa,   by  wszystkimi 
dziedzinami  życia  gospodarczego administrował  aparat państwowy. Dążył  też do możliwie jak 
najszybszej realizacji tego celu. Każde inne rozwiązanie miało być – według niego – rozwiązaniem 
niezgodnym z założeniami marksizmu. Natomiast Władysław Gomułka reprezentował koncepcję 
dłuższego, harmonijnego rozwoju trzech sektorów – państwowego, spółdzielczego i prywatnego, 
jako dostosowaną do ówczesnych polskich realiów społeczno-ekonomicznych.

Wybitny ekonomista, związany z PPS, Oskar Lange, polemizując z wywodami Minca i innych 

zwolenników upaństwowienia i scentralizowanych metod zarządzania gospodarką socjalistyczną, 
pisał,   że   po   likwidacji   kapitału   prywatnego   wyłonić   się   może   równie   groźne   dla   demokracji 
niebezpieczeństwo   w   postaci   koncentracji   gospodarki   w   rękach   biurokracji   państwowej   i 
związanych z tym zjawiskiem przywilejów w rozdziale dochodu narodowego. By temu skutecznie 
przeciwdziałać powinny być – jego zdaniem – środki dyspozycji gospodarczej ściśle oddzielone od 
administracyjno-politycznego aparatu państwowego – podobnie jak niezależne sądy oddzielone są 
od   władzy   wykonawczej.   Powinien   również   być   zorganizowany   samorząd   jako   organ 
demokratycznej   kontroli   z   dołu   –   wyłoniony   przez   konsumentów,   pracowników   itp.   Ponadto 
demokratyczna kontrola nad uspołecznioną gospodarką powinna być wzmocniona przez istnienie 
niezależnego   robotniczego   ruchu   związkowego,   samodzielnej   spółdzielczości   oraz   organizacji 
reprezentujących interesy gospodarcze chłopów.

A zatem PPS, podobnie jak i niektórzy działacze PPR, opowiadała się za koncepcją gospodarki 

trój sęk torowej, gdzie obok sektora państwowego i spółdzielczego miał także istnieć (przynajmniej 
w okresie przejściowym) sektor drobnokapitalistyczny. Sytuacja zmienić się jednak miała po 1947 
r., kiedy w PPR przeważyła teza na rzecz ostatecznej likwidacji sektora drobnokapitalistycznego w 
przemyśle i handlu. Zwolennikom trójsektorowości zaczęto wówczas stawiać zarzuty, że hołdują 
idei kompromisu klasowego i zmierzają do zahamowania procesów socjalizacji kraju, a nawet do 
restauracji kapitalizmu.

Zarzut   taki   wypaczał   intencje   ekonomistów   i   polityków   PPS,   dla   których   najbardziej 

kontrowersyjny   sektor   prywatny   miał   jedynie   swoją   drobną   wytwórczością   wspomagać   działy 
gospodarki  oparte na zasadach  socjalistycznych.  Co ważniejsze, miejsce i rolę poszczególnych 
sektorów miał określać centralny plan gospodarczy. W celu ograniczenia centralizmu państwowego 
– instytucja planowania gospodarczego miała być jednak oddzielona od instytucji zarządzania.

Według   tej   koncepcji   Centralny   Urząd   Planowania   (CUP)   miał   koordynować   poczynania 

różnych   ogniw   życia   gospodarczego,   opracowywać   propozycje   organizacji   zarządzania 
przemysłem   państwowym   i   spółdzielczym.   Sam   przemysł   państwowy   miał   podlegać   kontroli 
demokratycznych instytucji, takich jak związki zawodowe i powoływane w trybie demokratycznym 
rady   nadzorcze,   które   powinny   kontrolować   wyniki   produkcji   przedsiębiorstwa,   jak   również 
powoływać   jego   dyrekcję.   Generalnie   zmierzano   do   ograniczenia   centralizmu   państwowego 
poprzez wzmocnienie roli samorządu pracowniczego w wielkich zakładach państwowych, a także 
poprzez rozbudowę spółdzielczości.

Szczególne miejsce przypisywała PPS sektorowi spółdzielczemu, przy czym chodziło tu o różne 

typy spółdzielczości w mieście i na wsi. Partia ta nie przeciwstawiała spółdzielczości sektorowi 
państwowemu. Podkreślała jedynie jej wyższość nad sektorem państwowym polegającą na tym, iż 
aparat spółdzielczy jako bezpośrednio związany z wytwórcą oraz z konsumentem musi natychmiast 
reagować na słuszne postulaty. Nie wymaga też powoływania państwowego aparatu kontrolnego, 
ponieważ   kontrola   każdej   komórki   gospodarczej   i   nadzór   nad   nią   przez   zainteresowanych 
odbiorców są lepsze i skuteczniejsze od kontroli aparatu urzędniczego.

Tymczasem przedsiębiorstwo państwowe rządzi się innymi prawami: wymaga rozbudowanego 

aparatu   gospodarczego,   ukształtowanego   według   określonej   hierarchii,   co   powoduje   jego 
ociężałość.   Koszt   utrzymania   owego   rozbudowanego   aparatu   urzędniczo-biurowego   uderza   w 
robotnika,   ponieważ   biurokracja   przechwytuje   wytwór   jego   pracy.   Socjaliści   dowodzili, 
przeciwstawiając   się   koncepcji   ograniczenia   sektora   spółdzielczego   na   rzecz   rozbudowy 

przedsiębiorstw państwowych, że im więcej wytworu pracy robotnika przeznacza  się na koszty 
dodatkowej organizacji i kontroli – tym bardziej społeczeństwo oddala się od realizacji socjalizmu.

Tego   typu   poglądy   dominowały   w   kierowanym   przez   Czesława   Bobrowskiego   Centralnym 

Urzędzie Planowania (CUP), gdy natomiast Ministerstwo  Przemysłu (z szefem tego resortu H. 
Mincem) przeciwstawiało im inną tendencję. Odmienność poglądów doprowadziła do konfrontacji, 
do   której   doszło   już   w   czasie   realizacji   Trzyletniego   Planu   Odbudowy   Gospodarczej.   Model 
trójsektorowej   gospodarki,   stanowiący   koncepcję   niezgodną   z   planami   upaństwowienia   całości 
gospodarki, został odrzucony z chwilą proklamowania przez Minca na wiosnę 1947 r. „bitwy o 
handel”.

Formalnie miała ona stanowić ogólnokrajową kampanię przeciw spekulacji i drożyźnie. Była 

ona   motywowana   nadmiernym   wzrostem   siły   nabywczej   elementów   kapitalistycznych, 
powstawaniem   w   miastach   spekulacyjnego   kapitału   z   równoczesnym   umocnieniem   się   na   wsi 
elementów   kapitalistyczno-spekulacyjnych,   szybko   bogacącym   się   dzięki   wysokim   stosunkowo 
cenom   produktów   rolnych.   Faktycznie   chodziło   nie   tylko   o   likwidację   spekulacji,   nie   tylko   o 
likwidację sektora drobnokapitalistycznego, lecz także o ograniczenie roli sektora spółdzielczego i 
o ściślejsze podporządkowanie go kontroli organów państwowych.

Zaznaczyć trzeba, że zwolennicy zasady trójsektorowości w tym samym stopniu, co inicjatorzy 

„bitwy o handel”, byli zainteresowani walką ze spekulacją, jednakże przeciwstawiali się całkowitej 
likwidacji prywatnej drobnej wytwórczości oraz prywatnego handlu detalicznego. Kierowali się w 
danym   przypadku   dążeniem   do   utrzymania   gospodarki   rynkowej   i   zapewnienia   właściwego 
zaopatrzenia ludności w podstawowe produkty. Bronili też publicznie autonomii i samorządności 
różnych   typów   spółdzielczości   przed   próbami   ich   reorganizacji   na   zasadach   państwowo-
biurokratycznych.

Różnice zdań między CUP-em a Ministerstwem Przemysłu dotyczyły równocześnie zagadnienia 

preferencji dla określonych działów wytwórczości przemysłowej. Resort Przemysłu, zgadzając się 
generalnie z tezą o konieczności podniesienia poziomu spożycia, postulował, aby obok rozwoju 
przemysłu konsumpcyjnego położyć większy nacisk na przemysł wytwarzający środki produkcji, 
głównie   hutniczy,   metalowy   i   elektrotechniczny.   Istniejące   między   obu   instytucjami   różnice 
poglądów   były   istotne,   ponieważ   określały   koncepcje   strategiczne   przyszłego   rozwoju 
gospodarczego Polski i poziomu stopy życiowej społeczeństwa.

W wyniku ostrych zarzutów stosowania niemarksistowskich metod planowania i propagowania 

zasady trzech sektorów gospodarczych (państwowy, spółdzielczy i prywatny) wysuwanych wobec 
CUP-u,   jego   kierownictwo,   składające   się   głównie   z   członków   PPS,   podało   się   do   dymisji. 
Powołano nowe kierownictwo, które zaczęło wprowadzać istotne zmiany w systemie planowania i 
kierowania gospodarką. Zmiany te były również wynikiem zwrotu, jaki dokonał się w polityce PPR 
po usunięciu w r. 1948 Gomułki z jej kierownictwa.

Jakkolwiek założenia Planu Trzyletniego były w zasadzie utrzymane i realizowane, jednakże 

ulegały   one   znacznym   modyfikacjom.   W   r.   1948   zaczęto   forsownie   rozwijać   przemysł   ciężki 
kosztem rolnictwa i poziomu życia społeczeństwa. W nakładach inwestycyjnych  dano priorytet 
przemysłowi   ciężkiemu   i   górnictwu,   upośledzając   jednocześnie   rolnictwo,   co   prowadziło   d 
zwichnięcia   proporcji   w   rozwoju   poszczególnych   dziedzin   gospodarki   i   zahamowania   wzrostu 
stopy życiowej ludności. Według oficjalnego komunikatu listopada 1949 r., tj. po ukończeniu Planu 
Trzyletniego, produkcja przemysłu i rzemiosła wzrosła w Polsce w porównaniu z r. 1938 o 48%, 
gdy natomiast wartość produkcji zwierzęcej i roślinnej wynosiła tylko 86% wartości z r 1938.

Różnice dotyczące modelu systemu socjalistycznego między PPR a PP1 obejmowały również 

problematykę   polityczno-ustrojową.   Odrodzona  \  Polsce   Ludowej   PPS   uznawała   za   konieczne 
utworzenie   rewolucyjnego   aparatu   władzy   w   celu   zlikwidowania   zbrojnego   podziemia   i 
przeprowadzeni*   podstawowych   reform   społeczno-ustrojowych.   Natomiast   po   zlikwidowaniu 
jawnej kontrrewolucji PPS upatrywała swoją rolę przede wszystkim w dziedzinie utrwalania zasad 
demokracji   politycznej   i   gospodarczej.   Wskazywane   też   na   konieczność   szukania   koncepcji 

państwa   ludowo-demokratycznego   i   socjalistycznego,     koncepcji     odpowiadającej   historycznie 
ukształtowanym polskim warunkom, co – jak wiemy – podzielało również cały szereg działaczy 
PPR. Tezę tę odrzucały dogmatyczne grupy w obu partiach robotniczych (była taka grupa również 
w PPS), zmierzając do ukształtowania w Polsce – i to często w sposób mechaniczny – systemu 
społeczno-politycznego możliwie jak najbardziej podobnego do modelu radzieckiego. Podzielały 
one również charakterystyczny dla czasów stalinowskich punkt widzenia o zaostrzaniu się walki 
klasowej w miarę postępów w budownictwie ustroju socjalistycznego, przeciwstawiały się zatem 
dążeniom do ograniczenia roli aparatu bezpieczeństwa i metod administracyjno-represyjnych  w 
stosunku do sił opozycyjnych.

k. Zjednoczenie polskiego ruchu robotniczego

Jako zasadnicze zagadnienie, związane z umocnieniem w Polsce ustroju demokracji ludowej i 

dalszymi   przeobrażeniami   społecznymi,   zmierzającymi   do   zbudowania   podstaw   socjalizmu, 
wysunęła się sprawa zjednoczenia ruchu robotniczego. Mimo to, że działająca w latach 1944-1948 
PPS była partią lewicy socjalistycznej, aktywnie uczestniczyła w budowie Polski Ludowej i na ogół 
lojalnie współpracowała z PPR w walce z polityczną reakcją, już sam fakt istnienia dwu partii, a co 
za tym  idzie  – dwu ośrodków  organizacyjnych  – osłabiał  ruch robotniczy.  Na lata 1947-1948 
przypadał okres zbliżania się obu partii do jedności organicznej, który równocześnie wypełniała 
kampania o charakterze ideowo-politycznym, dotycząca istoty mającego nastąpić zjednoczenia. W 
kampanii tej chodziło o to, ażeby u podstaw zjednoczenia znalazła się ideologia marksistowsko-
leninowska,   aby   nowa,   zjednoczona   partia   była   kontynuatorką   rewolucyjnych   a   nie 
reformistycznych tradycji polskiego ruchu robotniczego. Istotne znaczenie dla dalszego rozwoju 
sytuacji w polskim ruchu robotniczym miały procesy jednoczenia się komunistów i socjalistów w 
innych krajach .demokracji ludowej: w Rumunii, na Węgrzech i w Czechosłowacji, sfinalizowane 
w pierwszej połowie 1948 r.

Sprawę zjednoczenia w Polsce komplikował przede wszystkim fakt, że w odrodzonej PPS – 

choć dominował tam nurt jednolitofrontowy, zdecydowany na kontynuowanie współpracy z PPR – 
istniały ze strony prawicowych i części centrowych elementów tendencje w mniej lub bardziej 
zawoalowanej formie przeciwstawne organicznemu zjednoczeniu. Różnice zdań dotyczyły również 
metod rządzenia, wynikające stąd, że część kierowniczego aktywu PPS ciążyła ku parlamentarnym 
formom demokracji, a w dyktaturze proletariatu widziała zaprzeczenie demokratyzmu. Odrzucała 
w   ten   sposób   zasadę   presji   politycznej,   skierowanej   przeciwko   siłom   społecznym   związanym 
ekonomicznie i światopoglądowo z systemem kapitalistycznym, presji niezbędnej dla dokonania 
głębokich, dalej idących przeobrażeń społecznych na drodze do socjalizmu.

W eliminacji koncepcji socjaldemokratycznych w PPS istotne znaczenie miały uchwały jej Rady 

Naczelnej z 30 czerwca 1947 r., które nie wypowiadały się jeszcze za jednością organiczną, ale 
utorowały drogę do dalszej ewolucji PPS na lewo – ewolucji ideowej zmierzającej do połączenia 
obu partii. Duży wpływ na dalsze zbliżenie ideowe PPR i PPS miało następnie wspólne posie-
dzenie KC PPR i CKW PPS w dniu 13 września 1947 r., na którym ujednolicono stanowiska obu 
partii wobec węzłowych zagadnień polityki międzynarodowej i wewnętrznej. Stopniowo umacniały 
się w PPS wpływy sił jednolitofrontowych, znajdujące wyraz w całym szeregu uchwał i posunięć 
kierownictwa   tej   partii,   takich   jak   uchwała   XXVII   Kongresu   PPS   (grudzień   1947   r.),   który 
wskazywał jako perspektywę współpracy obu partii – ich jedność organiczną. W marcu 1948 r. 
odbyła się wspólna narada aktywu gospodarczego PPR i PPS, na której ujednolicono stanowiska 
obu partii w sprawach głównych kierunków ekonomicznego rozwoju kraju.

W marcu 1948 r. nastąpił dalszy, zasadniczy krok ze strony PPS na rzecz zjednoczenia, które 

zadeklarował w imieniu tej partii jej sekretarz generalny – J. Cyrankiewicz. W ślad za tą deklaracją 
wydany został 22 marca wspólny okólnik KC PPR i CKW PPS o podjęciu prac przygotowawczych 
do   zjednoczenia,   a   następnie   obie   te   naczelne   instancje   partyjne   podjęły   uchwałę   o   budowie 

wspólnego Domu Zjednoczonej Partii, z funduszów zebranych wśród członków obu partii.

Kontynuowano   też   weryfikację   w   szeregach  obu  partii,   mającą  przede  wszystkim  charakter 

polityczny. Akcja ta przybrała w PPS duże rozmiary, o czym świadczy fakt, że o ile partia ta liczyła 
przed XVII Kongresem ok. 750 tys. członków, to w przeddzień zjednoczenia – w grudniu 1948 r. – 
ok. 531 tys. W okresie przygotowania do zjednoczenia usunięto zatem z niej lub dobrowolnie z niej 
wystąpiło ok. 220 tys. osób, w zdecydowanej większości przeciwników połączenia z PPR. Akcja 
weryfikacyjna   w   PPR   miał   znacznie   mniejszy   zasięg,   ograniczając   się   do   usunięcia   29   tys. 
członków i kandydatów, gdy natomiast pozostało w partii ponad l 006 000 członków.

Na   zakres   przeprowadzonych   wówczas   akcji   weryfikacyjnych   i   na   tempo   oraz   charakter 

przygotowań do zjednoczenia istotny wpływ wywarły dokonujące się wówczas zmiany w PPR, gdy 
podjęto prace nad sprecyzowaniem założeń ideowo-programowych zjednoczonej partii. Ujawniły 
się wówczas w jej kierownictwie różnice poglądów, które doprowadziły latem 1948 r. do ostrego 
konfliktu między ówczesnym sekretarzem generalnym KC – Władysławem Gomułką a członkami 
Biura Politycznego KC – Bolesławem Bierutem i Jakubem Bermanem.

Konflikt   ów,   ogólnie   biorąc,   dotyczył   kierunku   dalszego   rozwoju   społeczno-gospodarczego 

Polski Ludowej i zagadnienia monopolu władzy w partii i w państwie. Oficjalnie jednak w tym 
sporze   eksponowano   różnice   zdań   w   sprawie   oceny   tradycji   polskiego   ruchu   robotniczego,   w 
stosunku do nabrzmiałego wówczas konfliktu jugosłowiańsko-radzieckiego. Należy tu zaznaczyć, 
że Gomułką, mówiąc o historycznych zasługach ruchu komunistycznego, poddał zarazem krytyce 
elementy dogmatyzmu  i sekciarstwa w działalności SDKPiL i KPP. Jednocześnie – odrzucając 
reformizm PPS – podkreślał niepodległościowe tradycje tej partii. Dowodził, że powinny one lec u 
podstaw ideowo-politycznych zjednoczonej partii. Poglądów tych nie zaakceptowała grupa Bieruta 
– Bermana.

Wydarzenia   te   rozgrywały   się   w   atmosferze   zaostrzonych   stosunków   międzynarodowych   i 

komplikacji w międzynarodowym ruchu robotniczym, związanych z kultem Stalina, sprzyjających 
powstaniu klimatu dogmatyzmu i sekciarstwa.

Na   sierpniowo-wrześniowym   plenum   KC   PPR   wysunięto   pod   adresem   Gomułki   i   jego 

zwolenników,   wywodzących   się   głównie   z   konspiracyjnej   PPR,   zarzuty   tzw.   odchylenia 
prawicowo-nacjonalistycznego   (odrzucone   później   przez   PZPR).   Działaczy   tych   odsunięto   od 
wpływu na kierowanie partią, a nowym sekretarzem generalnym KC został Bierut.

Plenarne posiedzenia KC PPR odbyte latem i jesienią 1948 r. sformułowały ideowo-polityczną, 

marksistowsko-leninowską   platformę   zjednoczeniową.   Niemałą   rolę   w   procesie   bezpośrednich 
przygotowań   do   zjednoczenia   odegrało   wspólne   szkolenie   ideologiczne   członków   obu   partii. 
Ważnym czynnikiem integrującym było braterstwo broni obu partii w walce z obozem politycznej 
prawicy w okresie lat 1944-1948.

Zjednoczenie partii poprzedzone zostało zjednoczeniem ruchu młodzieżowego. 16 października 

1947 r. ZWM i OMTUR podpisały umowę o współpracy organizacyjnej, co umożliwiło wysunięcie 
hasła   zjednoczenia.   22   lipca   1948   r.   na   kongresie   we   Wrocławiu   cztery   organizacje   (ZWM, 
OMTUR, ZMW „Wici” i ZMD) zjednoczyły się, powołując do życia Związek Młodzieży Polskiej 
(ZMP).

14 grudnia 1948 r. odbyły się w Warszawie ostatnie odrębne zjazdy obu partii robotniczych. II 

Zjazd PPR obradował w sali „Romy”, a więc w tym samym miejscu, gdzie trzy lata wcześniej 
zebrał się I Zjazd partii. Wśród burzliwych owacji przyjął on uchwałę w sprawie zjednoczenia. 
XXVIII Kongres PPS, odbyty w sali Teatru Polskiego, uchwalił owacyjnie powitaną rezolucję o 
identycznej treści.

Kongres   Zjednoczeniowy   obradował   15-21   grudnia   1948   r.   w   gmachu   Politechniki 

Warszawskiej. Zgromadził on 1526 delegatów; 58 delegatów wywodziło się z szeregów SDKPiL i 
PPS-Lewicy, 518 z KPP i KZMO, 281 – z przedwojennej PPS i OMTUR. W okresie okupacji 228 
delegatów należało do PPR, 66 – do partii komunistycznych na emigracji, 90 do PPS.

W toku obrad zjazd wysłuchał podstawowych referatów – B. Bieruta  Podstawy ideologiczne 

PZPR  i   J.   Cyrankiewicza  Droga   PPS   do   Zjednoczonej   Partii.  Uchwalono  Deklarację   ideową 
PZPR,   Statut   PZPR  i   wytyczne   6-letniego   planu   rozwoju   i   przebudowy   gospodarczej   Polski. 
Kongres wybrał naczelne władze partyjne – Komitet Centralny, Centralną Komisję Rewizyjną. KC 
z kolei na pierwszym  plenarnym  posiedzeniu powołał Biuro Polityczne. Przewodniczącym  KC 
PZPR został Bolesław Bierut, sekretarzami KC – J. Cyrankiewicz, A. Zawadzki i R. Zambrowski.

Zjazd zjednoczeniowy oznaczał gruntowny przełom w dziejach polskiego ruchu robotniczego, 

kładąc kres kilkudziesięcioletniemu rozbiciu tego ruchu, a równocześnie oznaczając decydujące 
zwycięstwo   jego   rewolucyjnego   nurtu.   Zjednoczona   partia   oparła   się   bowiem   na   tradycjach   i 
spuściźnie   ideologicznej   rewolucyjnego   nurtu   polskiego   ruchu   robotniczego   (reprezentowanego 
przez takie partie, jak SDKPiL, PPS-Lewicę, KPP, PPR i odrodzoną jednolitofrontową PPS), na 
tradycjach   internacjonalistycznej   współpracy   z   siłami   rewolucyjnej   Rosji   i   tradycjach 
rewolucyjnego   marksizmu-leninizmu,   inaczej   mówiąc   –   według   kryteriów   wartości 
obowiązujących w PPR i międzynarodowym ruchu komunistycznym. Zjednoczenie takie mogło 
nastąpić   w   wyniku   siedmioletniej   działalności   Polskiej   Partii   Robotniczej,   która   jako   partia 
rewolucyjna wypracowała w generalnych swych założeniach programowych słuszną dla narodu i 
państwa koncepcję nowej Polski i była główną siłą w budowie władzy ludowej. Wypracowała ona 
trafnie   strategię   szerokiego   frontu   demokratycznego   pod   hegemonią   klasy   robotniczej,   ściśle 
wiążąc program walki o socjalizm z walką wyzwoleńczą narodu, a następnie z walką o utrwalenie 
jego niepodległości w oparciu o pierwsze w skali światowej, potężne państwo socjalistyczne – 
Związek Radziecki.

Kongres   Zjednoczeniowy   był   nie   tylko   czynnikiem   niezwykle   poważnie   wzmacniającym 

kierowniczą siłę polityczną Polski Ludowej – rewolucyjną partię marksistowsko-leninowską, ale 
stanowił zarazem swoistego rodzaju próbę bilansu czterech  i pół lat istnienia  władzy ludowej, 
nakreślając   równocześnie   koncepcję   dalszych   przeobrażeń   na   rzecz   budownictwa   w   Polsce 
podstaw socjalizmu w ciągu najbliższych sześciu lat.

Kongres   Zjednoczeniowy,   powołujący   do   życia   Polską   Zjednoczoną   Partię   Robotniczą, 

finalizował  więc ostatecznie  pierwszy,  początkowy etap w dziejach nowej Polski, powstałej w 
wyniku   tych   wszystkich   wielkich   wydarzeń   dziejowych,   które   oddały   losy   narodu   w   ręce 
rewolucyjnej partii klasy robotniczej.

ZAKOŃCZENIE

Mało jest narodów w skali ogólnoeuropejskiej, a nawet ogólnoświatowej, które by przeżyły tak 

wielkie wstrząsy i lata tak ogromnego przełomu, jakie były udziałem narodu polskiego w ciągu 
omawianej epoki lat 1864-1948. Głębokość owych wstrząsów dziejowych uzmysłowimy sobie tym 
wyraziściej, gdy jeszcze raz spojrzymy wstecz na sytuację społeczeństwa polskiego w pierwszych 
latach popowstaniowych, społeczeństwa – zdawałoby się – trwale pozbawionego niepodległego 
bytu państwowego, ujarzmionego i podzielonego pomiędzy trzy państwa zaborcze, uchodzące za 
trzy mocarstwa w ówczesnej konstelacji międzynarodowej.

Głębokość i doniosłość wydarzeń; jakie nadeszły na początku XX stulecia, rysują się w całej 

pełni i niezwykle wyraziście, gdy spojrzymy na sytuację tegoż społeczeństwa ponownie, już po 
roku 1918. Doszło wówczas do rzeczy nieprawdopodobnej dla „trzeźwo myślących” mężów stanu i 
wielu   polityków   europejskich;   zniknął   z   powierzchni   ziemi   w   strefie   Europy   Środkowo-
Wschodniej ład ustalony traktatami Rosji, Prus i Austrii o podziale Polski, utrwalony potem raz 
jeszcze postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego 1815r.

To  wszystko,   co zaszło   w  pamiętnym  dla  dziejów   narodu 1918  r., było  efektem  głębokich 

perturbacji – klęsk wojennych i wypadków rewolucyjnych w trzech państwach zaborczych. Trzeba 
jednak pamiętać, że efekt ten w żadnym przypadku nie byłby pełny, gdyby naród polski czynnie w 
owe wydarzenia się nie włączył na polu organizacyjnym, politycznym i militarnym. Ta zaś z kolei 
postawa   narodu   była   rezultatem   kultywowania,   rozwijania   i   pogłębiania   przezeń   wielkich 

narodowych   tradycji   niepodległościowych,   zdynamizowanych   udziałem   szerokich   mas 
robotniczych i chłopskich w życiu politycznym społeczeństwa od schyłku XIX w.

Proces   aktywizacji   tych   mas,   ich   dojrzewania   do   działalności   społecznej   i   politycznej, 

znamionowały takie zjawiska, jak powstawanie pierwszych organizacji i partii działających wśród 
proletariatu miejskiego i chłopstwa, organizacji początkowo niewielkich, działających w małych 
grupach, potem jednak coraz to bardziej masowych, stanowiących coraz to większą siłę polityczną, 
zdolnych   w   coraz   to  większym   stopniu   oddziaływać   na   bieg   wydarzeń   i   tym   samym   na   losy 
narodu.   Były   to   lata   pracy   i   walki   działaczy   pierwszych   na   ziemiach   polskich   kółek 
socjalistycznych   i   ludowcowych,   działalności   propagandystycznej   I   i   II   Proletariatu,   Związku 
Robotników Polskich i Stronnictwa Ludowego, Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Polskiej 
Partii Socjalistycznej. Lata pracy i walki – już na początku XX stulecia – bojowników rewolucji lat 
1905-1907, walk rewolucyjnych 1917 i 1918 r., walk patriotów o rozwiązanie kwestii polskiej w 
latach   1914-1918   i   o   granice   odradzającego   się   państwa.   Były   to   jednak   zarazem   lata   walki 
krzewicieli idei demokracji, niepodległości i socjalizmu nie tylko w politycznym, ale i kulturalno-
oświatowym  ruchu szerokich  mas.  Był  to – jednym  słowem – okres  walki o duszę narodu, o 
pozyskanie jego szerokich mas dla owych idei.

Należy mocno podkreślić, że kultura polska zawsze była w dziejach narodu polskiego gwarantką 

i   strażniczką   narodowej   samodzielności,   ważkim   i   nieodzownym   czynnikiem   dla   odzyskania 
niepodległości, a potem dla zachowania własnego bytu państwowego.

Zasadniczą więc cechą owego wielkiego ruchu na rzecz wolności i niepodległości narodu był 

znamienny   fakt,   że   przebiegał   on   wielotorowo,   że   o   realizację   tego   dalekosiężnego   celu 
poszczególne odłamy narodu walczyły różnymi środkami i metodami, że ich przejawy wyrażał nie 
tylko huk bomb zamachowców i walki na barykadach powstań i rewolucji, nie tylko wielkie w 
patriotycznej wymowie dzieła artystyczne i literackie, ale i wytężona, ofiarna, prowadzona bez 
rozgłosu praca na polu krzewienia narodowej oświaty, zmierzająca do podniesienia i ugruntowania 
świadomości klasowej i narodowej – robotnika, chłopa, rzemieślnika, inteligenta.  Wszystkie  te 
formy i nurty ruchu uzupełniały się nawzajem, czyniły go pełniejszym i bardziej dojrzałym.

Podkreślaliśmy  już doniosłość  przełomu  roku 1918, wyrażającego  się w  powrocie  nazwy – 

Polska – na mapy polityczne Europy. Jednakże dramatyczny dla narodu polskiego bieg wydarzeń 
nie tak długo potem, bo już jesienią roku 1939, zdawał się w przekonaniu sprawców wojny, a także 
wg ich opinii wykazać kruchość fundamentów, na jakich oparte było odrodzone państwo polskie. 
Wszakże i tym razem te siły, które dążyły do jego całkowitego unicestwienia, które zmierzały do 
zniszczenia   narodu   i   pojęcia   polskości,   musiały   się   przeliczyć,   musiały   przegrać,   nie   doceniły 
bowiem – obok czynników o charakterze międzynarodowym  – determinacji i przemożnej woli 
walki Polaków o własny byt państwowy. Popełniły one tym samym podobny błąd, jak państwa 
zaborcze w odleglejszej przeszłości, które w całej pełni nie doceniły wagi tego czynnika.

Wydarzenia, jakie nastąpiły po agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę wykazały, że państwa 

polskiego nie sposób powtórnie wymazać z karty politycznej świata, gdy chciano to uczynić – 
wybuchła   w   konsekwencji   druga   wojna   światowa.   W   wojnie   ten   naród   polski   ujawnił   swoją 
niezłomność   i   hart   ducha,   zdyscyplinowanie   i   ofiarność,   świadczące   o   jego   wysokim   stopniu 
patriotyzmu i świadomości narodowej.

Pod tym względem już sam fakt istnienia w latach 1918-1939 własnego, suwerennego państwa – 

nawet   przy   uwzględnieniu   różnych   jego   wad   i   ułomności   –   odegrał   swoją   istotną   rolę, 
przyczyniając   się   w   wysokim   stopniu   do   pogłębienia   narodowej   samowiedzy,   ugruntowania 
patriotyzmu   wśród   najszerszych   rzesz   narodu,   zintegrowania   jego   ekonomiki   i   obyczajowości 
politycznej   i   do   wydatnego   przyspieszenia   rozwoju   narodowej   kultury   i   oświaty.   Czynniki,   o 
których mowa, wpłynęły w zasadniczy sposób na to, że walka Polaków z okupantem, mająca tak 
bogate i wielkie tradycje wolnościowe, przybrała jeszcze znacznie szerszy zasięg, znacznie większy 
dynamizm   i   jeszcze   doskonalsze   formy   organizacyjne   w   porównaniu   z   okresem   walki   o 
niepodległość   poprzedzającym   r.   1918.   Jednocześnie   podkreślić   trzeba,   że   przeobrażenia   w 

strukturze społecznej narodu, które się dokonały na przestrzeni całej wielkiej epoki od schyłku XIX 
w.,   w   stopniu   zasadniczym   zmodyfikowały   charakter   społeczno-polityczny   narodowego   ruchu 
wyzwoleńczego, wyłaniając w łonie tego ruchu znacznie radykalniejszy nurt polityczno-ideowy i o 
znacznie dojrzalszym programie, jak w poprzednim okresie walk o niepodległość.

Decydująca rola, jaka przypadła państwu socjalistycznemu  – Związkowi Radzieckiemu  – w 

wyzwoleniu  ziem polskich  w  połączeniu  z  istnieniem  i  narastającą  aktywizacją  rewolucyjnego 
nurtu pod koniec okupacji, ostatecznie zdeterminowały kształt polityczno-ustrojowy i terytorialny 
Polski, wyzwalającej się w latach 1944-1945, która obierała za podstawę swego ustroju demokrację 
ludową i w  dalszych  perspektywach  – socjalizm.  Był  to zatem  w  konsekwencji  drugi – obok 
wydarzeń 1918 r. – najdonioślejszy w skutkach przełom w życiu narodu polskiego ostatniej doby, 
bezpośrednio oddziaływujący na współczesność, na dzisiejszą naszą rzeczywistość.

Naród polski uzyskał w ten sposób po 1944 r. możliwość kształtowania dalszych swych losów w 

historycznie uwarunkowanym, nowym, z gruntu odmiennym ustroju społeczno-politycznym. Na tej 
nowej   drodze   dokonał   też   niemałych   postępów   na   polu   odbudowy   życia   gospodarczego, 
politycznego   i   kulturalnego   oraz   przebudowy   stosunków   społecznych   w   duchu   bardziej 
harmonijnego i szybszego rozwoju w porównaniu z poprzednimi epokami swych dziejów.

Przy   tym   wszystkim   pamiętać   należy   jednak,   że   stworzenie   społeczeństwa   w   pełni 

bezkonfliktowego i we wszystkich elementach harmonijnego nie udało się osiągnąć, nie jest to 
bowiem   historycznie   możliwe.   Twórcy   socjalizmu   naukowego   mieli   głęboką   słuszność,   gdy 
twierdzili,  że postęp społeczny dokonuje się – zgodnie z istotą procesu dziejowego – poprzez 
zmaganie się społecznych sprzeczności. Pamiętać przy tym trzeba (o czym często zdawano się 
zapominać),   że   to   jedno   z   zasadniczych   praw   rozwoju   społecznego   odnosi   się   także   do 
społeczeństwa   socjalistycznego.   Rzecz   jasna,   że   twórcy   marksizmu   nie   mogli   stworzyć   teorii 
sprzeczności tego społeczeństwa, a tym bardziej optymalnych metod ich przezwyciężania, trudno 
im bowiem było pojąć mechanizm jego przeobrażeń, skoro ono wtedy jeszcze nie istniało. Jedno 
jednak   nie   budzi   wątpliwości:   sprzeczności   i   konieczność   ich   rozwiązywania   są   zasadniczą, 
immanentną   częścią   składową   procesu   historycznego   w   każdej   jego   fazie;   gdyby   nie   było 
sprzeczności, nie byłoby postępu, gdyby zaś nie było postępu – nastąpiłby zastój, równoznaczny z 
regresem.

Gdy patrzymy na blaski i cienie naszej narodowej historii, powinniśmy zdawać sobie sprawę, że 

teoria bezkonfliktowości i w pełni harmonijnego rozwoju, prowadzącego od sukcesu do sukcesu, 
już wielokrotnie w oczach naszego pokolenia okazywała się fałszywa. Musimy dobrze pamiętać, że 
dzieje narodów i państw, a więc i naszego narodu nie będą i w przyszłości nigdy wolne od nowych 
sprzeczności i konfliktów. Jest zatem naszym obowiązkiem wyciąganie wniosków z tej prawdy 
historycznej przede wszystkim po to, by możliwie szybko i zdecydowanie je rozwiązać, po to, by 
nie dać się zaskoczyć biegowi historii.

Rzecz   jasna,   że   niełatwo   dać   naukowe   uogólnienie   genezy   i   objawów   nowych,   dawniej 

nieznanych   sytuacji   konfliktowych,   tym   bardziej   niełatwo   przewidzieć   charakter   przyszłych 
konfliktów, nie możemy się jednak od prób takich ocen uchylać. Może wtedy konflikty owe nie 
staną się zbyt groźne w swych następstwach, zjawisko zawczasu bowiem społecznie uświadomione 
i modyfikowane zwykło przebiegać inaczej. Jest to dlatego tak istotne, ponieważ jest pewne, że 
żadne   społeczeństwo,   a   więc   oczywiście   i   nasze,   nie   będzie   w   stanie   sytuacji   konfliktowych 
uniknąć. Narodzą się one siłą konieczności i nadal trwać będzie walka tego, co konserwatywne, z 
tym   co   progresywne,   nadal   trwać   będzie   walka   postępu   z   reakcją,   nowatorstwa   z   rutyną, 
humanizmu   z   różnymi   formami   tyranii,   ciągle   więc   będzie   się   nasuwać   z   nieodpartą   siłą 
konieczność ich przezwyciężania.

Myślę, że prawdę tę warto głębiej wryć w pamięć, jako zawierającą istotny sens w odniesieniu 

do każdej epoki naszych dziejów i do naszej teraźniejszości, która już jutro stanie się przeszłością.

Kraków, kwiecień 1981 r.

ZESTAWIENIE CHRONOLOGICZNE

1864. Utworzenie polskiej sekcji I Międzynarodówki. Utworzenie przez Ludwika Mierosławskiego 
Towarzystwa Demokratycznego. Stanisław Moniuszko, inscenizacja Strasznego dworu.
1866. Powołanie do życia Zjednoczenia Emigracji Polskiej. „Przy tobie stoimy i stać chcemy” – 
lojalistyczny adres konserwatystów galicyjskich do Franciszka Józefa (XII).
1867.  Likwidacja autonomii Królestwa Polskiego. Poznańskie w Związku Północno-niemieckim. 
Ukształtowanie się autonomii Galicji (1865-73).
1869. Teka Stańczyka.
1869. Zamknięcie Szkoły Głównej w Warszawie.
ok. 1870. Początki ruchu pozytywistycznego w Królestwie.
1870. Założenie Banku Handlowego w Warszawie. Założenie Muzeum Narodowego Polskiego w 
Raperswilu.
1871. Koło Polskie w Reichstagu. Założenie Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu. Pierwsze 
strajki   robotnicze   w   Warszawie   i   Łodzi.   Manisfest   pozytywistyczny  My   i   wy  Aleksandra 
Świętochowskiego.
1872. Założenie Akademii Umiejętności w Krakowie.
od 1872. Zaostrzenie polityki garmanizacyjnej na ziemiach polskich zaboru pruskiego.
1873. Maksymilian Jackowski patronem kółek rolniczych.
1878. Tzw. brukselski program socjalistów polskich. Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem.
1879.  Założenie   Muzeum   Narodowego   w   Krakowie.  T881.  Utworzenie   Stowarzyszenia 
Socjalistycznego „Lud Polski”.  1882.  Powstanie Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii 
„Proletariat” (I Ploretariat, Wielki Proletariat).
1882. Jan Matejko, Hołd Pruski.
1883. Założenie pisma „Proletariat”. Strajk w Żyrardowie.
Założenie Banku Włościańskiego w Królestwie i Banku Krajowego w Galicji. Skroplenie tlenu i 
azotu przez Zygmunta Wróblewskiego i Karola Olszewskiego.
1885. Proces 29 Proletariatczyków w Warszawie. Rugi pruskie.
1886. Utworzenie pruskiej Komisji Kolonizacyjnej.
1887. Powstanie w Szwajcarii Ligi Polskiej. Założenie Związku Młodzieży Polskiej „Zet”.
1888. Powstanie II Proletariatu. Założenie Banku Ziemskiego w Poznaniu.
1889. Założenie Związku Robotników Polskich.
1890. Uchwalenie przez sejm pruski ustawy o włościach rentowych. Bolesław Prus, Lalka. Wielka 
Encyklopedia Ilustrowana pod red. Stanisława Krzemieńskiego.
1892.  Zjazd w Paryżu Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (XI) – powołanie do życia 
Polskiej   Partii   Socjalistycznej.   Utworzenie   Galicyjskiej   Partii   Socjalno-Demokratycznej   (I)   (od 
1897   działającej   pod   nazwą   Polskiej   Partii   Socjalno-Demokratycznej   Galicji   i   Śląska 
Cieszyńskiego). Ukazanie się pisma „Naprzód”, organu PPSD (I). „Bunt łódzki” (V).
1893. Utworzenie PPS Zaboru Pruskiego. Powstanie Ligi Narodowej. Powstanie Socjaldemokracji 
Królestwa Polskiego (od 1900 SDKPiL).
1894. Utworzenie Polskiego Towarzystwa Demokratycznego w Galicji. Ukazanie się „Robotnika” 
– nielegalnego organu PPS w Królestwie.
1895. Założenie Stronnictwa Ludowego w Galicji (od 1903 PSL).
1897.  Ogłoszenie   programu   Stronnictwa   Narodowo-Demokratycznego   (endecji).   Powstanie 
Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego „Bund”. „Życie”, programowy organ meodernizmu. 
Założenie Stowarzyszenia Artystów Polskich „Sztuka”.
1898.  Odkrycie   polonu   i   radu   przez   Piotra   Curie   i   Marię   Skłodowską-Curie.   Powstanie 
Uniwersytetu   Ludowego   im.   A.   Mickiewicza   w   Galicji.   Założenie   Politechniki   Warszawskiej. 
Pomnik Mickiewicza w Warszawie.

1900. Przemianowanie krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych na Akademię Sztuk Pięknych.
1901.  Strajki  szkolne w  Poznańskiem  (Września).  Krakowska prapremiera    Wesela  Stanisława 
Wyspiańskiego.
1902-1903. Strajki rolne w Galicji.
1903. Nadanie nagrody Nobla Piotrowi Curie i Marii Skłodowskiej-Curie.
1904. Powstanie Polskiego Związku Ludowego w Królestwie. Nowa pruska ustawa o osadnictwie 
– incydent z Michałem Drzymałą. Powstanie kół bojowych PPS.
1905. Rewolucja w Królestwie Polskim: styczniowo-lutowy strajk proletariatu, strajk szkolny (I); 
początek walk rewolucyjnych na wsi (II); ukaz tolerancyjny (IV); łódzkie „powstanie czerwcowe” 
(22-24   VI);   manifest   carski   i   ustanowienie   Dumy   (tzw.   bułyginowskiej   –   VIII).   Powstanie 
Narodowego Związku Robotniczego (VI). Ogólnopaństwowy strajk powszechny (25 X). Manifest 
carski nadający Dumie charakter ciała ustawodawczego (30 X). Stronnictwo Polityki Realnej (X). 
Strajk powszechny w Galicji na rzecz powszechnego prawa wyborczego (28 XI). Nagroda Nobla 
dla Henryka Sienkiewicza.
1906. „List otwarty” I. Daszyńskiego do CKR PPS (4 I). Rozłam w PPS: PPS-Frakcja Rewolucyjna 
i PPS-Lewica (XI). Pierwsze wybory do Dumy. Zjednoczenie SDKPiL i SDPRR.
1906-1907. Strajk szkolny w zaborze pruskim.
1907.  Uchwalenie powszechnego prawa wyborczego w wyborach do parlamentu austriackiego. 
Powstanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.  Ukazanie się „Zarania” w Warszawie.
1908. Michał Bobrzyński namiestnikiem Galicji. Założenie Związku Walki Czynnej. Uchwalenie 
przez sejm pruski ustawy wywłaszczeniowej.
1910. Organizacje paramilitarne w Galicji.
1911. Rozłam w SDKPiL. Odkrycie witamin przez Kazimierza Funka.
1912.  Oderwanie   Chełmszczyzny   od   Królestwa.   Powstanie   Tymczasowej   Komisji 
Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.
1913. Rozłam w PSL: PSL „Piast” i PSL-Lewica.
1914.  Wybuch   I   wojny   światowej   (28   VII).   Odezwy   dowódców   trzech   armii   zaborczych   do 
Polaków.   Rewolucyjna   i   antywojenna   odezwa   SDKPiL,   PPS-Lewicy   i   Bundu.   Powołanie 
Legionów   Polskich   (VIII).   Powstanie   Komitetu   Narodowego   Polskiego   w   Królestwie   (XI). 
Zawiązanie w Krakowie Naczelnego Komitetu Narodowego (VIII). Spalenie Kalisza przez wojska 
pruskie (VIII). Utworzenie PON i POW (VIII-IX).
1915.  Powstanie   Polskiego   Stronnictwa   Ludowego   w   Królestwie   (od   1918   r.   zwanego   PSL 
„Wyzwolenie”).   Przerwanie   frontu   rosyjskiego   pod   Gorlicami   (V).   Zajęcie   Królestwa   przez 
Niemców i Austriaków (VI-VIII).
1916. Tzw. akt 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-Węgier.
1917. Orędzie prezydenta USA Woodrowa Wilsona mówiące m.in. o potrzebie odbudowy państwa 
polskiego (22 I). Orędzie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych „Do narodu polskiego” 
(27 III). Odezwa Rządu Tymczasowego w Rosji do Polaków (prawo Polski do niepodległości) 
(III).   Uwięzienie   Piłsudskiego   w   Magdeburgu.   Armia   Polska   we   Francji   (VI).   Utworzenie 
Komitetu Narodowego Polskiego (Lozanna - Paryż) i uznanie go przez koalicję (IX-X). Powołanie 
Rady Regencyjnej (IX).
1918. Utworzenie Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie (28 X). Powstanie pierwszej Rady 
Delegatów Robotniczych (Lublin 5 XI). Utworzenie w Lublinie Tymczasowego Rządu Republiki 
Polskiej (7 XI). Wyzwolenie Warszawy. Objęcie władzy przez Piłsudskiego jako szefa państwa (11 
XI). Utworzenie Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (14 XI). Powstanie KPRP (16 
XII). Rząd Jędrzeja M oracze wskiego (18 XI). Sejm dzielnicowy w Poznaniu. Wybór Naczelnej 
Rady Ludowej (3-5 XII). Powstanie wielkopolskie (27 XII 1918-1919).
1919. Podpisanie przez Polskę Traktatu Wersalskiego (28 VI). Pierwsze powstanie śląskie (16-26 
VIII). Uchwalenie  tzw. Małej Konstytucji  (20 II). Utworzenie  ogólnopolskiej  PPS  (23-27 IV). 
Początek wojny polsko-radzieckiej  (II). Uchwalenie przez sejm zasad reformy rolnej (10 VII). 

Utworzenie   uniwersytetu   w   Poznaniu.   Przekształcenie   AU   w   Krakowie   w   Polską   Akademię 
Umiejętności.
1920. Rozpoczęcie kampanii kijowskiej (25 IV). Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach (l l VII). 
Drugie powstanie na Górnym Śląsku (19/20-25 VIII). Zawarcie ro-zejmu z Rosją Radziecką (12 
X). Opanowanie zbrojne Wileńszczyzny (9 X). Proklamowanie Gdańska Wolnym Miastem (15 
XI). Powstanie Związku Stowarzyszeń Zawodowych. Powstanie grupy poetyckiej Skamander w 
Warszawie.
1921.  Zawarcie polsko-francuskiego sojuszu obronnego (19 II). Uchwalenie konstytucji zwanej 
marcową (17 III). Plebiscyt na Górnym Śląsku (20 III). Traktat ryski (18 III). Trzecie powstanie 
śląskie (2 V – 5 VII).
1922.  Utworzenie Związku Młodzieży Komunistycznej (17 III). Polsko-niemiecka konwencja w 
sprawie Górnego Śląska (V). Decyzja o budowie portu w Gdyni (23 IX). Ustawa o nazwie monety 
polskiej – złoty (26 IX). Wielki strajk rolny w Wielkopolsce (X-XI).
1923.  Ostateczne  uznanie  przez Konferencję Ambasadorów  wschodnich granic  Polski (15 III). 
Pierwszy rząd Chjeno-Piasta (V-XII). II Zjazd KPRP: program agrarny i w kwestii narodowej (IX-
X).   Krwawe   strajki   i   demonstracje   uliczne   w   całym   kraju   (XI).   Utworzenie   Towarzystwa 
Uniwersytetu Robotniczego (TUR).
1924. Utworzenie Niezależnej Partii Chłopskiej (VII). Powszechny strajk na Górnym Śląsku (VII-
VIII). Rządy Władysława Grabskiego (19 XII 1923 – 12 XI 1925). Przyznanie Nagrody Nobla 
Władysławowi Stanisławowi Reymontowi.
1925.  III   Zjazd   KPP   (I-II).   Utworzenie   „Hromady”   (VI).   Rozstrzelanie   Władysława   Hibnera, 
Naftalego   Botwina,   Władysława   Kniewskiego   i   Henryka   Rutkowskiego   (21   VIII).   Początek 
polsko-niemieckiej wojny celnej (VI). Powstanie Muzeum i Biblioteki w Kórniku.
1926.  Utworzenie   Stronnictwa   Chłopskiego.   Zamach   stanu   Józefa   Piłsudskiego   (12-14   V). 
Nowelizacja   konstytucji   (2   VIII).   Utworzenie   Obozu   Wielkiej   Polski   (4   XII).   Uruchomienie 
Warszawskiej Rozgłośni Radiowej (18 IV).
1927.  Rozwiązanie  białoruskiej  „Hromady”  i Niezależnej  Partii  Chłopskiej  (27 III). Powstanie 
Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.  IV Zjazd KPP (V-VIII). Uzyskanie przez Polskę 
pożyczki stabilizacyjnej od USA. Sprowadzenie zwłok Juliusza Słowackiego na Wawel (28 VI). 
Początek międzynarodowych konkursów fortepianowych im. Fryderyka Chopina w Warszawie.
1928. Podpisanie przez Polskę paktu Brianda-Kellogga (27 VIII). Rozłam w PPS (17 X). Założenie 
Stronnictwa   Narodowego   (X).   Wielki   strajk   ekonomiczny   włókniarzy   łódzkich   (4-20   X). 
Utworzenie przedsiębiorstwa Polska Poczta, Telegraf i Telefon. Utworzenie Biblioteki Narodowej 
w Warszawie. Powstanie Teatru Ateneum w Warszawie.
1929.  Podpisanie   tzw.   protokołu   Litwinowa   (9   II).   Rząd   pułkowników   K.   Świtalskiego   (IV). 
Najście   oficerów   piłsudczykowskich   na   Sejm   (31   X).   VI   Plenum   KC   KPP   (VI).   Powstanie 
Centrolewu (5 XII). Początek wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1933).
1930. Krakowski kongres Centrolewu (29 VI). Wybory do sejmu i senatu (16-23 XI). Utworzenie 
Związku Nauczycielstwa Polskiego.
1931. Zjednoczenie ruchu ludowego – Stronnictwo Ludowe (15 III). Utworzenie Stowarzyszenia 
Artystów-Modernistów, tzw. Grupy Krakowskiej.
1932.  Proces   więźniów  brzeskich   (I).  Wprowadzenie  w   życie   nowego  kodeksu  karnego  (VII). 
Podpisanie polsko-radzieckiego paktu o nieagresji (25 VIII). VI Zjazd KPP (X). Ustawa o ustroju 
szkoły, tzw. Jędrzej o wieżowska (11 III). Utworzenie warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.
1932-1933. Maria Dąbrowska, Noce i dnie.
1933.  Ogłoszenie   przez   sejm   ustawy   o   samorządzie   oraz   ustroju   szkół   akademickich   (III). 
Rozwiązanie   przez   rząd   Obozu   Wielkiej   Polski   (III).   Otwarcie   kolejowej   magistrali   węglowej 
Śląsk-Gdynia.   Strajki   chłopskie   w   Małopolsce   środkowej.   Opublikowanie  Pamiętników 
bezrobotnych. Otwarcie w Warszawie Polskiej Akademii Literatury.
1934.  Podpisanie deklaracji o nieagresji z Niemcami (26 I). Uchylenie się Polski i Niemiec od 

udziału w tzw. pakcie wschodnim (XI). Zniesienie ostrych zarządzeń celnych między Polską a 
Niemcami (8 III). Obóz Narodowo-Radykalny (IV). Powstanie Instytutu Śląskiego w Katowicach.
1935. Uchwalenie konstytucji kwietniowej (23 IV). Śmierć Józefa Piłsudskiego (12 V). Wybory do 
sejmu i senatu (X). Porozumienie międzypartyjne KPP i PPS, zwane „paktem o nieagresji” (VII). 
Rozwiązanie BBWR (30 X). I Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu.
1936.  Dekret o amnestii  (I). Spotkanie  w Morges  polityków  opozycji  anty sanacyjnej  (15 II). 
Rozpoczęcie   budowy   Centralnego   Okręgu   Przemysłowego.   Strajk   w   krakowskich   zakładach 
„Semperit” (III-IV). Demonstracja w Nowosielcach (29 VI). Zjazd postępowej inteligencji polskiej 
we   Lwowie   (16-17   V).   Rozpoczęcie   prac   wykopaliskowych   w   Biskupinie.   Deklaracja   Praw 
Młodego Pokolenia (III).
1937.  Deklaracja ideowa Obozu Zjednoczenia Narodowego (21 II). Początki budowy kombinatu 
metalurgicznego w Stalowej Woli. Wielki strajk chłopski (VIII). Porozumienie polsko-niemieckie 
w   sprawie   tranzytu   przez   Pomorze   (5   X).   Śmierć   Karola   Szymanowskiego   (29   III).   Wydanie 
Encyklopedii staropolskiej Aleksandra Briicknera.
1938. Konflikt polsko-litewski (17 III). Zajęcie Śląska Zaolziańskiego (l - 2 X). Rozwiązanie KPP. 
Żądania niemieckie w sprawie Gdańska i Pomorza (24 X).
1939.  Polsko-angielski komunikat o wzajemnych gwarancjach (6 IV). Hitler wypowiada pakt o 
nieagresji (28 IV). Najazd III Rzeszy na Polskę (l IX). Obrona Westerplatte (1-7 IX). Bitwa nad 
Bzurą (9-20 IX). Wkroczenie Armii Radzieckiej na wschodnie tereny państwa polskiego (17 IX). 
Kapitulacja   Warszawy  (27   IX).   Utworzenie   na   emigracji   we   Francji   rządu   polskiego   (30   IX). 
Kapitulacja Helu (2 X). Bitwa pod Kockiem (2-5 X). Utworzenie Generalnego Gubernatorstwa (26 
X).   Podstępne   aresztowanie   profesorów   Uniwersytetu   Jagiellońskiego   i   Akademii   Górniczej   w 
Krakowie (6 XI). Powołanie Związku Walki Zbrojnej (13 XI).
1940. Utworzenie Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (7 II). Egzekucja w Palmirach (20-
21  VI).  Pierwszy transport   więźniów  do  obozu   zagłady  w  Oświęcimiu  (VI).  Przeniesienie   się 
Rządu RP do Wielkiej Brytanii (21 VI). Pierwsze organizacje podziemne komunistów (Związek 
Walki Wyzwoleńczej, Młot i Sierp i in.) (I VIII). Walki Brygady Strzelców Podhalańskich pod 
Narwikiem   (24   V   –   4   VI).   Udział   lotnictwa   polskiego   w   obronie   Wielkiej   Brytanii   (VIII-X). 
Polsko-brytyjska umowa wojskowa (5 VIII). Utworzenie Batalionów Chłopskich (Chłopska Straż). 
Debiut K. K. Baczyńskiego.
1941.  Polskie dywizjony z Anglii po raz pierwszy bombardują Berlin (23 III). Udział polskich 
okrętów w zatopieniu pancernika „Bismarck” (26 V). Hitlerowcy mordują polskich naukowców we 
Lwowie  (4  VII).  Układ   sojuszniczy  Polski   i  ZSRR  (30  VII).  Powstanie  w   ZSRR  tzw.  Grupy 
Inicjatywnej w celu powołania do życia Polskiej Partii Robotniczej (7 VIII). Polsko-radziecki układ 
o zorganizowaniu Armii Polskiej w ZSRR (14 VIII). Wizyta gen. W. Sikorskiego w ZSRR (XII). 
Udział Brygady Strzelców Karpackich w kampanii libijsko-egipskiej (VIII 41-11 42).
1942. Podpisanie przez Polskę Deklaracji Narodów Zjednoczonych (l I). Powstanie Polskiej Partii 
Robotniczej  (5 I). Przekształcenie  ZWZ w AK (14 II). Ewakuacja Armii  Polskiej  z ZSRR na 
Środkowy Wschód (III i VIII). Wymarsz w lasy piotrkowskie oddziału partyzanckiego GL im. 
Stefana Czarnieckiego (10 V). Początek wysiedleń ludności polskiej z Zamojszczyzny (28 XI). 
Śmierć Marcelego Nowotki (28 XI). Paweł Finder sekretarzem generalnym PPR.
1943.  Powstanie   Związku   Walki   Młodych   (I).   Powstanie   Komitetu   Organizacyjnego   Związku 
Patriotów Polskich w ZSRR (30 I). Deklaracja PPR  O co walczymy  (l III). Utworzenie Polskiej 
Armii   Ludowej   (17   IV).   Zerwanie   stosunków   dyplomatycznych   ZSRR   z   rządem   polskim   w 
Londynie (25 IV). Powstanie w getcie warszawskim (19 IV – 16 V). Wyrażenie przez ZSRR zgody 
na   utworzenie   polskiej   dywizji   im.   Tadeusza   Kościuszki   (9   V).   Tragiczna   śmierć   gen.   W. 
Sikorskiego w katastrofie lotniczej (4 VII). Bitwa pod Lenino (12-13 X). II, tzw. duża, deklaracja 
PPR  O   co   walczymy  (XI).   Wstępne   porozumienie   w   sprawie   granic   Polski   na   konferencji   w 
Teheranie (28 XI – l XII).
1944.  Pierwsze posiedzenie Krajowej Rady Narodowej (31 XII 1943 – l I 1944). Powstanie w 

ZSRR   Centralnego   Biura   Komunistów   Polskich.   Zdobycie   Monte   Cassino   (18   V).   Powołanie 
Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (21 VII). Ogłoszenie Manifestu PKWN (22 VII). 
Tzw. Republika Pińczowska (26 VII – 10 VIII). Oficjalne uznanie PKWN przez ZSRR (26 VII). 
Powstanie w Warszawie (l VIII – 2 X). Dekret PKWN o reformie rolnej (IX). Desant I Armii na 
Czerniakowie i Żoliborzu (15-23 IX). Wyzwolenie Bredy przez I Dywizję Pancerną (29 X). Walki 
I   Brygady   Spadochronowej   pod   Arnhem   (IX).   Umowy   PKWN   o   wzajemnej   repatriacji   z 
Ukraińskiej, Białoruskiej i Łotewskiej SRR (9 IX i 22 IX). KRN przekształca PKWN w Rząd 
Tymczasowy RP (31 XII).
1945.  ZSRR   uznaje   oficjalnie   Rząd   Tymczasowy.   Wyzwolenie   Warszawy   (171).   Wyzwolenie 
Krakowa (18 I). Rozwiązanie AK (19 I). Przełamanie Wału Pomorskiego przez l Armię WP (10 II). 
Postanowienia   w   sprawie   polskiej   na   konferencji   jałtańskiej   (4-11   II).   Walki   l   Armii   WP   o 
Kołobrzeg (7-18 III). Dotarcie II Armii WP na przedpola Pragi Czeskiej (V). Wkroczenie I Armii 
WP do Berlina (2 V). Podpisanie Układu o Przyjaźni między Polską a ZSRR (21 IV). Powołanie 
Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI). Uznanie TRJN przez Francję, USA, Wielką 
Brytanię, Chiny (29 VI – 5 VII), Kanadę, Szwecję (7 VII), Włochy, Szwajcarię oraz przez Meksyk, 
Danię   (9   VII)   i   Finlandię   (14   VII).   Powstanie   PSL   (22   VIII).   Konferencja   zjednoczeniowa 
Stronnictwa  Pracy (14 XI). Otwarcie  portu  w Gdyni  (29 VI) i w  Gdańsku (29 VI). Dekret  o 
amnestii (2 VIII). Ustalenie zachodniej granicy Polski na konferencji w Poczdamie (17 VII – 2 
VIII).   Układ   graniczny   polsko-radziecki   (16   VIII).   Ustalenie   przez   Sojuszniczą   Radę   Kontroli 
Niemiec ramowego planu wysiedlania Niemców z Polski, Czechosłowacji, Węgier i Austrii (20 
XI).   Otwarcie   Państwowej   Filharmonii   w   Katowicach   (26   VI).   Powołanie   Muzeum   WP   w 
Warszawie   (22   VIII).   Pierwszy   numer   „Dziennika   Ludowego”   (29   VIII).   Otwarcie   Teatru   w 
Olsztynie (18 XI) i Opery w Warszawie (8 XII). Inauguracja roku akademickiego na Uniwersytecie 
Warszawskim (16 XII).
1946.  Wybór   Polski   jako   niestałego   członka   Rady   Bezpieczeństwa   ONZ   (12   I).   Referendum 
ludowe (30 VI). Podpisanie umowy o jedności działania między PPR a PPS (28 XI). Dekret o 
nacjonalizacji przemysłu (3 I). Nowe prawo małżeńskie (l I). Pierwszy powojenny spis ludności 
(14   II).   Dekret   o   ustroju   rolnym   i   osadnictwie   na   ziemiach   zachodnich   i   północnych   (6   IX). 
Uchwała KRN określająca podstawowe wytyczne trzyletniego Planu Odbudowy Gospodarczej w 1. 
1947-1949 (21 IX).
1947. Wybory do Sejmu Ustawodawczego (191). Uchwalenie przez Sejm „Małej Konstytucji” (19 
II). Uchwalenie kolejnej ustawy o amnestii (II). Układ o przyjaźni  z Czechosłowacją (10 III). 
Odrzucenie   planu   Marshalla   przez   Polskę   (9   VII).   Przekroczenie   przedwojennego   poziomu   w 
zakresie produkcji przemysłowej (XII).
1948. Układ o przyjaźni z Bułgarią (29 V) i z Węgrami (18 VI). Kongres Jedności Młodzieży we 
Wrocławiu; utworzenie ZMP (22 VII). Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS – powstanie PZPR 
(15-21 XII). Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu (21 VII – 31 X). Wodowanie w Gdańsku 
pierwszego rudowęglowca „Sołdek” (6 XI). Zniesienie systemu kartkowego (29 XII). Otwarcie 
Muzeum   Mikołaja   Kopernika   we   Fromborku   (5   IX).   Jerzy   Andrzejewski,  Popiół   i   diament. 
Pierwszy   numer   „Trybuny   Ludu”   (16   XII).   Utworzenie   Instytutu   Badań   Literackich.   VII 
Powszechny Zjazd Historyków (19-21 IX).